Metalinguistische taaltherapie voor oudere

18-11-14
Metalinguïstische taaltherapie voor
oudere kinderen met een TOS
Rob Zwitserlood
Alle Taal Centraal 13-11-2014
Onderdeel promotieproject: Taalgroei bij kinderen met
TOS in de basisschoolleeftijd
1.  Grammaticale ontwikkeling van kinderen met TOS van 6-8
jaar: Achterstand of afwijkend?
2.  Grammaticale ontwikkeling van kinderen met TOS van 8-10
jaar: De rol van het lexicon
3.  Ontwikkeling van onvloeiendheden in de spraak van kinderen
met TOS van 8-10 jaar
4.  Metataal: multimodale en metalinguistische taaltherapie
voor oudere kinderen met een TOS
1
18-11-14
Metalinguïstisch vermogen/ bewustzijn: definities
•  Het (toenemend) vermogen (bij jonge kinderen) om te kunnen
abstraheren van de betekenis van taal en zich te richten op de
vorm [en functie]
•  Door impliciete kennis van leerlingen over taal bewust te
maken, worden zij in staat gesteld om te reflecteren op taal en
taalgebruik, en kunnen ze dit gericht verbeteren [door
manipuleren van de taalvorm]
Niveau’s metalinguïstisch bewustzijn
Fonologisch bewustzijn: (klankstructuren)
Woord bewustzijn: (objectivatie: gericht op woordstructuren)
Vorm bewustzijn: (structuur van zinnen)
Pragmatisch bewustzijn: (praktische functies van de taal)
2
18-11-14
Metalinguïstische vaardigheden = complex begrip
Verschillende definities!
Metalinguïstische vaardigheden gerelateerd aan:
  Niveau taalontwikkeling, ofwel:ernst/profiel TOS
  Cognitie (ook Theory of Mind)
  Leesontwikkeling
  Trainbaar of niet?
  Startpunt: 4jr? ouder?
  Eindpunt?
Literatuur metalinguïstisch bewustzijn (MB) bij TOS
Eigenlijk vrij weinig literatuur over MB en TOS!
Veel publicaties over relatie MB en leren lezen (m.n. fonologisch
bewustzijn)
TOS:
Kamhi & Koenig (1985): Taak: identificatie + revisie van fouten à ‘
‘SLI poorer than TD on syntactic tasks, not on phonological and
semantic errors’
Menyuk, Chesnick, & Green (1993): kinderen met taalproblemen
en/of leesproblemen à interventie bij jongere kinderen meer
vooruitgang dan bij oudere (ontw. afgerond rond 12 jr?)
3
18-11-14
Metalinguistische aanpak:
Niets nieuws onder de zon!
Maria Montessori (1870-1952):
•  Ontwikkeling stimuleren vanuit sensorische stimulatie en fysieke
activiteiten
•  Montessori gebruikte een verscheidenheid aan taken met een
concreet karakter: o.a. manipuleren van objecten (blokjes, etc)
Toine van Uden (1912-2008): “Reflecterende moedertaalmethode”
•  Werken vanuit gesprekken/dialoog
•  Ontwikkeld voor doven (orale school): taal leren door te
reflecteren op taal
‘Tell me and I forget,
Teach me and I will remember
Involve me and I will learn’
(Benjamin Franklin)
Niets nieuws onder de zon (2): Groot Brittannië
Colour Pattern Scheme (John Lea,1970): A method of remedial
language teaching
Colourful Semantics (Alison Bryan,1997)
5 Levels:
Who? “the man” (Subject – Orange)
What doing? “is eating” (Verb – Yellow)
What? “the sandwich” (Object – Green)
Where? “in the kitchen” (Location – Blue)
Describe? “big” (Adjective – Purple)
Recent: app ontwikkeld voor Engels en Arabisch (iTunes)
4
18-11-14
Niets nieuws onder de zon (3): UK
Shape Coding (Susan Ebbels, 2001, 2007, 2011, 2013)
Niets nieuws onder de zon (4): Nederland
Grammatica in Vorm en Kleur (scriptie Corinna Sipkema,1973)
Taal in Blokjes (Stichting Taalhulp (1978)
Matrix voor Windows (Herman Veenker,1995)
Reflecterende taaldidactiek (Annie Essers, 2005)
MetaTaal (2014)
5
18-11-14
“First contact MetaTaal”: stencils Kirsten Thyme
Grammatica in Vorm en Kleur (Kirsten Thyme, Kopenhagen,
Denemarken, 1970):
Zinnen bouwen met Lego blokjes (taaltherapie voor SH kinderen),
Gekregen rond 1985 op logopedieopleiding Utrecht, vertaling
Wytske Mensink
Zelf mee gewerkt, maar incidenteel
‘Ik hoor en ik vergeet.
Ik zie en ik onthou.
Ik doe en ik begrijp’.
(Chinees spreekwoord)
“Second contact”: Mary Hirschman (Toronto, Canada)
Hirschman, M. (2000). Language repair via metalinguistic means
International Journal of Language & Communication Disorders,
35(2), 251–268.
Antwoord op Sieneke Goorhuis-Brouwer in FOSS-TAAL:
Zwitserlood, R. L. M. (2009). Therapiemogelijkheden voor oudere
kinderen met ESM FOSS-TAAL, (2), 1–3.
6
18-11-14
Bewuste / onbewuste processen in taalproductie / leren
Uit: Hirschman (2000)
De metalinguïstische brug
Uit: Hirschman (2000)
7
18-11-14
Rationale metalinguïstische benaderingen
Kinderen met TOS: leren taal/grammatica niet vanzelf
(= kernprobleem van TOS)
Cognitieve mogelijkheden zijn wel (min of meer) normaal
Kinderen met TOS hebben baat bij visuele ondersteuning
Kinderen met TOS kunnen grammaticale regels expliciet
aanleren (Procedural deficit hypothesis, Ullman & Pierpont, 2005)
Procedural deficit hypothesis (Ullman & Pierpont, 2005)
Procedureel geheugen systeem:
•  ondersteunt impliciet leren van sequentiële processen (taal),
waaronder grammaticale regels
•  is aangedaan bij kinderen met TOS
Declaratief geheugen systeem:
•  min of meer intact
•  biedt compensatie door regels expliciet (aan) te leren
8
18-11-14
Visuele ondersteuning ontlast het werkgeheugen
Geheugen
Werkgeheugen:
beperkt
Lange termijn geheugen:
onbeperkt
Procedureel geheugen
onbewust
niet toegankelijk
Vaste programma’s:
fietsen, lopen,
grammatica,
morfologie, fonologie
Declaratief geheugen:
bewust
toegankelijk
ESM kinderen leren
regels in declaratief
geheugen:
compensatie
Episodisch geheugen:
gebeurtenissen
Semantisch geheugen:
feiten (woordenschat)
MetaTaal interventie pilot studie
9
18-11-14
Lesprogramma MetaTaal
•  Aanpassingen van originele programma (Thyme) met Lego
blokjes voor samengestelde zinnen
•  Grammaticale regels expliciet aanleren
•  Visuele ondersteuning met Legoblokjes voor woordsoorten en
grammaticale functies
•  Motorische en tactiel / kinesthetische component: letterlijk
zinnen bouwen met Lego!
•  Plezier/motivatie!
Therapiedoel: relatieve bijzinnen
Weinig gebruikt door oudere kinderen met TOS, volgens
grammaticaal profiel deelstudies 1 en 2)
Een relatieve (betrekkelijke) bijzin geeft extra informatie over een
naamwoord(groep). Er zijn veel verschillende types relatieve
bijzinnen.
Interventiedoelen:
Het meisje zoende de jongen [die de bloemen bracht] à RECHTS
Het meisje [dat een ijsje eet], zit op het muurtje à INGEBED
De straat [waar mijn tante woont], is sinds vandaag afgezet
10
18-11-14
Opzet interventiestudie (pilot)
• 
• 
• 
• 
• 
Pilot: 13 kinderen met TOS
gem. lft 11;2 jr (SD 1;2 jr), range: 9;4-12;8 jr
Nonverbaal IQ gemiddeld (behalve 1 kind)
Eentalig
Geen ASS, geen ADHD of andere comorbiditeit
Repeated baseline design (quasi experimenteel): 3x nulmeting,
dan meting direct post-therapie, retentiemeting na 3 maanden
Testscores
4
2
0
T1
T2
T3
post therapy
retentie
Productie en begripstaken relatieve bijzinnen (A+B)
Productietaken:
1. Zinnen afmaken (Rechts): 10 items
Een jongen zit op hockey, en een jongen zit op judo. Wie zou jij
willen zijn? Ik kies… de jongen [die op judo zit]
2. Zinnen afmaken (Ingebed):10 items
Er is een prinses. Ze draagt een kroontje. Ze zingt een lied
Begin de zin met: De prinses…[die een kroontje draagt], zingt een
lied / …[die een lied zingt], draagt een kroontje
3. Zinnen samenstellen: 16 items
een lolly / Daar staat / koopt / de jongen / die
Daar staat de jongen [die een lolly koopt]
11
18-11-14
Productie en begripstaken relatieve bijzinnen
Zinnen nazeggen
1. Zinnen van 7 woorden (12 items)
De clown die ballonnen opblaast, ziet Marloes.
2. Zinnen van 12 woorden (15 items)
Het huis waar Pim al jaren woont, staat in een mooie buurt.
Begripstaak (28 items)
De jongen die naar de kinderen wijst, draagt een pet.
Scoring tests
Goed: betrekkelijk vnw (die, dat, waar) gebruikt op de goede
plaats + vervoegd werkwoord achteraan in de bijzin
Fout:
ik kies de jongen met de lolly
ik kies de jongen die koopt een lolly
Alle 5 de testafnames door klinisch linguïsten, de behandelaar
bleef blind voor alle testresultaten tot na de retentiemeting
Verwerking scores: RZ
12
18-11-14
Metataal therapieprogramma
Vijf weken, 10 lessen (2x pw 30 min), uitgeschreven, compleet
met materiaal, oefenbladen en spelletjes
Eén behandelend logopedist, één school (Auris De Taalkring,
Utrecht)
Tests eerst uitgeprobeerd: 2 kinderen met normale
taalontwikkeling,10 jr
Tests en behandelprogramma eerst uitgeprobeerd: 2 kinderen
met TOS, en daarna bijgesteld
Verklaring van geen bezwaar CCMO (Centrale Commissie
Mensgebonden Onderzoek)
Stappen in Metataal
Stap 1: Aanleren van gebruik blokjes en woordsoorten
Stap 2: Enkelvoudige zinnen
Stap 3: Nevenschikking (met reductie)
Stap 4: Onderschikking
Stap 5: Relatieve bijzinnen
Stap 6: Rechts
Stap 7: Ingebed
13
18-11-14
Elementen in lessen behandelprogramma Metataal
1.  Uitleg/illustratie/betekenis
rel. bijzin geeft extra info over een woord
2.  Bewustzijn/identificatie
rel. bijzinnen waarnemen in gesproken/geschreven zinnen
3.  Actief manipuleren: constructie/deconstructie:
dubbel naamwoord: 2e vervangen door die/dat/waar
verplaatsen zinsdelen
4.  Tekstniveau: rel.bijzinnen herkennen in teksten
Spieken mag!
Kinderen hoeven
de blokjes (kleur en
grootte) niet uit het
hoofd te leren.
Gebruik wel
‘volwassen’ termen,
dus niet:
“Doe-woord
Wie-woord
Wat-woord”
14
18-11-14
Resultaat MetaTaal interventiestudie
•  5 weken 2x pw 30 min zorgde voor significante verbetering in
de productietaken van relatieve bijzinnen
•  Vooruitgang was stabiel bij retentiemeting na 3 maanden
•  Geen vooruitgang bij begripstaak
•  Bij retentiemeting vooruitgang in nazegzinnen van 12 woorden
•  Anecdotisch: kinderen merken relatieve bijzinnen van de
leerkracht in de klas op (hé, een bruggetjeszin!)
•  Nog geen bewijs voor toename relatieve bijzinnen in spontane
spraak
Voordelen Metataal
•  Gebruik van schriftelijke taal kan, maar is niet noodzakelijk
•  Je kunt met Lego (bijna) alles bouwen, bijvoorbeeld meervoud
znw = 2 blokjes op elkaar + werkwoord ook 2 blokjes (=
congruentie)
•  Kinderen vinden het heel erg leuk om te doen!
•  Wel nodig: voldoende IQ en voldoende metalinguïstisch
bewustzijn
•  Biedt mogelijkheden voor ICT toepassingen (apps?)
•  Positief effect op leesbegrip?
15
18-11-14
Maar…..
•  Er bestaan geen tovermiddelen voor kinderen met TOS…
(MetaTaal, Brain Gym, FastForWord)
•  Er zijn nog veel vragen omtrent: therapie-aanpak, frequentie,
groep of individueel, welk doel op welke leeftijd, overdracht
naar spontane taal, etc.)
•  Maar: Progressie in grammatica bij oudere kinderen met TOS
blijft mogelijk!
Bedankt voor uw aandacht!
[email protected]
16
18-11-14
Literatuur metalinguïstische taaltherapie bij TOS
Bryan, A. (1997) Colourful Semantics: thematic role therapy. In Chiat, S., Law, J. and Marshall, J. (Eds) Language Disorders in
Children and Adults: Psycholinguistic approaches to therapy. London: Whurr.
Bolderson et al. (2011) Colourful Semantics: A Clinical Investigation. Child Language Teaching and Therapy, 27, 3, 344-353.
Ebbels, S. H. (2014). Effectiveness of intervention for grammar in school-aged children with primary language impairments: a
review of the evidence. Child Language Teaching and Therapy, 30: 7-40.
Ebbels, S.H., et al. (2012). Effectiveness of semantic therapy for children with word finding difficulties in pupils with a persistent
language impairment: a randomised control trial. International Journal of Language and Communication Disorders, 47: 35-51.
Ebbels, S.H. (2008). Improving grammatical skill in children with specific language impairment. In Norbury, C.F.., Tomblin, J.B. &
Bishop, D.V.M (Eds.), Understanding developmental language disorders: from theory to practice (pp. 149-174). Hove: Psychology
Press.
Ebbels, S.H. (2007). Teaching grammar to school-aged children with Specific Language Impairment using Shape Coding. Child
Language Teaching and Therapy, 23, 67-93.
Ebbels, S.H., van der Lely, H.K.J., and Dockrell, J.E. (2007). Intervention for verb argument structure in children with persistent
SLI: a randomized control trial. Journal of Speech Language and Hearing Research, 50, 1330-1349.
17

Download Report