Het ontstaan en de ontwikkeling van ons misdaadrecht c.q. straf-‐ en herstelrecht Stichting Winterlezingen Elburg d.d. 15 maart 2014 mr. dr. Jacques Claessen Hoe oud is het strafrechtssysteem zoals we dat tegenwoordig kennen? Strafdoelen: vergelding en preventie • Vergelding – – – – – Ter uitboeting Ter herstel van status quo ante Ter herstel van kosten-‐batenevenwicht Ter expressie van morele aGkeuring Ter bevrediging van wraakgevoelens • Preventie – – – – – Ter afschrikking Ter normversterking Ter resocialisatie Ter onschadelijkmaking Ter voorkoming van eigenrichting ConBlictbeheersing tot en met de Middeleeuwen (premoderne tijd -‐ tot ca. 1500) • Misdaad geldt als intermenselijk conGlict dat de vrede verstoort die normaal onder mensen bestaat • Het is aan de vredeverstoorders zelf om de oorspronkelijke vrede te herstellen • Primair door schadevergoeding, secundair door proportionele wraakneming (lex talionis) • Geen dwingende uitspraken van boven de partijen staande (staats)autoriteiten maar consensus tussen conGlictpartijen door onderhandelingen • (Staats)autoriteiten treden desgewenst op als bemiddelaars • Verzoening van conGlictpartijen geldt als kernstuk van conGlictbeheersing • Uitzondering: politieke misdaden worden wreed door de staat bestraft Lex talionis Het universele principe van: Oog om oog, tand om tand Oorspronkelijke betekenis: een oog om de schadevergoeding van een oog en een tand om de schadevergoeding van een tand. De lex talionis moet symbolisch worden geïnterpreteerd en staat niet alleen voor proportionaliteit maar ook voor subsidiariteit. Bestaande premoderne rechtssystemen: Sharia ConBlictbeheersing tijdens het Ancien Régime (vroegmoderne tijd -‐ van ca. 1500 tot ca. 1800) • Misdaad geldt als aantasting van de maatschappelijke orde en het gezag van de vorst • Misdaad is geen privéaangelegenheid meer maar een exclusieve zaak van de staat • Het gebruik van geweld wordt een staatsmonopolie • De standaardreactie op criminaliteit bestaat uit wrede, openbare straffen van overheidswege • BestrafGing vindt plaats ter manifestatie van de absolute macht van de vorst/staat • Strafdoelen: wraak, afschrikking en onschadelijkmaking • Aan de belangen van het slachtoffer van vlees en bloed wordt voorbijgegaan Il Principe (De vorst/heerser) van Niccolò Machiavelli (1469-‐1527) Beter geliefd of gevreesd? Leviathan van Thomas Hobbes (1588-‐1679) de absolute vorst als monster Standaardtaferelen tijdens de Middeleeuwen of het Ancien Régime? Nuancering ter voorkoming van draconisering van vroegmoderne tijd De wortels van het publieke strafrecht of: waar haalt de vorst het strafrecht vandaan? • De Inquisitie (Latijn: inquisitio = onderzoek) • Hanteerde geen accusatoire maar een inquisitoire procedure • Wereldlijke machthebbers zagen grote voordelen in deze procedure en gingen haar toepassen op alle misdaden ConBlictbeheersing sinds het hoogtepunt van de Verlichting (moderne tijd/na ca. 1800) • Lange tijd blijft het publieke strafrecht beperkt in omvang en concurrentie ondervinden van het private ‘straf’recht • Rond 1800 komt het publieke strafrecht tot volle bloei en de laatste resten van het private ‘straf’recht verdwijnen • Er vindt een strafrechtshervorming plaats in reactie op de inhumane en inefGiciënte strafrechtspleging uit het Ancien Régime • Deze hervorming leidt tot meer rechtsbescherming maar ook tot een Glinke groei van het strafrecht • Het strafrecht zelf wordt niet ter discussie gesteld • Wel wordt ingezien dat straf omstreden is. Om die reden worden verscheidene theorieën (her)uitgedacht ter legitimering van het publieke strafrecht Nogmaals Il Principe (De vorst/heerser) van Niccolò Machiavelli (1469-‐1527) Zorg dat je gevreesd wordt, maar kijk uit dat je niet gehaat wordt! Overgang van oudere naar jongere manier van conBlictbeheersing • Overgang van horizontaal ‘straf’recht naar verticaal strafrecht • Overgang van private conGlictoplossing naar publieke ‘conGlictoplossing’ • Overgang van herstellende rechtspleging naar bestraffende ‘rechtspleging’ ! Strafrecht is een belangrijk instrument in handen van de vorst ter vergroting van diens macht Waarom is straf omstreden? • Straf is een kwaad, want: – intentionele leedtoevoeging – opzettelijke benadeling/ beschadiging – bewuste toebrenging van iets negatiefs • Iemand opzettelijk schaden is in strijd met de Gulden Regel: ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet’ Het Verlichte strafrechtsdenken van de retributivisten Immanuel Kant (1724-‐1804) en Georg Hegel (1770-‐1831) Uit Die Metaphysik der Sitten uit 1785 van Kant en uit Grundlinien der Philosophie des Rechts uit 1821 van Hegel blijkt dat beide Gilosofen: • retributivisten • indeterministen • natuurrechtsaanhangers zijn. Absolute straftheorieën of vergeldingstheorieën • • • • Straf omdat er een misdaad is gepleegd (quia peccatum) Onlosmakelijk verband tussen misdaad, schuld en straf Positieve en negatieve vergeldingstheorieën Waarom er mag/moet worden gestraft: – bestrafGing ter uitboeting van schuld – bestrafGing ter herstel van de status quo ante – bestrafGing ter herstel van het evenwicht tussen baten en lasten in de samenleving – bestrafGing ter expressie/communicatie van de morele aGkeuring van misdaad – bestrafGing ter bevrediging van wraakgevoelens Is straf ter vergelding moreel en praktisch? • Vergeldingsdenkers: – straf na misdaad is verdiend leed, dus straf is moreel gerechtvaardigd – straf herstelt de door misdaad geschonden orde • Critici: – straf is een moreel kwaad, want in strijd met de Gulden Regel – straf herstelt de door misdaad geschonden orde niet; straf deukt niet uit maar leidt juist tot een tweede deuk An eye for an eye makes the whole world blind Het Verlichte strafrechtsdenken van de utilisten Cesare Beccaria (1738-‐1784) en Jeremy Bentham (1748-‐1832) Uit Dei delitti e delle pene uit 1764 van Beccaria en An Introduction to the Principles of Morals and Legislation uit 1789 van Bentham blijkt dat beide Gilosofen: • preventionisten • deterministen • rechtspositivisten zijn. Relatieve straftheorieën of preventietheorieën • Straf opdat er geen misdaad wordt gepleegd (ne peccetur) • Straf als noodzakelijk kwaad • (Lastig meetbare) realisering van doel cruciaal voor rechtvaardiging van straf • Waarom er mag/moet worden gestraft: – – – – – bestrafGing ter onschadelijkmaking (incapacitatie) bestrafGing ter (speciale/generale) afschrikking bestrafGing ter (speciale/generale) normversterking bestrafGing ter resocialisatie bestrafGing ter preventie van eigenrichting door bevrediging van wraakgevoelens Is straf ter preventie moreel en praktisch? • Preventiedenkers: – straf is wel een kwaad maar geen moreel kwaad, juist omdat zij noodzakelijk is ter bescherming van de samenleving – straf heeft een preventieve werking • Critici: – straf is een moreel kwaad, want in strijd met de Gulden Regel – straf werkt vaak niet preventief (rationele keuzetheorie) Werkt de gevangenisstraf preventief? • • • Generale preventie: onmeetbaar Speciale preventie: – onschadelijkmaking: werkt tijdens opsluiting – afschrikking/norminprenting: onmeetbaar – resocialisatie: • ca. 70% van de ex-‐gedetineerden valt in herhaling, de helft hiervan binnen één jaar na vrijlating • Met gevangenisstraf wordt waarschijnlijk geen recidive voorkomen en resocialisatie wordt waarschijnlijk ook niet gerealiseerd Niet-‐beoogde neveneffecten De Verlichting en het strafrecht Vergeldings-‐ en preventietheorieën als product van de Verlichting De Verlichting heeft tot 2 richtingen in het strafrecht geleid: – de Klassieke Richting: • moreel-‐GilosoGisch van aard • focust op rechtvaardigheid • gericht op vergelding • gaat uit van de wilsvrije mens – de Moderne Richting: • wetenschappelijk-‐praktisch van aard • focust op doelmatigheid • gericht op preventie • gaat uit van de gedetermineerde mens De dialectiek van de Verlichting Binnen het Verlichtingsdenken is sprake van een permanente spanning tussen verschillende ideeën De Romeinse God Janus Dialectiek in het Verlichte denken De Verlichting staat voor (these): • • • • • • • • idealisme transcendentalisme rede rationalisme indeterminisme geloof & religiositeit vrijheid & emancipatie liberalisme De Verlichting staat voor (antithese): • • • • • • • • materialisme reductionisme gevoel empirisme determinisme ongeloof & antireligiositeit beheersing & disciplinering socialisme These, antithese en synthese: verenigingstheorieën • Twee typen: – vergeldingsdenken als uitgangspunt – preventiedenken als uitgangspunt • In Nederland staat sinds W.O. II het verenigingsdenken centraal van het eerste type (Willem Pompe) • Verenigingsdenken in de sanctionering • Echter, dezelfde vragen als bij vergeldings-‐ en preventietheorieën: – heiligt het doel de middelen? – wordt het beoogde doel bereikt? – zijn beide straftheorieën wel verenigbaar? De huidige strafpraktijk • Het verenigingsdenken: – vergelding: boetedoening ! gekanaliseerde wraakneming – preventie: resocialisatie ! onschadelijkmaking en afschrikking • Huldiging van negatief mensbeeld • Uitholling van Verlichte beginselen in het strafrecht: – schadebeginsel – tolerantiebeginsel – subsidiariteitsbeginsel • Uitdijing van het materiële strafrecht • Stroomlijning van het formele strafrecht • Uitbreiding van het sanctiearsenaal en strengere straffen • Versterking van de positie van het slachtoffer • Versobering gevangeniswezen • Verwetenschappelijking van het strafrecht Naar een neurowetenschappelijk strafrecht? • De opkomst van de criminologie en het ontstaan van de Moderne Richting hebben geleid tot een verwetenschappelijking van het strafrecht • Dit leidde tot het inzicht dat biologische, psychische en sociale factoren de vrijheid van de mens aanzienlijk kunnen beperken • Volgens verscheidene neurowetenschappers is de vrije wil zelfs een illusie • Klopt dit, dan is er geen plaats meer voor (schuld)vergelding • Dit zal leiden tot een louter op preventie gericht strafrecht, waardoor het een maatregelachtig karakter krijgt • Gevolg is dan dat het dialectische karakter van de Verlichting dat ook in het Verlichte strafrecht te herkennen is, zal verdwijnen, evenals de synthese die kenmerkend is voor het verenigingsdenken Kanttekeningen bij huidige strafrechtspleging • Risico’s van strafrecht in veiligheidsstaat: – oeverloos en draconisch ! inhumaan en inefGiciënt – defaitistisch: wraak, afschrikking en onschadelijkmaking • Pleidooien van vergeldings-‐ en preventiedenkers: – – – – – – strafrecht als ultimum remedium proportionaliteit qua straffen uitboeting i.p.v. wraak maatwerk qua sancties resocialisatie i.p.v. afschrikking en onschadelijkmaking evenwicht tussen klassieke en moderne richting • Doel van moraal, recht en politiek: realisering van een vreedzame samenleving • Ook herstelrechtelijke initiatieven kunnen hieraan bijdragen! Strafrecht ‘versus’ herstelrecht • Strafrecht – Na misdaad dient straf te volgen • Intentionele leedtoevoeging aan de dader door de overheid in naam van het slachtoffer en de gemeenschap (ter vergelding/preventie) ‘versus’ • Herstelrecht – Na misdaad dient herstel te volgen • Wedergoedmaking door de dader jegens het slachtoffer en de gemeenschap – de overheid faciliteert/legt op Herstelrecht • DeGinities: -‐ ‘Restorative justice is a process whereby parties with a stake in a speciHic offence collectively resolve how to deal with the aftermath of the offence and its implications for the future’ (Marshall) -‐ ‘Restorative justice is every action that is primarily oriented toward doing justice by repairing the harm that has been caused by a crime’ (Walgrave & Bazemore) -‐ ‘Restorative justice is a process to involve, to the extent possible, those who have a stake in a speciHic offense to collectively identify and address harms, needs and obligations in order to heal and put things as right as possible’ (Zehr) • Varianten en plaatsing: -‐ -‐ -‐ Bemiddeling, cirkels en conferenties Naast, in en in plaats van strafrecht Op niveau van (wijk)politie, OM, ZM en executiefase (detentie) • Alternatief voor straf of alternatieve manier van straffen? Vergeving en verzoening • Stellingen m.b.t. vergeving en verzoening (J. Blad): – vergeving en verzoening liggen niet binnen het bereik van het strafrecht – vergeving noch verzoening behoort doel te zijn binnen herstelrecht – voor vergeving en verzoening zijn empathie, innerlijke kracht en authenticiteit vereist zijn – herstelrecht kan wel – anders dan het strafrecht – de voorwaarden scheppen waaronder de realisatie van vergeving en verzoening wordt bevorderd Een uniek initiatief voor Nederland • Het Maastrichtse Mediation Model (sinds 1999) – Primair: bemiddeling ter herstel van schade en relaties ! voorwaardelijk sepot – Secundair: straf door middel van vervolging • Vrijwilligheid van partijen als voorwaarde • Onder leiding van het Openbaar Ministerie • in 2000-‐2010 ca. 1500 keer • Circa 135 bemiddelingen per jaar (ca. 5% van OM-‐zaken) • Hoofdzakelijk OM-‐ en politierechterzaken • Herstelrecht in plaats van strafrecht • Onderzoek wordt opgestart naar recidive • Momenteel: 6 mediation-‐pilots De cirkel is rond Einde van de lezing, bedankt voor uw aandacht! [email protected]
© Copyright 2024 ExpyDoc
