jim brandenburg/minden Wolven dromen van bossen Bewegende poten, rollende ogen, trillende snorharen: zou het mogelijk zijn dat dieren – net als wij – ook dromen? En als ze dat doen: waar dromen ze dan van? TEKST KIM VEENMAN Slapen is van levensbelang, want minder slaap zorgt voor minder alertheid 60 december www. mag.nl 61 dennis huot/npl jan wegener/minden Waarom slapen dieren? Trekvogels, zoals de bonte strandloper, slapen niet gedurende hun trektocht. Voor wetenschappers is het een raadsel waarom ze daar geen hinder van ondervinden Hoe jonger het dier, hoe langer de REM-slaap O f ze nu klein zijn of groot, zwemmen, vliegen, lopen of zweven: alle dieren slapen. Dat doen ze kort of heel lang, te land, ter zee of in de lucht. En net als bij ons kent dierenslaap verschillende stadia. Zo weten we van ratten dat ze ook REMslaap (Rapid Eye Movement) hebben; hun oogjes schieten dan achter gesloten oog leden snel heen en weer. Van mensen is bekend dat we juist in dit slaapstadium onze dromen het best onthouden. Maar dromen dieren ook? Een onderzoek uit de jaren 80 van de vorige eeuw geeft daarvoor misschien wel de sterkste aanwijzingen. Onderzoekers Bijzondere slapers Sebastian Kennerknecht/nis Bijna elk dier slaapt, terwijl het een risicovolle bezigheid is. Want wie in de natuur een dutje doet, is een makkelijke prooi. Bovendien is het tijdrovend. Maar mist een dier slaap, dan haalt het dat vrijwel altijd in. Slapen moet dus wel belangrijk zijn. Volgens slaaponderzoeker en bioloog Peter Meerlo kan slaap zelfs een kwestie zijn van leven en dood: “Minder slaap betekent minder alertheid. Een minder attente wolf kan een maaltijd mislopen of het kost een onoplettend konijn de kop.” Waar slaap precies goed voor is, is nog een raadsel. Meerlo: “Slaap zorgt waarschijnlijk voor herstel, onderhoud en de vorming van geheugen door verbindingen tussen hersencellen aan te passen. Een dier dat wakker is, krijgt steeds nieuwe informatie. Hierdoor wordt het brein ‘voller’. Slaap verwijdert mogelijk overbodige contacten en maakt weer ruimte vrij.” Volgens slaaponderzoeker Van Someren is slaap juist voor de organisatie van processen. Door bepaalde processen tijdens slaap óf tijdens waak te laten plaatsvinden, zitten ze elkaar niet in de weg. Welke theorie de juiste is? Volgens Meerlo hoeft er niet één primaire functie te zijn. “Er zijn aanwijzingen dat het ook functioneel is voor het immuunsysteem. En wellicht is het functioneel voor meer dingen.” maakten bij katten de spierverslapping, die door het brein in werking wordt gezet tijdens de REM-slaap, onmogelijk. Daarop vertoonden de katten niet alleen de oogbewegingen en ‘twitches’ (spier samentrekkingen) die je normaal gesproken ziet, maar ze liepen tijdens hun slaap gewoon rond en joegen zelfs op onzichtbare prooien. Het lijkt er dus op dat deze katten droomden over hun jachtavontuur. Dwalen in een droomdoolhof Om te onderzoeken waarover dieren precíés dromen, moet je in hun koppie kijken. En dat is precies wat onderzoekers Breinmetingen brengen ook bijzondere slapers aan het licht. Zo kunnen eenden met één hersenhelft slapen, waardoor ze altijd alert zijn. Hun hersenhelften zijn om de beurt actief. Hierdoor kunnen eenden die aan de buitenkant van de groep dobberen letterlijk een oogje in het zeil houden, terwijl de hersenen toch aan de nodige rust toekomen. Ook dolfijnen en walvissen slapen zo. Op deze manier blijven ze in beweging om geregeld adem te halen met hun blaasgat aan het wateroppervlak. Zeeleeuwen (zie foto) kunnen zelfs kiezen. Doen ze in zee een dutje, dan slapen de hersenhelften apart. Slapen ze op land, dan slaapt het hele brein. van het Instituut voor Technologie in Massachusetts deden. Overdag leerden ze ratten hoe ze in een doolhof de kortste route naar een lekkere snack konden vinden. Intussen keken de onderzoekers naar de activiteit van het rattenbrein en ontdekten ze een specifiek patroon. Toen ze later de slapende knagers onder de loep namen, waren ze verrast: tijdens de REMslaap zagen ze namelijk precies hetzelfde patroon in breinactiviteit als tijdens de spannende tocht door het doolhof. Volgens de onderzoekers droomden de ratten ’s nachts van hun doolhofavonturen overdag. De onderzoekers dachten zelfs te kunnen zien wáár de slapende rat zich in zijn droomdoolhof bevond. Dromen over liedjes Bij zebravinken ontdekten biologen van de universiteit van Chicago iets vergelijkbaars. Deze zangvogeltjes krijgen de melodieën van hun liedjes niet mee bij de geboorte, maar moeten die in het dagelijks leven nog leren. Per zangnoot zie je in het zebravinkenbrein een verschillend patroon. Dat komt doordat verschillende hersencellen per noot een seintje > www. mag.nl 63 istock ingo arndt/minden Mark Macewen/npl Het brein in REM-slaap is gelijk aan het wakkere brein > geven. De biologen konden hierdoor een heel liedje noot voor noot in breinpatronen weergeven. Toen de vinkjes sliepen, zagen de biologen exact dezelfde patronen terug in de breinactiviteit. Het lijkt er dus ook bij deze vogels op dat ze in hun slaap oefenen wat ze o verdag hebben geleerd. Dierendromenland Primitieve dromers Dat bijtje dat aan een takje hangt, droomt dat ook? Dat heeft tenslotte geen REM-slaap. Althans, dat is niet gemeten. Net als bij andere insecten, reptielen, amfibieën, vissen en primitieve zoogdieren lijken de slaapstadia te ontbreken. Het is de vraag of deze dieren überhaupt slapen. Meerlo: “Ze vertonen alle gedragscriteria: een bij laat de antennes hangen en een vis reageert minder op prikkels. Het zou kunnen dat sommige van deze dieren de verschillende slaapstadia wel hebben, maar dat we die niet kunnen meten, omdat hun brein anders werkt dan dat van hogere diersoorten.” 64 december Toch kun je je afvragen of katten en ratten zich – net als wij – bewust zijn van hun droomavonturen. En of zebravinken zich hun droomliederen herinneren. Met andere woorden, kunnen dieren dromen- land onderscheiden van de echte wereld? Naar het antwoord op die vraag blijft het natuurlijk gissen. Je kunt een rat immers niet vragen of hij droomde van zijn doolhof. Of een kat van zijn jachtavontuur. Wel kunnen we met enige zekerheid zeggen dat de observaties sterke aanwijzingen geven. En dat hun hersenactiviteit vergelijkbaar is met die van mensen. Dat dieren dromen, is dus vrijwel zeker. Maar hoe het is om als dier in dromenland te zijn, of het er groter, mooier of anders is dan in het dagelijks leven, blijft vooralsnog een mysterie. Winterslaap is geen slaap Kijk naar een egel in winterslaap en je weet het zeker: dit wezentje slaapt. Maar het woord winterslaap klopt niet helemaal, want er gebeurt iets o pmerkelijks: een dier in winterslaap brengt geregeld z’n l ichaamstemperatuur o mhoog en zet de hersenen weer op ‘actief’, met dezelfde hersengolven als t ijdens slaap. Aan de buitenkant zie je hier niets van. Bioloog Peter Meerlo: “Dit kost heel veel e nergie, dus een dier doet dit niet zomaar. Mogelijk is het voor het afvoeren van afvalstoffen, maar dat weten we niet zeker. Het wijst er wel op dat slaap uiterst noodzakelijk is.” Ook zijn er dieren die winterrust houden. Dit is anders dan de winterslaap, want deze dieren worden een paar keer wakker om te eten. Zo ook eekhoorns. Die eten hun buikje rond en kruipen dan weer in hun warme hol. www. mag.nl 65
© Copyright 2024 ExpyDoc
