Open en Online Onderwijs: kwaliteitsverhOging dOOr innOvatie

Open en online onderwijs:
kwaliteitsverhoging door
innovatie
christien bok en hester jelgerhuis (juni 2014)
beeld: CC-BY-SA, opensourceway
verschenen in: TH&MA, Tijdschrift voor Hoger onderwijs & Management,
jaargang 21, nr 2, p. 53-56. 2014.
2
Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014)
Onderwijs is weer sexy geworden
‘Onderwijs is weer sexy geworden’, zegt Anka
Mulder, vicepresident Educatie en Operaties van de
TU Delft. Massive open online courses (MOOC’s)
spelen daar een belangrijke rol in. ‘Docenten die een
MOOC geven, vertellen me dat ze zich didactisch
herboren voelen. Bij het maken van een MOOC
moet je heel gestructureerd nadenken over de
eindtermen en leerdoelen. Welke werkvorm gebruik
je om een leerdoel te bereiken? Die kennis nemen
de docenten weer mee terug naar de campus.’
De opkomst van MOOC’s heeft in het Nederlandse
hoger onderwijs veel stof doen opwaaien.
Sommigen zijn van mening dat in navolging van de
muziekindustrie en de reisbranche ook het hoger
onderwijs door de digitale revolutie volledig op de
schop zal gaan, en dat MOOC’s het einde van de
traditionele universiteiten en hogescholen inluiden.
Maar MOOC’s zijn maar een klein onderdeel van
een veel breder spectrum van open en online
onderwijs. Als ICT-samenwerkingsorganisatie van
het Nederlandse hoger onderwijs en onderzoek is
SURF van mening dat juist dit brede spectrum een
positieve impact kan hebben op de kwaliteit van het
Nederlandse hoger onderwijs, en dat open en online
onderwijs de kwaliteit, diversiteit, doelmatigheid en
toegankelijkheid van het onderwijs ‘op de campus’
kan versterken en verbeteren.
Wat is open en online onderwijs?
‘Klassiek’ open onderwijs kenmerkt zich door
toegankelijkheid1. Er gelden geen ingangseisen voor
het volgen ervan. Cursisten voltooien in hun eigen
tempo een cursus of een compleet curriculum. Vaak
is er geen verplichting om fysiek aanwezig te zijn
of op een vaste begindatum te starten. Bij open
onderwijs krijgt de student niet alleen toegang tot
digitaal leermateriaal of ‘ingeblikte colleges’, maar
ook tot diensten zoals een digitale leeromgeving,
toetsing, certificering en tot onderwijsinspanningen
zoals begeleiding van docenten of tutoren. Open
universiteiten en instellingen voor afstandsonderwijs
voorzien met het klassieke open onderwijs al vele
jaren in de behoefte aan onderwijs op afstand.
Onder online onderwijs verstaan we onderwijs
(leermaterialen, diensten zoals toetsing, en
onderwijsinspanningen zoals begeleiding) dat
tijd- en plaatsonafhankelijk via internet gevolgd
kan worden. Open én online onderwijs voegt nog
twee aspecten toe aan klassiek open onderwijs:
het is gratis beschikbaar én vrij bewerkbaar door
het gebruik van open licenties. Dat betekent dat
Mulder, F. en Janssen, B. (2013). Open (het) onderwijs.
In: Trendrapport Open Educational Resources 2013 (www.
surf.nl/trendrapportoer2013)
1
iedereen met internettoegang gratis onderwijs kan
volgen en leermateriaal kan kopiëren, bewerken en
verspreiden. Leermaterialen die vrij beschikbaar
zijn voor (her)gebruik worden open educational
resources (OER) genoemd. In het geval van open
courseware gaat het om het leermateriaal van een
complete cursus; de student gaat zelf met de cursus
aan de slag, zonder begeleiding van de universiteit
en zonder de mogelijkheid om studiepunten te
halen.
Hoe passen MOOC’s daarin?
En dan zijn er de massive open online courses
(MOOC’s), die de laatste twee jaar hebben gezorgd
voor een sterke belangstelling voor open en online
onderwijs. MOOC’s zijn gratis toegankelijke online
cursussen voor grote hoeveelheden deelnemers,
soms meer dan 200.000 tegelijk. Universiteiten
bieden MOOC’s aan op online platforms, waarvan
Coursera en edX de grootste en bekendste zijn.
De meest voorkomende typen MOOC’s zijn de
xMOOC en de cMOOC. In een xMOOC biedt de
docent leerstof aan via videocolleges, waarna de
deelnemers een toets maken. In de cMOOC staat de
lerende centraal; deelnemers formuleren hun eigen
leerdoelen en worden begeleid door docenten. Een
aantal andere typen is in ontwikkeling.
Het revolutionairst aan MOOC’s is dat de
cursussen, die veelal worden aangeboden door
topuniversiteiten, volledig gratis zijn. Alleen voor
certificaten wordt een klein bedrag gevraagd. De
drempel om een online cursus te volgen van een
topuniversiteit als Harvard University is hierdoor
bijzonder laag.
De populariteit van MOOC’s zorgt ervoor dat
veel hogeronderwijsinstellingen experimenteren
met open en online onderwijs. De vormen die zij
daarvoor kiezen zijn weliswaar vaak geïnspireerd op
MOOC’s, maar hebben vele verschijningsvormen,
zoals small private online courses (SPOC’s) of tiny
open with restriction courses focused on quality
and effectiveness (TORQUE). De wildgroei aan
afkortingen geeft aan dat de vormgeving van een
MOOC lang niet altijd aansluit bij de ambities van
een instelling. Wel zijn de elementen open en online
belangrijke onderdelen van onderwijsvernieuwing,
die met veel enthousiasme worden aangegrepen.
Best of both worlds
De kwaliteit van het onderwijs kan een flinke impuls
krijgen als de eigenschappen en mogelijkheden van
open en online onderwijs worden gecombineerd
met het face-to-face onderwijs op de campus.
De inzet van open en online onderwijs biedt
mogelijkheden om het campusonderwijs te
3
Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014)
differentiëren. Studenten met behoefte aan meer
uitdaging én studenten die moeite hebben met de
stof krijgen verdiepend lesmateriaal van de beste
universiteiten ter wereld tot hun beschikking. Door
de beschikbaarheid van grote hoeveelheden divers
open leermateriaal wordt beter ingespeeld op de
persoonlijke leerbehoeften van studenten en kan
onderwijs beter op maat worden vormgegeven.
Online materiaal maakt adaptief onderwijs en
mastery learning mogelijk, waarbij met behulp
van technologie een persoonlijk leerpad wordt
samengesteld op basis van voorkennis en de
voortgang van individuele lerenden.
Meer inzicht door data
Het zo optimaal mogelijk combineren van online
en face-to-face onderwijs kan ook gefundeerd
gebeuren. Online onderwijs levert immers
een enorme hoeveelheid aan gebruiks- en
gebruikersdata op. Die data geven waardevol
inzicht in het leerproces, de kwaliteit van het
onderwijsmateriaal, de toetsing en de didactiek. De
data kunnen worden geanalyseerd om bijvoorbeeld
te onderzoeken waar de studenten blijven steken in
de lesstof, welke uitleg niet goed wordt begrepen
of welke toetsvragen niet correct zijn. Op basis
van deze analyses kunnen onderwijsinstellingen
de inhoud en de vorm van het onderwijs
verbeteren. Ook kan worden onderzocht hoe je
gepersonaliseerd en adaptief onderwijs op een
effectieve manier vormgeeft. Omdat steeds meer
onderdelen van het onderwijs online plaatsvinden,
zijn er steeds meer data beschikbaar. Waar het
gaat om MOOC’s hebben we te maken met data
afkomstig van vele duizenden cursisten van over
de hele wereld die dezelfde MOOC volgen. Omdat
de MOOC’s die een instelling aanbiedt vaak
sterke inhoudelijke overeenkomsten vertonen met
cursussen die ‘op de campus’ worden aangeboden,
hebben de resultaten van de data-analyses van
MOOC’s ook een positieve impact op de kwaliteit
van het campusonderwijs.
Flipped classroom
MOOC-platforms faciliteren nadrukkelijk het
onderzoek naar wat werkt en wat niet. Het doel
van edX.org, het MOOC-platform van MIT en
Harvard University, is tweeledig: ‘Expanding
access to education for students worldwide
through online learning, while reinventing campus
education through blended models.’ Van de TU
Delft tot de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
(HAN) wordt geëxperimenteerd met flipping the
classroom en de integratie van nieuwe tools in het
campusonderwijs. In de flipped classroom volgen
studenten in hun eigen tijd een online college, en
houdt de docent in de klas meer tijd over voor
verdieping en individuele begeleiding. Robert A.
Lue, hoogleraar aan Harvard en faculty director
van HarvardX zegt daarover: ‘Bij het ontwikkelen
van een online cursus over cellulair metabolisme
kom ik erachter dat de combinatie van animaties
en opdrachten die je in je eigen tempo kunt maken
het onderwerp misschien wel beter overbrengt dan
mijn traditionele hoorcollege over dit onderwerp. Ik
houd meer tijd over om de concepten te bespreken
die mijn studenten de meeste moeite kosten. In die
zin kan de flipped classroom meer en effectievere
studentenbegeleiding in het klaslokaal opleveren
dan ooit.’
Een ander voorbeeld komt van MIT, waar 350
studenten in hun eigen tijd een MITX-MOOC
volgden en in het klaslokaal dieper ingingen op de
stof. Normaal krijgen dertig tot zestig studenten een
zogenaamde ‘Fifth Week Flag’, een waarschuwing
dat ze onder het gewenste niveau presteren. Nu
waren dat er nog maar twee.
Het gezamenlijke Center for Education and Learning
van de TU Delft, Universiteit Leiden en Erasmus
Universiteit Rotterdam concentreert zich op deze
omslag in het onderwijs en de effecten daarvan op
studierendement en studiesucces.
Nieuwe vormen van toetsing
Online onderwijs geeft ook een impuls aan nieuwe
vormen van toetsing. Coursera experimenteert met
peer reviews, waarbij studenten elkaars opdrachten
nakijken. Uit onderzoek blijkt dat evaluaties
van verschillende mensen leiden tot hetzelfde
oordeel als dat van de docent. Ook de Universiteit
Leiden, die met meerdere MOOC’s aan Coursera
deelneemt, gebruikt de tool voor peer assesments
in Coursera om uit te vinden hoe die optimaal kan
worden toegepast in online en campusonderwijs.
Marja Verstelle, programmamanager Learning
Futures, MOOC’s en Online Leren bij de Universiteit
Leiden, signaleert een wisselwerking tussen
innovatie in online onderwijs en campusonderwijs.
‘MOOC’s versnellen processen en verhogen de
bewustwording onder docenten en bestuurders
over innovatief onderwijs, doordat didactiek
en technieken er samenkomen’, zegt ze. ‘Het is
een hefboomeffect. Een voorbeeld: een paar
faculteiten experimenteerden al kleinschalig met
peer assessments. Maar doordat MOOC’s peer
assessments op de agenda zetten, praten we nu
in bredere zin hoe we dit kunnen toepassen op
de campus. Het is natuurlijk heel interessant als je
tussentijdse feedback voor duizend eerstejaars via
peer feedback kunt organiseren en tegelijk kunt
onderzoeken wat de effecten van peer feedback
zijn. MOOC’s bieden een proeftuin, onder meer
omdat we niet vastzitten aan de verplichtingen
die bij geaccrediteerd onderwijs horen. Het is een
4
Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014)
doorlopend proces. We voeren het in de MOOC
in, bekijken wat werkt, passen het aan. Pas als we
tevreden zijn, voeren we het in op de campus.’
Die insteek heeft ook MIT. ‘Onze betrokkenheid
bij open onderwijs komt grotendeels voort uit
onze interesse om te begrijpen hoe innovatieve
toepassingen kunnen worden ingezet in het
campusonderwijs.’ Aan het woord is Stephen
Carson, voormalig Director of Communications and
External Relations van MITOpenCourseware. ‘Met
de open en online cursussen vervullen we MIT’s
missie om wereldwijd educatie te bevorderen, maar
verzamelen we daarnaast een enorme hoeveelheid
data over hoe deze toepassingen werken. MITX
geeft ons de mogelijkheid om tools te bouwen
(bijvoorbeeld toepassingen om massaal online
toetsen af te nemen), ze op een groot publiek uit
te testen en om ze daarna intern te gebruiken. We
hopen het onderwijs effectiever te maken, door
de tools te laten doen waar ze goed in zijn en
de docenten de interacties te laten doen die het
beste persoonlijk kunnen worden uitgevoerd.’ Als
voorbeeld noemt Carson het flipped classroommodel en een scheikundeles waarin studenten met
behulp van edX-tools problemen in het computerlab
moesten oplossen, in plaats van thuis. ‘Open en
online onderwijs geeft onze studenten daarnaast
meer flexibiliteit’, zegt hij. ‘Door het veeleisende
curriculum hadden studenten van MIT tot voor kort
niet veel mogelijkheden om in het buitenland te
studeren. Met deze tools kunnen ze over de grens
toch de verbinding met hun studie behouden.’
Open als katalysator voor vernieuwingen
MOOC’s zijn een enorme revolutie waar het
gaat om toegang tot hoger onderwijs. Overal
ter wereld hebben mensen die voorheen geen
mogelijkheid hadden om onderwijs te volgen de
keuze uit een rijk en hoogstaand onderwijsaanbod
van topuniversiteiten. Nederlandse universiteiten
kunnen zich met MOOC’s profileren op de gebieden
waarin zij excelleren, en daarmee toptalenten
vanuit de hele wereld aan zich binden. Open
en online onderwijs vergroot het bereik en de
doelgroep van een instelling aanzienlijk. Naast
studenten die formeel zijn ingeschreven bij de eigen
onderwijsinstelling, kunnen zij ook internationale
studenten, studenten die werken en studeren
combineren of die op latere leeftijd een studie
starten, en studenten die niet gebonden zijn aan
één onderwijsinstelling bedienen. Door een mix te
bieden van open, online en face-to-face onderwijs
komen onderwijsinstellingen tegemoet aan de
veranderende wensen en omstandigheden van
lerenden in alle levensfasen, en kunnen zij hen
onderwijs van hoog niveau bieden.
Daarnaast zijn MOOC’s een katalysator voor
onderwijsvernieuwingen, zowel online als op de
campus. Het nadenken over het aanbieden en
vormgeven van MOOC’s gaat uiteindelijk vaak
over dezelfde vraag: wat is goed onderwijs?
Daarmee is open en online onderwijs ook een
aanjager voor verbetering van de kwaliteit van
het campusonderwijs. Het zet het onderwijs en de
Leren over leren
De Universiteit Leiden is begonnen met het ontwikkelen van MOOC’s om te ‘leren over leren’. Uit de
surveys en standaardrapportages van Coursera genereert de instelling al veel data. ‘In principe wordt elke
muisklik geregistreerd, maar we zijn nog zoekende naar wat we willen onderzoeken’, zegt Marja Verstelle.
De universiteit heeft een traditie in zowel onderwijskundig onderzoek, big data analyse als psychometrisch
onderzoek, maar is nog op zoek naar een methodologie om deze tradities te verenigen in het onderzoek
naar MOOC’s.
‘We zien wel direct de impact op het campusonderwijs en het niet-reguliere onderwijs van onze docenten’,
zegt Verstelle. ‘Docenten die een MOOC maken, spreken uitgebreid met de afdeling en met collega’s
van over de hele wereld over de vraag wat goed onderwijs is.’ Door hun ervaring met online onderwijs
denken de docenten in andere concepten, is haar ervaring. ‘Een docent die een groep mensen uit de
beveiligingssector moet bijspijkeren, doet dat niet meer automatisch in de vorm van een workshop. Hij
verwijst ze naar zijn MOOC over terrorisme. Om toch momentum te creëren, leidt hij de cursus in met een
kick off op Google Hangouts en sluit hij hem af met een meet up voor alle cursisten in Den Haag. Daar
wordt besproken wat ze hebben geleerd. Door de interactie te concentreren, gaan ze heel snel de diepte in.’
5
Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014)
docent in een nieuw daglicht. Waar medewerkers
in het hoger onderwijs voorheen vrijwel volledig
werden afgerekend op hun onderzoeksresultaten,
zorgt de aandacht voor MOOC’s ervoor dat ook
de kwaliteit van hun onderwijs in de belangstelling
staat. Er is hernieuwde waardering voor docenten
die excelleren in het geven van goed onderwijs. De
openheid van het onderwijs, de nieuwe doelgroepen
die docenten bereiken en de interactie die dat
oplevert zorgen voor nieuwe inspiratie.
Blended learning
Naast MOOC’s experimenteert de TU Delft met
blended learning, een combinatie van online en
campusonderwijs. Het eerste jaar van de opleiding
Techniek, Bestuur en Management bestaat uit
blended onderwijs. Uit eerste onderzoeksresultaten
blijkt dat het slagingspercentage voor een aantal
vakken is toegenomen. Anka Mulder verwacht
dat het hoger onderwijs van de toekomst steeds
gevarieerder zal worden, en dat het aantal
hoorcolleges afneemt. ‘We zullen steeds beter
weten wat werkt in het onderwijs. In plaats van twee
keer vijfenveertig minuten zullen we bijvoorbeeld
steeds meer onderwijs aanbieden in korte brokjes.’
Door de MOOC’s bouwt de universiteit bovendien
een netwerk van geïnteresseerden in een
bepaald onderwerp op en kunnen onderzoekers
gebruikmaken van the wisdom of the crowd. Dit
biedt volgens Mulder meerwaarde voor onderwijs
en onderzoek. ‘Je hebt bijvoorbeeld opeens een
immens netwerk van mensen die in bedrijven
werken op het gebied van zonne-energie. Het
onderzoeksnetwerk is enorm vergroot. Het
materiaal dat in het onderwijs wordt geproduceerd,
blijkt bruikbaar voor je onderzoek. Dat zijn allemaal
bijeffecten van ons doel: om zoveel mogelijk
mensen gebruik te laten maken van onze kennis.’
Innovatiekracht van openheid
Dankzij de MOOC’s en de vele afgeleide acroniemen
is een enorme beweging in het open en online
onderwijs op gang gekomen. De discussie die
dit tot gevolg heeft, gaat uiteindelijk vaak over
dezelfde vraag: wat is goed onderwijs? Andere
vragen gaan over de didactiek van online onderwijs
of de effectiviteit en de mogelijkheden van blended
learning. Geen geringe prestatie voor een fenomeen
waar drie jaar geleden nog nauwelijks iemand
van had gehoord. Open en online onderwijs biedt
hogeronderwijsinstellingen meer mogelijkheden
om goed onderwijs te bieden, voor meer studenten
en andere doelgroepen, met meer variëteit, meer
flexibiliteit, meer verdieping en meer resultaat.
SURF, de ICT-samenwerkingsorganisatie van
het hoger onderwijs, is een vurig pleitbezorger
van open onderwijs en onderzoek, niet in de
laatste plaats vanwege de innovatiekracht die
deze openheid met zich meebrengt. SURF is er
daarom voorstander van dat alle door het hoger
onderwijs met publieke middelen ontwikkelde data,
onderzoeksresultaten en leermaterialen als default
onder een open licentie voor iedereen beschikbaar
zouden moeten worden gesteld, en daarmee
onderdeel uitmaken van het publieke domein.
Online onderwijs biedt daarnaast grote
mogelijkheden voor het vormgeven van kwalitatief
hoogwaardig onderwijs. Instellingen kunnen de
mogelijkheden van online onderwijs uitstekend
benutten omdat zij de beschikking hebben over een
hoogwaardige ICT-infrastructuur voor onderwijs en
onderzoek.
SURF zet zich in om hogeronderwijsinstellingen te
informeren, te begeleiden en te faciliteren bij het
gebruiken en ontwikkelen van en het formuleren
van een visie en beleid op open en online onderwijs,
en meer inzicht te krijgen in nieuwe, effectieve
didactische modellen voor online en blended
learning. Samenwerking en kennisuitwisseling op dit
onderwerp tussen instellingen, zowel universiteiten
als hogescholen, kan zorgen voor een versnelling en
verdieping van het opdoen van nieuwe inzichten.
Innovatieprogramma open education
Bezoek voor meer informatie over SURF en het
innovatieprogramma open education www.surf.nl/
openeducation.
Trendrapport Open Education 2014
Open en online onderwijs is echt doorgebroken in
het Nederlandse hoger onderwijs, is de conclusie
van het Trendrapport Open Education 2014 dat
SURF en de special interest group Open Education
in maart publiceerden. Het trendrapport beschrijft
in acht artikelen en intermezzo’s van Nederlandse
experts de meest recente ontwikkelingen en een
doorkijk naar de toekomst:
• Hoe kunnen instellingen open en online
onderwijs inzetten in het formele onderwijs?
• Wat kunnen we leren van toetsmethoden
binnen MOOC’s?
• Hoe kijken studenten tegen MOOC’s aan en wat
is een MOOC-certificaat waard?
• Waar liggen kansen voor het postinitiële
onderwijs en learning analytics?
Zie: www.surf.nl/trendrapportopeneducation2014
6
Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014)
SURF
Graadt van Roggenweg 340
Postbus 2290
3500 GG Utrecht
T +31 (0)30 234 66 00
F +31 (0)30 233 29 60
[email protected]
www.surf.nl
juni 2014
De tekst van dit artikel verschijnt onder de Creative
Commons licentie Naamsvermelding 3.0 Nederland.
http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nl/
Fotografie voorblad: ©iStockphoto.com/Lisa Klumpp

Download Report