H.WELTERS
FEESTEN,ZEDEN
GEBRUIKEN EN
SPREEKWOORDEN IN
LIMBURG
FIISTll,
ZEDEN, G E B R U I K E N
EN
SPREEKWOORDEN
IN
DOOE
Hector te Oruhbenvorst.
Quid non pro patria?
Uitgeverij de Lijster, Maasbree
300805
welt004fees02
Feesten, zeden, gebruiken en spreekwoorden in Limburg
ISBN 90 6486 033 5
©Uitgeverij de Lijster, Maasbree 1982
Omslag: Rob Vermeulen g.v.n.
Druk: van Hooren, Heerlen
Bindwerk: Hexspoor, Boxtel
c^an
mijne Mimburgsci>e medeburgers!
De twee. deeltjes mijner Legenden, Sagen, Sprookjes en Volksverhalen van onzen dierbaren geboortegrond, werden door u met
algemeene belangstelling ontvangen en vonden zelfs buiten onze Limburgsche grenzen vereerenden bijval.
Hierdoor werd ik aangemoedigd, om ook mijne aanteékeningen en
de ingekomen bijdragen over Feesten, Zeden, Gebruiken en Spreekwoorden van dit gewest in orde te brengen.
Aanvankelijk dacht ik de Limburgsche Legenden door bedoelde
bijzonderheden te doen vergezellen, maar ik werd van geachte zijde
opmerkzaam gemaakt, dat deze onderwerpen in het belang der Geschiedenis en Oudheidkunde van ons gewest, afzonderlijk dienden te worden
behandeld, omdat de bewuste Verhalen meer in concreteji, de feesten,
enz, meer in abstracten zin ten spiegel van het volksleven strekken.
Onder volkomen beaming dezer opmerking, stel ik ü, waarde medeburgers, dit nieuw werkje voor, met het bijzonder doel, eene bijdrage te
leveren tot bevordering van het Limburgsch-eigenaardig gezellig verkeer
en familieleven, door ds opgaaf van oude, overgeërfde feestelijkheden,
zeden en gebruiken, en van in spreekwijzen vertolkte levenswijsheid
onzer voorvaderen.
Van Iiarte dank ik voor de veelzijdige en vriendelijke ondersteuning,
en met het vertrouwen, dat mijn vaderlandslievend doelwit, het onvolledige
en manke van deze verzameling zal'doen over het hoofd zien, groet ik
met achting den lezer.
^e
^erzamelaoir.
I.
FEESTEN.
Na de overwinningen door het Christendom alom op het
Heidendom behaald, na de verheffing der christelijke altaren
van uit de spelonken en duistere wouden in het heldere daglicht,
bepaalden de Pausen en Bisschoppen eene aanhoudende en tevens
afwisselende Liturgie voor het geheele jaar, en het verdient onze
opmerking met hoeveel natuur- en mensehenkennis zij dat alles
op jaargetijden, gewichtige omstandigheden van stand en leven
en vooral op de neigingen der volkeren berekend hebben.
„Eene hooge wijsheid", zegt Ozanam (^), „legden de christelijke
missionarissen — bepaaldelijk naar de voorschriften van paus
Gregorius den Grooten — aan den dag, door het eerbiedigen en
veredelen der gebruiken van de volkeren, welke zij kwamen
bekeeren. Want, indien er iets bestaat, waaraan de menschen
nog meer vasthouden dan aan den bodem, die hen voedt, dan
zijn het de overleveringen, welke hun land in hunne oogen verheffen, en de feesten of hoogtijden, die hen voor eene wijl aan
de harde, eentonige zorgen des levens onttrekken."
/Zoo werden dan door toedoen der zendelingen de kerken en
kloosters dikwerf op plaatsen, waar vroeger heideneehe tempels
stonden, opgericht; gewijde bronnen der heidenen tot het h.
Doopsel gebruikt en aan Heiligen toegewijd, b. v. te Geisteren,
Venray en Stramproy aan den h. Willibrordus; het miniieof gedachtenis-drinken der afgoden, insgelijks op Heiligen overgebracht. De Engelen en heilige Patronen vervingen het aloud
bijgeloof der geestenwereld, waarmede ieder element, ja, elke
woning mede behept was.
Alleen zag men nauwer, waar het den eigenlijken godsdienst
betrof: het ofïeren aan de afgoden werd verboden, de afgodsbeelden, altaren en heilige boomen werden vernield, het eten
van paardenvleesch, kraaien en ooievaars, om hun verband met
de heidensche offeranden, streng verboden.
(') OZANAM, Etudes G«rm. IJ,
— 6 —
Het christelijk jaar begint eigenlijk met de zon-wenteling in
den winter en het feest van Christus' geboorte.
Het burgerlijk jaar begint den 1, Januari.
Het jaar is ingedeeld in twaalf maanden, waarvan vroeger
elke aan een' h. Apostel was toegewijd.
Elke dag van het jaar draagt den iiaam of het feest van een'
Heilige.
De feesten zelve wisselen af in rouw of blijdschap met de
wisseling der jaargetijden en der natuur.
Zeven dagen vormen eene week, vier weken eene maand.
Het Nederl. woord week is uit het gothisch wiks ontstaan, dat
zooveel als orde, regelmatige wisseling, beteekent. De tijdverdeeling der week in zeven dagen heeft haren oorsprong in de geschiedenis der schepping (GEK. 1,2.) en werd door Mozes bepaald.
(ExoD. 28, 8.)
Ook onze heidensche voorouders hadden de zeven-dagen week
tot tijdmaat en vereerden des Zondags de zon, 's Maandags de
maan, 's Dinsdags Thuisko, 's Woensdags Wodan, 's Donderdags
Donnar, 's Vrijdags Frea en 's Zaterdags Saeter. Deze namen zijn
onzen Nederlandschen weekdagen tot nog toe bijgebleven.
De Kerk bepaalde den eersten dag der week, den Zondag, in
plaats van den joodsehen Sabbatdag (DEDT. 2, 20, 8, 11.) als den
rustdag, den da^ des Heeren, omdat op dien dag 1. Christus is
verrezen en ten Hemel gevaren en 2. de h. Geest is nedergedaald
over de Apostelen. Gelijk de Sabbatdag aan het einde van het
scheppingswerk indachtig maakte, is onze Zondag eene herinnering aan de voltooiing van de Verlossing der wereld.
Door vele ouders worden hunne op Zondag geboren kinderen
als gelukskinderen gehouden, die geesten kunnen zien en door
deze allerhande geheimen vernemen.
Dit bijgeloof spruit hieruit voort, dat de oude Germanen, zooals
de meeste afgodendienaars, meenden, dat hun Zon-afgod alle geheimen kende en aan anderen kon mededeelen.
Gelijk het natuurlijk jaar in vier getijden is verdeeld, zoo is
ook het kerkelijk jaar door de Quatertemperdagen of viertijdenvaste in vier deelen gescheiden. Het christelijk jaar begint eigenlijk met de zon-wenteling in den winter en het feest van
Christus' geboorte. Met de Quatertemperdagen deelen ook vier
groote feesten of Hoogtijden de vier jaargetijden af: het feest
der Mensohwording van God „Kerstfeest", winter; het feest der
— 7—
verrijzenis van Jezus Christus „Pasehen", lente; het féést der
zending van den h. Geest „Pinksteren", zomer; en het feest van
„Allerheiligen", herfst.
Het kerkelijk winter-halljaar, van den Advent of verwachtingtijd tot Pasahen, vertoont in het algemeen den tijd van belofte
en strijd; het kerkelijk zomer-halfjaar daarentegen den tijd van
vervulling én overwinning. Gelijk het aardsche jaar eerst in de
schaduw en dan in het licht staat, zoo staat ook het geestelijk
jaar der Kerk eerst in rouw en dan in blijdschap.
HET KERSTFEEST.
1.
HET KERSTFEE.ST DEK MATUUR. (}) Het is het feest van innige
vreugde en plechtige hoop, bij den stilstand der nachten in den
winter. In den winter is aan den innerlijken zin eene verdere
ruimte vergund, zoodat hij vermoedt en bemerkt, wat in het verborgen omgaat. Het is de stilstand der zon. In den zomer
gebeurt iets dergelijks, maar de stilstaande dag verstrooit de
zinnen door de menigte der verlichte zaken.
De aarde bevindt zich het dichtst bij de zon, maar hare
duisternis is nog zoo machiig, dat het nieuwe licht der zon, hetwelk naar haar heen trilt, nog niet kan doordringen. Het duurt
twaalf dagen eer men in staat is de overwinning van het nieuwe
licht te bemerken. Maar juist het stilstaan van den tot heden
altijd toenemenden nacht en van den altoos meer afstervenden
dag, blijft ons borg, dat er iets nieuws is voorgevallen, dat eene
andere macht is opgestaan, dat er een strijd begonnen en eene
nieuwe geboorte in werking is. Het licht is weder geboren.
Een nieuw jaar begint door den invloed van frissche krachten
uit de nabijheid der zon, en de zon zal de overwinning behalen.
W a t is dit gevoel van het midden des winters anders dan het
voorgevoel: „Geen nood is zoo groot of wij kunnen uit den
hemel hulp verkrijgen, geen vloek zoo zwaar of de zegen des
hemels overwint hém". (STRAUSZ, Das k i r c h l i c h e J a h r . )
(1) Het viert het naderco der tijdelijke iente, gelijk het Kerstfeest ID de Kerk
het naderen der geestelijke lente: „ecce nova facio omsia" (zie, ik ntiak «IIM
ni«uw),
— 8 —
2.
HET K E E S Ï - JOEL-
OF
MIDWINTEEFEEST
ONZER GERMAAN-
scHE VOORVADEREN. Zij meenden vroeger, dat de afnemende zon
na den zomer-zonnesfilstand eindelijk stierf en den grimmigen
winterreus voor altoos was prijs gegeven. Zij verheugden zich,
wanneer de zon zich na den wintei-zonnestilstand weder begon
te verheffen.
Ook later nog, toen de zon niet meer als een levend wezen
betracht werd, en dus ook niet meer sterven kon, was er toch
elk jaar bij hare verheffing groote vreugde, omdat men nu zeker
wist, dat Wodan, als zonnegod den menschen nog genadig was,
en dat de reuzen van den winter door de goden van den zomer
overwonnen, naar Jötunnheim zouden verbannen worden.
Daar Wodan (Fró of Freyr) als zonnegod een joel of rad
tot attribuut had, werd aan het winterfeest onzer voorouders de
naam van Joelfeest gegeven.
In het derde tijdvak van ontwikkeling stelt de heidensche
volksgeest de regelmatig en onregelmatig wederkeerende natuurverschijnselen mythisch voor, d. i. hij kleedde ze in de daden
en den levensloop der goden.
Wijl nu de aarde door de zon, na den winter-zonnestilstand
sterker verwarmd en verlicht wordt, zoo leidde men hieruit af,
dat Wodan met Holda, de godin der aarde en der huishouding,
bruiloft vierde.
De vuurhaard was het altaar der huishouding; er moest nu
een flink vuur ter eere der rondtrekkende goden gestookt worden.
Van daar het Kerstvuur.
Ook werd voeder voor het vee buiten gezet. Men meende
dat de bruiloftvierende goden hun gespan met dat voeder voedden, en het vee des huizes tot loon daarvoor zoude behouden
en gezegend worden.
De Kerstboom. Het oorspronkelijk en oudste symbool van
Wodan, was een groene boom. Hij stond in het midden van het
heilig woud, en van de andere boomen afgezonderd. Een
esch, Yggdrasil genoemd, was de Germaansche boom des levens,
imraergroen, die met zijne takken en wortels, hemel, hel en aarde
omvat. Aan den voet van dezen boom ontsprongen heilige
bronnen, en van zijne takken droppelde honigzoete dauw.
Ook de befaamde Irmin-zuil der Germanen was een boom.
Maar dit symbool werd door de christelijke nakomelingen
aangenomen in den zin: dat het kerstboompje den Zaligmaker, den
— 9 —
waren boom des levens, voorstelt, terwijl de daaraan gehechte
geschenken beteekenen, dat wij met Chi'istus alles hebben
ontvangen. (STAUDENMAIEB, Der G e i s t des C h r i s t e m h u m s . )
Het licht en het klatergoud aan het kerstboompje verbeelden
ook den Heiland. Het goud is bij alle volkeren het zinnebeeld
der zon met hare gulden stralen. Zoo beduidt ook weder het
glinsterend klatergoud van het kerstboompje, dat de Zaligmaker
eiken mensch verlicnt, die in deze wereld komt; zoo beteekent
ook het flikkerende waslicht op de takken van het kerstboompje,
dat Christus het licht is, hetwelk in de duisternis schijnt.
Ook is dit kerstboompje mede eene herinnering aan het
heilig kruishout. Terwijl ons van een boom uit het Paradijs de
vloek en de dood zijn toegekomen, zoo hebben wij van Hem,
die op den kruisboom voor ons allen is gestorven, het eeuwig
leven en den zegen van den hemel ontvangen.
De Midwinter-feeslviiren onzer heidensche voorvaderen weiden
vervangen door het gezellige kerstblok of de kerststobbe. Eene
uitspraak der schepenen van Susteren, in een charter van 1264,
bij BONDAM, C h a r l e r b o e k i. No 125, aangehaald, bepaalt, /,dat
elk der ingezetenen een dooden boom uit het bosch mocht halen,
om tegen Kerstmis te huis te verbranden". In een stuk over de
rechtsgebruiken van Echt, uit het jaar 1477, lezen wij : „Item,
niemant en sal hout houwen, toch einre tied uitgescheiden, op
den Kyrsavent, dan soo mag ein jegelich nae den gueden alden
herkhommen, eyn voeder eycken holts haelen tot synen kersstock".
3. HET KERSTfEEST DER H. KATH. KERK. De Advent. De katholieke
Kerk herdenkt op het hoqge feest van Kerstmis de geboorte van haren
goddelijken Verlosser. Maar, opdat wij het geluk, dat ons door
Jezus' komst beschoren is, beter zouden beseffen, wil de Kerk,
dat wij ons, vóór het Kerstfeest, den voortijd, den tijd der verwachling herinneren. Om deze reden en tevens om ons aan te sporen
tot het voortbrengen van vruchten eener ware boetvaardigheid,
heeft de h. Kerk den Advent, of den tijd die het feest van de
komst des Heilanda voorafgaat, ingesteld.
De Gulden Mis. Het was echter voor het katholiek hart nog
niet genoeg, dat het met de oudvaders en de profeten naar den
Messias verzuchtte; het wilde ook nog zijn verlangen vereenigen
met de gezegendste onder alle vrouwen, die het vurigst van allen
Jezus geboorte had verbeid. Vandaar het gebruik, om, op den
— 10 —
eersten der quatertemperdagen in den Advent, eene plechtige
mis, Maria ter eere, te vieren.
Deze mis wordt genoemd de Gulden Mis, omdat zij vroeger
met gulden letters in de Missalen was geschreven, ook wel de
,,Rorate-mis", omdat zij begint rnet de woorden: Rorate coeli. De
Gulden Mis wordt in den duisteren morgen gevierd, omdat dan de
zon van gerechtigheid nog niet voor het mensehdom is opgegaan.
Zij is échter wegens den luister en het licht, die in de kerk ten
toon gespreid worden, de voorsmaak van Kerstmis.
Op S. Barbara'sdag, den 4. December, snijdt men de zoogenaamde Barbara-takken, die op Kerstmis, den dag, waarop het
takje uit den wortel van Jesse ontsproot, zullen bloeien, üe h.
Barbara leefde in den ruwuten winter des Heidendoms en der
vervolging.
Op den 21. December, den kortsten dag van het jaar, is 't
St. Thomas-dag. Het kort daglicht herinnert ons aan de kleingeloovigheid des apostels, en aan het woord des Heeren ; //Zalig
zij, die gelooven en niet zien".
Te Weert worden op dien dag vader en moeder, ook wel de
schoolmeester door de kleinen buiten gesloten en om lekker
wederom binnengelaten. Q)
Eindelijk valt nog in deze donkere, lichtlooze dagen, namelijk op den laatsten dag vóór Kerstmis, de dag van onze
stamouders Adam en Eva, zoo dicht bij het hoog Kerstfeest gebracht om aan te duiden, hoe wegens den eersten Adam de tweede
zoo noodzakelijk werd.
Kerstnacht. Nog is het nacht, als reeds de huisvaders en huismoeders, bij het eerste teeken der klok (*) uit hun bed opstaan,
(1) Vroeger werd te VBDIOO aan de kinderen verteld, dat op st. Thomas-dag,
den 21. December, onder het O. L. Vrouwbeeld in den muur van de voormalige
9t. Jacobskerk, op den hoek vau het Hel- en Maasschriksel, een ond vrouwtje
peperkoek zat te «pinnen. Dat er kinderen zijn heen gezonden om er peperkoek
te halen, herinnert zich heden nog menig ondje.
H. U.
(2) Ta Echt bestaat bet gebruik, dat in de Eeratnaoht, de kloiken
van middernacht tot circa een unr geluid worden. Dit luiden noemt men
„de groote Pooze of Pauze". De denr der kerk moest er vroeger zoo lang
gesloten blijven, tot er iemand van de pachthoeve „de Diergaarde", het verst
afgelegen huis der parochie, was verschenen. Deze persoon bracht alsdan een langen
detinesttuik mede om gedarende het jaar, san een borstel gestoken zijnde, dé kerk
— 11 —
de lichten ontsteken en de overige huisgenooten wekken. Men
verlaat dadelijk de huizen en gaat naar de kerk. De weg naar
Gods huis wordt verlicht door de maan en de sterren aan den
hemel, die van boven helder nederzien. De tempel en het altaar
stralen van licht, een teeken hoe Christus, het licht der wei'eld,
den nacht en de donkerheid doorschijnt. (STAUDENMAIER.)
Sedert de h. Franciscus van Assise in het jaar 1223, drie
jaren voor zijnen dood, eene kribbe tot viering van het Kerstfeest
oprichtte, heeft zich de vrOme gewoonte van soortgelijke kribben
te maken, met pauselijke goedkeuring, eerst in Italië, later in
Zuid-Duitschland en verder op zeer vele plaatsen, als bevallig kerkelijk schouwspel, het rein geestelijke van het feest beduidende, verspreid, terwijl de kerstboom met de daai'aan hangende
geschenken alsmede het feestmaal van den kerstnacht, meer het
zinnelijk element van het feest voorstellen.
Ook in Limburg worden hier en daar, vooral in kloosterkerken
en kapellen, smaakvolle kerstkribben opgericht. De Kerstboom is
hier onbekend, behalve in eenige Duitsche families.
Vroeger, alvorens te Gennep de Kerstnacht-mis begon, verwisselden de muzikanten hunne instrumenten, waardoor nu een wanklinkend charivari werd voortgebracht, dat geheel zinrijk den verwarden toestand der maatschappij bij de komst van Christus
voorstelde. Eene wijl daarna nam elk muzikant zijn eigen instrument weder en de zoetste akkoorden verwelkomden thans den
nieuwgeboren Heiland, den Prins van vrede. O
van Btof en rpiDnewebben te reiDigea of te „kuischen'*. Gemelde stok werd
„de k u i s c b " genoemd, en als DO de drager vao den stok aan de Echter kerkdeur was Terechenen, klopte hij driemaal met den atok op de denr en riep :
„Doontj oape de de&r,
„De kuea van den Deelgaard atuitj terve&r".
Nu hield de „groote Pooze^ op met Iniden, de deur werd van binnen geopend,
en de „kuea" trad het eerst binnen, gevolgd door de overige geloovigen en alsdan
begon de Kerstmis.
(<) Het volk meent, dat er een goed fruiljaar zal komen, als men in den
Kerstnacht eenen tak van eenen vruchtboom snydt, in eene kan met water
steekt en als die tak dan op Lichtmisdsg bloeit. Ook meent men, dat als men
op Kerstdag een zakje met granen mede naar de kerk neemt en op de vier hoogtijdJagen aan het pluimvee voedert, ze dan niets van den stoot- of roofvogel
te vreezen hebben.
-1?
-
De drie heilige Missen. Eenigen meenen dat paus Leo dit
voorrecht het eerst bepaald heeft; anderen leiden het af van
drie, op dit hoog feest te Rome gehouden processiën : 1. Naar
de kerk van de h. Maria de Meerdere; 2. Naar de h. Anastasiakerk (Anastasia was eene voorname Romeinsche weduwe en
werd in het jaar 300 te Rome voor het geloof verbrand), en 3.
Naar de st. Pieters-kerk.
Deze drie heilige missen herinneren ons aan de drievoudige
geboorte van het Woord Gods, van eeuvngheid uit God den Vader;
in den tijd uit de onbevlekte maagd Maria; en geestelijkerwijze in
eiken mensch, die in deze wereld komt.
Het kerstbroodjè van Geleen. Onze heidensche voorouders
bakten tijdens hun Joelfeest, groote koeken, Joelkoeken of deuvekaters genoemd, ter eere van hunnen zonnegod. Naar het
schijnt had het voormalig kerstbroodje van Geleen in Limburg
zijnen oorsprong aan dit gebak te danken.
Dit broodje werd
te Geleen, op Kerstdag, na de Vespers, door den koster
uit den kerktoren
aan de verzamelde jongelingschap van
Geleen, Lutterade en Krawinkel, toegeworpen,
nadat hij
het gedurende zes weken in den oven had laten hard worden,
en waartegen hij tot loon voor zijne moeite, in elk huis der
parochie een brood mocht ophalen.
Het behalen van dit
kerstbrood werd met moed en vuur betwist, terwijl de
overwinnaar, na oneindige pogingen daarvan meester geworden
zijnde, het boven zijn hoofd verhief en uitriep „kerstbrood, mijn
brood" en den titel van ^broodjeskoning" ontving. Dit gebruik is in 1843 afgeschaft. (»)
Te Stramproy, was het vroeger gebruikelijk dat op Kerstdag
in de kerk broodjes onder de kinderen werden geworpen.
Te Neeroeteren, in Belgisch Limburg, halen de kinderen op
den tweeden Kerstdag een broodje bij den molenaar.
Te Merkelbeek, Brunsum, Oirsbeek, gaan de kinderen op
den tweeden Kerstdag door het dorp en roepen „heio", waarop
hun appelen en noten worden toegeworpen. Te Schinveld gebeurt
dit op Allerheiligen-namiddag. Te Echt na de morgenschool van
st. Silvesterdag en te Roosteren op Nieuwjaarsdag. Dit gebruik
zinspeelt op de zegeningen, die de pas geboren Heiland, als een
(>; Zie Jog. AvsBEti. D> heerlijkheid Geleeo, b|, 73,
— 13 —
klein kind in de wereld verschijnende, medebracht en stempelt
vooral de Kerstdagen tot kinderfeest.
Op si. Jansdag werd vroeger te Oirsbeek en wordt thans nog
te Munstei'geleen wijn gezegend ter eere van st. Jan, evangelist.
Men zegt, dat deze heilige, de lieveling van Jezus, eensdaags
eenen beker met wijn, die vergiftigd was, zegende, waarop het
vergift uit den beker spatte in de gedaante eener slang. 8t. Jan
vv'ordt veeltijds met eenen beker en eene slang daarboven
afgebeeld.
Op St. Siloesteravond en Nieuwjaarsdag wordt nog hier te lande
op vele plaatsen „nieuwjaar" geschoten, welk misbruik door de burgerlijke overheden wegens het rustverstorend en roekeloos omgaan
met schietgeweer, zeer vaak in onbedreven handen, wijselijk
wordt verboden. In den namiddag van den laatsten dag des
jaars vergadert de schooljeugd te Buggenum en te Nunhcm,
om gezamenlijk de huizen af te gaan, onder het zingen van
het eeuwenoud liedje:
/,Ich kwaam al aangeloupe,
leh saeg 't sé (zeer) rouke,
Ich saeg wal aan den aove wis
Det er get (iets) gebakken is.
Isser niks gebak ke,
Den gèft ene korf vol appele;
Is de korf te klein of te groot,
Den gèft mig ene volle schoot."
Meestal ontvangt dan elk kind eenen ring (soort krakeling),
terwijl er voor den grooten hoop ook wel appelen, peren, noten
en kastanjes te grabbel worden geworpen. Gaat het deoi kleinen
naar wensch, dan voegen zij nog, ter eere van de edelmoedige
geefster, deze twee slotverzen bij hun lied :
„Vrouw, vrouw gèft, det ge lang left,
Det ge riek en zalig wèrt."
Ging het hun niet naar wensch of werden ze met ledige handen
weggezonden, dan luidde het laatste vers ook wel eens:
Det uch 't hémd aan 't g . . . klèft.
— 14 —
JANUARI.
Geen uurwerk van Geneve loopt zoo juist als de groote
wereldklok, waarvan de sterrenhemel het cijferblad en de zon
het hoofdrad is. Hoeveel duizenden jaren er ook reeds sinds
Adams tijden over de oude klok zijn weggerold, ze loopt en
wijst nog altoos even juist, even regelmatig.
Wanneer wij den eersten dag van Januari zien stralen, dan
heeft de wereldklok wederom eene reeks van 365 dagen
verder geteekeud, een jaar afgeseind, en met al zijn lief en leed
iu de urn van het verleden gedompeld.
Ik zal hier echter niet uitweiden over de wisselvalligheden
van het menschelijk leven ; eene kleine schets nochtans van de
maanden des jaars, die zooveel invloed op de natuur en het leven
hebben, mag den lezer tot eene niet onwelkome inleiding dienen
voor mijne beraamde aanteekeningen over Limburgsche feesten
en zeden.
Januari is veelal een grimmige kameraad en onheusche nieuwjaarebode. Hij is wel bepaald de norsche Bismarck, de hardvochtige rijkskanselier van den grijzen Winter-keizer en hij
doet de gestrengheid van zijnen meester naar alle kanten ondervinden.
De geheele natuur ligt als in eenen diepen tooverslaap.
Bosch en veld, berg en dal, boom en struik zijn in ijzeren
boeien geklonken; alle leven schijnt te hebben opc;ehouden.
Beken en sloten, meren en rivieren zijn met een gladden ijsspiegel bedekt en aan de dakgoten, pompen en kleine watervallen
kan men zich in de glinsterende ijsschilvers de heerlijkste tafereelen der vaak geroemde wonderkrochten verbeelden.
Hoe door en door koud ook het hart is van Januari, geheel
en al zonder warmte is het dan toch niet. Immers de verstaalde
korst der verkleumde aarde, alsdan met een sneeuwtapijt bedekt,
belet de warmte uit te stralen, die zaden, wortels, eieren en
poppen tegen den feilen vorst moet bewaren, 's Avonds is groote
verzameling om den gezelligen haard; over dag weergalmt de
slaghoudende dorschvlegel in de korenschuren. De jeugd rijdt
en glijdt op het ijs of werpt sneeuwballen, en menige jonge
bengel zou nu wel wenschen, dat het eeuwig Januari bleef
In het begin had het oud Romeinsch jaar slechts tien
maanden en het begon met Maart.
IB —
Januari werd als de eerste maand van het jaar onderscheiden
door Numa Pompilius, den tweeden koning van Rome, toen hij
deze en de maand Februari aan het jaar van Komulus, den
stichter van Rome, toevoegde. Deze maand ontleent haren naam
van het Latijnsche Januarius, aldus genoemd ter eere van den
god Janus, dien de Romeinen in de grootste achting hielden. De
eerste maand van het jaar werd naar hem genoemd, niet alleen om
zijne vermaardheid in het beoordeelen van verleden zaken eu het
vooruitzien van toekomstige, maar ook omdat hij beschouwd
werd, als hoofdzakelijk met de zorg over het bewaken van de
poorten des hemels te zijn belast; vandaar dat hij met eenen
sleutel in de rechterhand werd voorgesteld. Vandaar ook kree?
elke Romeinsche deur of poort den naam van Janua.
Het standbeeld van Janus had twee aangezichten, het eene oud
om zijne ondervinding in het verledene aan te duiden, het andere
jong als een beeld van zijn betrachten voor de toekomst. Ook
beduidden deze twee gezichten vrede -en oorlog. Bij sommige gelegenheden werd hij met vier gezichten voorgesteld, zinspelende
op de vier jaargetijden. Hij werd voorts beschouwd als de
godheid van het jaar, en daarom afgebeeld zittende in het midden van twaalf altaren, om de verdeelLng van het jaar in twaalf
maanden aan te duiden. Bij die gelegenheid waren figuren op
zijne vingers gegraveerd, om de uitgestrektheid of het getal der
dagen aan te duiden, waarmede I^uma het jaar had vermeerderd.
Deze wijze en vredelievende vorst, de eer om het jaar te
openen aan Maart ontnemende, welke maand aan Mars, den
god des oorlogs was toegewijd, en ze aan den God Januarius
schenkende, poogde misschien zijn volk daardoor de weldaden van den vrede te doen gevoelen en te doen waardeeren boven
de voordeden, welke het uit den oorlog zou kunnen trekken;
maar hij werd ook hiertoe bewogen door zijn verlangen
om het jaar te beginnen met het tijdstip, waarop de
zon haren laagsten stand zou bereiken, en alzoo met deze lichtbron gelijken tred te houden, totdat zij haren loop zou voleind
hebben.
Karel de Groote noemde deze maand „Wintermaand", omdat gewoonlijk de grootste koude gedurende deze maand invalt.
De namen der maanden, die thans schier overal in gebruik
zijn, stammen uit het Latijn. Zij zijn echter voor ons Neder- en
floogduitschers
vreemd.
Wij hebben zelf zeer schoone en
— 16
-
dichterlijke maand-namen, die Karel de Groote heeft opgegeven.
Bij de oude Germanen heette Januari ook Wolfs- en Thorsmaand; in de Franache omwenteling Nivöse of Sneeuwmaand.
Boerenspreekwoorden voor Januari. Gelijk Januari, zoo ook Juli.
De zeven eerste dagen des jaars zijn loerdagen ; het jaar regelt zich er
naar. In Januari veei regen en weinig sneeuv»', doet bergen, dalen
en boomen wee. Januari warm, dat God zich erbarm ! Is Januari zacht, dan krijgen lente en zomer veel groeiende kracht.
Nevel in Januari geeft een nat vroegjaar. In Januari weinig
water brengt veel wijn, veel water weinig wijn, of: is Januari
nat, leeg blijft het vat. In Januari veel regen brengt den vruchten
weinig zegen. In Januari veel regen maakt vette kerkhoven.
Met Driekoningen zijn de dagen een hanenschreeuw gelengd.
20. St. Fabiaan en st. Sebastiaan doen het sap in de bo6rnen gaau. 23.
St. Vincentius zonneschijn, brengt veel koren en ook veel wijn. 25.
St. Pauius-bekeering helder en klaar, doet hopen een goed jaar.
Nieuwjaarsdag. Te Rome moest ieder cliënt zijnen patroon
op dezen dag een geschenk overhandigen. Dit gebruik werd ook
door de oude Germanen gehuldigd. Vandaar het gebruik der
nieuwjaarsgeschenken vooral aan kinderen, dienstboden, vrienden
en goede klanten. Men begroet zich hier te lande op Nieuwjaarsdag alom met het compliment van den dag; „ik wensch
u een gelukzalig Nieuwjaar, met nog veel navolgende". Kan
zich de eene den anderen „verrassen" of „Nieuwjaar afwinnen",
d. i. het eerst of onverhoeds dezen kreet en wensch toevoegen,
dan moet de aldus verraste persoon de andere afbetalen, tracteeren of wel met een geschenk of fooitje gelukkig maken. In het
schrikkeljaar, zegt men, moet het omgekeerde plaats hebben.
Het gebruik met Nieuwjaarsdag bezoeken te brengen aan
bloedverwanten, bevriende personen, goede kennissen of overheidspersonen is hier te lande zeer in zwang.
De kinderen schrijven op hun elf-en-dertigste hunne nieuwjaarsbrieven, aan vader en moeder, grootvader en grootmoeder,
oom en tante. Van elkander verwijderde vrienden zenden
elkander hunne visitekaartjes.
Reeds de h. Eligius (Vita s. E l . a s. O w e n o , pars ii, 15) en
ook de h. Bonifacius waarschuwden de Christenen tegen de
heidensche misbruiken van den 1. Januari, bijzonder tegen de
nieuwjaarsgeschenken Strenoe (van daar het Fransch „étrennes"),
en het alsdan maken van beeldjes in den vorm van man-
-
17
-
nen, vrouwen of harten, enz.; ook tegen het bijgeloof, uit
het wel of kwalijk bakken der nieuwjaarskoeken, zich een voordeelig of onvoordeelig nieuw jaar te beloven.
Op verscheidene plaatsen in Limburg worden nog nieuwjaarskoeken lang en plat van vorm gebakken.
Te Buggenum bestaat nog het gebruik, dat de kasteleins de
gasten die in den namiddag of op den avond van den eersten
dag des jaars hunne herberg bezoeken twee groote krakelingen,
zoogenaamde nieuwjaarsringen, een gebak van tarwemeel, in den
vorm eener 8 als nieuwjaarsgeschenk geven.
Te Baarloo geeft de kastelein des morgens aan zijne bezoekers een klein gebak ter grootte van een rijksdaalder bij den
borrel; zoo ook vroeger te Venloo een zoogenaamde kroon, van
speculatie, groot omtrent 7 c.M. in diameter.
Nieuwjaarswensch: God moog' geven, liefde in 't leven, moed
in 't lijden, troost in 't scheiden.
Driekoningen-dag. Het eenvoudig familie-gastmaal op dezen
feestdag dient tot herinnering aan ;,de bruiloft te Cana", wier
gedachtenis ook op dezen dag gevierd wordt.
Het gebruik van eenen koning te kiezen door eene boon,
zegt HuNGAEi, Kerstklokje 11, bl. 289, heeft stellig zijnen oorsprong niet in het Christendom, maar is een overblijfsel uit de
heidensche saturnaliën. Men koos te Rome, bij gelegenheid dier
feesten, tot herinnering aan de tijden van volslagen gelijkheid,
eenen feestkoning bij het lot, door het trekken eener boon uit
eene wan. Was de boon-koning bij toeval een slaaf, zoo was
zijn heer verplicht dezen koning van één dag te bedienen.
Ook was het aan onze Germaansche voorouders verboden
tijdens de dertien Joeldagen boonen te eten. Vandaar de vreugde,
als de verboden vrucht in een feeetkoek geborgen, met den
dertienden dag wederom te voorschijn kwam en haren gelukkigen
bezitter tot een kortstondigen familie-koning stempelde. Het
gebruik is ook in Limburg in zwang, en de heer ECEEVISSE
heeft een dusdanig partijtje in zijne//Bokkenrijders" beschreven.
Ook worden de koning, koningin en hofhouding hier en daar
door briefjes gekozen. Te Nunhem en elders door het verdeden
der kaarten; hartenkoning was koning, hartendame koningin.
Men noemt //Godsportie" het stuk van den koningskoek, dat
voor den arme wordt bestemd.
Te Weert bestond in 1840 nog het gebruik dat op b,
— 18 —
DriekoDingen-avond, drie misdienaars in hun koorgewjiad, met
eene ster, lantaarn, proviandkorf en geldbuidel van huis tot huis geschenken gingen ophalen, onder het zingen van het volgend refrein:
Op eenen Driekoningen-aTond,
Op eenen Driekoningen-dag,
Zat Maria Magdalena
Op onze lievenheertjes graf.
Sterre, sterre, blijf stille staan.
Laat ons mee naar Betlehera gaan;
Betlehem is een schoone stad.
Waar Maria met het kindje zat. (')
Volgens Vener. Beda, wordt koning Melchior voorgesteld met
wit haar en langen baard; hij offerde aan het kindje Jezus,
zijnen Heer en Koning, goud; Caspar als een jongeling, bloeiend
van gelaat en. zonder baard , hij eerde het goddelijk Kindje als
zijnen God, door wierook, hetgeen der goddelijke Majesteit rechtstreeks past; Balthasar, donker van gelaat en baardig, beleed
door zijn offer van mirrhe den marteldood van Christus.
Verloren Maandag. De Maandag na Driekoningen, dat is, na
den laatsfen dag der voormalige heidensche dertien Joeldagen,
werd door onze Germaansche voorvaderen als een ongeluksdag
betracht. In Rusland houdt men den Maandag algemeen voor
eenen ongeluksdag. Deze dag wordt hier in Nederland ook nog
koperen, kopperen, gekke en raasmaandag genoemd, wellicht
wegens het fooitje kopergeld, dat op dien dag aan de rondgaande
dienstboden en sjouwers wordt uitgereikt. Ook wordt hij koppeltjesmaandag genoemd, wegens het bijeenkomen van het gemeene
volk, dat zich dan nog over het ingevallen nieuwjaar vroolijk
maakte. Anderen noemen hem koppel maandag, wijl op dien dag
vroeger de huwelijken zouden gesloten zijn. Koppermaandag
wordt ook wel afgeleid van coppe, kop of drinknap, welke op
vToolijke feesten placht gebruikt te worden. Het was op dezen
dag. dat sommige gilden gewoon waren zich onderling vroolijk
te maken. Men noemde dit kopperen, elkander den kop toebrengen en de gildebroeders heetten „kopperkens". Op de jaarmarkt te Groningen viert men nog een kopjesmaandag.
(') Zie dit lied bij HOFFMAN en 'WiLLEMg, Oud-Nederl. en Vlaamsche
liederen, bl. 437, ook in ALB. THIJM, VolkBalmanak voor Nederl. Katholieken, 1870, bl. 180.
— 19 —
Verloren Maandag zal wel geen andere beteekenis hebben,
dan dat deze dag voor den arbeid verloren was. Bij de Gelderschen heette hij raasmaandag, hoogst waarschijniijit van het razen
of tieren, dat dan plaats vond.
Het is nog een feestdag voor de boekdrukkers- en boekbindersgezellen.
Verloren Maandag werd algemeen te Blitterswijk genoemd
/,Köppelkes-Móndag". Dat was me nog een feest, zouden de
oude lui zeggen, als ze nog eens jong konden heeten. Maar laten
wij het woord eens aan een oud man. Ondervraagd over Köppelkes-Mèndag, antwoordde hij mij het volgende, na nog zijn
aarden stompje terdege gestopt en aangebrand te hebben :
,/Jaa jong I de Köppelkes-Móndag! dè Móndag, dat wór
der meei e n n e ' ! Toew was et hiel * wat anders as nou. Grötsigheid 2 kende me nie. Mit e linne bukske en enne korte stup *,
liepe de boerezuens mit de boereknegs mar allemol deuren',
W a t zien de tieje' veranderd! Nou motten et mar schoeve',
strikskes, kentjes, toere» en reiperök zien;
dó motte atroje
hutjes, lang jes, krèg en overhemde komme kieke. len mienen
tied kende me die niej; mit e wit sluëfke», kort bukske en
gaspels op de schoen, liepe de getrouwde luej'". W a t is et van
daag ? Jaa ! wat ? "
Hier onderbrak ik den ouden man. Hij raakte te ver van den
tekst af, en ik zeide : Jawel I De wereld is zeer veranderd, maar
hoe ging het toch destijds met Kopper-Maandag?
„Oh ja, zegt hij, dat zeuj ik ouw vertelle. Nouw dan luster
is : Zondags of dags ter vurre ('t is nettelëns ") moosse al wie mit
wooi doen ien de iën of ander herberg zienen naam bóve tège
de balleke schrieve en al wie dövan 's andereudags 's merges
niej um 8 ure ien de mis wèr, dè moos ennen halve liter foesel
geve. Mar ik zeg et ouw, zeej '^ kwame! As nouw de mis üt
was, ging me nö den hospes, wór me zeuj „gent reeje" en wór
de spulman " zaat. Dö dronk me dan e paar helfkes '* en dan
trok me mit de spulman et durp rond. Al de vrouweluj, die me
zaag moosse mit. Dó wierd er mar gedanst en gespronge.
•eene, *heel, 3 hoogmoed, ^vrambnis met spitse
'tyden, 'schuif, goadeD plaat waaraan een krnisje
personen op de Iiorst gedragen, «geplooid lint
«choot, ««Ini, lieden, n hetzelfde, " z g , "speelman,
ochterpandeo, 5 door elkander,
hangt, en door de vronvrsop de vronwenmnts, »»oor"haiee, halve borrel.
— 20 —
Jaa, jong, dat moste gezien hebbe, toew wierde de hesse' nog
is gesmèrd ! Mar dat kump nou nie mer vur. — As ze dan goed
rond gegoan wore, moosse de vrouweluj nó hus» gon veere',
en de mansluj, getrouwd en ongetrouwd, ginge gent reeje*. Mit
enne staak bonte z' um' lèventig onder et dak en dó moos de
prus 5 de sententie" léze. Jong, dó kwaam wat veur et leeg.
Dè gent, dè haai wat aangevange ! De prus ging onder de gent
stoan en dó wierd heei overlèze. As dat gedoan was, da joog me
mar toew, net zoo lang tot dat de kop teraf was. Dan wierd er
gentesoep en half köp gekokt, en dè mit wooj doen, dè moos
betale. —• Jong, as ik ter nog an denk ! Dat wore meei daag! ?
De vrouweluj liepen um de worst; Seuren op zienen os um de
pries en allemól, die den os veurbeei jooge, moosse èn vaan bier
of enne liter foesel geve. Mar den os won et toch."
Hier begon de oude hartelijk te lachen, echter ondervraagde ik
hem verder: Maar hoe liep het verder af, na dat gent rijden ?
„Oh ja! zegt hij weer, asse nou de gentesoep mit de half köp
ophaaie en nog is braaf gedronke haaie, ginge ze den boer op
um te zien of de vrouweluj veur den oavend gevoerd haaie. Dó
kreeg me da ok nog allis' en ribke of en worst en da gink
ieder mit zien megje nó de spulman. Dan wierd er gedanst en
gespronge, dat enne mins hüre en zien zeuj vergoan, en dan
dronk me geeoekerd bier tot 's merges toe. De vrouweluj ginke
beei tieds nó hüs, mar de mansluj bleeve nog lang dór drinke.
Dan kreeg me mei mèr es genog, dat kunde begriepe. — Dó slit
de klok, hoe laat is dat al ? "
Ik antwoordde negen ure. „Dan wurd et tied um nó bed te
goan. Nou goeie naacht, op ennen anderen tied jong, zal ik ouw
nog is mier vertelle, van dat bimmele" beei Jorts», mar 't is
nou te laat."
Ik wenschte den oude goeden nacht en vertrok. De oude man
kon niet woord houden, want na eenigen tijd was hij weltevreden en gerust in den Heer ontslapen.
In Limburg wordt ook, zooals te Vaals, Hoensbroek enz., het
iKuiten of waden, 'huis, ^ hel ree
voor een persoon, 'gevoelen over den
dichtmaat en eene vraag of hij, na
waarop allen „ja" uitriepen, 'al eens,
roor een niet te noemen persoon.
voederen, *gent, mannetjesganB, ^ zegswoord
genderik (oude oiannetjesgans) bij wijze van
dit alles gehoord te hebben, zoude sterven,
8))eieren, schellen, klingelen, ^zegsnaam,
— 21 —
feest van St. Aniomus abt, gevierd op den 17. Januari. Er werd
vroeger ook te zijner eer varkensvleesch geofferd en na de kerkelijke diensten aan de armen verdeeld.
Zeer plechtig vfordt op den 20. Januari het feest van den
H. Sebastianus gevierd door de schutterijen of zoogenaamde ^zHere (^)i
tot wier patroon deze op bevel van keizer Diocletianus met pijlen
doorschoten martelaar is verkoren.
Vele onzer Limburgsche schutterijen zijn reeds in de 14e., 15e.
en 16e. eeuw ontstaan en bloeien nog steeds voort; zij dienden
vroeger tot eerewacht, bewaking en bescherming van het Allerheiligste en zij luisteren ook nu nog vaak de procesaiën op met
hare vaandels, trom, fluit, wapens en versierselen. Hun „koning"
is omhangen van een aantal zilveren platen (meestal door zijne
voorgangers en de weldoeners der schutterij geschonken). Aan
eene dezer platen is een zilveren vogel bevestigd. De platenversiering met vogel is het teeken der waardigheid van den geoefenden schutter-koning, die op het feest der gilde den houten
vogel met buks of boog heeft afgeschoten, vandaar het spreekwoord ten onzent: nHij heeft den vogel af", dat is, hij heeft zijn
doel bereikt.
FEBRUARI.
Moge ook hij een strenge vazal zijn van den //wintervorst", hij
meent het zoo erg toch niet mei ons. Zijne middagzon althans
schijnt reeds veel warmer en doet door hare stralen sneeuw en
ijs .smelten, terwijl hij onder zijne sneeuwdeken in alle stilte
reeds zijne toebereidselen maakt voor de komende lente, en dusdoende den middelaar tusschen winter en lente speelt.
Op 't einde der maand steekt reeds het sneeuwklokje zijn
engelachtig hoofdje omhoog, en wanneer nu nog de leeuwerik
boven de hut van den landman komt zingen, dan vervult zij
hem met het hoopvol gevoel, dat Noach verheugde, toen hem
de duif na den zondvloed den olijftak medebracht.
(') Gilde, is een oud-saxiecb woord, hetwelk geheime verzameling beteekent,
vergezeld van gezellige onderhouding eu fecstgelagen. Hare leden zijn tot een
streng geheim verplicht. — Canciani geeft aan het slot der Saxen-wetten eene formnle
op ran afzwecing des duivels en van al zijne gilden. Coll. Leg, antiq. barb.,t.ii(.
— 22 —
In het gewoel der steden ziet men een paar dagen van
deze maand gemaskerde troepen met een luidruchtig geraas
rondzwerven om hunne medemenschen te verschalken. O mochten toch in het ernstig leven nimmer bedriegelijke, huichelende
maskers worden aangetroffen, maar overal oprechtheid en ongeveinsdheid steeds den schepter zwaaien !
De naam dezer maand komt van de Romeinsche godin Februa
(bijnaam van Juno) of van februare, reinigen, omdat in deze
laatste maand van hun jaar door de Romeinsche consuls, voot
de zonden des volks en (ot verzoening der schimmen in de
onderwereld, de zoogenaamde /,februalia", zoen- of reiniging-offers,
werden gehouden. Karel de Groote noemde deze maand „hornung",
hor = slijk, dus slijkmaand. Volgens anderen komt deze naam van
hom, horen, wijl de herten in deze maand een nieuw gewei krijgen.
Maar niet altoos is Februari zoo nat, dat hij den naam van slijkmaand verdient, zoodat hem een oud spreekwoord doet zeggen
tot zijnen voorganger: „had ik zooveel macht als gy, dan deed
ik het kalf in de koe bevriezen".
De Nederlandsche naam vanFebruari is sprokkelmaand. Het woord
komt misschien van sprokkelen, hout lezen; sprokkel toch beteekent dorre tak. Wijl uu in deze maand, de boomen veelal van hunne
dorre takken ontdaan worden, ligt deze woordduiding voor de hand.
Ook wordt de naam afgeleid van Spurcalia, een feest, dat door
de Duitsehe heidenen gevierd werd tot zuivering en toeheiliging
van de menschen en het vee. Voor deze afleiding pleit, dat de
Romeinen in deze maand ook een zuiveringsfeest vierden. Daar
de letterverzetting zeer dikwijls plaats vindt, is deze afleiding
geenszins gezocht, en hoogstwaarschijnlijk de ware.
De Fransche Republiek noemde Februari ;,Pluvióse" of regenmaand, van den 30. Januari tot den 18. Februari. Ook noemde
men Februari vroeger vrouwen-maand, Sol- Jol- Goja- en Fostugangsmaand, en thans nog gekkenmaand.
Boet-enspreehwoorden. Hevige noordenwinden op het einde van
Februari melden een vruchtbaar jaar, en als de noordenwind in
Februari niet komen wil, dan komt hij zeker in April. Als de
kat in Februari in de zon ligt, moet zij in Maart weder aehtér
het vuur. Lichtmis klaar en rein, 't zal een lange winter ziijn.
Lichtmis klaar en helder, schendt den boer de velder. Lichtmis
donker, maakt den boer tot jonker. Op Lichtmis vliegt de leeuwerik eenen ploegstaart hoog. Op Lichtmisdag ziet de boer liever
— g a -
den wolf in zijn schaapstal dan de zon. Lichtmis donker, Aschdag klaar, geeft een vruchtbaar jaar. Witte Februari sterkt de
akkers. Lichtmis zonneschijn, brengt veel sneeuw. Lichtmis ia
klaver, Paschen in sneeuw. Sint Mathijs werpt een heeten steen
in het ijs. Sint Mathijs breekt het ijs, en als hij geen ijs ontmoet,
hij het vriezen doet.
De maand Februari bestond niet in den kalender van Romulus.
Numa Pompilius voegde deze bij de overige maanden. Tegenwoordig heeft Februari drie jaren achtereen slechts 28, het vierde
jaar 29 dagen. Ziehier waarom. Het burgerlijk jaar telde vroeger
365 dagen, doch daar de aarde ongeveer SöB'/j dagen noodig
heeft om de zon te omloopen, moest daaruit natuurlijk verwarring ontstaan. Na vier jaren had men dan een verschil van één dag.
Toen Julius Cesar met behulp van den beroemden eterrekundige
Sosigenes uit Egypte, de Juliaansche tijdrekening invoerde,
voegde men om de vier jaren één dag bij het burgerlijk jaar,
en werd dan dit jaar asehrikkeljaar" (annus bissextilis) genoemd.
Lichtmis, Lichtdag of O. L. Vrouw-Zuivering. Dit feest werd
in 544 voor het eerst te Konstantinopel onder keizer Justinianus
gevierd, tot afwering der pest. Paus Sergius voegde er in 701
de plechtige wijding der waskaarsen bij. Het gebruik der kaarslichten, die in de mis en processie, ter eere van den Zaligmaker,
terecht door Simeon in den tempel „het licht tot openbaring
der volkeren" genoemd, worden ontstoken, geeft aan dezen feestdag den naam van Lichtmis en Lichtdag.
Lichtmis (Candelaria) is misschien ook ingesteld ter vervanging
van de heidensche Lupercalia; feesten, gehouden te Rome ter eere
van den god Pan. De jongelingen liepen dan ongekleed door de
straten, hielden in de eene hand de messen, van welke zij zich
bediend hadden tot het slachten van de geiten, voor de oöers;
in de andere geeselroeden, waarmede zij diegenen sloegen, die
zij op hunnen weg aantroffen.
Waarom wordt de processie in onze katholieke kerken met
brandende lichten gehouden?—INNOCENTIUS ni.,Serm. de Purif.
B. M. V., zegt het ons: 1° Om een bijgeloovig gebruik der heidenen op te heffen en in een beter te veranderen, die om dien
tijd het feest van Ceres vierden, welke met eene brandende
fakkel, hare door Pluto geroofde dochter Proserpina, volgens de
fabel, ging zoeken (Lnminium of Festum lucernae); 3° Omdat
zij, die door Gods genade van hunne aonden zijn gereinigd, door
— 24 —
deze h. plechtigheid zouden herinnerd worden aan den Verlosser,
het licht der volkeren, en in ZiJH licht, door navolging Zijner
voorbeelden en onderhouding Zijner geboden, zij ook hun licht
van een door de goede werken levend geloof voor de oogen der
menschen zouden doen stralen.
Of, zegt Baronius (44 na J. C ) , zou het der Kerk niet geoorloofd zijn de goddelooze en bijgeloovige plechtigheden der heidenen te heiligen, en daardoor te bewerken, dat deze gebruiken,
waardoor de booze geest placht verheerlijkt te worden, voortaan
tot zijne beschaming en tot verheerlijking van Jezus Christus
te worden veranderd ?
Maar niet altijd en nooit hoofdzakelijk heeft de Kerk hare
feesten voorgeschreven wegens het afschaffen of kerstenen van
heidensche gebruiken.
Neen, hare feesten berusten steeds in den grond op de daadzaken der goddelijke openbaring, en hare uiterlijke feesten en
plechtigheden steunen telkens op den geestelijken inhoud van het
feest.
De bedillers, die de gebruiken der katholieke Kerk afkeuren
en ze heidensch believen te noemen, gaan deze bemerking voorbij en zien over het hoofd, dat al het rein menschelijke zich
even zoowel geestelijk als lichamelijk openbaart.
Baldadigheden en verkwistingen op Lichtmisdag in Holland en
Vlaanderen gepleegd, gaven aan het woord „Lichtmis" eene
kwade beteekenis. „Lichtmissen", „een lichtmis", worden toegepast op een jongeling of meisje, die zich verkwistend en lichtzinnig gedragen.
Het Eugelsch gebruik der Valentines op den 14. Februari
(s. Valentijn; heeft hier in Limburg zijne wedergade in de
Meilieven. Zie Mei.
De Donderdag vóór Vastenavond (ook wel die vóór PalmZondag) wordt in Limburg vetten Donderdag genoemd, en door
feestmalen en volksspelen hier en daar opgeluisterd. (Merkelbeek.)
Vastenavond. De Arcadische herders vermaakten zich met
hunne herderinnen, midden Februari, terwijl zij als bokken en
geiten verkleed, hunnen veldgod Pan vierden. Dit feest heette
spurcalia, sporkel. Het werd ook in onze streken bekend en in
743 door de Kerkvergadering van Leptine verboden. De maand
Februari heet echter tot nog toe sporkel- of sprokkelmaand.
De mommerij ran Vastenavond is ouder dan de smulpartijen,
— 2B —
het carni-vale, vleesch-vaarwel ('), ofschoon de oude Germanen,
nimmer wegens hunne matigheid in eten en drinken konden
geprezen worden.
Dat de Christenen «Vastenavond houden" in eer en deugd, wie
zal daar tegen zijn ? Wie zal het laken, wanneer zij in de
laatste dagen van den winter, vóór de dagen der boete, in den
gezelligen huiselijken kring eenen avond of twee aan de vroolijkheid wijden ?
Maar van losbandigheden, verkleedingen, maskeraden, bals en
danspartijen, van uitspattingen en dolle uitgelatenheid, daar mag
het katholieke volk niets van willen weten.
Gelijk de heidensche feesten duurt de Vastenavond drie dagen:
Zondag, vette Zondag of groote Vastenavond; Maandag of kleine
Vastenavond, Dinsdag of laatste Vastenavond.
Van oudsher mengden zich misbruiken in de viering van den
Vastenavond en werden hoofdzakelijk door de geestelijkheid terecht gedoemd en gelaakt. Wij bedoelen hier vooral de „blauwe
schuit" of het „narrenschip", dat vroeger van Aken over Maastricht naar Tongeren werd gesleept in de vastenavondsdagen. Deze
schuit werd ook genoemd het „schip der wevers" (1130). Sedert
lang was er in gemelde streken eene nijverheid tot stand gekomen,
die eene der grootste oorzaken van bloei uitmaakte; wij bedoelen
de weverij. De wevers, in neringen ingedeeld, waren fier op
hun beroep en zagen met minachting op de gezellen der andere
neringen neder. Een Limburgsche boer wilde paal aan deze
verwaandheid stellen en kwam op het aardig gedacht van een
schip of schuit op wielen te laten vervaardigen; daarna, geholpen
zoo men gelooft, door rijke en invloedhebbende lieden, haalde
hij eenige wevers over om den wagen van dorp tot dorp, van
stad tot stad te voeren. De boer, opvatter van dit plan, hoopte
hierdoor te bewijzen, dat de wevers niet minder arbeiders
waren dan de gewone werklieden. Zijn gedacht viel uit zooals
hij meende: overal kwam het volk toegesneld als het schip voorbijreed; men danste op den klank van de muziek der speelmannen,
die op het schip zaten, terwijl men de gilde der wevers beleedigde.
Na door het Aker-rijk en zuidelijk Limburg te zijn getrokken.
(') Het woord c a r n a v a l kan ook afgeleid worden van c a r n a , eene oude
ewaarlijvige RomeiDBche godin, bestuurderes van hart, lever en ingewanden, tot
wier eer n c n niets beter kon doen dan lachen, eten en drinken.
— 36 —
ging het schip naar het land van Luik en in Brabant; zelfs zegt
men dat de wevers gedwongen werden 's nachts bij het schip te
waken. Eene krachtige tusschenkomst deed de wanordelijkheden
ophouden, die het volk bij deze gelegenheid beging, en belette
stellig dat er bloed zou stroomen, om eene zoo nietige en
belachelijke oorzaak.
Kinderen en armen gaan in de vastenavondsdagen laogs de
deuren, om ook eene smulpartij te mogen hebben. Dan zingen
zij hun vastenavondslied met begeleiding van den „rommel- of
foekepot". Dit is een aarden pot halfvol water, waarover eene
varkensblaas is gespannen, in wier midden een rietstokje is bevestigd, dat door den duim en twee nat gemaakte vingers of door
de geheele hand wordt gewreven en dan een dof gerommel
veroorzaakt, aan hetwelk dit zonderling werktuig dan ook zijnen
naam ontleent. Ziehier een paar vastenavond-deunen:
Echt.
Slitterswijk.
Deze vastelaovendj dè kumtj aan
Laot die mèdjes vreug opstaon;
Zie kieken liie, zie kieken dao,
Zie kieken rommentomme,
Moder zitj det mutske recht.
Vandaag zal ze koinme,
Kumtj ze dezen aovendj neet
Den kumtj ze den hélen vastelaovendj neet.
A bankette,
Wo zolle die wiever op zitte?
Hie ene stool en dao eue stool.
Op eder stool ei kussen
En dao eine pannekook tussen (tusschen)
Zitj die leijer aan de wandj.
En snitj mer aan die lange (gerookte varkenszijden)
Es die lange gète (gegeten) zeen
Den zolle die korte béter zeen.
Vasteuaovend dè kump aan
Klinken op de bussen.
Hier enne stoel en daor enne stoel
Op ieder stoel en kussen.
En daor enne jonkman tussen.
De zangers ontvangen dan geld, spek of eieren, en van het
aldus ingezamelde wordt gesmuld.
— 27 —
De familie-smulpartij vereischt alsdan wafelen of poffertjes.
Het Vastenavondsfeest te Blitterswijk zou men om zoo te zeggen
in drie deelen kunnen verdeelen: 1° De inleiding of de avond
vóór het feest; 2° De drie vastenavondsdagen en 3° Het slot of
Asehwoensda'».
o
Nadat Zaterdag 's avonds vóór het feest de jongmans (zijnde
boerenzoons of knechten) hun gewoon stalwerk verricht hadden,
begonnen zij de herbergen rond te trekken en vermaakten zich
al dansende en zingende. Dit noemde men „Vastenavond aanschieten". Op deze wijze werkte men soms tot laat in den nacht.
Den opvolgenden dag, zijnde Vastenavond-Zondag, begon men reeds
in den voormiddag, na de godsdienstoefeningen, te vieren. Op
één of twee plaatsen had men een speelman of dorpsmuzikant.
Deze speelde maar lustig op van den morgen tot den avond.
De dansende menigte bestond uit meisjes zoowel als jongmans,
en duurde soms tot in den morgen 4 a 5 ure, om den volgenden
dag in den laten voormiddag weder te beginnen.
Hoe de meisjes tot het feest kwamen ? Zij werden door de
jongmans aan de huizen, wanneer zij haar werk volbracht
hadden, afgehaald, of wel van hare „spinning" (') of koffievisite
geroepen, die in den namiddag bij den een of anderen boer
plaats had. En dit duurde zoo maar van den hoogen boom af
drie dagen achtereen, lustig gezongen en gesprongen onder het
drinken van gesuikerd rood (jenever) en bier.
De geestelijkheid met leede oogen dit zwieren en dansen ziende,
en met recht hare afkeuring daarover gevende, kon het in de
eerste jaren slechts zoo ver brengen, dat zij ten 7 ure 's avonds
de groote klok deed luiden, tot teeken dat de meisjes de herberg
moesten verlaten.
Nu was Asch-Woensdag aangebroken, de meisjes mochten niet
(') S p i n n i n g , op andere plaatsen b. v. te Horst „Tocdemen" genoemd, was
een meisjesfeest, dat bestond iiit eene kofiietractstie met boterhammen, enz.
namelijk voor meisjes van 18 jaren en oudere ongekawdun. Deze had veeltijda
in de vastenavondsdagen plaats; in latere jaren 'geregeld in den „achter-winter"
(van Kerstmis tot O. L. V. Lichtmis of Vastenavond). Op die feesten kwamen
veeltijds tal van jongmans en niet zelden gaven deze aanleiding tot velerhande
misbruiken.
Heeft er thans bij deu een cf anderen een avond-meisjes-feest
plaats, dan wordt de onschnldige vreugde der feestvierenden door personen van
ander geslacht niet meer gestoord en ongehinderd keeren de genoodigdea
hniswaarts.
— 38 —
meer in de herberg komen; de jongmans echter vierden dea
voormiddag nog Vastenavond en eindigden dit in den „doodendans".
Deze dans bestond uit driemaal spelens op de viool, door
den muzikant op de plaats, waar hij zijn muzikalischen troon
had opgeslagen. Dus nog eens driemaal rond gesprongen en dan
,/Vasten".
Dit feest is vele jaren staande gebleven, totdat het verdrongen
werd door het 40 uren-gebed, dat ook een einde maakte aan
alle verregaande misbruiken.
Het drinken van een borrel voor V-j^ ets. is nóg eenigen tijd
blijven voortduren.
Het Bacchusfeest te Blitterswijk. Hadden de meisjes met Pinksteren haar feest, de jongens hadden tijdens de vastenavondsdagen
het hunne. Dit feest werd echter naar den heidenschen tonnegod
„Bachusfeest" genoemd, en bestond hierin : Donderdags, maar meer
gewoonlijk Zaterdags vóór Vastenavond vergaderden de jongens,
die deel zouden nemen aan het feest, op een bepaald uur ter
aangeduide plnats, ten einde te beraadslagen hoedanig de orde
van hun feest zoude zijn. Daarna trok men twee aan twee, ieder
in een afzonderlijk kostuum, met kleurige papieren generaalshoeden op, het dorp rond, om bijdragen in te zamelen. Men zong:
Het zij uu onze tijd,
Dat wij gaau termineeren, (')
Wij zijn au al verblijd,
Als wij maar triomfeercu.
Sa! vrienden hoort eens hier.
Wij houden niet van klagen,
Wij drinken samen bier.
Waarvoor meu geld komt vragen,
't Is Vastenavond, die ons verheugt,
Neemt toch deel in onze vreugd.
Hetzij eieren ofte geld,
Wij nemen 't ook wel ongeleid.
Wij danken allen hartelijk;
Dat God U gevs een lang leven.
En dat gij met de euglen gelijk
Zult zingen in alle eeuwigheid.
De bijdragen bestonden uitsluitend in geld. Boter of eieren,
(1) „Op termgn gaan" wordt gezegd van kloosterliDgeo, die liefdegiften inzamelen.
— 29 —
zooals in dit lied van het laatste gewaagd wordt, nam men in
de latere jaren niet meer aan. Waren de verzamelde gelden
niet toereikend genoeg, dan moest elk nog een stuiver of wat
bijleggen. Nu begon Zondag des namiddags de vertering en
deze duurde vier dagen achtereen. In groote bierkruiken werd
bij den een of den anderen hospes bier gehaald en onder zingen,
springen en allerlei kunsten uitgedronken, terwijl men zich nog
vergastte aan haan smijten of haan slaan.
Men kocht een haan, en na hem gedood te hebben, zette men
hem tot aan den hals in den grond of hing hem met een touw
in eenen boom, waarna men met knuppels beurt om beurt trachtte
den kop er af te werpen. Hij, die den prijs bekwam, was
koning en werd onder luid gezang met een glas bier begroet.
Dat velen dier knapen zich soms aan onmatig gebruik van
drank overgaven, laat zich denken en daarom is thans dit feest
afgeschaft.
De Vastenavond te Buggenum werd door jong en oud gevierd.
De feestvreugde bestond in het zoogenaamde „voe-jagen". Degrooten reden de gans te paard. Eene daartoe opzettelijk gemeste
gans werd tusschen twee palen aan eene lijn opgehangen, zoo
hoog dat een ruiter te paard ze even kon bereiken. In vollen draf
reden de ruiters een voor een onder de gans door en trachtten
ze den kop af te trekken. Ook werd de as van eene kar met
een eind in den grond gegraven, terwijl om het andere einde
een wiel draaide, waarop eene groote ladder zoo geplaatst was,
dat beide einden even ver over het wiel uitstaken. Op elk uiteinde der ladder plaatste zich een persoon, terwijl anderen de
ladder met het rad in eene snelle vaart ronddraaiden. De beide
op het uiteinde der ladder gezetenen kwamen onder het zwenken voorbij eenen paal, waaraan eene gans hing, die zij den kop
trachtlen af te trekken. Na een bepaald aantal malen te hebben
rondgedraaid was de beurt aan twee anderen, zoolang tot het
dier zijn kop kwijt was. Het eerste heette de gans rijden en het
laatste de gans trekken. Het koppelooze dier werd met den held
door het dorp in zegetocht rondgevoerd. Des avonds werd de
gans gebraden en door de ruiters te paard en de trekkers te voet
onder vroolijk gezang met de noodige saus er bij verorberd.
De jongens van 12 tot 17 jaar joegen ook de „voe"; zij waren
op stokpaarden gezeten, hadden een soort van chapeau-claque,
van bont papier, versierd met een vederbos en klatergoud, op
— 30 —
h e t hoofd. D e ruiterij t e voet, t r o k e e r s t h e t d o r p r o n d m e t
eenen h a a n op een stok. D e z e w e r d tusschen t w e e b o o m e n a a n
een t o u w o p g e h a n g e n . E e u voor een draafden d e s t o k r u i t e r s e r
o n d e r door t o t d a t ze h e t d i e r den k o p h a d d e n
afgetrokken.
W a s d i t geschied, d a n t r o k k e n ze in triomf m e t den held e n
h e t slachtoffer h e t d o r p rond. V a n huis t o t huis w e r d e n d e
o n d e r s t a a n d e d i c h t r e g e l e n opgezegd. H u n doel w a s w o r s t en k a r b o n a d e enz. in t e z a m e l e n . H e t o p g e h a a l d e w e r d d a n d e n volg e n d e n d a g d. i. V a s t e n a v o n d - D i n s d a g g e z a m e n l i j k verteerd.
Hocus Pocus in Paradocus
Dat is te zeggen: wie niet ziet is blind;
En wie niet eet, is 't vasten gewind.
Deze woorden staan beschreven bij
de Krinten,
Aan den ondersten zelfkant
Met vergulde letters tegenover
Het achterpand. Etcetera.
Sa, kameraden, lustig op,
Wrijft de pupsen (') uit don kop;
Weest vandaag eens vroolijk, blij,
En zet 't schagrijn nu aan een zij.
De Vastenavond, die komt aan.
Men hoort de rommelpotten gaan,
Men ziet de vreugde on het pleizicr,
En ieder maakt een goede sier.
Dat ons dan ook een goede ge^st
Beziel' bij 't Vasteuavöndsfeest;
En niet te zeer in dartelheid.
Maar in pleizier en eerbaarheid.
Ook niet in twist en overdaad!
o God behoede ons van het kwaad.
Laat ons maar onder onze snaken
Eens op een fraai manier vermaken,
En znipeu ons niet vol of zat.
Gij weet, ons beurs is veel te plat.
Wij zijn al arme jonggezellen.
Sa, vrienden, 'k ga u wat vertellen.
Gij moet mijn reden wel verstaan,
Nu hoort, hoe het is toegegaan
Al bij het rijden van den haan:
Wij zaten allemaal op paarden
(Ja, jong en oud gelijk de garden)
Beter paarden vindt men niet,
Het zijn al hen^ten wat gij ziet.
Beziet men wel die sehooue beesten,
Zoowel de laatsten als de eersten,
Er zijn er van verscheiden kleur.
Zoowel van achter als van veur.
Men hoeft dees paarden niet te leoren;
En ook niet lang ze te exerceeren,
Want wij regeeren zonder toom ;
(Hun moeder schrijft zich eikenboom.)
Hola, nu langer niet gekeken.
Ik ga u nu van rijden spreken:
De laatste kwant, dien gij daar ziet,
(Dat is de slechtste rijder niet)
Hij greep den haan zoodanig stijf.
De voeren stoven van zijn lijf.
Hij pakte hem ja met den kop
En trok hem af met hals en strop.
Ofschoon getoomd zeer wonder sterk
Met pikdraad en nog ander werk.
Want als 't met zulke straf niet gaat,
Dan krijgt een haan het ras te kwaad.
Eilaas, eilaas, dat moedig dier.
Dat eertijds maakte zulk getier.
Dat tijger, paard en zelfs de leeuw.
Verschrikten door zijn hard geschreeuw,
(1) Verdroogd TOcht in de hoeken der oogen.
— 31 —
Zgn krachten zijn, och arm', gedaan.
Helaas ik lioor geen pols^meer slaan.
Het dier is dood, het is vermoord;
Daar ligt het in zijn bloed versmoord.
Komt bier te zamen, klein en groot,
En weent met ons: bet beest is dood.
Van droefheid moeten wij vergaan.
Zoo gij ons niet komt bij te staan:
Gij hebt in bnis de medicijn,
Die kan genezen onze pijn;
Daarom geeft ons iets van dat kruid.
Gij weet toch wel wat ik beduid:
Een enkel kruikje lekker bier
Al is het van een kan of vier.
Een oor of heesken(') van een zwijn
Kan ook genezen onze pijn.
En wilt gij liever braadworst geven.
Ook daar en hebben wij niet tegen,
Want eiers, braadworst ende spek
Dat is al kost naar onzen bek.
Een varkenskop is wol wat zwaar.
En toch wij vragen daar niet naar.
Al hadden wij er tien in korf en zak,
Ons Lindert draagt die met gemak.
Wij zijn al gasten jong en sterk.
Wij schrikken voor geen varkenswerk,
Wij kunnen u ook proeven geven
Van al hetgeen er staat geschreven;
Getuigen zijn er in persoon.
En ziet, geteekend naar den toon.
Ik wensch hierbij tot uw genoegen,
Een woord twee, drie latijn te voegen,
Opdat gij beter moogt verstaan
De woorden, die geschreven staan:
Speccavit, Worslum, Eyerentes
Et intrnbates in conventes.
Dat is te zeggen, zoo ik gis.
Geeft ons wat goed en billijk is.
Ik wensch dat God na dezon dag
U duizendmaal beloonen mag.
In het jaar 1720, wilde de markgravin Schenk van Blyenbeck
het voye- of fooienjagen der kinderen van Afferden, met Vastenavond, beletten. Zij deed door den schoolmeester het geld inzamelen en het bier-drinken in- en buiten de school, aan de
jeugd verbieden. Niettemin kregen de kinderen des Zondags geld
bijeen, en alhoewel op den volgenden dag, „raezenden Maandag"
het drinken door de gerechtsboden op straf van drie goudgulden
verboden werd, zoo werd dit nochtans tot den avond in de school
voortgezet. Op den anderen morgen vond de scholtis reeds om
half acht twee jongens in de school, bij de bierkruik zitten ; hij
joeg hen eruit en stak den sleutel der school bij zich. Hierdoor
had de scholtis de inwoners van Afferden tegen zich in het harnas gejaagd. Zij zonden hem eene deputatie om den sleutel te
vorderen en de instandhouding eener gerechtigheid van over de
honderd jaren te eischen. De scholtis Verklaarde, dat hij de school
eerst dan zou laten openen, als de schoolmeester onderwijs wilde
geven, en scheepte de afgezanten met deze verklaring af. Nu
trachtten de lieden met den veldwachter en den schepen, die ook
0) Dijbeen van het varken.
— 32 —
oproerig waren geworden, de school te openen, hetgeen hun met
behulp van een looper gelukte. Er werd nu bier gehaald en op
dien dag alsook op Asch-Woensdag lustig pp feest gehouden, (i)
Te Swalmen. De schoolknapen hebben met bontpapier versierde
mutsen op het hoofd en gaan van huis tot huis fooien-jagen.
Twee der vlugsten hunner voeren het woord om geld, worst,
spek of eieren te bekomen. De huisvrouw doet haar geschenk
in den daartoe bestemden korf. In de vastenavondsdagen wordt
alles in de school lustig verteerd. Zulks gebeurde ook vroeger
te Grubbenvorst.
KKITZRAEDT verhaalt in zijne onuitgegeven kronijk van Gangelt,
dat in zijn tijd gebruikelijk was des avonds voor Asch-Woensdag
mik en melk te eten en als de klok middernacht sloeg, den
lepel weg te werpen. Een overblijfsel van dit gebruik vindt men
nog te Overhoven, onder Sittard, waar op den laatsten avond
voor de vasten melkpap wordt gegeten.
Asch-Woensdag,
de eerste dag der veertigdaagsehe vasten,
wordt ook kruiskes-dag genoemd, wegens het asschen kruisje, dat
de katholieken in de kerk op het voorhoofd ontvangen, om hen
te herinneren aan de vergankelijkheid van het lichaam in stof en
asch en aan de noodzakelijkheid der boetvaardigheid. Ook in de
oude wet was reeds de asch een zinnebeeld der boetvaardigheid,
zie JOB 2., ESTHER 14., JER. 6.
Op dezen dag, die een strenge vaste- en onthoudingsdag is,
bestaat op vele plaatsen het hoofdgerecht uit haring en witte
boonen. Op enkele plaatsen wordt nog na den kerkdienst, in de
herbergen „den haring gebeten of gereden" d. i. eenen haring,
die aan een koord is opgehangen, moet het hoofd worden afgebeten. Het ware te wenschen dat dit misbruik, ook wegens de
daaraan verbonden drinkgelagen, geheel onpassend op dezen dag
van boete en versterving, overal werde afgeschaft.
De h. Kerk heeft de onthouding van zekere spijzen en het
vasten (eene gewone godsdienstoefening bij volkeren van de verschillendste geloofsbegrippen) zeer wijselijk voorgeschreven; behalve de boetvaardigheid, welke wij voor onze zonden aan God
verschuldigd zijn, wordt geheele onthouding van krachtig voedsel,
vooral van vleeschspijzen, ten minste eene zekere matiging daarin,
vaak door afgekeerdheid der natuur, geboden.
[}) Zie Oesoh. der familie Schenk TID Nydeggen, bl. 18 en 14.
— 38 —
Ook zijn de onthouding en bet vasten krachtige middelen ter
versterking der verstandelijke vermogens bij aanhoudende geestesverrichtingen. Eindelijk dienen zij tot bedaring van het bloed,
bepaaldelijk in de lente, en tot verheffing van den gemoedsaard.
Brood- en Kaas-Zondag, meer Fakkel-Zondag genoemd, is de
eerste Zondag in de Vasten. Men meent in Vlaanderen dat men
op dezen dag zevenderlei brood moet eten en men bezoekt te
dien einde zeven bevriende gezinnen. De boeren in Limburg
zeggen dat /,als men op dezen dag met eene brandende fakkel
onder de hoornen waait, veel fruit zal wassen".
De broodpartij van 's Zondags wordt veelal op den Maandag
voortgezet; vroeger werd op dezen dag door de handwerkers
eene algemeene godsdienst-plechtigheid gehouden, later echter
met drinken en tieren tot een dag van misbruik gemaakt en
blauwe Maandag genoemd. Sommige gasten zetten dit misbruik
ook op de andere Maandagen des jaars voort. Het spreekwoord
„blauwe maandag houden" voor verkwisten en leegloopen is alhier
bekend; moge het gebruik zelfer nimmer ingang vinden. „Blauwe"
komt van de paarsche kleur die in den vastentijd in de kerk
veelal wordt gebezigd, of beter, van den dollen praat der drinkebroers voort; ,/blauwen maken, blauwverven, blauwen-schieten"enz.
De eerw. heer Jos. HABETS zegt in zijn /,Jan van W e e r t en
J a n van de« Croon" bl. 21, dat de uniform der katholieke
infanterie wit en die der protestantsche blauw was tijdens de
godsdienst-oorlogen. Uit dit verschil in kleur is de naam van
//blauwen" ontstaan, waarmede men hier te lande de protestanten
wel eens bestempelt. ,/Les bleus" was de naam, dien de Vendeeërs
in 1793 aan de soldaten der Republiek gaven. //Blauwverven"
noemt men hier te lande liegen als een ketter en //blauwen
Maandag houden", op kettersche wijze feestvieren.
MAART.
Het wordt lente I Welke blijde boodschap voor jong en oud,
voor rijk en arm I De lente is in aantocht, maar hare blijde intrede gaat toch zoo gemakkelijk niet. Hier en daar liggen nog
ijs en sneeuw. Huilende windvlagen blazen en razen de lente
tegen, maar de zon is haar machtige bondgenoot: de vijandelijke
macht moet het veld ruimen. De sneeuw verdwijnt allengs en
«
— S i -
de ijskorst smelt van lieverlede. De lente nadert! Het gras begint reeds liefelijk te groenen, de knoppen van het struikhout
zvt'ellen en barsten al meer en meer. Als wij goed zoeken, vinden wij, einde Maart, wel een viooltje tusschen het gras
verscholen. Een enkele vlinder, een onversaagd en noest bijtje
wagen zich naar buiten. De leeuwerik zingt in het onmeetbaar
luchtzwerk. De kievit is terug en vergast ons met zijne smakelijke eieren, terwijl de vink beproeft of hij het oude deuntje nog
kan kweelen. Ganzen en hoenders geven reeds volop paascheieren. De jonge herten leggen hunne horens af; de oudere
krijgen nieuwe takken.
En de mensch? Reeds is het daglicht eenige uren langer geworden ; op den 21. Maart juist twaalf uren. De landman bemest
zijne akkers en maakt zijne gereedschappen in orde. De herder
voert bij goed weder zijne kudde naar buiten en de tuinman
heeft de handen vol met boomsnoeien en planten.
Maart (Marlius), de eerste maand van het oud-Romeinsch jaar,
verdankt zijnen naam aan den krijgsgod Mars, die als stamvader
en stichter van Rome opgegeven en de vader van Romulus en
Remus genoemd wordt.
Karel de Groote noemde hem ,/Lenzinmanoth", lentemaand.
Lenzin of Lenginzin beteekent „verlengen", want op den 21.
Maart worden de dagen reeds langer dan de nachten. De Franken
vierden de aankomst der lente door het Maartveld (Champ de
Mars). De Fransche republikeinen noemden Maart „Yentóse" of
windmaand, van den 19. Febr. tot den 20. Maart, wegens
de Maartsche buien.
Boerenspreekwoorden en regels: In Maart wordt de akker in gereedheid gebracht, vandaar het spreekwoord: „Maart houdt den
ploeg bij den staart, maar April houdt hem weer stil". In de
maand Maart wordt de klaver gezaaid, de weilanden worden
verzorgd, de molshoopen gebroken. In de moestuinen zaait men
alle soorten van roode en witte kool, raapkool, spinazie, peterselie, kervel, porselein, kers, wortelen, pastinaken, selderij enz. j
men plant aspersies, schalotten, knoflook; men verpootde aardbeziën,
dragon, zuring enz.; de zaaddragers vooralle koolsoorten, voor look-,
raap-en wortelzaad worden uitgeplant; inde boomgaarden begint
men teenten en te oculeeren; de boomen worden geplant, gezuiverd en
gesnoeid. Sneeuw in Maart is schadelijk, vooral wanneer zij
langzaam smelt, vandaar: „Maartsche sneeuw doet de vruchten
— 38 —
wee". Ook de schaapherders zien die sneeuw niet gaarne, want
daar het wintervoeder reeds bijna op is, zoo is het hun wenschelijk dat de schapen welhaast in de weide kunnen gaan, derhalve: ,/Maartsche sneeuw doet ook de schapen wee". Vóór
Maart ziet men liever een wolf in het veld dan een schaap.
Een ander spreekwoord dat op de borstlijders duidt: „Wien
Januari of Februari niet wil, dien haalt zich Maart of April".
Vochtige Maart, den boeren smarten baart. Zooveel nevels in
Maart, zooveel onweders in den zomer, 't Is in 't begin of wel
in 't end, dat ons Maart zijn gaven zendt. Schreeuwt de
koekoek veel in Maart, klapwiekt de ooievaar of trekt de wilde
gans in 't land, 't geeft dan eene goede lente. Ais de kikvorsch
kwakt voor half Maart, dan gaat hem de bek weer dicht. Is
Maart voor de lammeren een speelmaand, dan doet ze April weer
stil zijn. Een natte Maart geeft veel lijnzaad. Maartsche regen
brengt geen zegen. Wanneer de abrikoos bloeit, zijn dag en
nacht even lang. De eerste Maart wordt door menigeen op het
land voor den ergsten ongeluksdag van het geheele. jaar gehouden : wie op dien dag ziek wordt, geneest nimmer. Een schoone
St. Jozefs-dag (19.) geeft een goed jaar. Ook ais Maria-Boodschap
schoon en helder is vóór zonsopgang, komt er een vruchtbaar jaar.
Die boonen wil eten, moet St. Job (s. Jozef) niet vergeten; dan
zaaien. Dat het einde van Maart veelal niet pluis is, bewijst het
spreekwoord: Maart roert zijn staart.
APRIL.
Onder de twaalf gezellen is eigenlijk de arme April het minst
van allen gezien, doch is ook wel zelf aan deze ongenade schuld.
Hoe zoo dan? Omdat hij zoo wild en woest het kwik van den
barometer „den weerprofeet" dooreen schudt en zoo grillig als
onstuimig met sneeuw en regen rondspringt, alsof hij van de geheele
wereld en vooral van mooie kleedjes en keurige pakjes geen
notitie wilde nemen. Hoe neemt hij veelal den argeloozen
wandelaar beet ? ^Nauwelijks is deze door de zonnestralen naar
buiten gelokt en ademt hij de reine lentelucht met welbehagen
in, en op eens krijgt April eene gril in het hoofd, hij blaast een
paar wolken aan den hemel, en spoedig volgt een regen alsof
het nogmaals zondvloed worden moest. Eu achl de zoo betrapte
— S6 —
had in plaats van een stevig en breed regenscherm, slechts een
parasol of rietstokje meegenomen! Spijtig en doornat bronrt
hij nu: wat leelijke Aprilsche grillen!
Ondertusschen groent en bloeit het overal. Scheller fluiten
reeds de vogelen. De nachtegaal verheft zijne juichtonen. De
schorre muzikanten der moerassen laten des avonds reeds hun
,/kvi'ak-kwak" vernemen. De bijen zuigen reeds aan duizenden
honigbronnen. Landman en tuinier zijn letterlijk overstelpt met
bezigheden.
Wanneer nu de grillige April voorbijgaat, als het heden waait
en regent en morgen weder zonneschijn ons toelacht, denken wij
dan: evenzoo wisselvallig in leed en vreugde is des menschen
leven, „bald trüb und rauh. bald licht und mild, ist der April
des Menschen Lebensbild". Gelukkig hij, die zich in den veranderlijken levens-April den bestendigen hemelschen Mei weet te
verzekeren.
April (Aprilis, van het latijn „aperire", openen) wordt volgens
de afleiding aldus genoemd, omdat zich in deze maand de aarde
opent en gras en kruiden laat ontkiemen. Earel de Groote
noemde hem /^Ostarmanoth", wegens een feest dat de oude Germanen in deze maand vierden ter eere van Ostara, de godin der
herlevende vruchtbaarheid, als wier zinnebeeld het ei werd aangegeven, en aan welke dan ook eieren werden geofferd. Het
Paaschfeest dat in April gewoonlijk invalt, wordt nu nog in Duitschland „Oster-Fest" genoemd; de naam Paschen komt van het
Hebreeuwsch „passah" of doortocht, ter gedachtenis namelijk van
den doortocht der kinderen Israels door de Roode Zee.
De Nedevlandsehe benaming van deze maand is ,/grasmaand'';
de Fransche republikeinen noemden hem „Germinal" of groeimaand, van den 21. Maart tot den 19. April. Thans heeft April
30 dagen. Van Numa tot Julius Cesar had hij er slechts 29.
Boerénspreekwoorden en regels; Heldere maneschijn in April
schaadt de bloesems der boomen. Een droge April is niet der
boeren wil, maar Aprilsche regen komt hun gelegen. April
warm. Mei koel, Juni nat, vullen de schuur en ook het vat.
Warme April-regen is een groote zegen. Is April klaar en rein,
zoozaJ de Mei des te wilder zijn. April moet aan Mei aren leveren.
1 Aprü. Op dezen dag zou Judas, de aartsschelm, geboren
zijn. Op dezen dag „zendt men alle gekken waar men wil"; dit is
een spreekwoord in Limburg, alwaar men gelijk in meer andere
— 37 —
landen, iemand voor April-gek fopt of rondzendt. „Op den eersten
April zendt men alle gekken op den dril."
Deze zoogenaamde April-grappen kunnen teruggebracht worden
op de grap, die de twaalf Asen of oppergodheden der Scandinavische en oud^Germaansche fabelleer, met Skathi, dochter van
den reus Thiassi hadden, waardoor deze reuzin, meenende BaMur,
den schoonsten der Asen, tot echtgenoot te verkiezen, den regengod Niord uitkoos, en op deze wijze de godin der voorjaarsstormen werd. Anderen zeggen dat de April-grappen geschiedden
om Thor, aan wien deze maand was toegewijd, te vereeren. Het
Duitsche woord „Thor" beteekent diensvolgens dwaas of gek.
In Duitschland schrijft men de April-grappen toe aan een geibpten speculant; in Frankrijk, aan de ontsnapping van eenen
Lorreinschen prins uit de gevangenis van Nancy, onder de regeering van Lodewijk xiir.; de prins zwom over de Maas en
ontsnapte. Dit gaf den Lotharingers aanleiding om te zeggen,
dat men den Franschen eenen Aprilvisch te bewaren had gegeven. Vandaar dat eene April-grap in het Fransch nog heet
//poisson d'Avril". Anderen nog leiden de April-zeadingen aS
van het overbrengen van Christus van Herodes naar Pilatus ea
dat Hij als een zinnelooze aan het hof van Hierodes werd bespot.
Laetare-Zondag is de vierde Zondag in de Vasten, aldus genoemd
wegens de eerste woorden van den ingang der mis, en heet ook
op eenige plaatsen „Brood-Zondag", omdat op dien Zondag het
evangelie van de wondervoHe spijzing der SOCK) Galileeërs wordt
gelezen. Vandaar ook nog het gebruik op dien dag krombroodjes onder de kinderen te werpen, b. v. te Sittard aan de zeven
kapelletjes langs den weg naar den Kollenberg.
Palm-Zondag, de Zondag voor Paschen, werd in de Grieksche
Kerk reeds in de vierde eeuw, in de Latójnsche Kerk in de zevende eeuw plechtig gevierd en aldus genoemd ter gedachtenis
aan dé intrede van Christus in de stad Jeruzalem, als wanneer
palm- en olijftakken op den weg tereere van Christus, den zoon
Davids, werden gestrooid. Vroeger heette die da.g ook „Bloemendag" of „groene Zondag". De palmtakjes, die op dezen dag in
de kerk worden gezegend, worden op de graven der overledenen,
op wijwaterpotten, akkers, huizen, schuur en stalling gestoken.
De asch voor het kruisje van Asch-Woensdag wordt van verbrande palmen op den laatst voorgaanden Palm-Zondag verkregen en gewijd.
-
38 —
Te Venloo en Roermond worden de palmtakken der kinderen
met lekker beladen en mede ter kerk genomen om gezegend te
worden (palm-bessems). Menige boerenjongen steekt een paar
palmblaadjes aan hoed of pet. In 1793 trokken op Palm-Zondag
de Oostenrijksche soldaten door Valkenburg met palmtakjes aan
de schako's.
De goede Week, ook Heilige-, Pilatus- en Judasweek genoemd,
wordt tevens de hooge-, de pijn- en de stilleweek geheeten ;
dit laatste wegens een bevel van keizer Constantinus, volgens
hetwelk alle arbeid in deze week moest gestaakt worden. In
deze week is 't gewoonlijk slecht weder, zegt het volk.
Op Witten-Donderdag is het een gebruik in de omstreken van
Weert en Thorn, 's middags eene soep te eten van twaalfderlei
groenten. Men noemt ze discipelen- of apostelensoep. Hij, die
het eerst den lepel in den schotel steekt, wordt Judas genoemd.
Op dezen dag zwijgen de klokken, want, zegt het volk, ze gaan
dan op reis naar Rome. Q)
Op Goeden-Vrijdag, gewijd water op de fruitboomen gieten,
geeft veel fruit, meent het volk, en zoo het op dezen dag regent,
komt een goed jaar.
Als de klokken op Goeden-Zaterdag uit Rome terugkomen, dan
brengen zij de „paascheieren" mede. De kinderen worden in de
open lucht gezonden om den voorschoot op te houden, ten einde
de eieren, die door de lucht uit Rome komen terugvliegen, en
onderweg wel eens vallen, op te vangen. Intusschen zijn eieren
verborgen, hetzij achter een struik of tusschen het groen in
den tuin, of wel achter bezem, boender, enz. en worden gevonden.
PASCHEN. Het ei, dat reeds door de volkeren der oudheid als
het teeken der schepping en vruchtbaarheid gold, werd door de
Kerk als het zinnebeeld des Verlossers gehouden, die uit het
graf is opgestaan tot het leven, „opdat allen, die in Hem gelooven, uit het graf der zonde, door Hem tot een nieuw leven
zouden verrijzen". De eieren, die oudtijds gedurende de veertigdaagsche Vasten geheel verboden waren, werden in betrekking
tot deze uitlegging met een Christus-kindje of een Lam Gods
versierd, en in plaats van het heidenseh eieren-offer aan de
priesters van Ostara, de godin van den dageraad en van de her-
(')
Zie Limb. Legenden n., bl. 71.
— 39
-
levende vruchtbaarheid, kwam nu het gebruik omtrent Pascheo
den bedienaren der Kerk eieren aan te bieden. De geloofsverkondigers hebben ook aan de heidensche Osterfeestvuren, aan
welke eene zuiverende en levenwekkende kracht werd toegeschreven, eene andere beteekenis gegeven, namelijk „de Vasten
uitbranden" of „de doornenkroon, d. i. kommer en leed verbranden".
Met de paascheieren wordt in families en herbergen gekipt of
getipt. Daarbij zingt of zegt men: „een ei is geen ei, het tweede
ei dat is een ei (in Venloo: een half ei) en het derde ei is het
ware paaschei". (Te Venloo is het derde ei één ei, en het vierde
het paaschei.) Op vele plaatsen wordt door de jongens gekipt
om eieren van elkander te winnen. Die het sterkste heeft, wint
het ander; houdt elk der kippers één kant onbeschadigd, dan
blijft het pleit onbeslist.
Te Buggenum bestaat nog het gebruik, dat de herbergiers van
na de vespers tot bij het ontsteken van het licht eene tafel gedekt
houden, waarop een bereide varkenskop met brood en eieren
voor lederen bezoeker ten beste ataat. Na het ontsteken van het
licht wordt de tafel afgedekt en de later komende gasten ontvangen ieder een koppel gekleurde eieren. Den rondtrekkenden
gasten wordt in elke herberg een koppel eieren geschonken.
Te Nunhem was het aan de s. Servaaskapel om Paschen zeer
druk met eiers kippen. Op dien dag stroomden de jongelingen
van de omliggende dorpen daar zamen, om er te bidden en te
kippen. Ook werd er, vooral door die van den heikant met
eenten „schreumke" of schreefje gestoken. Dit schreefjesteken
geschiedt op de volgende wijze: Men werpt eenige centen naar
eene schreef (eene in den grond getrokken lijn); wiens cent er
het dichtst bij is, mag het eerst de centen in de hoogte gooien,
die daarna op den grond terecht komen; de kruis liggende d. i.
met de W naar boven gekeerde centen zijn voor den opwerper,
daarna volgt nommer twee der spelers enz., tot dat de laatste
cent kruis ligt en het spel begint weer op nieuw.
Als het op Paaschdag stil van wind is, zeggen de bijen-vaders,
dan zal het een goed bijen-jaar wezen.
Midden-April komt de zwaluw terug. De zwaluw was in de
fabelleer der voorvaderen het vogeltje van Idunna, de godin der
lente, en het was dus groot kwaad eene zwaluw te dooden, gelijk ook thans nog onder het volk beweerd wordt. Midden-April
komt ook de koekoek weder. Er zijn nog menschen die meenen
— 40 —
dat zij het geld, dat zij bij den eersten schreeuw van den koekoek
bij zich dragen, het geheele janr door zullen blijven bezitten. Er
zijn er ook die zich dan afvragen: Hoeveel jaar heb ik nog te
leven? En het antwoord is dan zooveel jaren als de koekoek op
dat oogenblik roept. En nog: Hoeveel jaren zal ik nog ongehuwd blijven? De koekoek weet het. Hij was immers een waarzegger bij de oud« Germanen, een vogel, die met Wodan, den
alwetende, bevriend was. Toen nu de afgoden der voorvaderen
tijdens de invoering van het Christendom in booze geesten waren
veranderd, ontstond de verwensching van: „Loop naar den
koekoek" d. i. loop naar den drommel, in plaats van den vroegeren zegenwensch: „Ik wou dat u Wodan door zijn koekoek
waarzegde".
Het is opmerkelijk dat de nuttigste vogels bij de oude volken
in hoogc achting stonden. Immers koekoek en zwaluw zijn de
grootste insecten-verslinders. Daar de ouden geene poljtie-verordeningen kenden, trachtten zij waarschijnlijk op deze wijze het
volk aan te sporen, om deze vogels zooveel mogelijk te ontzien.
De koekoek wordt door velen voor een luie vogel gehouden,
•wijl hij zijn ei telkens in het neat van een anderen vogel legt,
om het door dezen te laten uitbroeden. Den naam van luiaard
verdient hij echter in het geheel niet, want hij verslindt eene
ontelbare menigte rupsen. Volgens sommigen laat hij zijne eieren
door andere vogels uitbroeden, omdat hij deze in te lange tusschenpoozen legt, en bijgevolg de eerste reeds vuil zouden zijn,
als de laatste gelegd werden. Eene andere bewering is deze: De
koekoek voedt zich met ruige rupsen, die de maag der jongen
niet kan verteren, waarom hij zijn jong telkens door andere veel
kleinere vogels laat uitbroeden en opvoeden. Een eenig kind
noemt men een koekoekskind.
MEL
Voorbij is thans de winter met zijne regens en stormen; duizenden fraaie bloempjes smukken het groene veldtapijt; duizenden
geurige bloesems aan boom en struik, door de lentekoeltjes gewiegeld, bewierooken den dampkring; duizenden gevederde zangers kweelen hunne liefde-hymnen in de lommer der boschages;
duizenden insecten, goudglanzende kevers, bontgeachakeerde vlin-
— 41 —
ders, door een warmer licht gekoesterd, vermeien zich al gonzend
in het hemelruim van azuur; duizenden graanhalmen zijn reeds
opgeschoten, en zelfs hier en daar verbreekt eene jeugdige korenaar het teeder omhulsel. De nijvere bijtjes beginnen te zwermen,
de welige wijnstok wordt besnoeid.
De lievelings-maand, de
maand van lust en leven, de zoete Bloei-maand Mei is gekomen!...
Maar, lieve lezer! W a t zal ik u den schoonsten der maandenpogen te beschrijven? Gij zijt ja zelf wel eens of meermalen met
een paar gezonde oogen, opmerkzame ooren en een gevoelig hart, op,
eenen frisschen Mei-ochtend naar buiten geweest, om een wandeltoertje te maken in de vrije natuur. Voeldet gij dan geen nieuw
bloed in uwe aderen stroomen, uwen boezem zich niet vrijer
verheffen? Waart gij dan niet bezield met nieuwe hoop en ver3chen moed om den strijd des levens te doorworstelen? En hebt
gij alsdan, in de bewondering der verjongde natuur en ia de
aanbidding van haren algoeden Schepper, geen inniger genot gesmaakt dan bij het lezen der ontelbare liederen en beschrijvingen, welke de liefelijke Mei ooit uit het overstelpt dichterlijk
gemoed deed vloeien?....
De Mei-maand heet ook Bloei- of Wonnemaand, van winnen,
gewonnen, gignere (onder Karel den Grooten: „Wunnimanoth", wegens de herlevende kracht der natuur, de wonne of lust, welken de
bloeitijd medebrengt, gelijk de oude Minstreelen zongen: „MeiMei- Mei- du wonnevolle tyd I" Maar ook zelfs in Mei is het
schoon weder niet altijd bestendig; de landman heeft zelfs gaarne
Mei koel en nat, want die „vult de schuur en ook het vat".
Bij de Romeinen heet deze maand „Majus", wegens Maja, de
moeder van Mercurius. De Fransche republikeinen noemden- Mei
„Flöréal", van den 20. April tot den 19. Mei, of Bloei (bloemen)maand. De maand Mei, zegtGKAVE in zijn R é p u b l . d e s C h a m p s
E l y s é e s , iii. bl. 95, beteekent in oud Duitsch maid, meid, meisje,
puella, alzoo Mei-maand, maand der meisjes. Op den eersten
Mei-dag worden voor de deuren der huwbare meisjes meien of
bontversierde berken- of dennentakken geplant. Te Sittard wordt
voor het meisje, waar een jongman boos op ie, een doornenstruik
met kervel geplanf. Deze mei strekt haar tot eene groote
schande. Te Buggenum en omstreken werd „de mei" op de
vorst of nok van het huis geplant. Vandaar het werkwoord
mei-planten of meien, hetwelk ook nog gedaan wordt bij inhaling
van personen van aanaien, zooals bisschop, pastoor en burge-
— 43 —
meester, alsook ter gelegenheid der groote processie van het h.
Sacrament of de bronk(i)-processie, en eindelijk tergelukwensching
bij naamfeesten, wanneer men een mei of bloemruiker in eeiien
krentenkoek, eene taart of peperkoek steekt (vandaar het werkwoord „besteken" d. i. iemands naamfeest vieren), welken men
dan 's avonds voor het feest met de daarbij behoorende geschenken aan den feestvierenden persoon aanbiedt onder het plechtig
spreken der volgende woorden: „Dezen avond is het de avond
en morgen de dag, dat men sint N. N. besteken mag; 't is niet
al te fijn, maar wij hopen dat het u aangenaam zal zijn".
Mei-planten, dat is een boom met een ruiker of mei versierd
planten, geschiedt bij nieuw gebouwde woningen, nieuwe herbergen, enz. Men herinnert zich hierbij ook nog aan de zoogenaamde
vrijheids-boomen uit de Fransche revolutie en uit 1830, den
Belgen-tijd.
Boerenregéls: Mei warm, geeft een goed jaar. Dauw in Mei
en April maken goede Augustus en September. Avonddauw en
koelte in Mei brengen veel wijn en veel hooi. Een bijenzwerm
in Mei is zooveel waard als een voeder hooi, maar een bijenzwerm in Juni, loont de moeite niet om hem af te doen. Als in
Mei de houtduiven veel schreeuwen wordt het schoon weder.
Mei niet te koud en niet te nat, vult de schuur en ook het vat.
Vóór s. Servaas is men niet behoed voor nachtelijke vorst. — 25.
S. Urbanus is ook zelfs gevaarlijk. Regen in den s. Waiburgisnacht heeft schuur en kelder steeds voorraad gebracht. Het weder
van O.L. Heer Hemelvaartsdag, ook zoo den heelen herfst zijn mag.
De Mei-koningin, MeilieJ of Meiliefste. Te Beek, Geleen, Oirsbeek. Klimmen, Merkelbeek, Schinveld, alsook te Epen, Mechelen,
Vijlen, Vaals, Simpelveld, Ubachsberg, Eis, Wylré, Gulpen,
Slenaken enz. worden op den 1. Mei of den eersten Zondag
in Mei, de huwbare meisjes door de jongmans onder elkander
verdeeld en ook wei in de herberg op suikerbier of gesuikerd
rood onthaald. Deze meisjes worden dan „meiliefsten, meilievea
of mei-koninginnen" genoemd. Bedoeld gebruik heeft eenige overeenkomst met dat der Engelsche „Valentines" op den 14. Februari.
Het dichterlijke van dit Limburgsch gebruik, hetwelk den voortreffelijken Limburgschen zedeschilderEcREVissE aanleiding gaf tot
zijne roerende novelle het Meilief van Geleen, is al meer en meer
('
BrQDk, waarschguigk van pronken, pralen, vertooning maken.
— 43 —
op den achtergrond geraakt, doordien het veelal aanleiding geeft
tot drinkgelagen, balddadigheid, minnenijd, klop- en vechtpartijen,
en gevolgelijk in een onkiesch misbruik ontaardt, dat alle aft
keuring verdient.
De Mei-maand, de maand van Maria. Daarentegen is het stichtend en zalig gebruik der katholieke volkeren om deze geheele
Bloemen-maand aan Maria, „de schoonste bloem van hemel en
aarde", geheel en bij uitnemendheid toe te wijden, ook in ons
Limburg overal in zwang. Moeiten noch kosten worden gespaard
om het altaar van O. L. Vrouw en hare beeltenis in de kerken,
kapellen en particuliere woningen voor dit lange feest van 31
dagen te versieren. Het is vooral in deze schoone Maria-maand
dat het bijwonen der h. Mis in den vroegen ochtend, maar nog
meer het druk bezochte Avondlof en de Rozenkrans, — wanneer
bij flikkerend kaarslicht, bij geurige bloem- en wierookwalmen
de zilverreine maagden- en kinderstemmen den lof der allerreinste en minnelijke Moeder-maagd uitgalmen; wanneer het eenvoudig maar doeltreffend woord van den geestelijken herder
de verheven deugden van Maria ter navolging voorstelt, hare
macht verheft, hare goedheid aanprijst, — een der aandoenlijkste
en dichterlijkste tafereelen van ons godsdienstig volksleven oplevert. Men kan met waarheid zeggen, dat deze uitwendige
huldebetooning ongetwijfeld de innige gevoelens van diepen eerbied en onbegrensd vertrouwen bewijst, die het Limburgsch volk
jegens Gods Moeder bezielen.
En zoolang hier te lande deze zoete eeredienst — die zich
nog overigens in broederschappen, bedevaarten en vooral in het
gemeenschappelijk avondgebed van den h. Rozenkrans openbaart,
en waaraan het kinderlijk gemoed des volks, het hart van den
waren katholiek nog meer aandeel in neemt dan wel zijn verstand van de hooge waardigheid van Maria — zal leven en
bloeien, zoolang zal ook door de voorspraak van de H. Maagd,
het waar geloof onder ons bewaard blijven en zijne zegeningen
voor tijd en eeuwigheid verspreiden.
PINKSTEREN. Op dezen dag vieren de katholieken de nederdaling van den H. Geest over de Apostelen en de stichting der
h. Kerk. In vroegere eeuwen bestond het gebruik op dezen dag
in de kerken bloemen en frisch loof te strooien en berkentakken
te planten, vanwaar dit feest ook het bloemenfeest heette. Dit
geschiedt thans bij gelegenheid der groote processie, op vele
— 44 —
plaatsen bronk genoemd, wanneer bet h. Sacrament plechtig
wordt rondgedragen en ook gewoonlijk de bronk- of zomerkermis wordt gevierd.
De Pinksterbloem. Op vele plaatsen in Limburg is het gebruik der
Pinksterbloem nog in zwang, als te Merkelbeek, Brunsum, Schinveld, Broekhuizenvorst, Horn, enz. De Pinksterbloem, ook Pinksterbruid genoemd, is gewoonlijk een klein, in het wit gekleed
en met bloemen gekroond meisje, dat door hare, gezellinnen
wordt gedragen of geleid bij de voorname ingezetenen des dorps
en daarvoor eenig geld of lekkernij ontvangt, welke de speelgenootjes daarna in onschuldige vroolijkheid verteren. De Pinksterbloem mag niet spreken.
Te Hom, bij Roermond, versieren zich op Pinksternamiddag
de kinderen met korenbloemen en gekleurd papier en trekken
door het dorp al zingende:
Piuksterbloem, slechte roem!
Qij hebt zoolang geslapen;
Hadt gij vroeger opgestaan.
Dan waart ge mijn kameraadje!
Zij zingen voor de deuren der voornaamste ingezetenen, maar
bekomen er niets voor. Deze optocht te Horn, schijnt een overblijfsel te zijn van een vroeger gebruik, dat er nog in de eerste
helft dezer eeuw in zwang was. De jongen (of het meisje), die
op Pinksterdag zijne koeien het laatst in de weide bracht, werd
Pinksterbloem genoemd, met bloemen en linten bekranst en in
den namiddag plechtstatig door het dorp rondgevoerd onder het
zingen van bovengemeld liedje.
Te Blitterswijk, werd de Pinksterbloem door twee «leidsters"
gevoerd, die voor elke woning stil hielden en bloemenstrooisei
uitwierpen, terwijl de troep zong:
Daar komt die vurige Pinksterbloem aan,
Daar komt zij aangegangen,
Met een schoon rozenhoedje op.
Al met twee bloeiende wangen !
Dit zingen de vogeltjes jong en oud,
Zij dansen en zij springen
Allé, allé, als goud-amathée
Zoo fijn, zoo fijn als rozemarijn,
pintiist^bloent ia opgeataan,
— 46 —
Alleen, alleen naar bedde gegaan,
Al met twee bloeiende wangen.
Al met een goaden wagen,
A! met een goaden zweepstok.
Met een schoon rozenhoedjen op.
En al mijn geld en goed is op!
Voor het bijeengehaalde werd dan aan koffie, mik, eierkoek en
rijstepap gesmuld.
In de Pinksterdagen ziet men te Sittard kinderen, van buiten
wonende landbouwers, het hoofd, de leest en de poken omwonden met kransen van roode kollen en blauwe korenbloemen, om
eene fooi, langs de deuren gaan al zingeude:
Pankste broet
De wien is oet
Tappe, tappe bijer.
(Pinksterbruid, de wijn is uit, tappen, tappeu bier.)
JUNI.
Hoe verlangden wij naar den lieven Mei met zijne liederen en
bloesems. Hij kwam — en ging voorbij. Zijne kransen zijn
verwelkt en geen tranenvloed kan ze weder verfrisschen. Zoo
vervliegt ook de Mei van ons leven. Maar de natuur bloeit en
woekert voort. W a a r Mei nog een plaatsje ledig liet, wordt het
door Juni gesierd met blad, bloem of vrucht. De korenbloem
wedijvert met het azuur des hemels. De paj>aver straalt als een
vurige robijn tusschen de korenhalmeo en het wiegelend vlasveld
met zijne blauwe bloempjes gelijkt op de golvende baren van
een meer.
Wanneer wij in flora's gebied rondschouwen, zullen wij dan
de schoone roos, het juweel der bloemwaranden kunnen vergeten?
Oog en reukorgaan kunnen zich niet genoeg aan haar verlustigen.
Hoe heerlijk ontvouwt zij haar purperen gewaad, onipereld van den
frisschen morgendauw. Hoe liefelijk verspreidt zij hare balsemgeuren, wanneer de zefier haren stengel zachtjes wiegelt. Neen,
hare andere zusters kunnen het niet kwalijk nemen, dat wij de
roos als vorstin van flora's kinderen begroeten!....
De schelmsche aardbezie verschuilt zich in het mostapijt, en de
zoetsappige kers wenkt van den hoogen boom het kindervolk tot
plukken en pcoeven.
^
46 —
In het rijk der bijen ia volop revolutie en barrikadengevecht;
de jongere bevolking emigreert met de jeugdige koningin om een
eigen rijk te stichten. De gansehe insectenwereld begint te herleven; rupsen, kevers en torren van allerlei soort vertoonen zich
soms op schrikbarende wijze; de vlinder fladdert van plant
tot plant en legt zijne eieren, waaruit de verslindende rupsen
te voorschijn komen.
De zeis woedt onder de grashalmen: het is hooioogst. Des
Zondags doorwandelt de landman zijne welige landerijen en bidt:
o Heer! bewaar ons voor hagelslag en oorlogsrampen.
De maand Juni wordt aldus genoemd ter herinnering aan den
consul Lucius Junius Brutus. Karel de Groote noemde Juni
„Brachmanoth", van brahha, Angelsaksisch, breken of omploegen
van het akkerland tot ontvangst van het winterzaad. De Fransche
Republiek noemde hem „Prairial" of Weide-maand, van den
20. Mei tot den 18. Juni. De Nederlandsche benaming is zomermaand, wijl in deze maand, namelijk den 21., de zomer een
aanvang neemt; dan beginnen de dagen af te nemen, vandaar
het spreekwoord: „Wanneer de nacht te lengen begint, de hitte
dan ook zich het felst bevindt".
Boerenspreekwoorden. Noordenwind in Juni waait het koorn in
het land. Juni droog, meer dan nat, vult de schuur en ook het
vat. Te veel en koude regens in Juni schaden wijn- en bijenstok. Regen in Juni brengt goede haver en slecht hooi. Regen
van s. Jan neemt den wijn weg en geeft geen brood. Juni nat
en koud bederft het geheele jaar. Wanneer de koekoek roept na
s. Jan, dan komt er duurte. Vóór s. Jan, bidt om regen; na s.
Jan komt hij ongelegen. Na s. Medardus komt geen vorst meer,
die den druiven nadeelig is. W a t s. Medardus geeft voor weer,
brengt hij ook in den oogsttijd weer. Schoon weder op 1. Juni,
een gezegend jaar. Rijpe aardbeziën om Pinksteren, dan ook
een gezegend vvijnjaar. (15) Als het regent met s. Veith, dan
regent het zes weken in eenen tijd. Als het in Juni veel dondert, komt overvloed van koorn.
JULI.
Wij zijn nu op het hoogste punt der jaarlijksche groeikracht,
in vollen zomer. Gloeiend en stekend vallen de zonnestralen
-
47
-
op ons neder. Wij voelen ons gelukkig, als wij de frissche
morgenlucht, die over met dauw gedrenkte vlakten heen glijdt,
kunnen inademen; als een belommerd plekje ons tot rust aanspoort, of als een koele bron ons hare lafenis biedt.
Onder de bloemen, die ons nog verrukken, prijkt de wonderschoone witte lelie, als een beeld van hemelsche onschuld en
reinheid, en als wij haar in den glans der zilveren maan betrachten, zoo komt het ons voor, dat een engel uit den hemel
moet nederdalen om ze te plukken.
Op de gulden graanakkers buigen de halmen hunne volgeladen
aren. Overal hoort men de zeis der maaiers. Thans eet de
landman dag aan dag eerst recht zijn brood in het zweet zijns
aanschijns. In deze gelukkige maand opent de milde zomer
zijne rijke voorraadschuren. De moestuin levert alles op, wat
men maar wenschen kan, en het ia de rechte tijd, waarin de
landman en de hovenier kunnen ondervinden, dat er geen arbeid
zonder loon is. Nieuwe aardappels, paddestoelen en kreeften
vergasten reeds de liefhebbers van lekkerbeten. De zoogenaamde
,/groote wereldlui" ijlen naar de badplaatsen om gezondheid te
halen en geld te verkwisten. De kleine kinderen zien met gretig
verlangen naar de appel- en pereboomen, of er zich nog geen
blos of tint aan de geliefkoosde vruchten opdoet; de studeerende
jeugd van haren kant telt met koortsachtig ongeduld de weinige
dagen, die haar nog scheiden van de
groote vacantie.
Juli wordt aldus genoemd ter eere van Cajus Julius Cesar,
den Romeinschen dictator, die in deze maand geboren werd, den
verwarden almanak regelde, en naar wien ook deze regeling
de Juliaansche periode wordt genoemd. Voor hem heette Julius,
die de vijfde maand was van het Romeinsch jaar, Quintiiis.
Karel de Groote noemde hem „Hevimanoth" of hooimaand, wegens den hooioogst; de Fransche Republiek „Messidor" of oogstmaand, van den 19. Juni tot den 18. Juli.
Boerenspreekwoordeii. Gewoonlijk is in Juli de hitte zeer groot
en voor den wijnstok zeer noodig. Zijn Juli en Augustus daarentegen koel, dan gelukt de wijn niet; vandaar het spreekwoord:
W a t Juli en Augustus aan den wijn niet koken, dat zal er September niet aan braden. Met sint Kiliaan moet men wikken en
knollen zaaien gaan. De hondsdagen helder en klaar beduiden
een goed jaar. Als de dauw de weiden benet, dan de maaier
zijn bikkel wet. Warme, klare s. Jakobsdag, dan koude Kerst-
— 48
-
mie. Regent het op den Zevenbroedersdag, dan het oog zeven
weken regenen mag. Als 't regent toen Onaliefvrouwen het gebergte al ging beschouwen, zoo zal de regen zich nog vermeeren
en in veertig dagen niet wegkeeren. De regen van s. Margriet
duurt nog 14 dagen en geeft slecht hooi. Als de eerste peer
komt te s. Margriet, dan men overal den oogst beginnen ziet.
Met s. Magdalena zijn de noten vol. Als de mieren in<Juli ongewoon hoog hare nesten bouwen, moet gij u vroeg van winterbrand voorzien. Met sint Jakob of sint An, is het koren in de
schuur of in de ban.
Yan 23. Juli - 23. Augustus heeft men de hondsdagen, dus genoemd wegens de hondsster Sirius, die in deze dagen tegelijk met
de zon opgaat en aan wier medewerking men de groote hitte
dier dagen toeschrijft. Reeds de Egyptenaren hadden deze benaming, daar zij een samenwerken tusschen Sirius en de Nijloverstroomingen veronderstelden.
AUGUSTUS.
Wie onder u, waarde lezers, de spreuk: „In het zweet van
uw aanschijn zult gij uw brood eten", nog niet genoeg begrijpt,
ga slechts in Augustus op het veld om er de nijverige landbouwers te zien zwoegen. Zij maaien de halmen, binden de schoven
of beladen de oügstkar met het kostelijk loon hunner moeiten,
terwijl de vinnige zon hun aangezicht, handen en armen schroeit
en dikke zweetdruppels over hunne gebruinde gelaatstrekken doet
rollen. In weerwil echter van hun aftobbenden en afmattenden
arbeid, smaakt hun brood en kofBe of een koele dronk aan de
nabijliggende wel geput, heerlijker dan menigen rijke het uitgezochtste feestgerecht, en in hun hart bedanken zij den Gever van
van alle gaven, die hen ook wederom dit jaar met eenen gezegenden oogst heeft begunstigd.
Oogsttijd en vreugde is het ook thana voor student en pensionnaire. Ook zij hebben in het zweet van hun aanschijn over
boeken en schriften gebogen, de vroolijke vierdagen hunner
jeugd wel verdiend. Het gaat naar huis! Het hart gaat open!
De vogel spreidt de vlerken uit! Het lied schalt lustig in het
rondi Het is vacantie! A, a, a, valete studia! Yivent les vacances!
Ce Bont les plus beaux jours de notre heureuse enfance qui
— ffl —
viennent de retour! Ja, zij is terug, die onvergetelijke lange
kermis! De vruchten zijn gerijpt; het ia nu tijd van plukken!
Moge de lieve jeugd deze dagen naar hartelust genieten, om nadien met nieuwen lust en frissche kracht weder aan het werk te
gaan. Gelijk de vacantie echter ook al spoedig ten einde snelt,
evenzoo ras vervliegt de jeugd zelve, de vier- en lentetijd
des levens! Heil den jongeling, heil het meisje, die zich door vlijt
en nauwgezetheid in den bloeitijd hunner jaren een rijken vruchtenschat voor den herfst en winter van hun bestaan hier op
aarde hebben weten te vergaderen I
Augustus werd vroeger als de zesde maand van het Romeinsch
jaar „Sextilis" genoemd, thans echter draagt hij dien naam naar
Octavianus Augustus, eersten keizer der Romeinen. Volgens een
besluit van den senaat werd hij sedert het jaar 8 vóór Christus
aldus genoemd, wijl in deze maand Augustus voor de eerste
maal consul geworden was, driemaal de eer der zegepraal genoten, Egypte aan de Romeinsche heerschappij onderworpen en den
burgeroorlog geëindigd had. De maand Juli telde aanvankelijk
dertig dagen. Opdat nu Augustus niet jaloersch op Julius Cesar
zoude zijn, nam men één dag van Februari en voegde dien bij
de maand des keizers. Februari had toenmaals in het gewoon
jaar 39 en in het schrikkeljaar 30 dagen. Hierdoor komt het
dat twee in het jaar op elkander volgende maanden, Juli en
Augustus, 31 dagen tellen. Omdat in Augustus de oogst plaats
grijpt, noemde Karel de Groote hem „Aerenmanoth", aren- of
oogstmaand; de Fransche republiek „Thermidor" of hittemaand,
van 22. Juli tot 23. Augustus.
Boerenspreekwoorden. Drie weken groeien, drie weken bloeien,
drie weken rijpen, en dan is het oogst. Wanneer het in de
eerste week van Augustus heet is, komt een lange en witte
winter. Noordenwind in Augustus brengt bestendig weer. Het
weder van s. Cassiaan (13.), houdt nog meerdere dagen aan.
Maria-hemelvaarts zonneschijn brengt goeden wijn. Als de hazelnoten goed lukken, dan komen ook meestal veel eikels. Als
men op s. Laurensdag een rijpe druif vindt, is veel hoop op
goeden wijn. Als het regent op s. Jans onthoofding (29.), dan
bederven de noten. Op eenen natten zomer volgt duurte in 't
volgend jaar. Sint Laurens' wind maakt de boekweit blind (doof).
Maria hemelvaartsdag of O. L. Vrouw-kruidwyn, (}) den 15., doelt
(1;
Kruidwjjding,
4
— 50 —
op de schoone overlevering, volgens welke de apostelen in het
graf van Maria, in stede van haar maagdelijk lichaam, bloemen
en welriekende kruiden vonden. Voor de feestmis worden op dezen dag de ter kerk medegebrachte bundels van allerhande bloemen en kruiden (kruid-wisch) als behoedmiddel tegen donder en
bliksem, ziekten en booze geesten, gewijd. Deze bundel bevat
vooral de koningskaars (i) of hemelbrand, in Limburg de kruidwisch bij uitnemendheid genoemd. Wanneer het dondert, wordt
er in de huisgezinnen een takje van verbrand.
Oogstfeest, ook Martel-gans. Dit volks- en familiefeest was reeds
bij onze heidensehe voorouders tot dank voor den gezegenden
oogst in zwang. Het wordt door gegoede boeren gevierd op den
dag (of ook wel iets later) dat zij den laatsten graanwagen inschuren. Op den wagen wordt een bontversierde „mei"-geplaatst;
juichend en springend wordt de wagen binnengehaald en de
vroolijke stoel wordt door de boerin of halversche op koffie, bier
en brandewijn met versche mik en vla getrakteerd.
Wellicht doelt de uitdrukking van „Martel-gans" op het martelen (d. i. slaan, rijden en braden eener gans bij rijke boeren
vroeger gebruikelijk) na het gemartel der oogstdagen. Ook kan
het eene corruptie zijn van „martel-garf" of „martel-gas", omdat
op plaatsen, b. v. te SehinVeld, van het laatst overgebleven stroo
uit 't vorig jaar, bij deze gelegenheid een pop wordt gemaakt,
die tot speelbal der boeren dient en als het ware „gemarteld"
wordt. De oogstgarven worden in het Spaansch (') „gassen" genoemd.
SEPTEMBER.
De zon trekt naar het zuiden; den 33. dezer maand zijn dag
en nacht even lang. Achter ons ligt de liefelijke zomer met
zijne bonte bloemen en vroolijke liederen; vóór ons de weemoedige
herfst met zijne verwelkte bladeren, donkere nevels en vluchtende
vogelscharen. Nogmaals een beeld der aardsche vergankelijkheid.
Overal rijpe vruchten. Gouden eu purperen appels, zoetsappige
peren, blauwe pruimen doen ons watertanden. Op het gebergte
(•)
Toortsbloem, plant.
(*) D. i. in de dorpen van Limburg, die tgdens de Nederlandsche beroerten aan
Spanje zijn getronw gebleven.
— 51 —
rijpt de druiftros; de perzik bloost aan het spalier; de noot en
kastanje breken haar stekelig hulsel; de donkerbruine hazelnoot
wenkt tot kraken; ook de beuk werpt zijne hoekige vruchten
naar beneden.
De boekweit- en aardappeloogst zijn in vollen gang; de jager
doet zijn vuurroer knallen over heide en veld en in het woud.
De zwaluw en ooievaar trekken naar milder luchtstreken. Tot
wederziena!
September van „septem", was de zevende maand van het oud
Romeinsch jaar. Karel de Groote noemde hem „Viturmanoth"
of //Mutumanoth", d. i. fruitmaand, wegens den fruitoogst, die er
in voorkomt. Men noemt September ook herfstmaand wegens
het invallen van den herfst. De Fransche Republiek heette deze
maand ,/Fruetidor", vruchtmaand. Het was de twaalfde maand
in haren kalender, begon den 18. Aug. en duurde tot den 16. Sept.
Door „Septemberdagen" verstaat men in de geschiedenis der
Fransche omwenteling de vreeselijke en bloedige dagen van den
2. tot den 10. en van den 14. tot den 17. September 1792, gedurende welke de arme gevangenen in hunne kerkers door het
woedende gemeen vermoord werden op aanstoken van Robespierre, Danton, Marat en andere beruchte hoofden van het
schrikbewind.
Boerenspreékwoorden. Is eerste September helder en rein, dan
zal het ook de heele maand zoo zijn. Het weder van s. Aegidius
blijft vier weken aanhouden. Om Maria geboort' trekken de
zwaluwen voort. (Soms ziet men echter de kleine gasten nog
tot den 20. dezer maand.) Het weder van Maria geboorte duurt
nog acht weken. Als het op den elfden niet regent, dan komt
een droge herfst. Veel dikkoppige distels beloven eenen schoonen
herfst. Met s. Michiel (29.) verdwijnt de hitte. S. Michiel steekt
het licht aan, Maria boodschap (25. Maart; blaast het uit. Vallen
de eikels voor s. Michiel, dan is het vroeg winter.
OCTOBER.
De zonnestraal valt thans niet zoo lang en zoo loodrecht meer
op de aarde neder; de bodem wordt kouder, de lucht scherper.
Reeds ziet men rijm en dunne ijskorsten in de vroege morgenuren;
nochtans kan October bü goede luim ons in den zomer verplaatsen.
— 52 —
De meeste bloemen zijn slapen gegaan. Enkel de aster en
dahlia verheffen nog hare bonte hoofden; maar laat een enkelen
kouden nachtwind blazen, weg zijn ze.
De laatste vruchten worden vergaard; de edele wijndruif geplukt en geperst. Jagers en honden achtervolgen onvermoeid
het schuchtere wild door de bosschen, die de ruwe noordenwind
reeds bijna geheel van hunnen bladerdos heeft ontdaan.
In den familiekring komt in de lange avonden jong en oud te
zamen, om door gezellige spelen of boeiende verhalen den tijd
te korten.
Niets doet ons met meer weemoed het wisselvallige en vergankelijke der ondermaansche dingen gevoelen, dan de laatste dagen
van den herfst, wanneer reeds de winter zich gereed maakt om
bezit te nemen van de natuur. Weiden, akkers, bosschen en
dreven hebben hun zomersch tooisel afgelegd; geel, vaal en dor
ligt voor onze blikken de onlangs nog zoo heerlijk pronkende
natuur, die weldra in het kille winterkleed, het wit met ijs omzoomde sneeuwlaken, zal gehuld wezen. De gevederde zangers
in veld en woud zijn verstomd en grootendeels naar een warnier
klimaat getogen; enkel de vratige raaf vermengt nog zijn
akelig gekras met het geloei van den storm door de takken der
boomen, of zijn geschuifel door de kale stoppel velden.
October van „octo", was de achtste maand van het Romeinsch
jaar. Karel de Groote noemde hem /,Vindumemanoth", wijnmaand, wegens den wijnoogst; de Fransche republikeinen „Vendémiaire" of wijnoogstmaand, van den 32. September tot den 21.
October. Het was de eerste maand van het republikeinsche jaar.
De eerste dag van Vin- of Vendémiaire valt samen met den 22.
September van de Gregoriaansche tijdrekening en begon 's nachts
om 12 uren. Iedere maand had drie weken „decaden", iedere
„decade" tien dagen. Ten einde den duur des jaars met den
loop der aarde om de zon zooveel mogelijk te dóen orereenBtemmen, werden er na de twaalf maanden nog vijf en om de
vier jaar zes aanvullingsdagen, „jours complémentaires" of „sansculottides" bijgevoegd. De eerste dezer dagen (17. September)
heette het feest van het génie, de tweede het feest van den arbeid, de derde het feest van de daden, de vierde het feest der
belooningen en de vijfde het feest der meening.
Boerenspreèkwoorden. Veel vorst en wind in October, dan Januari
en Februari zacht. Warme October, koude Februari. Helder
— 59 —
herfstweder brengt spoedig wind en winter. Als in October het
loof nog vast aan de takken zit, strenge winter. Veel vorst en
sneeuw in October, onbestendige winter. Ora s. Lucas moet het
winterkoren in de voren liggen. Zooals het weder van s. Ursula,
zal ook de winter wezen. 16. Op sint Gallusdag moet ieder appel
in den zak zijn.
NOVEMBER
komt te voorschijn als een levensmoede grijsaard. Hij heeft zijne
bestemming volbracht, zijnen arbeid voltooid, zijnen weg afgelegd ; nu bereidt hij zich voor ter welverdiende winlerrust. Bij
dit alles is hij, zooals dit met oude lieden vaak het geval is,
barsch en verdrietig. Van tijd tot tijd laat hij nog eenige uurtjes
de zon schijnen, maar hij meent het hiermede niet ernstig. De
zon verleent geen warmte en dus ook geen leven meer. Grijze
wolken, donkere nevels. Niet uitgaan zonder regenscherm.
Is de oude heer recht kwaad gemutst, dan jaagt hij op de
vleugels van den storm wild en woest over bergen en dalen;
schudt de boomeu, huilt in de stroodaken der armen, rammelt
door de pannen en leien der daken van rijke woningen. Somwijlen zendt hij ook eene vracht sneeuw.. Maar hiermede, even
als met ijs, kan de oude nog niet lang boos wezen. Des middags
zijn de kluisters weer gebroken.
In één punt nochtans zet hij zijnen wil door. Kijk eens des
morgens, als de zon opgaat en des avonds, als zij ondergaat, op
de klok. Tel de uren: nauwelijks zijn er tusschen zons op- en
ondergang negen. Gelijk November de natuur aan het wiuterkleed wil gewennen, zoo wil hij ons ook aan haard en lamplicht
kluisteren. De landman dorscht zijn graan en de huismoeder
maakt de winterkleederen in orde.
November van „novem", de negende maand van het Romeinsche
jaar werd door Karel den Grooten „Herbistmanoth" genoemd, omdat het eigenlijke herfstweder, wind en storm, aan de orde van
den dag is. Daarom wordt deze maand ook nog wel eens „windmaand" geheeten. De Fransche Republiek noemde hem „Brumaire"
of mistmaand, van den 22. October tot den 20. November.
ALLERHEIUGEN brengt den na- of oudewijven-zomer, die even
dia eene oude-vrouwendans niet van langen duur kan wezen,
— 54 —
Boerenspreekwoorden. Regen en mistig weder in de eerste weeii
van November, brengen vorst en koude in de Kerstmis-week.
Als het in November dondert, dan zal het volgend jaar een
goed jaar zijn. Als gij op den 1. November een spaander slaat
uit een beuk en die spaander droog is, dan zal het een koude,
en als hij vochtig is een natte winter worden. Een donkere
s. Marten, een lichte Kerstmis. Wolken met 8. Marten geven
onbestendigen winter aan. Zoo als de dag van s. Katrijn, zal de
naaste Januari zijn. Sint Andreas' sneeuw doet het koren wee.
Si7it Marien, geboren in 316 of 317 te Tabaria in Pannonië,
stierf den 11. November 397 of 400, als bisschop van Tours.
Deze heilige had eenen gewichtigen invloed op de bekeering
van Gallië en de vestiging der Katholieke Kerk in Frankrijk.
Hij is tot nog toe zeer populair en wordt met eene godsvrucht
en liefde vereerd, die in de kerkelijke geschiedenis moeielijk
hare wedergade vinden. Daarom vlammen ook hier in Limburg,
's avonds vóór zijnen gedachtenis- en eeredag overal feestvuren,
om zijne menschlievendheid en den door hem volbrachten val
van het Arianismus en heidendom, zegevierend te verkondigen.
Voor de levenslustige jeugd vooral is sint Martensavond recht
prettig. Takkenbossen, stroobossen, aardappelloof, boomtaklien en
brandstoffen van allen aard worden in groote menigte langs de
huizen ingezameld en op kruiwagens of op den rug der jongelingen naar den brandstapel op een verheven punt des velds, gevoerd. Terwijl de vlammen hemelwaarts stijgen, zwerven de
knapen met hunne fakkels door het veld rond, fakkelen en zingen :
;,jong, jong, sint Mèrten, boekweitkoek en melk is nog niet gète".
Na de landelijke illuminatie wordt de vroolijke vieravond thuis
besloten door het traditioneel menu van boekweitkoek in melkpap
gebrokt. (Zie CEEEMEHS, A a n t . o v e r S t r a m p r o y , bl. 109;
PEETERS, C h r o n . b e s c h r . v a n T e g e l e n , bl. 83, en-HABETS,
De v o o r m . h e e r l . B o r g h a r e n , bl. 196 en 197) Wegens de
vechtpartijen, die dan nog wel eens ontstonden en andere baldadigheden der teugellooze jeugd, is het fakkelen veel uit onze
zeden verdwenen; de vreugdevuren branden echter nog schier
overal, terwijl geen enkele huismoeder aan het feest-menu van
melk met boekweitkoek zou willen te kort blijven.
Niet alle geleerden schrijven den oorsprong van het s. Martensvuur toe aan den h. Martinus. Bekend is het dat de oude
volkeren gewooir waren zoogenaamde „reinigingsvuren" te stoken.
— 55 —
Sommige bekeerde Christenen hielden dit bijgeloof bij. Het zesde
concilie van Konstantinopel verbood ze, en de h. Chrysostomus hield opzettelijk eene rede, om den Christenen dit gebruik
te ontraden. Eenige schrijvers meenen, maar ten onrechte, dat
ook ons sint Martensvuur een overblijfsel zou zijn van het
reinigingsvuur, hetwelk de ouden ontstaken ter zuivering van den
herfst, en aan hetwelk de h. Martinus, die groote verspreider van
het licht des waren geloofs, zijn naam zou geleend hebben, om
dit gebruik te veredelen en in eenen christelijken zin te behouden. (Zie SCHOTEL, S t i l l e a v o n d s t . , bl. 69.)
Het s. Martensvuur herinnert aan het verbranden der afgodenbeelden door den h. Martinus; even als ook nog jaarlijks op den
feestdag van den h. Methodius, uit stroo vervaardigde poppen in
de Drave geworpen worden.
W a t betreft het s. Martens feestmaal, gewoonlijk een gebraden
gans, en hier te lande boelcweitkoek met melk, het ging juist op
dezelfde wijze de oude Advents- of sint Martensvasten (driemaal
's weeks in Frankrijk tot in de vijfde eeuw) vooraf, zooals de Carneval de veertigdaagsche Vasten voorafging, zegt HONGAEI in zijn
, / K e r s t k l o k j e " , en wel als eene laatste uitdrukking van blijdschap.
De boekweitkoek wordt hier in ons land gegeten, omdat de h.
Martinus, volgens de legende het boekweitzaad herwaarts heeft gebracht, terwijl elders eene gans wordt gebraden ter gedachtenis,
dat deze dieren eens den heilige in zijne preek zouden gestoord
hebben en volgens anderen, omdat de ganzen hem door hun
gegaggel zouden verraden hebben, toen hij was bisschop gekozen
en om dit zwaarwichtig ambt te ontgaan, zich in een ganzenstal
had verscholen. Hoe witter het borstbeen is der geslachte gans,
zegt een spreekwoord, hoe strenger ook de winter zal wezen.
Te Maastricht werd weleer het sint Martensvuur zeer luidruchtig
gevierd met groote vuren, zingen en springen en een goeden s.
Martensdronk (') er bij. De Regeering verbood het feest alle
jaren, maar te vergeefs. In 1540 had een hevig oproer in de
stad plaats, waarbij de heer Van Hamal en de burgemeester
Prent vermoord werden; nu bedachten de heeren der magistraat
een huismiddeltje om ineens die gevaarlijke s. Martensvuren
kwijt te raken. Zij ordonneerden tot boete voor de euveldaden der
.(') Sint MarteDs-minne of gedachteuisbeker zoa door koning Olaf ran Denemarken, op aanraden van s. Marten zelren, die aan dien koning Terschenen was,
in plaats van den. heidenschen feestdronk op de vroegere afgoden zgn ingesteld.
— 66 —
Mn.a3trichtenar8n, dat zij jaarlijks, des 9>vonds vóór s. Marten groote
vuren op straten en pleinen moesten aansteken. „Daar bedanken
wij voor" zeiden de burgers, «dat doen wij nooit". Sedert dien
branden te Maastricht geen s. Martensvuren meer.
Te Roermond en Venloo wordt in de huizen over en om
kaarsjes gesprongen en koek met melk gegeten. Daarbij zingt
men te Venloo:
Sinter Mertes veugelke
Mit det roëd keugelke (kuifje)
Mit det blauw stertje
Hoepsa sinter Merte!
Een persoon s. Marten voorstellende, werpt in huis appelen,
noten, amandelen en kastanjes, onder de dansende kinderen te
grabbel. Eens ontmoetten twee Venlonaren elkaar in verre
gewesten. Toen een en ander zich als Ventoo's burger uitgaf,
diende hun het voormelde s. Martensrefrein tot legitimatie, daar
de eerste de twee beginnende en de laatste de twee volgende
verzen van het liedje opzeide. Vroeger zongen aldaar de bedelaars langs de deuren het volgende liedje:
Vandaag is 't sinter Merte,
Morge sinter Krukke,
Wéj kommen oet gooier herte.
En hadde gèr ei stukske;
Ëin bultje of ein turfke
In sinter Mertes kurfke,
Holt, holt, turf of holt.
Des winters is het kald.
Het volgend lied schijnt een antwoord op het vorige, maar
heeft een andere melodie:
Sinter Merten is zoo kald,
Gèf um ein hultje of wat holt,
Loat uin zicli döjaaa werme
Mit de blanke erme,
Gèf wat, balt wat.
Tegen 't joar alweer wat.
T^ Venloo trekken de knapen al zingende langs de straten.
Daarbij dragen zij op stokken, uitgeholde pompoenen, waarin
allerhande figuren zijn gesneden, met brandende kaarsjes, ook wel
ChineeBühe en geïmproviseerde lampions.
— 67 —
Te Weert en Huosel zingt men:
Sint Merten is ene brave man
Dè numtj al vraat hè krige kan,
Streu, hout ea terf,
Mit en dikke kotengeif
Eu en krik van rummels dik;
Bedinktj sint Merten, brave man!
Als het gekrik hètj
Weit ig det ig èn fakkel hub,
't Vuurke motj gaon branje.
Er bestaan in ons klein bisdom niet minder dan 22 oude parochiekerken, namelijk te Beegden, Beek, Borgharen, Bom, Breust,
Gennep, Geul, Gronsveld, Hollum, Houthem S. Gerlaeh, Horn, Itteren, Linne, Neer, Stein, Tegelen, Urmond, Venloo, Vijlen, Vlodorp,
Weert en Wijk-Maastricht, onder de bescherming van den h. Martinus gesteld. In andere bisdommen van onze buurt is haar getal
nog veel grooter. Deze kerken zijn allen, op twee na, aan beide
oevers der Maas gelegen. De heer Habets meent dat dit met voorbedachtheid is geschied, omdat de macht van over het water te gebieden aan dezen heilige algemeen wordt toegekend. (Zie Jos. HABKTS,
De v o o r m a l i g e h e e r l i j k h e i d B o r g h a r e n , bl. 496 en 497.)
Op 5. Hubertus-dag (3.) wordt brood gewijd na de mis, en voor
menschen en vee als behoedmiddel tegen de hondsdolheid en
razernij gebruikt.
Daar de h. maagd en martelares Catharina (25.) door hare
wijsheid en geleerdheid vijftig heidensche wijsgeeren beschaamd
maakte, zoo is zij de patrones van hoogescholen en seminariën
geworden en wordt zij als zulke gevierd.
DECEMBER.
Een blik op het aardrijk in de wintermaand verwekt in ons
ernst, vreugde en dankbaarheid.
Ernstig is het aanschouwen van een winterlandschap. Overal
heerscht de rust van het graf. Alles slaapt en zwijgt. H'et
scheppend leven is in de armen des doods gezegen. Welke mensch
herinnert zich thans niet, dat er ook in zijn bestaan een December komen zal, wanneer hij, vermoeid van zijnen aardschen wandeltocht, den wandelstok uit de hand Iaat valJeo en met het doodskleed
omhuld, in het stille graf ter sluimering zal worden nedengelegd?
— 58 —
Maar ook vreugde mengt zich bij dit ernstig schouwspel der
natuur. Is het niet verrukkend op eenen dag van zonneschijn over
eene met sneeuw bedekte vlakte te dwalen en het glinsteren van
duizenden diamanten in dien blanken koningsmantel te betrachten?
Is het niet verlokkend voor ons oog in de dikke vlokken eener
sneeuwjacht, die met spookachtige stilte uit de hoogte valt, te staren?
Dankbaar tevens worden wij in het wintergetijde jegens den
Schepper gestemd, die alsdan de zoete rust en het beschermend
sneeuwtapijt voor zoovele planten, insecten, zaden en wortels
heeft bereid, opdat zij door een zachten en warmen slaap tot
een nieuw leven en nieuwe groeikracht in de naaste lente weder
mogen ontwaken.
December komt van „decem", tien, omdat hij vroeger in het
Romeinsche jaar de tiende der maanden was. Karel de Groüte
noemt hem „heiligmanoth", wegens het op den 35. dezer invallende hoogheilig Kerstfeest. Hij wordt ook om deze laatste reden
Kerstmaand genoemd, alsook wintermaand, omdat de winter
alsdan invalt. De Fransche republikeinen noemden hem „Primaire" of rijpmaand, van den 21. November tot den 30. December.
Boerenspreekwoorden. December brengt ons, zooals bekend is,
de kortste dagen. In den regel is hij echter zoo koud niet als
Januari. December koud of donker met veel sneeuw belooft een
goed jaar. Droge December, droog voorjaar, droge zomer. Decemberwind uit het oost, brengt den zieken luttel troost. Is 't
wind in de Kerstmisdagen, dan zullen de boomen veel vruchten
dragen. Als de winter begint met s. Eligius (s. Elooi), dan duurt
hij vier maanden. Kerstnacht helder en klaar, geeft een gezegend
jaar. Sneeuw in de Kerstnacht geeft een goeden hopoogst. Een
warme Kerstnacht maakt een koude Paschen. Een groene Kerstdag
maakt een witte Paschen, of Kerstmis in klaver, Paschen in sneeuw.
Als de zon met Kerstmis schijnt op den toren, dan is het vlas
verloren. Met Kerstmis aan de deur, met Paschen aan het vuur.
6 December. Sinterklaas-feest. (}) Het zal zeker velen uwer
(') Ia de XVII. eeuw hebbeo Münheeren vaa den gerechte te Amsterdsm in
eene „keure" eene oorlogsverklariDg aan den h. Niculsas gedaan: „tot voorkomminghe ran alle disordren ea omme de jenght de s u p e r s t i t i ë n
ende fabnlen van het Pausdom nit het hoofd te brengen". Zie
Alm. roor Nederl. kath. 1863.
O die wyze mannen! In weerwil van al hunne paruiken-wijsheid leeft Sinterklaas
ook no^ te Amsterdam, en daar Tooral,
— 59 —
niet onwelkom zijn, wanneer ik uwe aandacht bepalen wil bij
den goeden kinderheilige, den braven bisschop, wiens beeltenis
voor onzen geest te voorschijn treedt, wel als uit de nevelen van
een lang verleden, maar wiens woorden als 't ware ons nog
altijd in de ooren klinken, wiens zijden tabbaard met breede
plooien ons nog tegenritselt als een liefelijke herinneringsklank
uit de dagen, toen we nog kinderen waren.
Sinterklaas heeft niet alleen eene plaats in ons hoofd, in ons
geheugen behouden, maar hij heeft er ook een in ons hart verworven ; hij, de //goed heiligman" is de liefelijkste idylle onzer
kindsheid, hij is de meest welkome gast in onzen familiekring,
aan onzen haard; hij behoort om zoo te zeggen tot ons gezin.
Als het den 6. December geworden is, dan zal men ook ia elk
degelijk goed geordend huisgezin Sinterklaas ontmoeten, of hij
heeft daar ten minste het een of ander spoor van zijn bezoek
achtergelaten, zij het dan ook niet altijd in den vorm van banket
of marsepijn, al is het ook soms ,/een wakkere roede van wilgentacke*, — .als hij er maar geweest is, dan is het goed, en dan
kan men zeker zijn, dat het huisgezin ten minste van een echt
HoUandschen geest doortrokken is.
Het zal u ook wel niet ongevallig wezen, wanneer ik u, aan
de hand der geschiedenis altijd, het een en ander omtrent den
kinderheilige mededeel.
Wie de bijzonderheden kent^ zal ze
zeker nog wel eens willen overlezen, wie ze nog niet kende, volge
ze met dezelfde belangstelling, als waarmede hij de levensbeschrijving van een zijner beroemde voorouders lezen zou.
Ik schreef opzettelijk Sinterklaas. Die naam is niet alleen door
het gebruik gewettigd — sint !Nicolaas is een mondvol en dat
zegt niemand — maar heeft ook hoogstwaarschijnlijk een taalkundige basis tevens. Het is namelijk de vermoedelijke samentrekking van sint heer Claes. De heiligen werden toch in den
ouden tijd „heer" genoemd, en zoo kan de zegswijze als Sinterklaas tot ons gekomen zijn.
De heilige Nicolaas dan bekleedt in onze burgermaatschappij
nog al verscheidene betrekkingen, of liever hij bekleedde die
vroeger. Hij was schutspatroon der zeelieden, van de koekbakkers, van de huwbare meisjes; hij is vooral en wel voornamelijk de vriend der kinderen. En dit is geen verzinsel, geen
aardigheidje, maar het is waar, en ik zal u vertellen, hoe ik aan
die bijzonderheden ben gekomen, W e zullen beginnen met de zeelui.
— 60 —
Nic&laas was in 326 bisschop van Myra in Klein-Azië; hij was
een man van kennis en studie, en drukle in handel ea wandel
het voetspoor van zijne vrome vaderen. Nog voor dat hij zijne
hooge kerkelijke waardigheid bekleedde, deed hij een zeereis, en
wel naar het Heilig Land; onderweg brak er zulk een geweldige
storm los, dat de geheele equipage van het schip sidderde en
beefde. Alle manschap liep angstig door elkaar, maar Nicolaas
bleef bedaard. Hij vermaande den storm tot stilstand, en de storm
gehoorzaamde tot verbazing van de opvarenden. Voor dat Nicolaas tusschen beide gekomen was, was er evenwel reeds een
matroos overboord geslagen en verdronken. Nicolaas beval dat
men hem zou opvisschen en «zette hem weer levend op zijne
voeten".
Natuurlijk was nu de naam van Nicolaas als zeevaarder gemaakt,
en eenparig kozen al de zeelieden hem tot hun schutspatroon.
Maar nu zult ge vragen, hoe komen nu de meisjes zoo op dien
zeeman gesteld, en juist de huwbare meisjes, en dat nog wel op
een geestelijke, op een bisschop?
't Zal u weldra duidelijk worden. Nicolaas was te Panthera
in Klein-Azië uit Christen-ouders geboren, die hij beide vroeg
verloor. Hij geraakte daardoor in het bezit van het vrij aanzienlijk vermogen zijns vaders, dat hij aanwendde om op de meest
kiesche, op de stilste manier wèl te doen.
In de stad zijner inwoning uu woonde een arm man; hij was
van aanzienlijke familie, maar had door tegenspoed van allerlei
aard alles verloren. Hij had drie dochters, drie knappe meisjes, de bloem der jufferschap van Panthera, maar die, door
de behoeftige omstandigheden, waarin ze verkeerden, zeer groot
gevaar liepen aan de verleiding te worden blootgesteld. We
kunnen ons het verschrikkelijke van den toestand, waarin dat
gezin verkeerde, voorstellen. Het was daar, in het warme Oosten,
het gebruik dat een vader zijne dochters uithuwelijkte niet alleen,
maar haar tevens een bruidschat meegaf. Wilde of kon hij dat
niet, dan gingen de jonkmans eenvoudig zijne deur voorbij, eu eene
ongehuwde vrouw werd bovendien met minachting aangezien. Zoo
w.aa het nu ook in dat huishouden te Panthera gesteld. Gelukkig
kwam Nicolaas de omstandigheden te weten en nam zich voor
aan dien toestand eens spoedig een eind te maken. Hij gaat op
zekeren nacht eenvoudig met een zak goud onder zijn arm de
d9ur uit ea gooit den inhoud bij den oogelukkigen huisvader
— 81 —
door het venster. De vader, die wel begreep dat een reddende
engel tot hem gekomen was, en dat de som gouds werkelijk thans
zijn eigendom was, raapte het snel op en besteedde het terstond om
zijn oudste dochter uit te huwelijken. Nieolaas had dus voldoening van zijn liefdewerk en vond hierin aanleiding om den vader
ook van zijne andere dochters af te helpen. Hij gaat op een
nacht weer de deur uit, weer met een zak met goud onder den
arm, dat hij ook bij zijn beschermeling doorat raam werpt;'t geld
was nauwlijks in huis of de tweede dochter was getrouwd. Maar
nu de derde; een derde zak met goud is voor haar gereed,
maar.... men was nog zoo heel dom niet daar in het huisgezin
van dien huisvader; men had, nu het geluk tot tweemaal toe de
woning was binnen gekomen, wel een oogje in 't zeil gehouden,
en werkelijk met een gewenschten uilslag. De brave Micolaas
werd bij zijn derde bezoek vast gehouden en in huis getrokken ;
't hielp niet of hij er zich al met een praatje wou af maken, of
hij het nachtelijk uur als ongeschikt voor het afleggen van visites
aanhaalde, hij moest de dankbetuiging en den zegen van den
ouden man ontvangen.
Aldus de overlevering.
Maar dit is nog niets bij 't geen hem recht gegeven heeft op
den naam van kindervriend.
Op het Damrak te Amsterdam is een koffiehuis; de man, die
er inwoont heet Bisschop, het huis heet „de Bisschop", in den
gevel staat een bisschop; — als er één monument is, dat ons
het heele jaar door aan Sinterklaas doet denken, dan is het zeker
wel dat koffiehuis. Maar hoe wordt ons de bisschop in dien
gevelsteen voorgesteld? W e zien er hem in zijn volle waardigheid, met den kromstaf in de hand en naast hem staat
een
tobbe met naakte kinderen!
Het onderschrift is alleen „Sinterclaes". Een zonderlinge voorstelling zeker, maar toch een trouw beeld van 't geen de legende
ons verhaalt.
Toen Nicolaae bisschop van Myra wa,s, kreeg hij een boodschap,
dat ergens in zijn bisdom een waard was, die zulke lekk«re
vleesch-kroketten verkocht, maar ze opvulde met het vleesch van
kinderen, die hij stal en slachtte. Schrikkelijker kon het niet.
Onmiddellijk trok Nicolaas op reis, ten einde zich op de plaats
zelve, van de euveldaad t-e overtuigen; hij bestelt eene kamer by
den kannibaal, maar gaat, voor dat hij die betrekt, even naar
— 62 —
den kelder, en ja wel: daar vond hij niet alleen alle benoodigdheden tot het maken van vleesch-kroketten, maar ook een tobbe,
waarin drie onnoozele kindertjes in stukken gehakt lagen, en in
de pekel! Naar den waard te gaan, hem bij den kraag te grijpen en hem door elkaar te schudden, dat hij op zijn beenen
tolde, is het werk van een oogenblik. De bisschop brengt hem
naar de tobbe, houdt hem zijn gruwelen onder de oogen, en bedreigt hem met vreeselijke straffen. Nicolaas grijpt de stukken
vleesch, en de doode ledematen herleven terstond.
Van deze merkwaardige legendezegtde V o l k s - a l m a n a k voor
N e d e r l . k a t h o l i e k e n , 1856, bl. 110:
/,De heilige man, diep ontroerd van dat ijselijk schouwspel,
maakte er een kruis over, en zie, de verhakkelde dooden herleefden, sprongen op" enz.
Kan het nu anders, of een man, wiens geschiedenis over zulke
mirakelen loopt, is de vriend, de heilige geworden van alle kinderen, van alle moeders, van alle vaders, de welkome gast, de
vriendelijke vriend in eiken Christelijken familiekring. Kan het
anders, of zulk een man heeft een gestalte gekregen in de harten
van jong en oud ?
Het is ons dus goed dat feest van den 6. December mee te
hebben gevierd; het is ons goed eeuwen in de geschiedenis terug
te denken, tot op de vierde eeuw van het Christendom, toen de
heilige leefde en werkte. Maar als we ons dan zoo ingedacht
hebben in de tijden en omstandigheden, die juist voor zijn menschlievendheid een spoorslag waren — een door hem zeer gewenschte
— staan we dan ook telkens even bij die bijzonderheden stil, bij
dat tafereel van die ongelukkige meisjes, van die onnoozele kinderen, en laat ons daaruit de juiste gevolgtrekking maken, dat
de nu heilige Nicolaas er op uit was de lijdende menschheid te
helpen, te vertroosten, haar lot te verzachten. We lezen nooit
van hem, dat hij zijne schreden richtte naar de paleizen der
rijken; maar in de stulp der armen, daar was hij thuis.
Het Sinterklaasfeest is dus niet alleen een kinderfeest in algemeenen zin, maar met name de arme kinderen hebben aanspraak
op een groot aandeel in dat feest.
Is het nu ook al geen gewoonte meer, om zakken met goud
door de vensters te gooien, het behoeft geen verduidelijking, dat,
en hoe iedereen ook nu nog de voetstappen van bisschop Nicolaas
van Mjra kan drukken op weg naar de woning van den arme.
— 68 —
Zijn wonderbaar behouden lijk bevindt-zich te Bari in het Napelsche en daaruit vloeit nog gedurig een heilzame olie.
De goede kinderheilige is overal in ons Limburg bekend; voor
hem wordt in den schoorsteen eene ladder met krijt geteekend,
waar hij langs af kan dalen. Trouwens de schoorsteen is de koker
der geestenwereld; de bolderman komt er langs af, om plagen in
huis te brengen, evenals de kabouter, die het huiswerk verricht
of aan de gelukskinderen eenen zak met geld brengt. Onder de
krijt-ladder wordt een klomp of bord vol haver voor Sinterklaas'
rijpaard of ezel nedergezet.
Wanneer de plechtige avond vóór Sinterklaas' feestdag is aangebroken, zingen de kinderen eerst hun liedje. Ziet hier een paar
bekende Limburgisehe Sinterklaasdeunen:
Sinterklaas, Gods heilig man,
Doe uw besten tabbaard aan,
llijd er mee naar Spanje,
Breng appelen van Oranje,
Geef den kleinen kindren wat.
En laat de groote loepen
Dat ze kousen en schoenen verkoopen.
Een ander:
Sinterklaas, mijn goede vriend.
Ik heb u al zoolang gediend.
Wil mij nu ook wat geven
Dan dien ik u al mijn leven. (')
Als het liedje gezongen is, nadert de heilige man in plechtgewaad met zijn trouwen knecht, die met allerlei lekkers en speelgoed is beladen. De kinderen beginnen luidop te bidden. Dan
geeft hun de goede Sinterklaas eene zalige vermaning en een
passend feestgeschenk. Heeft het een der kleine menschen wat
te bont gemaakt, dan krijgt hij eene roede of geerde; gelukkig
is de stoute knaap of het ondeugend spinnetje zoo hen de zwarte
knecht niet ter dege afranselt of zelfs.... in den wijden zak stopt.
De h. !Nicolaas is ook patroon der zakkendragers.
(') Ook op eenige plaatsen kent en ziogt men het schoone liedje VBD HEIJE:
Ziet, de maan schiJDt door de boomeD,
Makkers staakt nw wild geraas;
't Heerlijk avondje ie gekomen,
't Avondje van sint NiklaasI enz.
— 64 —
Wij hebben in den maandenkring eenige overgeleverde hoerenregels en boerensprevken opgeteekend. De boerenregels verliezen al
meer en meer hun krediet, ,/zij gelden niet meer", daarentegen
willen de buitenlui met meer stelligheid uit de houding van zekere
dieren het komend weder voorspellen dan de stedelingen uit
hunnen weerprofeet, den barometer; onder anderen:
Naderend re^enweder wordt aangeduid als de spinnen zich verbergen, het web onvoltooid laten en hare prooi haastig verslinden; als de schapen buitengemeen springen en elkaar stooten; als
het rundvee meer loeit en bulkt, de weide verlaat en naar huis
loopt; als de Irekossen hunne koppen in de hoogte richten en
met wijd geopende neusgaten de lucht opsnuiven; als de bijen
niet uitvliegen of lang voor zonsondergang naar den korf terugkomen; als de zwijnen onrustig rondloopen, hooi en stroo woedend
dooreenwerpen en vertrappen; als de katten zich wasschen, de
honden treurig en slaperig worden, de hennen onrustig in het stof
wroeten, de haan zeer vroeg of des avonds kraait, de pauw dikwijls schreeuwt, ganzen en eenden met luid geschreeuw in het
water loopen; als het steken der vliegen bijzonder pijn doet; als
de zwaluwen zeer laag vliegen en de visschen dikwijls aan de
oppervlakte des waters komen spartelen; als de slak langs hoornen en struiken opkruipt en zich onder de bladeren tracht te verschuilen ; als de sprinkhanen zich onder bladeren of op hooge
stammen verbergen; als de duiven plaats nemen op het rieten
dak van de schuur, met den krop gekeerd naar het oosten, dan
regent het zeker den volgenden dag, zoo al niet reeds des nachts;
ook als zij in de nabijheid der til blijven en vroeg te huis komen,
js er regen ophanden.
Als de kippen zich in het stof wentelen is storm ophanden,
zoo ook als de eenden zich in het water dompelen en met de
vleugels klapperen. Als de boer ziet, dat de koeien den muur
van den stal likken, weet hij, dat het den volgenden dag zal regenen. Als de raven vroeg wakker zijn en meer dan gewoonlijk
krijschen, daii kan men dien dag staat op regen maken. Als de
kikvorschen druk kwakken, de nachtuilen krassen en de kwikstaarten langs de slooten fladderen, dan voorspelt dit regen.
Teekens van schoon weder -. De hooge vlucht van den leeuwerik,
het ver uiteen vliegen der bijen, het trekken der wilde ganzen,
der reigers en ooievaars, in orde en met gelijkmatige vlucht. Als
de bloedzuiger uitgestrekt of ineen gewonden en zooder beweging
— 6B —
op den bodem van het glas ligt, terwijl het regen en sneeuw beteekent, als hij zich in het bovenste gedeelte van het glas ophoudt; houdt hij zich meest buiten het water of beweegt hij zich
stuiptrekkend en krampachtig, dan komt ev onweder.
Verder is schoon weder te hopen : als de duiven laat naar de
til komen of na het uitvliegen lang weg blijven; als de musschen zich vroeg laten hooren; als de zwaluwen hoog in de lucht
gaan en de nachtegaal den nacht door blijft zingen.
Men voorspelt een vroegen en harden winter, als de trekvogels
ons vroeger dan gewoonlijk verlaten of als de das en eenige andere dieren hunne holen tot winlerkwartieren grooter en dieper
graven; daarentegen beteekent het een laten en zachten winter,
als de ooievaar, de zwaluw en andere trekvogels tegen gewoonte
ten tweeden male broeien; het vroegtijdig aankomen der trekvogels beduidt eene vroege lente.
De landman vindt niet alleen in vogels en dieren weerprofeten,
hij ziet die ook onder anderen in zijn zeis; is ze vochtig, heeft
ze een blauwen en rooden gloed, dan zal het weldra regenen.
Ziet de dorscher, dat zijne zeef niet strak is en gaat de vlegel
stug, dan weet hij dat er regen komt; zoo ook als de schoven
zwaarder dan gewoon wegen. Als de steel van schop, hark en
bijl glad is en als 't ware door de hand glijdt, dan behoeft men zich
niet bevreesd te maken voor spoedigen regen. Is het zout in
den bak vochtig, dan komt er regen; het tegendeel voorspelt
droogte. In den herfst duidt een natte dauw mooi weer aan,
maar het droge wit van rijp geeft regen te kennen. Is de maan
omgeven van een bleeken, matten kring, dan volgt er regen; is
de kring rood, dan komt er storm; schijnt ze helder, dan zal het
weer schoon blijven. Als de zon 's avonds in een nest kruipt,
dan is dit een teeken van nat weder.
Vraagt gij nu uit welk boek de landman zulks geleerd heeft,
dan zal hij u antwoorden: uit het boek der natuur, welks maker
is de algoede en alwijze God.
Kermis.
Het voornaamste volks- en familiefeest 's jaarlijks, is hier in
Limburg de Jiiermis.
— 66 —
Kermis, ook kerkmis, heeft haren oorsprong te danken aan de
tempelwijding der Joden of het feest der lichten, dat in November valt en acht dagen duurt. In onze katholieke Kerk -wtvA
dit feest eerst tijdens Constantinus den Grooten gebruikelijk, en
was zeer eenvoudig. Reeds sedert de 9. eeuw werd in onze
landen de gedenkdag der kerkwijding door een jaarlijksch feest
gevierd. Men noemt dit feest kermis, omdat die dag tot aandenken van de stichting der kerk of van het patroonfeest derzelve, alsmede wegens het houden eener groote h. Sacramentsprocessie, vaak „bronk" Q) genoemd, vooral in de kerk, door een
plechtige hoogmis wordt opgeluisterd.
Daar deze kerk-mis door eene menigte vreemden en pelgrims
bezocht werd, werd er ook toen markt gehouden en handel gedreven, en dientengevolge kregen deze feesten allengs ook bij
haren uitnemend kerkelijken oorsprong en beduiding, een wereldsch karakter en werden zij tevens dagen van nering en
vermaak.
De meeste oude kermissen van ons bisdom herinneren nog
heden aan den dag van de oprichting der gemeente als parochie
en van de inwijding der kerk door den bisschop. (Jos. HABETS,
Gresch. v a n h e t b i s d o m R o e r m o n d , i. deel, bl. 321, 332.) (')
De eerste dag der kermis, gewoonlijk een Zondag, wordt aan
de godsdienstplechtigheid en familievreugde gewijd; het is immers
onder katholieken geheel onpassend den dag des Heeren (die hen
tevens als de 1. kermisdag herinnert aan de 1. h. mis in hunne
stad of hun dorpjen opgedragen) met luidruchtige vermakelijkheden
door te brengen.
De volgende dagen zijn voor de volksvermaken bestemd. Dan
trekt de schutterij op en schiet den vogel; dan worden muzieken dansfeesten gehouden (•''), dan bezoekt men de kramen en
(1) SyDODÏeni van procesBie, zie SCHUURMANS, V l a a m e c h I d i o t , bl. 81.
(') Den 7. Mei 1777 verorderden de Generale Staten, dat in hun gebied, in
de ianden van Overmaas, alle kerinltiBen op Zondag na sint Martioiis (11. November) zouden plaats hebben en niet langer dan drie dagen zouden duren. (BACHIENE,
Vad. G e o g r . v, b). 1036.) Vandaar ontstond de zoogenaamde HoUandsche
kermis, nog heden bewaard te Heerlen, iMeersen, Bunde, Geulle, Beek, Voerendaal,
Itteren, Hulsberg, Klimmen, Margraten, Ubagsberg enz.
(3) De zoo zeer voor deugd en zeden gevaarlijke danspartijen beginnen in onze
provincie, in de itedun nitgeionderd, meer en meer te verminderen en uit ons
volksleven te verdwijnen.
— 67 —
carrousels, dan koopt men moppen, peperkoek en ulevellen, dan
hoort men overal fluitjes en trompetten; dan verkoopt Jan
Klaassen (i) zijne guitenstreken en grappen; dan speelt de straatmuzikant de nieuwste deunen op het draaiorgel; dan vertoont
de invalide de nieuwste moordgesehiedenis op het bont geschilderde zeildoek, terwijl zijne vrouw met schorre stem de vreeselij ke volksballade uitgalmt en ten slotte met hare blikken doos
om centen rondgaat; dan ook schreeuwt en trompet d,e kwakzalver-kiezentrekker de lijdende menschheid bijeen om ze te
genezen van alle bekende en onbekende kwalen, om de beurzen
der „mijnheeren, burgers, menschen en boeren" te verlichten en
de zijne te spekken; dan schreeuwt en joelt en raast alles om
u heen dat u hooren en zien vergaat, in één woord, dan is het
kermis oï kermis-avond, dat wil zeggen, dan is er leven en pleizier.
De kermissen zijn de beste spiegels van het volksleven, beschaaft men het laatste, dan ook verbetert men de eerste. Wanneer de geestelijke en wereldsche overheden met de ouders hand
aan hajid gaan, om misbruiken en baldadigheden krachtig te beteugelen, dan kunnen er ook nog fatsoenlijke kermissen bestaan,
dat is : feesten, waarop de familiën te zamen komen, om in de
schaduw hunner eigen parochiekerk en van het ouderlijk huis,
de door God zelven geknoopte banden nauwer aan te halen in
de deelneming aan dezelfde godsdienstoefeningen en onschuldige
vermaken.
Talrijk immers zijn de stervelingen aan welke de kermis eene
korte tusschenpoozing van blijdschap en opbeuring vergunt.
Hoevele bloedverwanten en vrienden, door de zorgen en moeiten
des levens heinde en ver uiteen verspreid, vereenigen zich dan
niet in dien zaligen toestand van onderling gezellig verkeer en
blijmoedige opgeruimdheid van geest, welke de bronader is van
zooveel genot, in die zoete en vreedzame eensgezindheid, die zoo
weinig met de bekommernissen van ons bestaan hier op aarde
schijnt te strooken.
Rozijnen- en krentenmik, taart, vla, knapkoek en rijstepap
zijn de onontbeerlijke kermis- en bruiloftsgerechten in Limburg,
(ï) Jan Klassaen was io zyn tijd een trompetter van de lijfwacht van prins
Willem II. en ging, toen hij zijn dienst uit had, naar Amsterdam de poppenkast
vertoonen.
— 68 —
Voor vijf en twintig a dertig jaren werd ook in gegoede burgerhuizen een glaasje wijn gegeven, bij den afloop van het middagmaal.
Te Slenaken, Vaals enz. wordt op kermis-vooravond een optocht met zweepgeklets gehouden, waarna de jongmans hunne
ingezamelde verschgebakken vla of vlaam, die hun voor het
„aanrijden der kermis" gegeven wordt, in de herberg verteren.
Ook bestaat in ons Limburg tijdens de kermis het „ringsteken"
of „carrousel" op levende of houten paarden, alsmede, hoewel
gelukkig hoogst zelden, het afkeurenswaardig „dassen bijten"
door gedresseerde honden, het ganzen trekken of werpen. Ouder
is echter het „draaksteken" te Beesel en Heel. Het monster is
gemaakt van gevlochten teenen met groote vleugels en opgesparden slangenmuil en met eene geschubde huid voorzien. Het
wordt door een lid der gilde bewoond en door het trekken van
verborgen raderen in beweging gebracht. De koning der gilde
(zie hiervoren. Januari) stelt sint Joris (>) voor en steekt het
beest in weerwil dat het vuur en water spuwt; daarna geeft
hij het over aan een meisje in 't wit als bruidje gekleed, dat
het met een ketting in triomf voortleidt.
Het is van dit steekspel, dat het spreekwoord „met iemand den
draak steken", dat is, iemand voor het lapje of voor den gek
houden, zijnen oorsprong schijnt te hebben ontleend.
(') De h. Joris (23. April) patroon der ridders en schutters, was een katholiek
Romeinsch krijgsbevelhebher onder keizer Diocletianas. Eens op reis naar Syrië
zijnde, waar zljue keurbende lag, kwam hij door de stad Beyrouth. Hier vond
hij alles in angst eu benauwdheid, wegens eenen grooten, verschrikkelijken draak
die zich even buiten de stad gelegerd had en zijn ontbijt, middagmaal en avondeten, geregeld vorderde. Al de schapen uit de buurt waren reeds door het monster
opgepeuzeld, al de kiuderen beneden de vijftien jaren waren reeds verslonden en
nu moest ook zelfs des Konings dochter, de schoone Cleodelinde, eraan. Sint Joris
hoorde dit, priemde den draak met zijne lans aan den grond vast en bracht hem
aan den gordel van Cleodelinde de stad in. Tengevolge van dit wonder lieten
zich de koning en Cleodelinde met al de etadbenaners doopen. J. TER GOUW,
Volksver maken.
— 69 —
De Notendag te Siisteren. 't Is al honderden jaren geleden; Susteren was nog eene stad en had zijn poorten, wallen en grachten.
De pest brak er met ongekende woede uit en zwaaide allerwege
de toorts van ramp en ellende. De sint Sebastiaans-echutter.sgilde
werd tot op twee man door de vraatzuchtige krankte verzwolgen.
Op den tweeden Zondag van October — 't was in den notentijd — ontmoetten de beide overgeblevenen elkander. Zij dronken
bier uit steenen kannetjes(i), vergastten zich aan noten en spraken
over het geluk dat zij hadden gehad alleen van al hunne n^^kkers gespaard te zijn gebleven. Zij overlegden te zamen, hoe
die gelukkige omstandigheid te vereeuwigen, op welke wijze het
aandenken aan hunne wonderbare ontsnapping voor het nageslacht te bewaren.
„Laat ons", zei de een, „telken jare den dag van heden tot
een feestdag maken voor de gildebroeders, die na ons komen,
laat ons dezen den „Gezondheidsdag" heeten en, na de vespers
van den tweeden Zondag in October, eene notenpartij aanrechten, dan zullen onze nazaten immer onzer gedenken en den Gezondheidsdag vieren, als eene herinnering aan de wedergeboorte
onzer schutterij." Een handdruk van den ander was het goedkeurend antwoord.
Wie zich wil overtuigen, welk gevolg deze afspraak heeft gehad, begeve zich den tweeden Zondag van October naar Susteren,
waar hij op de sehutterskamer, naast eene aam bier, eene ki.st
tabak èn een pot snuif, benevens een korf met noten zal zien
staan, waarmee de sint Sebastiaansgilde den Gezondheids- of
Notendag viert.
MAKT. JANSEN.
De Limbrichters genoten jaarlijks in de vastenavondsdagen het
genoegen van het gansrijden, doch hadden daartoe van den heer
des kasteels vergunning noodig.' Eens (1768) was de heer Van
Bentinck op dien dag afwezig; het feest ging toch aan. De heer
veroordeelde nu alle inbreukmakers tot het kattrekken. Ond«rtusschen dat zich de arme boeren de handen lieten openkrabben
en ontvleezen, zat de genadige heer in het venster zich te
schudden van't lachen. (Zie EOKEVISSE, D e D r o s s a e r t C l e r c x . )
(1) De kannetjei, naarait toen zoo gedronken lyn, worden nog tteeds ali
reliqnleën door da iohntterij biwurd.
II.
ZEDEN
EN GEBRUIKEN.
Geboorten. Bij den doop eens kinds hebben de buurvrouwen
het recht tegenwoordig te zijn en de daaropvolgende feestelijkheid bij te wonen. Deze bestaat in koffie met mik of beschuit
bestrooid met suikerkorrels. Bij haar vertrek met het kind en
hare terugkomst van den doop, bidden zij eene wijl in het geboortehuis. In de kerk gaan allen om het altaar op vele
plaatsen ten offer. Te Stramproy komen eenige dagen later de
burinnen en de vrouwen der naaste bloedverwanten de moeder
en het kind bezoeken, en brengen haar peperkoek en andere
versnaperingen ten geschenke. Men noemt er dit bezoek „met
den eierschoot gaan", wijl in vroegere dagen dit geschenk alleen
in eieren bestond. (CREEMERS, A a n t . o v e r S t r a m p r o y , bl. 107.)
Op enkele plaatsen moeten peetoom en peetmoei de vergezellende
buurvrouwen in de herbergen op gesuikerden jenever trakteeren.
Kerkgang of uitgang. Gebruik dat de kraamvrouwen na hare
bevalling onderhouden, van naar de kerk te gaan, in navolging
der gehoorzaamheid van O. L. Vrouw aan de wet der zuivering
De kraamvrouw wordt door hare buurvrouwen vergezeld en
deelt, na den zegen des priesters te hebben ontvangen, peperkoek
en fooitjes uit aan de misdienaars, terwijl zij haar gezelschap te
huis een koffie-partijtje aanbiedt.
Huwelijken. Gedurende de drie Zondagen, waarop het aanstaande huwelijk der verloofden in de kerk wordt afgekondigd,
vieren de bruid en bruidegom feest op eenige plaatsen, b, v. te
Stramproy werd den verloofden „weggeusop", dat is een gerecht
van wittebrood en melk met suiker en room rijkelijk bestrooid,
door naastbestaande bloedverwanten aangeboden.
Bruid en bruidegom ontvangen en geven te dezer gelegenheid
geschenken, welke dan „bruidstukken" genoemd worden. Te
Stramproy en omliggende plaatsen moet de bruidegom enkel de
schoenen aan zijne toekomstige echtgenoote verschaffen; bed met
toebehoor is ten laste der bruid. Deze vervaardigt de hemden,
die beiden op den trouwdag zullen aantrekken, alsmede de slaaplakens, welke hun huwelijksbed zullen dekken en teekent die
met zwarte naamletters. Deze voorwerpen worden, althans bij
— 71 —
de eenigszins gegoede ingezetenen, nimmermeer in gebruik genomen. Zij zijn bestemd om beiden eens tot doodshemd en doodsmantel te strekken en worden te dien einde, tegelijk met eene
witte slaapmuts, welke de bruid met zwart lint omzoomd heeft,
zorgvuldig bewaard.
Bij het verlaten der kerk werpt de bruid ook op vele plaatsen
broodjes of centen onder de jeugd. Op andere plaatsen wordt geld
voor „huilbier" in eene mik gedaan, die de bruid averechts onder
de menigte werpt. Geven de gehuwden niets, dan schreeuwt» de
jeugd „die kaal broed wurpt niks oet", of «klieëc in de tes",
dat is zemelen in den zak. Te Arcen en Velden werpt de bruid
een glas water over haar hoofd; breekt het glas, zoo is dit een
gelukkig voorteekeu, zeggen de lieden. Het huilbier, dat in
noordelijk Limburg zeer in gebruik was, was het afscheid van
den jongeling aan zijne gezellen. Werd er geen huilbier gegeven,
dan werd er zoolang „gerammeld" (Sittard), „den beer uitgezonden" (Doenrade) of den „ezel aangedreven", dat is: ketelmuziek
gemaakt, tot zich de betreffende persoon van zijnen plicht kweet.
Op andere plaatsen, zooals te Sittard, Epen en omliggende plaatsen, wordt gerammeld en gehilld, als een weduwenaar of weduwe
hertrouwt; zulke huwelijkscaudidaten moeten zich dan afmaken
of afkoopen door een noga,l aanzienlijk drinkgeld, 10, 15, 20 tot
BO franken. Te Sittard maakt ^dezulke zich af met eenige flesBchen jenever, die hij den straatmuzikanten ten beste geeft.
Aai-tje. Wanneer er te Nunhem een paar in het huwelijksbootje is getreden, dan brengen de jongelieden het paar des avonds
eene eigenaardige serenade. De aanvo.erder begint met een klaaglied aan te heffen over de slechte tijden en smeekt de gehuwden
aich over „Aartjes kinderen" te ontfermen, daar zij niets meer
te eten hebben dan aardappel-stroo, zavel, enz. De kinderen,
d. i. de omstanders huilen en kermen dan. Nu geeft de bruidegom bevel, dat aan elk van Aartjes kinderen eene boterham
niet een glas bier worde gegeven. Tegenwoordig hebben echter
Aartjes kinderen meer dorst dan honger, zoodat hun de bruide.
gom geld geeft, opdat zij in de naburige herberg hun dorst kunnen lesschen.
(J. J-)
De deur van het bruiloftshuis wordt veelal met bloemen getooid. Wanneer de gehuwden uit de kerk komen, worden zij in
bevriende huizen op den drempel dezer woningen door de huismoeder „beschonken" (Echt), dat is op een glas wijn of jenever
72 —
met gebak onthaald; ondertusschen schieten de jongelingen met
pistolen of geweren tot teeken van vreugde. Na het bruiloftsontbijt vertrekken de gehuwden naar de naburige stad, of gaan
op reis, hetgeen men „uitrijden" noemt; ondertusschen gaat de
bruiloft steeds volop voort, twee, drie dagen achter elkander.
Vla, taart, mik en vooral rijstpap mogen niet ontbreken. Op
sommige plaatsen (Echt) werd vroeger bij het einde van het feest
eene groote kom met wijn of jenever rondgegeven, waaruit elke
der genoodigde vrouwen of meisjes een lepel slurpte, en dan een
lang gerekten en doordringenden kreet „io" of ;/ioug" aanhief
Wanneer zich de echtgenooten niet goed verstaan of ergernis
geven, wordt hun ter straf eene oorverdoovende ketelmuziek gegeven. Dit is een algemeen Limburgsch gebruik, hetgeen genoegzaam
den eerbied voor de goede zeden en goede verstandhouding,
die den Limburgers eigen is, doen uitkomen. (Zuid. Limb: hullen - Sittard: rammelen - Grathem : toeten - Noord Limb. -. varen.)
Trouwplechtigheden te Buggenum. Is de eerste afkondiging van
het huwelijk geschied, of heeft het bruidspaar den eersten „roep"
gehad, dan vergaderen de jonggezellen boven de 18 jaar om te
beraadslagen over het te geven huilbier. De oudste hunner, goeverneur genoemd, slaat den bruidegom voor eene vaan (4 liter),
een kientje (81.), een anker, eene halve, eene smalle, eene heele ton,
soms ook wel voor meer tonnen huilbier aan. Den bruidegom
wordt de taxatie medegedeeld, die daarmede doorgaans genoegea
neemt. Na de vespers of het lof wordt door het toeten of huileu
op een èker (aker) of op een gieter waarvan men het vooreindt
genomen heeft, voor de herberg, waar het huilbier gegeveu
wordt, het signaal tot drinken gegeven. Weigert de bruidegom
zich aan het taxaat te onderwerpen, dan wordt na de voltrekking
van het kerkelijk huwelijk (het burgerlijk huwelijk geschiedt
zonder de minste plechtigheid), voor' de woning van den onwillige „de ezel aangedreven" Q), d. i. in den nacht wordt er heimelijk op een der deuren of muren een ezel geschilderd of liever
gesmeerd met eene stof, die er moeilijk af te krijgen is. Na het
avondeten vergaderen de jongelingen voor de woning van het
paar. Op toeten (waldhorens), fluiten en feepen van wilgenbast
(1) Dit „ecel aandrIJTen" doet men ook bü gehnwden, die zoo slecht door dezelfde
jenr io kanneD, dat ze wel eens handgemeen worden, of wanneer de zwaktere
helft ran de tterkere eene al te onzachte behiDdeling geniet.
-
73
-
vervaardigd, wordt nu eene oorverdoovende muziek gemaakt tot
laat in den nacht. Bij gebrek aan deze instrumenten neemt men
zijne toevlucht tot ijzeren en blikken potdeksels, poken, tangen
en smikken of zweepen. Na de voltrekking van het kerkelijk
huwelijk wordt het bruidspaar aan de kerkdeur met saluutschoten begroet. De gansche stoet wordt aan de bevriende huizen,
waar die voorbij trekt „beschonken'', d. i. allen worden op brandewijn met suiker en knapkoek, ook wel op een glas wijn onthaalt. Wordt er bruiloft gehouden, dan trekt het bruidspaar
vóór en na het eten met de gasten de herbergen rond. De
bruidegom en de getuigen rooken uit lange Goudsche pijpen,
versierd met blauwe linten, de overigen uit lange pijpen zonder
lintversiering. Als de bruidegom of bruid bij het middag- of avondmaal drinkt, dan roept een der ga.sten.- „De bruidegom of bruid
drinkt!" (i) en al de aanwezigen slaan tot teeken van bijvalsbetuiging niet mes en vork op den rand hunner borden of tegen
hunne glazen. Daar eene bruiloft, waarop niets gebroken wordt
eene slechte wordt genoemd, wordt er bij die gelegenheid nog al
tamelijk veel opzettelijk stuk geslagen. Wordt er bruiloft gehouden, dan brengen de genoodigden ieder iets voor het hui.sraad
mede. De getuigen, bruidsmaagd en bruidegomsknecht, geven en
ontvangen ieder een kleedingstuk, „bruidstuk" genaamd.
Soms wordt er geen bruiloft gehouden, in dit geval wordt er
„uitgevaren", d. i. de gehuwden vertrekken na het ontbijt met
de huif- of koetskar naar eene op eenige uren van hun dorp
verwijderde plaats, om daar te dineeren en 's avonds huiswaarts
te keereu. Uitvaren werd in den beginne voor deftig gehouden.
In het naburige Halen, waar dit gebruik ook opkwam, maakten
twee zuinige boeren van deze gelegenheid gebruik, om zoo min
mogelijk kosten te maken. Zij laadden proviand op eene kar
en reden naar een naburig bosch, om daar op de meest landelijke
wijze bruiloft te houden en tevens groot te doen. B. S. DOEPEE.
Begrafenissen. De aanwending van zekere feestelijkheid ter eere
van de overledenen, die ter aarde worden besteld, werd in alle
tijden en bij alle volkeren, hoe ruw zij ook mochten wezen, tot
eenen godsdienstigen plicht gehouden. Reeds bij de Grieken en
Romeinen waren lijkgastmalen in zwang en werden ook de
(1) Wiarsehgnlük eeoe navolging van het „he roi boiti La reine boitl"
til de boon-koning en -koningin drinken op 't Driekoningenfeeit.
— 74 —
sterfdagen jaarlijks herinnerd. In onze katholieke streken hebben wij ook lijkdiensten, uitvaarten en jaargetijden, geheiligd
door het gebed en misoffer voor de overledenen.
Odin of Wodan, de oppergod der Germanen, had,zelf, zeiden
zij, bevolen de dooden te vei-branden, maar dit gebruik werd
niet algemeen. Eenige Germaansche stammen begroeven hunne
dooden: men plaatste de lijken in eenen grafkuil met hunne wapens en eene urn daarnaast. De begraafplaatsen waren in groote
vereering. Het verbranden der lijken, dat vooral wanneer het
een opperhoofd gold, met veel plechtigheid gescliiedde, heeft geduurd tot aan Karel den Grooten, die het afschafte. (Capit. de
p a r t . Saxon, cap. 7.) Op de plaats waar de verbranding was
geschied, maakte men een graf, gewoonlijk in witten steen, en
plaatste daarin de aschkruik, armringen, juweelen, wapens en
soms eenen elpenbeenen of hoornen haarkam. Eindelijk maakte
men volgens den rang des overledenen, eene grafterp boven de
laatste rustplaats. Deze grafheuvel is van mythologischen oorsprong, omdat ook de oude afgoden in bergen plachten te wonen.
De oude Germaansche misbruiken (reeds door het Concilie van
Leptine, in 743, gedoemd), van oifers bij de graven der overledenen te brengen en van er baldadige lijkmalen te geven, hebben
min of meer tot aan de veertiende eeuw bestaan, wanneer ze in
Nederland door de wetten werden verboden, maar nu naar de
herbergen en woningen verhuisden. Ook in deze laatste zijn de
lijkmalen, uit redenen van openbare gezondheid, door de gemeentebesturen vaak verboden geworden.
Bij begrafenissen van lieden uit den gegoeden stand gaat het
hier te lande, vooral in de zuidwaarts gelegen streken, nogal
deftig toe. Kaarslicht in de kerk aan de altaren en heiligenbeelden en om de lijkbaar, uitdeelen van geld en brood aan den
arme en van wittebroodjes aan de schoolkinderen, eikenhouten
doodkisten, trakteeren met vla, koffie, vleeseh en eieren, enz.
op plaatsen wordt ook „lijkbier" aan de jongelieden uit de nabuurschap gegeven, die bij het sterfgeval hunne diensten hebben
bewezen met overluiden, dragen, begraven enz. Wanneer een
mans lijk, wegens verren afstand, ter kerk wordt gevaren, zit de
vrouw op de lijkkist (slechts op enkele plaatsen meer).
Op vele plaatsen wordt ook de lijkwacht (nachtwaak) gehouden door de buurlui, die den rozenkrans bij het lijk bidden en
dan op mik, vla met koffie, bier of brandewijn worden onthaald.
— 76 —
Vroeger werd op eenige plaatsen bij de lijkwacht van een kind, een
spel gehouden, „slofjagen" genoemd, waarbij zich de spelers in een
kring op den grond zetten en onder hunne knieën een slof van
een goede pollevij voorzien, deden passeeren, welke door een
der spelers moest gezocht worden, die echter meer slagen ontving dan hij waard was, tot dat hij den slof bij iemand gevonden had, die hem dan moest vervangen. Dit onkiesch misbruik
heeft echter reeds lang opgehouden te bestaan.
Nabuurschap. Opmerkelijk zijn de betrekkingen, die tusschen
de bewoners eener zelfde buurt wederkeerig onderhouden worden. De nabuursehap doet verschillende rechten en verplichtingen ontstaan, v^aaraan over het algemeen zoozeer wordt vastgehouden, dat de weigering om met iemand nabuurschap te houden^
of het afbreken der reeds bestaande nabuursehap, steeds als eene
zeer groote beleediging wordt aangezien. Wil iemand b. v. eenen
put graven, dan is het de taak der buren de opening daartoe te
delven; gaat iemand een gebouw oprichten, dan worden de buren
uitgenoodigd om de steenen daartoe, somtijds uren ver, te gaan
lialen. Vooral bij sterfgevallen en begrafenissen toonen de buren
hunne naastenliefde gelijk reeds vermeld is. Ook maken de
buurmeisjes kransen voor de overledene kinfleren en ongehuwden en dragen de palmtakken, die op het graf worden gestoken,
waarvoor liaar dan weder eene koflievisite toekomt.
Publieke verkooping. Wanneer ergens eene publieke verkooping
van o n r o e r e n d e goederen zou plaats hebben, zoo was van
oudsher het gebruik, dat de verkooper bij middel van een waskaarsje op de tafel gezet, den doorslag gaf Was het laatste bod
gedaan, dan werd de kaars ontstoken, terwijl de uitroeper voortging met het uitroepen van den laatst geboden koopprijs, „laatste
bod, zooveel e« zooveel, de kaars brandt nog". Bood men tijdens het branden der kaars nog hooger, zoo werd ze uitgeblazen
en de veiling ging vooraan. Zoo duurde het tot dat de telkens
op nieuw ontstoken kaars eindelijk aan verval van krachten bezweek. De-laatste bieder was koopman.
In sommige plaatsen van Limburg bestaat dit gebruik nog;
meer echter in Noord-Brabant en Pruisen. Van dit gebruik
komt het spreekwoord: „de kaars is tot op den nagel gebrand",
d. i. het lijdt geen uitstel meer.
— 76 —
Te Horst mocht vroeger niemand buiten de gemeente graan
laten malen, tenzij het graan drie volle dagen op den molen had
gelegen. Meende nu de eigenaar door den molenaar benadeeld
te zijn, dan was deze gehouden zijne eerlijkheid te bezweren en
daarbij een voet binnen en den anderen buiten den molen te zatten.
Bij gelegenheid van een onweder moest de koster van Horst
het beeld van den h. Donatus door het Bissel ter veld dragen.
Bij het afsterven van den boer eener groote hofstede had de
heer van het kasteel recht op het beste paard; bij het overlijden
der vrouw, op de beste koe der hoeve.
Kujel-draaien. (Grathem.) Onder „kujel" verstaat men een
klos verward touw, dat oudtijds tot middel van uitdaging op het
mes diende tusschen Grathem en Oilder.
Vraagt men aan sommige lieden om hunnen ouderdom, dan
krijgt men gewoonlijk ten antwoord : om Nieuwjaar, Driekoningen, Paschen, kermis, eerste en laatste O. L. Vrouw, om dezen
of dien Patroondag der plaats, kruidwijn, in den kersentijd, in
den hooi- of bra&.kmaand (Juni), in den oogst, in den herfst enz.,
om s. Ermijs (Remigius), s. Aadries enz.
III.
SPREEKWOORDEN
EN S P R E E K W I J Z E N
in Limburg bekend en gebruikelijk,
Spreekwoorden zijn erfstukken door de voorvaderlijke ondervinding soms duur gekocht, maar onbetaalbaar voor hem, die er
zijn nut weet uit te trekken. Wie zou wUlen betwisten, dat
gelijk de zon met een klein straaltje dikwerf een duister hol
verlicht, zoo ook door de herinnering aan -spreuken en spreekwoorden, de mensch soms de schoonste en welsprekendste vermaningen ontmoet. In een oogenblik dat hem weinig tijds vergund is om te overwegen, welk besluit hij nemen moet, zal hij
zich onmiddellijk uit de grootste verlegenheid gered voelen, met
zich voor oogen te stellen hetgeen door openbare overtuiging
erkend en op 's menschen kennis, ondervinding en wijsheid gegrond is.
(De boeren-regelB en dito ipreekwoordeD lijü reeds hiervoren bU de beflchrüTlog der
Tolksreeaten in de rerichilleDde maanden opgegeren. — De letters pi. beleekenen pjaatselijfc.)
A.
Aap, wat hebt ge mooie jongen.
Amen is uit.
Alle baten helpen, zei de wolf en slikte een mug.
Als men van den duivel spreekt, staat hij achter U of zendt zijne boden.
Aan een doovemans deur kloppen.
Achter de deur schrijven (borgen).
Alle goede dingen drie.
Aan den draai zijn (verteren, verkwisten).
Anderhalve man en een paardekop (weinig).
Aan 't rechte kantoor gaan.
Aan de lange lijn houden (met beloften paaien).
Als het daar slechts bij blijft, zei de man, toen verloor hij vrouw en kinp
door de pest.
Alle baksels en brouwsels vallen niet altoos even goed mee.
Aan de klok niets schuldig zijn (tijds genoeg hebben).
Als de katten muizen, dan mauwen zij niet.
Aan den strijkstok blijven hangen (zich te veel toeëigenen).
Alles met maten, zei de kleermalcer, toen sloeg hij zijn vronw met de el.
Alles moet zijn recht hebben, zei de smokkelaar, toen brachten ze hem naar
het gevangenhuis.
Alles op zijn tiid: boekweitkoek in den herfst.
Als de tijd er u, kan komt de man (van trouwen en sterven).
— 78 —
Adieu, mijn merel (blij vaarwel).
Aaa de wieg stooten (eens drinken).
Achter de flesch zitten (ter dege drinken).
Als ze allen eenen zin hadden, liepen ze ook allen eenen weg.
Armoede zoekt list.
Avond er van maken ('t werk staken).
Adem scheppen (alvorens meer te drinken of meer uit Ie geven).
Aanzien doet gedenken.
Armoede is troef ('t is armoe in de hut, in huis).
Als niet komt tot iot, kont iet zich zelven niet.
Aan den dood terughalen (genezen van eene zware ziekte).
Aan don eersten of laatsten stuiver (herberg).
Achter ons vergaat de wereld (synoniem met het beruchte woord van
Madame De Pompadour: „Après nous Ie deluge").
Anders niet meer dan die kar hooi P ('t is niet erg).
Als het bed het maar niet hoort.. (Van iemand die graag slaapt, maar bij geval
eens vroeg wil opstaan.)
Als het goed is moet men het goed laten.
A noch B kennen.
Als gij een slag van een ezel krijgt, denk dan maar: het beest is niet wijzer.
Als men eet, niet veel spreken, zegt Hannes.
Als de vos de passie preekt, boer, pas op uw ganzen.
Als er twee vrouwen te zamen komen, wordt allicht een derde over den
hekel gehaald.
Achter 't slot zitten (gevangen).
Als men sich van voren opknapt, gaat men van achteren lang mee.
Altijd jeuk hebben (geld te min, honger of dorst te veel).
Appelen of knollen voor citroenen verkoopen.
Als de zon schijnt en het regent, dan is het in de hel kermis.
Als men eenen ouden boom verplant, gaat hij licht dood.
Als de hemel invalt blijven alle musschen dood (bij opsomming van veel
moeielijkheden of beletsels).
Altijd in den haam zijn (aanhoudend werken).
Als het hard waait, slapen de varkens het best.
Als de krib het paard moet nagaan, bet«ekent het niet veel.
Alles verdraait, zei Mol, behalve de koestaart, die blijft altoos op dezelfde
)laats.
e begin is moeilijk.
Als de haaien komen zijn de keeren vergeten (of: voorafgodaan, daarna
bedacht, heeft menigeen in 't leed gebracht.)
Als de eene bedelaar den andeten iets geeft, dan lachen de engelen in den
hemel.
Arme lui's hout is gauw houwbaar, rijke lui's kinderen zijn gauw trouwbaar.
Al te goed is buurmaus gek.
Als men over den hond komt, dan komt men ook over den staart (overwint
men de groote moeielijkheden, dan ook allicht de kleine).
Als de boom is groot, dan is zijn planter dood.
Als de kat van huize (honk) is, dansen de muizen al op den diach.
Als de hond weg is, loopen de schapen waar ze willen.
Als de kinderen hunnen wil krijgen, dan schreenwen ze niet.
Als de muis zat is, is het meel bitter.
Als de kooi klaar is, sterft d« vogel.
f
— 79 —
Als het bier is in de kao, is de wijsheid in den man (of: in ritto veritaa,
in den wijn is waarheid).
Ais een ezel het te goed heeft, loopt hij op het ijs en breekt zijn been (of:
het zijn sterke beenen die de weelde kunnen dragen).
Als het kind dood is, is het vaderschap uit.
Als het kalf verdronken is, wordt de put gevuld.
Als de nienacii komt te weten, is hij half versleten.
Als de. boer niet moet, roert hij hand noch voet.
Alles heelt zijn tijd, maar vlooien vangen niet.
Alles moet met den vooruitgang meegaan, zei de boer, toen viel hij op zijn
achterste.
Alle beginselen zijn moeiclijk, zei de boer, toen moest hij de koe met den
staart in den stal trekken.
Alle noten zijn niet goed voor den zanger.
Allemans vriend, menigmans gek.
Alle handwerken zijn smerig.
O
Beter hard geblazen dan den mond verbrand.
Blijenbeek (kasteel bij Afferden) gaat voorop (een blij lijk).
Bij den bak zijn (bij de hand zijn, slim of bekwaam zijn).
Boter aan do galg smeren (nutteloos).
Bijziende zijn (schelmsch).
Beter een luis in den pot dan geen vet (beter iets dan niets).
Bij iemand het mes op de tafel smijten (ten eten blijven).
Beter een lap dan een gat (beter wat dan niets).
Bijna een mes, zei de jongen, toen vond hij eene scheede.
Buiten westen zijn (van zijn verstand af).
Bang zijn voor ongelegde eieren (voor wat ver af, of niet te voorzien is).
Beenen maken (vluchten).
Bekennen is eerlijk.
Beproeven is 't naaste.
Baas boven alle bazen (God).
Boter bij de visch (contante betaling).
Beter half bekeerd dan heel verdwaald.
Barsten of buigen.
Blaas mij eens op mijn hoofd of rug (weigering).
Beiden scheren (of zijn geschoren) over één kam.
Belofte maakt schuld.
Beter denken dan zeggen.
Bitter in den mond, maakt het hart gezond.
Bij stil weder is 't goed haver zaaien.
Brave meisjes en brave ganzen komen bij tijds naar huis.
Bij hoogen nood is het licht te laat.
Beloven en honden staat goed voor jongen en ouden.
Beter is beter, zei de jongen, toen strooide hij suiker op zijn stroop.
Beveel aan uwen hond en blaf zelf.
Beter gewis dan ongewis, zei de kat, toen sprong ze op den emmer en dronk
de melk nit.
Bier op wijn is venijn^ wijn op bier geeft pleizier.
Beter één vogel in de hand dan tien op het dak (of in de Inoht).
— 80 —
Binnen zingen, buiten schreien.
Baat het niet, zoo schaadt het niet.
Beter arm met eer, dan rijk met schand.
Beter te vroeg dan te laat.
Blijl bij den grond, dan valt gij niet.
Borgen maakt zorgen.
Beter wat in den darm dan om den arm.
r>
De aap is gezond, de bok is vet ('t zit goed).
De aap heeft roede kousen aan ('t zit niet goed).
De appelen krijgen gouden staartjes (worden schaarach).
Daar zijn geen balkon onder, zei de jood (van het ijs).
De banken stellen (baas spelen).
Do bom is gesprongen (een geheim is uitgekomen).
Daar zal geen haan naar kraaien.
De baan is klaar.
Den bezem uitsteken (lustig huishouden als de heer en vrouw uithuizig zijn).
De boel is vergald.
Daar was een goede burgemeester aan (dik en deftig).
Deelen met den deurstijl (universeel erfgenaam).
Den duivel jagen (ruzie stoken).
Die den duivel ^il bannen, moet zelf rein zijn.
Dat hebt gij geen doove gezongen.
De deugd in het midden.
Den eenen dag wat, den anderen niets (slepende ziekte).
De appel valt niet ver van den boom.
De foek is er uit (fr. la fougue a cessé, hij kan niet meer).
De kamers en meubelen moeten mij dienen, zei de baron, en niet ik hen.
De koster heeft dienstboden (als hij 's morgens te vroeg of 's avonds te
laat luidt).
De kop staat hem net op als een wervel (lichtzinnig).
Den nagel op den kop slaan.
De kogel is door de kerk (er is niets meer aan te doen).
De kopjes zijn getulpt ('t is gedaan).
Daar komen de katten nog aan (als zich iemand te vroeg verheugt).
Die dan nog leeft, heeft een harden kop.
Die bij andermans leed groeit (zich verheugt), dien staat zijn eigen leed
voor de deur en bloeit.
Die het lang heeft, laat het lang hangen, zei de jongen, en hij speldde zijne
moeder eenen lap aan het voorschoot.
De muizen liggen er voor de kast dood ('t is er schraal).
De hennippen- of kwade muts op hebben (een toornige vrouw).
De nachtegalen fluiten (kindergeschreeuw).
De ooren in den nek trekken (iets weten, maar niet zeggen).
Den neus in den wind steken (onderzoeken).
Den neus optrekken (vies gevallen zijn).
Den neus overal in steken (zich met alles bemoeien).
Den neus voor iemand ophalen (iemand met minachting aanzien).
De ooren laten hangen (moedeloos zijn).
De pot verwijt den ketel, dat hij zwart is.
— 81 —
Be poppen zijn al aan het dansen ('t is begonnen).
Den prins gesproken hebben (veel gepooid of gedronken hebben).
Ben hond in den pot vinden, of de kat (na het eten komen).
Ben pot bekennen (mede overdoen).
De pot verwijt den ketel, dat hij zwart is.
Daar kan de schoorsteen niet van aan het rooken blijven (dat geeft geen winst).
Dat kan de bruine (het bruin paard) niet trekken (ik kan mij deze uitgave
niet veroorloven).
Be schenen verbranden (thuis blijven, of in iets mislukken).
Be knecht scheert de schapen en de heer de varkens.
Be boel gaat op sloffen (achteruit).
Be zaak is op de flesch (bankroet).
Brie is Limburgs recht.
Bat zal men God en den molenaar laten scheiden (de verdeeling is zoo
juist niet).
Be nood doet een oud wijf draven.
Be handen uit de mouw steken (goed werken).
Be hond is verkocht en hij heeft do kooi op (cylinder hoed).
Baar kan men zoo min op aan als op een hand vol vliegen.
Ben honig in den korf hebben ('t geld in den zak).
Be lippen op de klompen, op 't onderste knoopsgat laten hangen (zuur zien).
De lip laten hangen (bedroefd zijn).
De courant van buiten kennen (veel nieuws weten).
Be schodderbroek aan hebben (veel van huis zijn).
Baar hangt de schaar uit (het is er duur').
Bat is een spiegel voor anderen (waarschuwend voorbeeld).
Be stem van één is de stem van geen.
Be nacht schaft raad.
Be oogen zijn grooter dan de buik (begeerlijkheid).
Bie het langste leeft, krijgt alles.
De vingers verbranden (eene fout begaan).
Die het kortst bij het vuur b, warmt zich het best (inwonende erfgenamen
krijgen het meest).
De broodkorsten steken hem (hij heeft het te goed).
Dat moest de vilder zien (als zich iemand geeuwend uitrekt), hij gaf nog wat
meer voor de huid.
Die vies (keurig op de spijzen) is, groeit niet.
Dat moet niet onder het voetvolk komen (niet aan den weg blijven
liggen, of moet geheim blijven).
Des kleermakers week is de andere week (valsche belofte).
De wevers loopen (er komt regen).
De wevel (kalander) blijft van den zolder (er is weinig koren gegroeid).
Be waarheid herbergt niet.
Die goed gast is, moet ook goed waard zijn.
Ben laatsten man den zak opbelpen of ophouden (tot het einde blijven).
De zwerm vliegt aan (de zaajc is gelukt).
Ben zak lappen (betalen).
Daar is niets aan te kerdiezen (verdienen).
Droomen zijn bedrog.
De besle vrienden blijven elkaar uit de beurs.
Dat legt geen boer in zijn venster (niet openbaar maken of hindert niet).
De beenen vasthonden (getnige zyn).
6
— 82 —
Dat heet veleu (redelen), zei Petei Mathijs en speelde door de snaren (een lustig gezelschap).
De geit leiden (iemand foppen, of zwier maken).
De reis aannemen (sterven).
De gèrd afgaan
(id.).
Die de koe aangaat, pakt ze bij den staart.
Daar is dak op het huis (er wordt geluisterd).
De mureu hebben ooren.
Den hals omdraaien als een jonge duif.
Diamant slijpen (leegloopen).
De vlag strijken (zich overgeven).
Dat valt in het stroo (gebed in het bed).
Dat mes snijdt, gelijk een kapotte hond bijt (is bot).
Dat mag de hemel weten (is duister).
De almanak en de courant, brengen de leugens in het land.
Dat is een preneuster (pi. Grathem en omstreken; een lekkerbek en losbol.
Freneste is eeue stad van het Napolitaansche, van oudsher gelijk ook
Sibari, om het lui en lekker leven van hare inwoners bekend).
De uil preekt in het huis (een onverdraagzaam gezin).
De jongen is beschimmeld (ongezond, wegens slecht gedrag).
Die op zoo min ziet, is een kniesoor.
De plaat poetsen (wogloopen).
Dat is een schuinsche of schuine (slimme deugniet).
Dat komt uit het verfpotje (is gelogen).
De kerk in het midden laten (niet het uiterste vorderen).
Dat is mij een Steven (domkop).
De zweer breekt hem open (zijn plan is ontdekt).
Dat is een gevonden klunter.
Daar vindt een blind varken ook een eikel (een domoor z ^ t een wijs woord).
Dat is een keukenpeter (hij bemoeit zich met de keuken).
Den ketel schuren, zonder dat hij schoon wordt.
Die vrouw is te rief (verkwistend).
De oven heeft van achteren ook een gat.
Dat is niet ommezus (niet zonder doel).
De duivel is in den kelder.
Daar is de duivel los.
Dat is me een halfgehangeu (slordig mensch).
Dat moet de goede met den kwade misnieten (misgelden).
De vierde is om den vijfde uit (hij heeft zijn vijf zinnen niet bij elkaar).
De gelegenheid maakt den dief.
De oefening maakt den meester.
Die vrouw heeft de broek aim.
De wijsheid in pacht hebben.
De vink is uit de kooi.
De vogel is gevlogen.
Dat is een leêge, — dat zijn leêge (kwade trekken).
De gazet van het dorp.
Dat is maar luizenzalf (niets waard).
Die kaatst, moet den bal verwachten.
Den bal misslaan.
Die eenen put voor een ander graaft, valt er zelf in.
Den achterhaam trekken (zijne beloften intrekken).
— 88 —
Dat ziet er uit als een vlieg, die uit den inktpot komt krnipen.
De os is vet (de -zaak is geklonken).
De speelman zit op het dak ('t gaat er lustig toe).
De vos verliest wel zijne haren, maar niet zijne streken.
Die heeft ze (is rijk).
Dat spant de kroon.
Die niet naar de ouders luistert, moet naar het trommelsvel luisteren.
Dat is een domme kraai (meid).
Die geeft, wat hij heeft, is waard dat hy leeft.
Den vogel kent men aan de veeren.
De eene speelman is den anderen een deuntje schuldig (collega's moeten voor
elkaar iets over hebben).
Die eens hond heet, heet altijd hond.
Die eens den naam heeft van Iaat opstaan, houdt hem altijd.
Die den naam heeft van vroeg opstaan, kan gerust Iaat blijven slapen.
De kat in den kelder metselen (slechts oppervlakkig genezen).
Die het laatst (onderste) uit de kan wU, dien valt het deksel op den neus.
De kruik gaat zoolang te water tot zij barst.
Dat is ook een armoedspens (klein schraal ding).
De pap is verzouten (de zaak is bedorven).
De eene houdt den zak op en de andere vult hem ('t zijn twee bedriegers).
Door het een oor in, door het ander uit.
De eene bedelaar gunt den anderen, dat hij in de deur staat.
Dat heeft kop noch staart (geen zin).
De koe staat op den zolder (is droog, geeft geen melk).
Dat is me een soezer (droomer).
De soep is de breu niet waard. — De kool is de saus niet waard.
Dat is een broodmaal (mager).
Dat is een veeg of helleveeg (kwaad wijf).
Den klomp zetten (met st. Nicolaas, iemand iets afbedelen).
Dat is een vilder (a^tter).
Door dik en dun moeten.
De akkerman wordt wel grijs, maar niet wijs (voor hem blijft altijd iets te
leeren).
Dat zal hem zuur opkomen (verdrieten).
Dat zal hem opbreken
( id. ).
Daar rookt de schoorsteen vroeg (het boeltje zal er gauw op zijn).
Dat zet kwaad bloed.
Den kramp in de beurs hebben (gebrek aan geld hebben).
De wind van achteren is goede spoed.
Die keur-boom zoekt, zal vuil-boom vinden.
De zaak valt vuil uit.
Die goed sluit, bewaart den dief zijne eer.
Die vóór kooit, die v<5ór maalt (premier venu, premier servi).
Dat zijn goede noten, als zij gekraakt zijn.
Dat zijn harde noten om te kraken.
De scherpste maners (scbnldvorderaars) zijn de slechtste betalers.
Die niet vertrouwt, die niet deugt.
Dat zijn twee kleermakers van ééno naald.
De aanhouder wint.
De boog kan niet altijd gespannen zijn.
De appel valt niet ver van den boqm.
— 84 —
Die zijn lichaam bewaart, bewaart geen doore noot.
Uie hem wil foppen, moet vroeg opstaan.
De dood heeft altijd eene oorzaak.
De klokken zijn voor de gekken.
De gekken krijgen de kaart (aux innocents les mains pleines).
De apen, die te hoog klimmen, laten hunne billen zien.
Daar zou geen hond brood naar eten (naar zulke verwijtingea).
Dat klinkt als een pruik in een papketol.
Dat klinkt als een vossestaart in een bijenkorf.
De zoeker van de kunst is de vinder van don bedelzak.
Die de dochter wil trouwen, moet de moeder vrijen.
Dat heet prakkezeeren, zei de kleermaker, toen moest hij den Inp naast het
gat zotten.
Den brom opdraaien (kijven).
Dat wast als kropsla.
Die ezel geboren is, zal niet als paard sterven.
Die de kool op den voet heeft liggen, schudt hem er af.
Die veel zegt, moet voel weten.
Die veel zegt, heeft veel te verantwoorden.
Die lui is, moet loos zijn.
Die niet hooren wil, moet voelen.
Die zijnen kost met spinnen moet winnen, moet zich dapper weren.
De arbeider is zijn loon waard.
Die zalig wil sterven, late zijn goed aan de rechte erven.
Die zich aan eenen ezel wrijft, krijgt er haren van.
Mie zijne schulden betaalt, vermeerdert zijn goed.
Die 't klein niet aanvaardt, is het groot niet waard.
Die vogels vangen wil, moet er niet met knuppels naar werpen.
Die veel begint, weinig voltrekt.
Die wat spaart, die wat heeft.
Doen is een ding.
Duistere morgens geven heldere dagen.
Die eene stiefmoeder heeft, krijgt ook weldra eencn stiefvader.
De naaste vrienden volgen het lijk.
Die niet komt, behoeft ook niet te vertrekken.
De wereld is vol pijn, en elk heeft de zijn.
De een spreidt het bed, de ander gaat er op liggen.
Dat heeft het geld gekost, zei de vrouw aau den jongen, en toen goot zij
hem de kofËedras in zijn tas.
Dat is een hond van een paard, zei de jongen, toen reed hij op eene kat.
Dat zal wel gaan, zei de jongen, toen moest hij het kalf naar de stad dragen.
Die niet komt, die niet maant.
Die niet gaat, die niet komt.
Die 'E morgens wat spaart, 's avonds wat heeft.
Die zich met een bedelaar slaat, krijgt luizen.
Die alles wil hebben, krijgt niets.
Die verder wil springen (£in de stok reikt, valt in de gracht.
Dat gaat aan, zei het oud wijf, toen haar rok in brand stond.
Dat helpt tegen de muizen, zei de boer, toen stak hij zijn schuur in brand.
Dat had ik niet gedacht, zei de boer, toen viel hij van den wagen.
De maand April heeft zijn eigen wil.
De boom valt niet TOS één slag.
— 85 —
De boter is jaarlijks driemaal dol : eens als ze te week, dan als ze te hard
en eindelijk als ze er niet is.
De broeders tasten met twee handen, de zusters maar met ééne.
De dag wil ook eenen avond hebben (men moet ook rusten).
Die het brood eet is even zoo goed, als die het geeft.
Die den hond tergt, moet het bijten voor lief nemen.
Die de handschoen of schoon past, trekke hem aan.
Die de oogen niet opent, moet den buidel open doen.
Die lust heeft tot dausen, is licht voorgespeeld.
Die slaapt doet niemand kwaad.
Die de schade heeft, heeft den spot er op toe.
De dood wil eene oorzaak hebben.
Die vroeg zaait, die vroeg maait.
De vrouw kan meer door het venster uitwerpen dan de man door de
sell uurdeur invaart.
Die al te vriendelijk is, heeft iemajid bedrogen of wil iemand bedriegen.
Die goed zit, beware zijnen rug.
Die licht gelooft, wordt licht bedrogen.
De lijder overwint den strijder.
De menschen kent men aan den gang en de vogels aan den zang.
Die anderen jagen wil, moet zelf meeloopen.
Die bang is, is gauw gejaagd.
Die niet komt te rechter tijd, die is zijn maaltijd kwijt.
Die niet wil, die niet zal.
De praler heeft geen brood, en de klager heeft geen nood.
Dat deuntje hebt ge al zoo dikwijls gezongen.
Dat zijn ze niet die „Wilhelmus" blazen, zei Hansken van Gelder.
Dat zijn de ware broeders niet;
De beste zang verdriet ook wel.
De oude deuntjes zijn de beste.
De speelman zit nog op het dak (er is nog vreugde).
De zang sust geen maag in slaap.
Den boventoon zingen.
De vogels, die te vroeg zingen, worden door de kat geknapt.
Die goed zingt, laat zich plagen.
De gewoonte is alles, poes, zei de bakker, en liij veegde met zijne kat den
heeten oven uit.
Dat heeft geen zwarigheid, zei de bakker, toen hij hel brood te licht maakte.
De zaak is niet te betrouwen, vader, zei de jongen, log eerst den stok op zijDe leugen heeft korte beenen, on al loopt ze nog zoo snel, de waarheid
achterhaalt ze wel.
Dat zal mij niet meer overkomen, zei de gauwdief, toen moest hij naar de galg.
De omstandigheden veranderen het geval.
Distels en doornen steken zeer, kwade tongen nog veel meer.
Doe wel en zie niet om.
Die de roede spaart, haat zijn kind.
Die in honig iiandelt, lekt zich somtijds de vingors.
De tijd van don tegenspoed is het jaargetijde der deugd.
De ledigheid is de roost der ziel.
De eene haan doet den anderen kraaien.
De kwade tong stinkt voor hemel eu aarde.
De volste korenaren hangen het laagst.
— 86 —
Een appelenschip, of -achait (koude bui).
Een blauwe maken (verzinsel, leugen).
Een blauwe scheen loepen (afgescheept, geweigerd worden).
Een stillen maken (onbemerkt vertrekken).
Een bloempot malcea (met de armen in de zijde staan).
Een goede bessem (hüi-svrouw) is maar alles.
Een kiud dat in de wieg ligt, kan niet weten wat zijne voogden doen.
Erwtensoep koken (als 't gedaan is, de tijd om is).
Een in 't oog, één in de hand, één in den mond, zoo eet men mosselen.
Eeue kat in den zak koopen (bedrogen worden).
Volksbijgeloof uit Hessen, waardoor iemand die den duivel, onder voorwendsel van hem eenen haas te verkoopeu, eene zwarte kat in eenen zak
stopt en dien met 99 knoopen toebindt; voor welke levering de verkooper
van den zwarte een stuk geld, „Heckthaler" genoemd, ontvangt, hetwelk
iedere nacht een nieuw geldstuk er bij toovert. Om den duivel te doen
verschijnen, moet men in den langsten nacht driemaal om eene kerk gaan,
en zoo dikwerf men aan de deur komt, door het sleutelgat deu koster
roepen, waarop integendeel de booze verschijnt en de kat in den zak tegen
betaling van een Heckthaler in ontvangst neemt.
Er blaft kat noch houd meer naar.
Een pot nat (van dezelfde soort).
Eene kinderhand is gauw gevuld.
Eiken heilige zijn licht geven (suum cuique, ieder 't zijne).
Een krab in het oor snijden, een knoop in den neusdoek maken (om iets
goed te onthouden).
Een gezicht van oude lappen (ontevreden gezicht).
Een leven als een oordeel (groot gedruis).
Een mensch heeft maar een woord.
Een mensch gaat een weg.
Een getuige, geen getuige.
Een ei of appel met iemand te schillen hebben (eene zaak of een geschil
te vereffenen).
Een ongeluk is geen kind, anders waren er meer.
Een geluk bij een ongeluk.
Een moet de asschen uitdragen ('t misgelden).
Een gek paard rijden (dom handelen).
Er is roet in de buis, of er is een haar in de boter (er hapert wat).
Een goeden gevel aan het huis hebben (groote neus).
Een slagveder uittrekken (verzwakken).
Een goeden stoel treffen (laog uitblijven).
Een groot man heeft eene groote broek noodig.
Een kort gebed en eene lange braadworst (kleine oorzaken, groote gevolgen).
Een hommel in de hut (huiselijke twist).
Een uil in den korf (bezoek).
Een sterk stuk op eene oude broek (wonder voorval).
Ëngelsch spreken tnsschen den duim en deu voorsten vinger (veel geld hebben).
Er is geen zalf aan te strijken (er is niets aan te doen).
Een geheugen van twaalf uur tot middag (zwak).
Er is geen vet aan te scheppen.
Een wit voetje hebben (gunsteling zijn).
— M—
Een zondags-lijk slaat de week niet kwijt.
Een goed woord vindt eene goede plaats.
Een goede kruip-in (partij).
Een klein Parijs (weelderig plaatsje).
Een stok of een wis snijdt men waar hij is.
Een lijk of een bruid (als de klok slaat onder het luiden).
Ezels koppigheid, boeren begeerlijkheid en snijders hoovaardigheid, die duren
tot in der eeuwigheid.
Er zitten puinen in ('t goed is belast).
Een slag van den windmolen hebben (zot zijn).
Ergens iets bij doen (overdrijven).
Eene lapdoos (huisvrouw die schulden maakt).
Eene snuffeltasch (ijdele en nieuwsgierige vrouw).
Een leelijke stinkert (een modeslaaf, die zich met pommade heeft bestreken,
of eene zeer slecht uitgevallen onderneming).
Er van doorgaan (vluchten).
Een bed- of gordijnenpreek (vrouwen geknor).
Een mond als een papegaai (prater).
Eeu kerel als een drieblok (sterk).
Een goede boer kan wekelijks eene kar mest uit zijn huis keren.
Een zwavelstok in tweeën, een cent in duizend stukken bijten (overdreven
spaarzaam zijn).
Erg zijn (benauwd voor uitgave).
Eeu stem als een trompet of orgel.
Een kippengehougen hebben.
Een appeltje voor den dorst (eeu spaarpenning voor den ouden dag).
Een omgekeerde rok is niet veel waard (van iemand die zijn stand met een
anderen verwisselt).
Er is een gat in de kribbe: de haver valt er door.
Een keel als een trechter.
Een doekje voor het bloeden.
Een bult is geen gebrek.
Er is verraad in de wacht.
Eene slechte kar op de heide is beter dan een goed schip op het water.
Een uil vangen (dut, siesta).
Een gat in den zak hebben (zonder geld zijn of veel verteren).
Een gerust geweten, is een zacht oorkussen.
Een oortje is ook geld.
Er blijft hem wat aan de vingers hangen.
Een kerel als een boom ofteus.
Er is geen water of het wordt wel eens troebel.
Een goede kruiwagen is de beste hefboom.
Er is niets in het vet.
Een valsche spin (kwaad meiege).
Er is geen pot zoo scheef of er paat een deksel op (het leelijkste meisje kan
ook een man vinden).
Er is veel gerief in een zak.
Een vliegende kraai vangt meer dan een zittende.
Er is maar geen opkrijgen aan.
Er is een haas in de kool.
Een roes op hebben.
£r heeft hem eeu jood op zijne broek gespuwd (zij beeft een gat).
— 88 —
Een anders dood, is een anders brood.
Br kan geen koe kalven of hij moet er bij zijn.
Een heel karwei (last).
Er wordt geen koe bont gescholden of ze heeft plekken.
Eeii vogel in de hand is beter dan tien in de lucht.
Een troefje leggen (kaarten).
Einde goed, alles goed.
Een man een man, een woord een woord.
Een geweten waar men een kar hooi in kan omkeeren.
Bik zijn meug (zin, lust), zei de jongen, mijn vader eet de kool en ik eet
het spek; o f . . . . zei de boer, en hij at vijgen met haring.
Ben goede dienst is een anderen waard.
Er schort wat aan (er hapert iets).
Er is iets in oor-wegen (in aantocht).
Ben eerlijke hand gaat door het gausche land.
Beu raaf bijt den anderen geen oog uit.
Elk huis heeft zijn kruis.
Eindelijk wil toch de boer zijne koe betaald hebben.
Eten en drinken houdt lijf en ziel bijeen.
Elk moet zijn eigen zak ter molen brengen.
Ben goede vriend mag eeuen anderen mede brengen.
Een steen kan geen meel malen.
Een akkerman is een plakkerman, maar goed is hij, die een handwerk kan,
zei de bezembinder.
Een monnik buiten het klooster, is een visch buiten het water.
Een gaande voet, veel voordeel opdoet.
En daarmede is het liedje uit.
Een goed lied mag men driemaal zingen.
Een zoet gezang, een zoet woord.
Ben bedroefd man doet zelden een goeden koop.
Een blind hoen vindt toch wel een graankorrel.
Een dronken man spreekt uit des harten grond.
Ben goede nabuur is beter dan een verwijderde vriend.
Ben mager akkoord is beter dan een vet proces.
Ben doode en een bruid moeten beiden het huis uit.
Een dood kind heeft een levend bij het been.
Een noodslag is geen doodslag.
Een warm man is een vast man.
Een gewillig paard moet men niet te hard drijven.
Een zittend man kan zich veel bedenken.
Br is niemand die ons jaagt.
Een weduwenkleed is lang; elk treedt er op.
Ben man van verstand acht niets te gering.
Een groot zeil op een klein schip, moet len gronde of op een klip.
Eer en voordeel gaan zelden met elkander.
Eigen lof stinkt.
Eigen haard is goud waard.
Een half ei is beter dan een ledige dop.
Gr
Geen haan zal er naar kraaien (niemand zal het weten).
— 89 —
Oij zijt te laat opgestaan (de kans is verkeken).
Oaan, alsof men ten offer gaat (langzaam).
Geld in de Maas smijten (onnoodig uiljjuvtMi).
Gods water over Gods leem, of land laten loopen.
Getroffen, zei de jongen, toen wierp liij zijn kameraad een oog uit.
Gelijke monniken, gelijke kappen.
Gij moet naar mij niet zien (de gastheer).
Gij zijt vroeg op geweest (bij de hand).
Groote honden bijten elkaar niet.
Gij zijt een droge stokvisch.
Gij klungel! (lichtzinnig meisje).
Gij zijt een pampzak (gulzigaard).
Gij bange.piering, of wezel.
GIJ slobberdoos (lekkerbek).
Gelijk goed, gelijk bloed, gelijke jaren, zijn de beste paren.
Geen nieuws, goed nieuws.
Goede rust, goede mast.
Goed overlegd is half gedaan.
Geld verloren, veel verloren; eer verloren, meer verloren; ziel verloren,
al verloren.
Groote parade, klein garnizoen (kale opschik).
Gekrulde haren, gekrulde zin, daar zit de duivel driemaal in.
Goed is goed, maar al te goed is allemans gek.
God lof dat ik er niet tusscheu ben, zei de schoolmeester, toen vochten
zijne jongens.
Gelijk gezelt zich, zei de duivel, toen ging hij met een schoorsteenveger.
Gelijk hoort te zamen, zei de duivel, toen had hij een advocaat, een kleermaker, een wever en een molenaar in den zak.
Goede vrienden blijven elkaar uit den geldbuidel, of zak.
(Jbede zangers drinken graag.
Goeden dag te zamen, zei de vos, toen kwam hij in het kippenhok.
Geld en goed is ebbe en vloed.
Gelijk zoekt zich en gelijk vindt zich.
Genoeg is veel.
Goed maakt moed, moed maakt hoogmoed en hoogmoed is nimmer goed.
Gods zegen is zoowel in water als in wijn.
Grijpt als het rijpt (neemt de gelegenheid .waar).
Geen rijker man in dorp of steden, dan hij, die altoos is tevreden.
H
Hij weet waar Abraham den mosterd haalt.
Het is zoo oud als de weg naar de Peel.
Hij heeft er een achter zich, dien hij niet ziet (hij is trotscb).
Hij weet van toeten of blazen.
Het zal er weer bakken (vriezen).
Het is juist zoo breed als het lang is.
Hij zegt het tegen geen boomen of er staan wel menschen achter.
Hij heeft meer boter van die vrouw gekocht (heeft er de proef van).
Hij is gebeten (beschonken).
Hij slaat (of raadt) er naar als een blinde naar het ei.
Het bloempje van het dorp (de schoonste vrijster).
— 90 —
Het bandje er om (een vierde borrel).
Hij heeft het boschje gesprokkeld (is dronken).
Hij is goed beslagen (kundig zijn, veel geld hebben).
Hij is benauwd (gierig).
Hij vriiagt er niet naar, wat de boter kost.
Hot zal er goed gaan, zei baas Nol, en toen kreeg hij niets.
Hel sluit, of past als een bus (goed).
Het klinkt als een klok, of bel.
Hij is er zonder kleedersclieuren (kosten) afgekomen.
Hij is zoo bang als een wezel.
Hij is eon gaaplepel (nieuwsgierige).
Hoe later op den dag, hoe schooner volk.
Het gaat hem dun (armoedig).
Hij draait als een wassen neus, als een haan op den toren, met alle winden.
Hot deksel van den pot lichteu.
Hij spreekt Fransch als water (goed), als cene oudo koe Spaansch (slecht),
niet haren op (id.).
Het is aan de kinderen op de straat bekend.
Hij komt er kaal of geschoren van af.
Hij is genoeg gekruist.
Hij heeft een kop op.
Hij is don koning te rijk af.
Hüt hangt aaneen als gekapt stroo, droog zand (slecht), als pek of klct (vast).
Hij lieeft do klokken hooren luiden, maar weet niet waar de klepel hangt
(kent de zaak niet grondig).
Ifij zit als een luis tusschon twee nagels (benepen).
Hij leeft er maar op aan.
Hij geeft zich op de lappen, zolen (op reis).
Hij is van Lotje getikt (zot of dronken).
Hij is nii.'t op zijn mond gevallen.
Hoorcu en zien zou iemand vergaan (als er geraasd wordt).
Hij is ecu nagel aan mijn doodkist.
Hij heeft veel noten op zijn zang.
Hij heoft een harde noot te kraken.
Het muisje heeft een staart (de zaak heeft gevolgen).
Hij houdt do oorcn stijf (weet het, maar zegt het niet).
Hij rookt ecu kwade pijp (is zeer ziek).
Hij heeft de pijp leeg (is sterveusziek).
Hij is geen pijp tabak waard.
Hij kijkt als eene pad op een kluit (verbluft).
Hij is van de natte gemeente (herbergsman).
Het paard moet niet achter de kar gespannen worden.
Hij valt niet mak (is ruw, onhandelbaar).
Hij is lic!it gepaaid (tevreden gesteld).
Het hekken in den ouden toor laten hangen (de zaken laten als ze zijn).
Hij zal niet veel potjes meer breken (is zeer ziek).
Hoe korter bij de kerk, hoe slechter Christen.
Hij heeft de reis aangenomen (is dood).
Hij is van do sokken (beschonken).
Hij heeft den schelm achter de mouw (is valsch).
Hij heeft gesnuifd, een stevel aan, een stuk in zijn kraag (is beschonken).
Hij heeft een schans te weinig (is simpel, niet sterk).
— 91 —
Het is maar schooiers koffie.
Het is scliuddekul, krasmoniak, kciebrekcr (sleciite wijn), kopbreker (koppige wijn of bier).
Het is maar een spoorslichter (een raadslid).
Hij zal in geeu lionderd gaten te gelijk loopen.
Hij kijkt God naar de oogen.
Half gaar zijn (niet kundig genoeg, of van zwakke gezondlioid).
Het is voor de ganzen niet gebrouwen (goed bier of wijn).
Het geluk is ruw van voren en kaai van achteren (wil men het naloopen,
men kan het niet krijgen, en komt men het tegen, dan heeft men het
van zelf).
Hoe ouder, hoe gekker.
Het geluk is niet uit de wereld, maar het dient alloman niet.
Hij weet van God geen kwaad (onnoozel).
Het zal dezen nacht geen honig dauwen (koude in den zomer).
Hij is liaantje vooraan (het eerst, voorop).
Hart op, dorscht goed (harten uitspelen in 't kaartspel).
Hulp, of nabuur roepen (op do kermis verzoeken).
Hij is uit de hel gekropen, toen de duivel sliep (liij is sluw).
Het hekkon heeft hem gevat (noodlottig toeval).
Hangen is geen haast (als iemand iets wil op staandcn voet).
Hoo ooliger hond, hoe meer vlooien (hoe kleiner, hoe ondeugender).
Het is in de kousen geschoten (er is niets van gekomen).
Het is maar een weet.
Hij komt vau sint Jau en weet nergens van.
Het is alle dagen geen kermis.
Hij ziet uit als O. L. Heer aan 't kruis.
Hij is het scharkukske, de Benjamin (de lieveling).
Hard voor de schenen hebben (ironisch : uicts te doen hebbon).
Hij is er naar toe (dood).
Hij is gauw getreden (boos).
Hij heeft den mond thuis gelaten (stoin).
Hem is een harde tand getrokken (groot verlies).
Hij weet niet in wat toren de klokken hangen.
Hij heeft den vos gemeten, maar bij ieder kwartier dou staart or afgelaten
(te korten afstand opgeven).
Het past als een vuist op oen oog, een tang op ecu varken.
Hij heeft vlooien (streken).
Hunne eieren hebben twee dooiers (liun doen en hebbon is beter dan dat
van anderen).
Hij is een pauwhaan (pronker).
Hij is een kwikstaart (jonge snuiter, die te vcol van zijn eigen maakt).
Hij heeft eenen snoek gevangen (natte voeten).
Heeft het vlas ook bellen aan ? (om meisjes te plagen die vlas plukken).
Uet vragen staat vrij, het weigren er bij.
Hij heeft een ongelukkig nummer getrokken (is in zijne ondernemingen ongelukkig).
Het is nog in de wittebroodsweken (het gaat er nog lustig en blij toe).
Het zandniannetje komt (men krijgt slaap).
Hooien als de zon schijnt (bij tijds de zaak afmaken).
Het zal er haren waaien, zei kaalkop (het zal or druk zijn in kwaden zin).
Het lot valt altoos op Jonas.
— 92 —
Het is gebakken (klaar).
Hij heeft geen gal in (is zachtmoedig).
Hij laat zich zijne kaas niet nemen.
Het zal er dengen (goed gaan).
Honderd pond met de ladder (licht varken).
Hij heeft met den uil gevochten (verwarde haren).
Hij leeft als God iu Frankrijk (onbezorgd).
Hoe hooger gevlogen, hoe dieper gevallen.
Het geld dat stom is, maakt recht wat krom is, en wijs wat dom is.
Het begint zich al te doeken, zei de wever (de zaak gelukt).
Hij heeft den polver niet uilgevonden (is niet slim).
Haai, haai, zei de jongen (had ik het maar).
Hij begint Ie leeren (zich te verbeteren).
Het is jammer dat zulk een gapert geen schepen is geworden.
Hij zal den Meischen koekoek niet meer hooreu (borstlijder).
Hij bijt er niet op (ongenegen).
Hij is binnen. -Hi] heeft zijn schaapjes op het droog (rijk genoeg).
Hij is niet schuld aan den krijg, oorlog (heeft er geen schuld aan).
Hij heeft een breuk gelijk de paterskerk (pi. Sittard).
Het is zoo breed als Geilekerken (pi. Sittard).
Hij maakt mij zoo lam als eene schop (pi. Sittard).
Het empért hem (hij heeft er spijt van, pi. Grathem).
Hij is naar A.ldeneik geweest (pi. land van Thorn; herinnering aan de
strooptochten die de edelen Evoör van Ensebroek vroeger tot Aldeneik
voortzetten. In 1788 werd hun roofnest op last der abdis van Thorn
verbraad. De laatste telg van dit aloud Spaansoh geslacht stierf in 1826
in de grootste armoede in een hutje nabij Hagerhof (Grathem). Haar
naam was Elisabeth Evour van Easebroek. Zie overigens L i r a b u r g s o h e
L e g e n d e n i, hl. 199).
Hij heeft de pips (is ziekelijk).
Hij loopt met de ziel onder den arm (weet niet wat te doen).
Het zal gebeuren in het jaar één, als de uil preekt (nimmer).
Het is een maroedel (slordige vrouw).
Het is een planken menheer (met hoog opstaanden halskraag).
Het is een echte poeiakker (ijverig werkman).
Het is een schrabbelhaus (gierigaard).
Het is een vuile knoedel (onzindelijk meusch).
Het gaat van Meiel op Sevenum (omwegen).
Hij is nog niet te Ooi over (hij heeft zijn doel nog niet bereikt, of hij is
nog niet in veiligheid. Dit zeiden de edele heereu, vijanden van den
graaf vaa Goor, die hun met achterlating van zija hoofddeksel ontsnapt
was, uitroepende: beter deu hoed dan den kop verloren. De graaf kwam
echter te Ooi over de Maas en was een vrij man. Zie L i m b. L e g . i, bl. 164).
Hij hoort de pieriken in deu grond niezen (een geslepen, gierig man).
Hij ziet om als Schoof's hond (heeft geen goed onthaal genoten. Zie L i m b .
L e g e n d e n i, bl. 223).
Hij is een bierbuik.
Hij kijkt als azijn.
Hij lieeft een hart als steen.
Het is een slimme vogel.
Hij trekt zijne beenen langwerpig.
Het is een saaielaar, wauwelaar (vervelend prater).
— 93 —
Hij lult op de pof (praat in het honderd).
Het is een arme hals.
Hij is zoo kaal als een luis.
Hij heeft veel duiven op zijn dak, veel noten op zijn zang.
Hij staat het goed met zijn eigen.
Het is in het donker zoo goed als zonder licht.
Hij krabt zich achter de ooren, waar 't hem niet jeukt.
Hij lieeft zijne boenen met muggenvet gesmeerd (om te dansen).
Hij zit als een leeuwerik op een kluit.
Hij knijpt de kat in het donker.
Hij is nog niet droog achter de ooren (zonder ondervinding).
Hij liangt den schijnlieilige uit.
Hij kijkt als de dood van Yperen.
Hij is een kwast.
Hij is hem in het haar gevlogen.
Hij is een vierkante (lomperd, onbesciiofte vlegel).
Het geld gaat er door deur en vensters uit.
Hij laat hot zilver zien (de tanden).
Het is vet weder (gewenschte regen).
Hij weet niet of hij van voren leeft of van achteren dood is (traag, lui).
Hij kookt drieërlei in een pot: aangebrand, lang van nat en nog niet gaar.
Hij spreekt keukenlatijn (onverstaanbare taal; zulk latijn werd door llomeinsche slaven gesproken).
Hij is gauw op zijn teen getreden.
Hij kijkt als een valk.
Hij kijkt als een pad uit een ankergat.
Hij draagt op twee schouders (dubbelhartig).
Hij heeft den dood op de lippen.
Hij haalt het uit de pekel (raoeielijk).
Hij gaat achteruit.
Hij lieeft letters gegeten (is geleerd).
Hij heeft er maar vier en een krentebroodje (zinnen).
Het is een houten Klaas.
Hij is niet veel peren waard.
Hij is een sterrekijker.
Hij kijkt als oen varken, dat do ooren vol water heeft (suf).
Hij speelt op zijn poot, op geen klomp (is te duchten).
Hij laat zich niet voel gevallen, gezeggen.
Hij spreekt goed, maar wijst kwalijk. (Dit zei een gauwdief in het land
van ïhorn, toen de gerechtsdienaars der vorstin hem kwamen zoeken. Do
huisbaas zeide, dat hij niet in de kamer was, maar wees tegelijkertijd op een
kast, Waarin de dief verborgen was, die de bewegingen van zijnen verrader door een spleet van de kast bemerkte. Het spreekwoord is gebleven
en wordt gebruikt, wanneer iemand een raad heeft gegeven, die niet goed
uitvalt).
Hij vergaat als sneeuw voor de zon, als schuim op het water.
Het is koekoek een zang (altoos eens).
Het komt hem op gelijk eenen hond, die gras eet (het berouwt hem).
Hij teert van den hoogen boom af.
Hij verdient den kost met achteruit gaau (eigenlijk: de touwslager; figuurlijk:
verval van krachten of fortuin).
Hij heeft te diep in het glas gekeken,
— 94 —
Hij heeft fijne handjes (is lui).
Hij heSft hem onder don duim (onderworpen).
Hij meent dat hij het heel is.
Hij heeft een streep weg.
Hij loopt met het houtje.
Hij is een platte Peter, een Siemen (dom).
Het is een Trien (zachtaardig man).
Hij is de beste broeder ook niet.
Het is een Zebedaeus (onnoozele).
Hij houdt zich van de windzijde.
Hij Icomt van üulken, of Geel (zot).
Hij is hem niet groen (ongenegen).
Het zal hem nog Spaansch voorkomen (niet goed).
Hij is een blauwe (protestant, herinnering aan de blauwe tenue der protestantsche infanterie tijdens de godsdienstoorlogen. Zie Jos. HAJBKIS, J a n
Van W e e r t en J a n Van der Croon, bl. 21).
Het is markt (er gaat wat gebeuren).
Hij weet hem naar den mond te praten.
Hij geeft den hond wat op de ribben.
Hij is half hond en half visch.
Hij weet van breken noch buigen.
Hij wordt op straat gezet.
Hij heeft het hoog in den bol.
Het is er gepeperd (duur).
Hij heeft geld met den dikke (genoeg).
Hij kan hem niet zien noch lachten (niet uitstaan).
Hij heeft een spons in het lijf (kan goed drinken).
Hij speelt op de grove suaar.
Hij huilt met den wolf ia het bosoh.
Hij is erg afgevallen (mager).
Hij valt vuil (moet bekennen, dat hij ongelijk heeft).
Het klapt, of klapt als een zweep (stemt overeen).
Hij klapl zich aan de galg (verklapt zijn geheim).
Hij draait zich op een cent rond (is gierig).
Hij is bij de pinken (behendig).
Hij speelt met hem gelijk de kat met de muis.
Hij heeft den kolder, of den buldert in den kop.
Hij zuigt hot uit den duim (liegt het).
Hij leidt liem op het ijs (fopt hem).
Hij komt hem in zijn vaarwater (maakt hem conourrentio).
Hij laat het rollen (verteert veel).
Hij heeft een pruim op (roesje).
Hij heeft liet hoogtij op (ronden hoed.)
Hij slaat hem de ruiten in (bederft zijn zaak).
Hot sta^t op zijn geld als een stuiversmikske (vaste prijs).
Hij hoadt zich met vodden op.
Hij weet nog niet waar de deur open gaat.
Het is een perser (indringer).
Hij kijkt alsof hij bevrozen was.
Hij is een luie scheper (schaapherder).
Hij eet als een wolf.
Hij is zoo vet als een pjjpesteel (mager).
— 9B —
Hij ia een kaaljakkert.
Hij schiet met los kruit (losse praat).
Hij is niet van stroo (zoo dom niet, als hij zich aanziet).
Hij is een yogel voor de kat (gaat sterven).
Hoe grooter nood, hoe nader God.
Hij moet gebombarist worden.
Hij schiet met zilveren hagel (een jager, die zijn wild koopt).
Hij heeft een rug als een kameel.
Hij houdt een oog in het zeil.
Hij heeft een oog in den nek.
Hij heeft er zooveel verstand van als een os van het zevengesternte.
Honig om den mond strijken.
Hij is bij zijn woord gelijk een haas bij zijne jongen.
Hij heeft hem in de gaten (begrepen).
Hij staat met eeneu voet in het graf.
Hij leeft op een grooten voet (weelderig).
Hij laat den wind maar waaien, of den boer maar dorschen (onbezorgd).
Hij komt van Merummer markt (pi. Roermond).
Hij is goed uit de broek gewassen.
Hij kijkt niet verder dan zijn neus lang is.
Hij heeft pit, of merg in de beenderen (geld).
Hij heeft een kop op als een karthuizer.
Hij heeft eenen bok geschoten, of een flater gemaakt (fout begaan).
Hoogmoed komt voor den val.
Hij heeft wat in de melk te brokken (is vermogend).
Hij is geslepen (slim).
Hij zit met de handen in het haar (peinzend).
Hij is een daimdraaier, een flikflooier (onoprecht).
Hij laat alles blauw-blanw (de zaak in statu quo, gelijk zij was).
Het kan alle dagen geen kermis zijn.
Hij heeft het rijs gestoken.
Hij houdt zich gesloten (zwijgt).
Hij is overal of nergens te huis.
Hij is zoo welkom als een hond, of poes in eed kegelspel.
Hij ruikt naar de spade (is stervens ziek).
Hij is een zandruiter (voetganger, van het paard gevallen).
Hij zit^ als een aap op een stok, of in een porselein-winkel.
Hij is den hoek om (dood).
Hij weet niet van uitscheiden.
Haar mond is op een papegaai geënt.
Hij gaat alsof hij eieren stuk trapt (behoedzaam).
Het vuur sprong hem uit de oogen (van toom).
Hij windt er doekjes om (bewimpelen).
Hij heeft betaald, wat wij nog betalen moeten (is dood).
Hij kan zijne vingeren niet bij zich honden.
Het is een prengel (domme, onbeschaafde jongen).
Het is een ongegeneerde (zonder manieren).
Hij werpt een avel uit om een snoek te vangen.
Hij heeft het neusje van den zalm ('t best).
Hij is allemans vriend.
Hij geeft niets om Saxen (is niet verlegen).
Het u er kales-manes (schraal).
^ 96 —
Het beste paard struikelt wel eens.
Het is geen ezel, die uiets kan, maar die niets wil leeren.
Hij heeft een maag als een soldatenraosel, als een hospitaal (waar van alles
ingaat).
Hij heeft iets op de maag, of op do lever (wat hem ongerust maakt).
Het is mijnheer uit den Haag, die draagt de beste kleeren alle daag.
Het heeft een vuile zijde (de zaak is smerig).
Hij kan zijnen staart schudden.
Hoe langer hoe mooier, of slechter.
Hij heeft hot in de bovenkamer.
Hij heeft een veulken naaat zich, dat hij niet ziet (is trotsch).
Hij heeft eene kaas-boterham gekregen (is met niets afgescheept. Op de dorpen krijgen de jongens, die te jong naar de herberg gaan, en bier of jenever
bestellen, eene boterham van den kastelein; te Veuloo een gast knikkers
of een glas melk).
Hij heeft twee linksche beeneu.
Hij is sraoordronken (geheel en al).
Hij is van het pad af (i,ot).
Het kanon is vernageld.
Hij loopt, alsof hij lood aan de klompen had.
Hij is hoorende doof, of ziende blind.
Hij is een plekpleister (lang van stijl).
Hij is een nachtraaf (blijft laat in de herberg, hiervan nachtraveu).
Hij is een buffel, of beer (brommer).
Hij raapt het voor zijn voeten op (wint het gemakkelijk).
Hij is zoo nat als een poedel of kat.
Half Maart moet de kok het licht bet,alen.
Hij kan niet lijden, dat de zon in het water schijnt (is jaloersch).
Hij is een braaduagel. of braadspit (lange smalle kerel).
Hij kan de lippen niet voor de tanden houden (is praatziek).
Hij is een lekueus (lekkerbek).
Hij drinkt onder den duim.
Hij zoekt zijn paard en zit er op.
Hij heeft hem op den teen getreden (beleedigd).
Hij krijgt van de noten, of van de taart (straf).
Hij houdt van een pintje (herbergsman).
Hij heeft beeuen als oen ooievaar.
Hij heeft eenen hals gelijk een reiger.
Uij kan het blindelings.
Hij is een eerste smous.
Hij loopt zoo recht als een kaars.
Hij rolt als een kaatsbal.
Hij kan geen veder van zijnen mond, geen mag van zijn hand blazen
(zeer zwak).
Het einde spant de kroon.
Hij heeft haken op de tanden.
Hij valt niet zuiver.
Hij is zegvrij.
Hij lult 15 uit (hij praat veel zonder iets te zeggen).
Hij zoekt hot waar het niet verloren is.
Hij is een jeneverneua, jeneverbroer.
Hij is houdvast (gierig).
— 97 —
Hij laat hem een likken (geeft hem een klap).
Hij trekt het door het oog van de schaar (is niet al te eerlijk. WaarscJiijnlijk van het vooroordeel, dat de kleermaker den afval, die door het
oog van de schaar ging, voor zich mocht houden).
Hij is in de wol geverfd (bij de hand, kundig, knap, een doortrapte schurk).
Hij is een windbuidel (verwaande).
Hij schreeuwt als een mager varken.
Hij smijt alles in den wind.
Hij werpt het van zich af (wil er niets van weten).
Hij heeft den hoed op half twaalf staan.
Hij rookt koud.
Hij is een erwtenteller.
Het bloempje buiten den tijd, is een bruid of wel een lijk.
Hij procedeert om een koe en geeft er nog een op toe.
Hij is zoo dik als een Spaansch anker.
Hij ziet uit alsof hem de oogen zijn opengebroken.
Hij is als losgebroken (vol woede).
Hij is een keukeupeter (bemoeit zich met de keuken).
Hij neemt affronten aan voor complimenten.
Hij heeft geen zolder in den neus (niest spoedig).
Hij staat op een slecht blaadje.
Hij is niet van de poes (ongemakkelijk).
Hij trouwt als de klaver uit het veld is.
Hij rijdt uit op moeders veulen.
Het is een eerste sprinkhaan (spring-in-'t-veld).
Hij heeft een hoofd als een spakan (steenen kruik uit de omstreken van Spa).
Hier zou een vette gans wel mager worden (schrale kost).
Hij lacht in zijn vuist.
Hij schiet hem onder de duiven (hij komt in zijn vaarwater).
Hij geeft er den koekoek, of brui van (hij bekommert er zich niet om).
Hij heeft de noten geslagen (de winst).
Hak zoekt zijn pak (qui se ressemble, s'assemble).
Hij sleept er mede als eene broedhen (klokhen) met de kuikens.
Hij kan loopen als een windhond.
Hij heeft beeuen als een taks (dashoud, krom).
Hij slaat vast in zijne schoenen.
Het is een ongeloovige Thomas.
Hij heeft varkensdorst (honger).
Hij kan goed schaven (eten).
Hij is bij de iiand als een oude slof.
Hij is door de mand gevallen, gezakt (bij het examen niet geslaagd).
Hij is minus-habens (gewogen en te licht bevonden).
Hij heeft zijne beste dagen gehad.
Hij is nog slimmer dan honderd boeren uit de 7eel.
Hij is een Feelhaas (komt van dien kant).
Hij is zoo wijs als Salomons kat.
Hij lacht als een kermishond.
Hij laclit als een hond die mosterd gegeten heeft (tegen wil en dank).
Hij heeft het gekregen met vijf vingers en één greep (niet eerlijk).
Hij zit op heete kolen (ongeduldig, gejaagd).
Hij is voor Java (verloren).
Het is een goed kind, dat z^ueu vader slacht (gelijkt), of dat op zijn vader aardt.
7
— 98 —
Hij kijkt, of hij geen drie kau tellen.
Hij lacht met zijn heel gezicht.
Hot hemd is mij nader dan de rok.
Hij kan een cent ia duizend stukken bijten, of hij draait een oortje eerst
om alvorens 't uit te geven (is zeer benauwd om iets uit te geven).
Het is op den korf gestooten, dat het hengsel er van davert (iete vau verre
doen bomerken).
Hij heeft hem gepolst.
Hij heeft den bodem uit de kist aan (paaschbest).
Hij is door het oog eener naald gekropen (van eene gevaarlijke ziekte
genezen).
Hij laat knollen goed moes zijn (onverschillig).
Het hangt aan een zijden draadje.
Hij is bekend als een bonte hond (alom).
Hij vreet zich op van gift (spijt).
Hij is katje van de baan (vooraan).
Het is eene vrouw als een wolk.
Hij ziet er uit als melk en bloed, of als liet eeuwig leven.
Hij heeft een mond als een schuurpoort.
Hij is zoo dom als een hout.
Het goed is naar de maan (weg).
Hij is de gèrd of gard af (dood).
Hij heeft de klok hooren luiden, maar weet niet waar de klepel hangt.
Hij gaat op zijn achterste pooten staan (verweert zich dapper).
Hij is op zijn elf-en-dertigste gekleed.
Hij gaat op zijn laatste boenen.
Het zal wel komen, zei de jongen, toen moest hij het nog halen. (Dit zei
ook de man van de wijsheid zijner vrouw).
Het zijn al zoo 'n grappen, zei de jongen, toen bad hij beste-moeder aan
een touwtje.
Hij is het zout in de pap niet waard.
Hij heeft het goed met zijn eigen staan (ingebeelde gek).
Hij gaat wissen snijden (zet het op een loopen).
Hier is de wereld met planken toegenageld (armzalig oord).
Hij heeft eenen slag van den windmolen weg (zot).
Hoe ouder lioe gokker, hoe jonger hoe vrekker.
Het prakkezeeren komt van de arme lui.
Houd u maar stil, mijn beestje, 't is seifens gedaan, zei de man, toen
preugeldo hij zijne vrouw.
Hij praat net gelijk de wind waait.
Het is een wannevlieger (Venlonaar. Een snaak uit Venloo had doen uitroepen, dat hij met behulp van twee aan de schouders bevestigde graanwannen, zoude van den walmuur vliegen. Toen het volk in menigte was
verzameld, vroeg hij „of ze al ooit eenen mensch hadden zien vliegen?"
Neen, riep het volk. „Ku, dan zult ge het heden ook niet zien", zei de
snaak, en maakte zich uit de voeten met de voorop ingehaalde gelden.
Vandaar is de spotnaam aan de burgers van Yenloo gebleven).
Het is een rogsteker (Weertenaar. Zie L i m b . L e g . i, bl., 192).
Het is een pinsteker (Ncderweertenaar. Z!e id. bl. 206).
Het is een lammaker (Sittardenaar. Door lammaken verstaan de Sittarder
burgers, zich op kunne manier ten koste van anderen vermaken. Zie Jo3.
RüssEL, Kronijk v a n S i t t a r d , bl. 160).
— 99 —
Het is een uit de Vier uiterstea (eeu inwoner van Maaseik, Belg. Limburg.
De zoogenaamde Vier uitersten van het coquette stadje worden door de
volgende bijvoegelijke naamwoorden aangeduid : „kaal, lekker, lui en hoovaardig". — Evenals men zich moet wachten in het grensstadje Maaseik
van de Vier uitersten te gewagen, waolite men zich in het stadje Gangelt
(Pruisen) het woord „morepeen" of „morepin" uit te spreken. Dit zou de
bewoners van Gangelt Ie spijtig maken over de inname hunner stad in
vroegere tijden door den vijand. ïoen deze naderde, werden in allerijl
de poorten der stad gesloteu, maar van eene dezer, de Broekpoort, was de
grendel weg. Nu nam een der burgervaders een peen of gele wortel, die
men te Gangelt „moor" noemt, eu gebruikte die als grendel om er de
poort mede te sluiten. En werkelijk de vijand kon niet binnen.
Maar wio zou denken dat het gepluimde dier, hetwelk eertijds aan het
oud Roma zulken schittereuden dienst bewees, hier in ons Gangelt juist
het tegendeel zoude bewerken ? Daar komt een troep ganzen aan, die
volgens gewoonte don dagelijkschen weg naar het Broek wilden inslaan.
Wat dat nu voor een ganzengesnater gaf, toen de beestjes de poort
gesloten zagen, laat zich beter denken dan beschrijven. Op eens bemerkt
eeue gans den grendel der poort, haar geliefkoosd voedsel, en begint
er meteen aan te knibbelen. Een tweede volgt haar voorbeeld en in
een oogwenk is de poort ontaloten en de vijand dringt de stad binnen.
De bewoners van Gangelt hebben echter den naam van „morepin" blijven
houden, maar zijn er niet zeer mede gevleid. Zelfs zou hun elke aanspeliug op dit ganzen-avontuur, zooals b. v. deze boerenregel, niet zeer bevallen : als het stil van weder is, dan is het goed mooren-zaaien.
Hij is naar Jaffa toe (tot verval gekomen; herinnering aan de nederlaag
der kruisvaarders bij Jaffa).
Het huis is in ramananten gevallen, de ramananten liggen er (puinhoopen,
overblijfsels; komt wellicht van den slag bij Rama, waar sultau Saladijn
de Christenen heeft verslagen).
Hij laat niets liggen dan gloeiend ijzer en molensteenen (is diefachtig).
Het is niet in den haak.
Heden groot, morgen dood.
Heden ik, morgen gij, of heden mij, morgen dij.
Hoe kaler, hoe royaler.
Hij is in de netels gevallen.
Het zal er van daag heet worden, zei de heks, toen zou ze verbrand worden.
Het is geen kat om zonder handschoenen aan te vatten.
Heb ik geen geniet, zoo hob ik ook geen verdriet.
Hoovaard moet pijn lijden.
Houd u aan 't elfde gebod: „Laat u niet foppen".
Huur en intrest slapen niet.
Honderd jaren onrecht is geen dag recht.
Honger is de beste kok.
Hij hoeft eenen inval als een oud huis.
Hij heeft zijn schaapjes op het droge.
Het is mosterd na den maaltijd.
Hij kan geen vijf tellen (is dom).
Hij heeft den wind van voren (alles loopt hem tegen).
Hij maakt van zijn hart een steen.
Hij is bekend als kwaad geld.
Hij is zoo ziek als een hoen, wil gaarne eten en niets doen.
— 100 —
Hij kan meer dan brood eten.
Hij rekent zicb rijk en telt zich arm.
Hier zit ik goed, zei de kat, toen zat zo op het spek.
Het hart is hem ia de broek gezonken (hij heeft het hart onder de zolen).
Hij Talt er in als een vlieg in de rijstpap (is bijzoader gelukkig).
Hij valt over zijn eigen voeten (is onhandig).
Hij gaat op zijn voeten als een gauwdief.
Hij loopt weg als eene kat, die het hoort donderen.
Hij houdt het hoofd boven water.
Hij is van de eerste leugen niet gebarsten (liegt wel meet).
Hoe liever het kind, hoe scherper de roede.
Hoe meer men de kat streelt, hoe hooger zij den staart opsteekt.
Het is mij niet to doen om de knikkers, zei de jongen, maar wel om het
reclit van 't spel.
Het kost niets, zei de boer, toen preugelde hij zijn jongen.
Het noodigst het eerst, zei de man, toon roste hij zijn vrouw.
Het vet zwemt altijd boven, al is het ook van een dooden hond.
Het woord gaat verder dan de man.
Het beste paard struikelt wel eens.
Het gaat een toon te hoog.
Het gaat te bout, te grof.
Heesch wil altijd zingen.
Hij heeft veel noten op ziju zaag (is ongemakkelijk, pretentieus).
Het gerucht is meer dan de noten.
Het is niet al goud, wat blinkt.
Het is niet al blij, wat zingt.
Het is wildzang, of wilde vespers.
Het is een gehaspel.
Hij vedelt voor de dooven (hij klopt aan een doovemans deur).
Hij bakt kleine broodjes (wil stroelen, daalt na een hoogen toon to hebbeu
aangeslagen).
Hij zingt een deuntje op zijn eigen hand.
Hooge zang vermoeit.
Het heeft wel veel nood met studeeren, zei de boer, dat zie ik wel aan mijn
03, hoe kopwerk zware arbeid is.
Het wordt alle dagen erger, zei de kraai, toen ze de galg hadden afgebroken.
Het gaat hem als de zwijnen, die eerst goed doen als ze dood zijn.
Het gaat hem als kosters koe; zij ging drie dagen voor den regen naar
huis en kreeg toch een natten staart.
Het is alles geen evangelie, daar loopen ook epistels onder.
Het komt op de grootte niet aan, anders kon een koe wel eenen haas
voorbij loopen.
Hij is zoo nuttig, als het vijfde rad in de kar.
Het pleizier kost geld, zei de jongen, toen had hij een oortje verdanst.
Het slechtste rad vaa den wagen maakt het meeste geraas.
Hooge hoornen geven meer schaduw dan vruchten.
Hoop is het brood der axmen.
Honger is de beste kok of saus.
Hij is verlegen gelijk een bedelaar om een dubbeltje.
Hij wordt zoo oud als Mathusalem.
Het is een duifje zoader gal (vrouw waar niets in steekt).
— 101 —
Hij zit er als een kat in een pakhuis.
Hij is van de trappen gevallen (het liaar gesneden).
Hij heeft een schoonen gevel voor den kop (grooten neus).
I
In de boouen zijn (verbijsterd).
Iemand geen snede droog broods, of het licht in de oogen niet gunnen.
Iemand bij zijn buis krijgen.
Iemand niet groen zijn (oiigufistig.)
Iemand iets aan de broek zetten (doen verliezen).
Iemand een broek aanmeten
(id.).
Ieder keert voor zijn eigen deur.
In het krijt staan (borgen).
Ieder vogel zingt zooals hij gebekt i s : hoe grooter beest, hoe kwader
klank; hoe kleiner dier, hoe zoeter zang (Cats).
Iemand oppassen (bewaken) als een ei, dat uitloopt.
Iets aan het klokkezeil hangen (ruchtbaar maken).
Iemand naloopen als een koksmes (altijd aan zijne zijde loopen).
Iemand naar den moud kijken (den kost niet gunnen).
Iemand naar de oogen kijken (eerbied, slaafscli).
Iemand narijden (vervolgen).
Ik kan het niet opkrijgen (begrijpen).
Ik was liever zijn rozenkrans dan zijn paard.
Ik zal hem wat rozen (weigeren).
Ik weet hoe hij gestreken is (ik ken hem).
In de schelp kruipen (terugtrekken).
Iemand op de hakken zitten (achtervolgen).
Ik spreek van den dag, gij spreekt van den nacht; ik spreek van het oosten,
gij spreekt van het westen.
Ik wou dat ik te huis was, zei de jongen, toen brachten ze hem naar de
galg.
Iemand oppassen als eene Spaansche juffrouw.
Ieder zijn meug (lust, pi. Venloo) zeide de jongen, toen at hij vijgen.
Iemand de les oplezen (berispen).
Iemand den marsoh of den dans maken (wegjagen).
In de drie scharen (dure winkel).
Iemand eenen strik om den hals doen (dwingen).
Iemand wat op do trap leggen (niets geven).
In de goede vouw plooien (in der minne bijleggen).
Iemand een voer aftrekken (afdingen).
In de andere wereld kijken, of naar de Willemstad kijkeu (scheel zien).
Iemand zwart maken (belasteren).
I a de asschen zitten (niets te doen hebben).
In de lapmand zitten (onpasselijk zijn).
Iemand betrekken (bedriegen).
Iemand in de mot, of in de gaten hebben (doorschouwen).
Ik, zei de gek.
Ik, met mijn dom verstand.
Ik moei er mij niet mee, zei pater Gast, toen had hij het klooster in
oproer gebracht.
Iemand een geveltje zetten (tergen).
— 102 —
Iemand den rug draaien (verachten).
Iemand een stokje of pin er voor steken (beletten, hinderen).
Iemand iets in den weg loggen
(id.).
Iets voor den prins doen (gratis).
Iemand aan de kroon tasten (kwaad maken).
Iemand snijden (te veel doen betalen).
Iemand de ribben smeren (afrauselen).
Iemand wijs maken dat onze lieve Heer op eéu kerseboom woont.
Ik wou dat gij op de Mookerhoido zat (pi. Limburg, Noord-Brabant en
bekend in geheel Nederland). — De Mookerheide is berucht wegens de
bloedige nederlaag van prins Lodewijk van Nassau, don 14. April 157i ;
tevens bij het volk als verzamelplaats der heksen, voor een naar ballingoord behouden. Vandaar deze weusch, dion men een hinderlijk personage
pleegt toe te sturen).
Ik wou dat gij op den KoUenberg waart (pi. Sittard).
Ik wou dat gij op den Hoksenberg waart (pi. Heerlen en omstreken).
Ik heb hem knoopen gegeven (slagen).
Iemand met een geschild stokje wegzenden. (In het jaar 1637 maakte Jan
Van Weert bij Rheinau 41 officieren eu 1000 soldaten van het Fransche leger
krijgsgevangen, maar wijl hij hen liet brood der gevangenis niet waardig
achtte, zond hij hen met geschilde stokjes in de hand de wijde wereld in.
Nog heden boteekent hier te lande de uitdrukking „met een geschild
stokje aftrekken", zooveel als zich met schade en schande uit eene netelige
zaak redden. Zie Jos. HABEIS, J a n v a n W e e r t e n J a n van d e r
Cro-on, bl. 46).
Ieder moet zijn gezondheid kennen, zei Beren van Bicht (pi. Grevenbicht en omstreken) en hij sprong de Maas in.
Voor omstreeks
honderd jaren woonde te Grevenbiclit een jood, Boren genaamd, die
het bedrijf van veearts uitoefende, maar ook deel maakte van de gevreesde Teuteubende (zie L i m b . L e g e n d e n i, bl. 118), die op don
linker Maasoever zoo verschrikkelijk huishield. De drossaard des lands
had al lang op Boren geloerd, maar omdat hij op den rechter Maasoever,
waar Beren woonde, geen rechtsgebied bezat, kon hij den man niet
meester worden. Hij was nu op eene list bedacht, verkleedde zich als
boer eu ging bij Boren om hulp vragen voor eene kranke koe, aan welk
verzoek Beren terstond voldeed. In de veerpont herkende de veerman
den drossaard oogenblikkelijk eu het govaar ziende, waarin zich Beren
bevond, wilde hij hem waarschuwen en zeide: „Heer Drossaard, uw jas
hangt in hot water".
Beren, het woord „drossaard" hoorendo,
schiet als een snoek de Maas in. De drossaard roept hem na :
„Beren, wat doet gij? gij gaat verdrinken!" „leder moet zijn gezondheid kennen, heer drossaard", antwoordde Beren, en zwom moedig
naar den overkant, waar hij behouden aanlandde. Het gezegde van Beren
is gebleven. !Eeu franschman zou zoggen: „Ghacun pour soi et Dieu
pour nous tous".
Iemand iets in den weg leggen.
Iemand wat in de ooren fluisteren.
Iemand iets op de mouw spelden (wijsmaken).
Ik heb er hol mijne niet van (ik begrijp het niet).
Iemand voor het lapje houden (voor den gek houden).
In den aap gelogeerd zijn (slecht er aan toe zijn).
Ik laat mijnen haan vliegen, dat elk zijne kippen beware! (waarschuwen).
— 103 —
Ik zal er u opgeven, dat het u geel en groen voor de oogen wordt.
Iets blauw-blauw laten (in statu quo, de zaak zooals ze is).
Ieder buis heeft zijn kruis.
In troebel water is goed visschen.
Iets voor een tuiterluit, voor eon appel en een ei koopeu (goedkoop of voor
niemendal).
Iets voor eenen ouden hoed krijgen.
Iemand om den tuin leiden.
Iets overzilveren.
Iemand een gevoelig bezoek brengen.
Iemand tranen laten zien.
Iemand naar zijn pijpen laten dansen (hem bcheerschen).
Ik kan hem om den kleinen vinger draaien (tel hem niet).
Iemand de ooren warm maken.
Iemand iets eraan draaien (bedriegen).
Iemand omkoopen.
In den kuil geraken.
Iemand het vel aftrekken (te veel afpersen).
Iemand den mantel, of den pels nilkloppeu.
Ik laat mij niets er aandraaien.
Ieder wil meester zijn op zijn eigen mesthof.
Ieder heeft zijne vrienden en zijne vijanden.
Ik heb hem liever op den mest dan aan tafel.
Ieder meent zijn uil en valk te zijn.
Iemand den pokkei, of bochel uitwasscheu (afranselen, iemand een standje
schoppen, de waarheid zeggen, nitpoetsen).
Iemand den kop tusschen twee ooren zetten.
Ik heb er den buik van vol (genoeg af).
Ieder is een dief in zijne nering.
Ieder jood prijst zijne waar.
Ik proef nooit liever dan nu (op het oogenblik dat hij aan 't proeven is).
In 't duister is 't goed gefluister.
Ik wil maken dat ik er van af kom — zei Jan — toen hing hij zich op.
Ik zal mijn bed wel vinden, zei de zatlap, en kroop in hot varkenshok.
Ik heb geen tijd, zei de vos, toen zag liij don jager komen.
Ik ken de wijze, wist ik maar de woorden.
Ik moet de zaak op den grond komen, zei de sterrekijker, en viel in den put.
In zijn daden te verkonden, wordt meer schand dan eer gevonden.
In het A B C is slechts een W; in het menscholijk leven ontelbare.
Iemand voor het noodgaron laten zitten, of een moet de asschen uitdragen.
J
Jong bij jong en oud bij oud.
Jong te paard, oud te voet.
Jongens daad, grijzen raad, mannenmoed zijn altoos goed.
Jeuk in den maag hebben (honger hebben).
Jong op den schoot, oud op het hart
Jeugd ziet voor zich, ouderdom achterwaarts.
— 104 —
K
Klinkt het niet dan botst het (om een beangstigde aan te moedigen).
Kwijtraken is geen kunst, zei de jongen, maar krijgen wel.
Kap en kogel verliezen (alles verliezen, kogel — bijeukap).
Keulen en Aken zijn niet op eenen dag gebouwd.
Kleine kinderen hebben groote ooreu.
Kleine kinderen en groote gekken zeggen dikwerf de waarheid.
Kramer, breng uwe waar in het vervolg beter ter markt (in posternm
cautius mercari).
Katoen geven (er op slaan).
Komt tijd, komt raad.
Kauwen met lange tanden (weinig eetlust).
Klotsen aan de beenen hebben (weduwe met vele kinderen).
Kort aan den weg gezeten hebben (vlek op een oog).
Klips (eklips), of klieën (van graan) in de tasch hebben (weinig of niets op zak).
Kort van adem zijn (id.)
Kleine ketels, of potten hebben groote ooren.
Komt hij er vandaag niet, dan komt hij er morgen (traag zijn).
Kleeren maken den man, die ze heeft trekt ze an.
Knap voor de viool, morsig in de keuken (coquette meisje).
Kleine broodjes bakken (sussen).
Kijven doet niet wee, en slaan duurt niet lang.
Kinderen met willen, krijgen voor de billen.
Kinderen moeten niet met oude lui in de rij zitten.
Kort en dik heeft geen schik.
Koopt (of spaart) in den tijd, dan hebt gij in den nood.
Krakende wagens gaan het langst mee, maar eindelijk breken ze toch.
kruimels maken brood.
Kalfvleesch, halfvleescli.
Kost«r en pastoor moeten zich verdragen als spek en kool.
Komt de boer aan den Staat, dan weet hij van geen maat.
Kleine kinderen, klein leed; groote kinderen, groot leed.
Kwade beenen, goede wijveu, moeten van de straten blijven.
Katten en wijven moeten thuis blijven, mannen en honden maken de ronde.
L
Leven van den hoogen boom af (weelderig).
Loepige katten halen het spek uit den pot.
Lang van stijl zijn.
Luizen: in den pels planten (iemand verdacht maken).
Lampenkatoen hebben (rijk zijn).
Lekker is maar een vinger lang.
Lange kousen aan hebben (traag zijn).
Lieverkoekjes worden hier niet gebakken (hier krijgt men zijn wil niet).
Lange vingers hebben (stelen).
Loopen met den gedraaiden zak (naar den molen om koren).
Lnchtkasteelen bouwen.
Leve Heintje Van der Noot I (Nachtelijke schreeuw van drinkebroers (land
van Thorn), als hen de politie komt verdrijven. Herinnering aan den
Brabantschen patriottent^d onder Jozef n.).
— 10? —
Loop naar de pompi (scheer n weg).
Lastig geleefd en zalig gestorven, dat is den duivel de markt bedorven.
Lediggang ia aller ondeugdeu aanvang, aller deugden ondergang en 's duivels rustbauk.
Licht gewaagd is lialf gewonnen.
Loop naar de maan on pluk sterren ! (ga heen).
Laat dien maar loopon, hij is overmorgen drie dagen (is niet dom).
Labantsche tarwe (Zaid-Limb. buitengemeen schoone tarwe).
Liever in een ouden wagen op het land, dan in een schip op zee.
Laat den wind maar waaien, of laat violen maar zorgen (ik bekommer mij
niet om wat er gebeurt}.
Laat de menschen wat ze zijn, dan blijft gij ook wat gij zijt.
Lang borgen is geen kwijtschelden.
Lang en smal heeft geen geval.
Leer wat, zoo weet je wat.
Lieve kinderen hebben veel namen.
Liever een half ei dan een ledige dop.
Loop naar de galg, dan valt u geen pan op het hoofd (maak dat ge weg
komt).
Lang in de herberg en vlug over weg (van voerlui en reizigers).
Loontje komt om zijn boontje, öf boontje komt om zijn loontje (de straf
blijft niet nit).
Lont ruiken (drf lucht van iets krijgen).
Luizen in den pels poten (twist stoken).
M
Men mag geenen vinger in de asch steken of men brandt zich.
Mager en gezond, en in den buidel geen pond (op de vraag: hoe vaart n ?)
Met de deur in het huis vallen (plotseling met iets voor den dag komen).
Men wordt alle dagen een dag ouder.
Men weet niet hoe een dubbeltje rollen kan (hoe eene zaak ten goede kan
uitvallen).
Mijne familie is vertrokken, zei de Maas (toen viel ze).
Muis- of morsdood.
Men moet mensch zijn en blijven (geen afperser worden).
Menschen zin is menschen leven (men behoeft slechts lust in iets te hebben
om het mooi te vinden).
Met den kop door den muur breken (het schijnbaar onmogelijke doen).
Met den kop tegen den muur loopen (vergeefsche moeite doen).
Met den kop, of den neus op den wind zetten (heenzenden).
Meer geluk dan wijsheid.
Met den helm'' geboren zijn (bijzonder gelukkig zijn).
Men weet niet waar het zit, waar het hem schort.
Men moet weten te geven en te nemen (niet het uiterste vorderen).
Met kousen en schoenen loopt men maar zoo niet den hemel in.
Met ledige handen is niets aan te vangen (zonder geld begint men geen
zaak).
Met houw en klop.
Men moet het ijzer smeden als het nog heet is (de kans waarnemen).
Met rooden inkt schrijven (wijn drinken).
7*
— 106 —
Men moet geen mosselen roepen eer ze aan land, of aan boord zijn.
Men moet de huid vim den beer niet verkoopen, voor het dier geschoten is.
Mosterd na den maaltijd (te laat).
Men kan het zoo juist niet op de schaal leggen.
Met de grove bijl, de grove snaar (slechte of knorrige praat).
Men moet er geen vuur op laten uitgaan.
Morgen muts (pi. Sittard, in het geheel niet).
Men moet nooit de laatste troef uitspelen (niet alles wagen).
Men moet de woorden niet door den hals, of tusschen de tanden trekken.
Men wordt het meest overreden door eene vuilniskar.
Mauwende katten vangen geen muizen.
Met spek vangt men muizen (dat is een lokaas).
Met spek schieten (liegen).
Men moet het boompje buigen als hét nog jong is.
Men mag een gegeven paard niet in den bek kijken (niet keurig zijn omtrent iets dat vereerd wordt).
Met den pot- of paplepel ingeven (op de gemakkelijkste wijze begrijpelijk
maken).
Men moet niet hooger willen vliegen, dan zijn vleugels hng zijn.
Men moet niet eerder vliegen, dan men vleugels hoeft.
Met dubbel krijt schrijven (te veel).
Men zou geen hond naar buiten jagen (bij onstuimig weder).
Men moet leven en laten leven (niet hel uiterste willen).
Men mag geen soep of pauuekoek bederven voor een ei (om eene kleinigheid
niets goeds bederven).
Men kan geen ijzer met handen breken (het onmogelijke is niet te doen).
Men zou er apen mede vangen (iron. slim).
Men moet zich niet uitkleeden voor dat men naar bed gaat (van ouders, die
hun goed te vroeg aan hunne kinderen afstaan).
Menschen sterven, beesten gaan kapot.
Men weet niet hoe een paard eenen haas kan vangen.
Met vragen, of met schade wordt men wijs.
Men weet wel wat men heeft, maar niet wat men krijgt.
Men moet zich strekken naar zijn dekken, of de tering naar de nering zetten (de uitgaven naar de inkomsten regelen).
Men zou er een liedje van maken ('t is al te dwaas).
Met uw galgenliedje!
Met een slag velt men geenen boom (het lukt niet in eens).
Men leeft wel van één God, maar niet van één mensch.
Melk op wijn is venijn, wijn op melk is goed voor elk.
Met vragen komt men door de geheele wereld.
Met geld kan men geld winnen (den rijke is 't gemakkelijk rijker te worden).
Mond, wat spreekt gij P Hart, wat denkt gij P
Mansband boven, zei de man, toen hij bij het trouwen de hand aan zijn
vrouw moest geven.
Men kan niet gapen tegen een bakoveu (met groote heeren is niet goed
vechten- of kersen-eten).
Men kent den vogel aan de veareu.
Men moet de schapen naar de wol schoren (nemen naar er veel of weinig is).
Men moet niet alle liedjes uitzingen.
Men moet het beste hopen, het ergste komt toch wel.
Men moet niet spreken van koord in het huis van een gehangene.
— 107 —
Men moet zoolang kruipen tot dat men 't gaan leert.
Met kruipen komt men er ook, zei de slek, toen had ze het den haas
afgewonnen.
Men moet volmaakt zijn, indien men alles wil afkeuren.
Met sinT; juttemis, als de kalveren op het ijs dansen (nimmer).
Mondjesmaat (juist genoeg).
Mis, zei de mol, en hij wroette met den neus op een steen.
Moeten is dwang, janken is kinderzang (pi. Buggennm, ik zal het niet doen,
al beveelt gij het ook; janken-krijten).
N
Nieuwe bezems keren goed (in 't begin is men ijverig).
Niets in te brengen hebben dan ledige briefjes (niets in te brengen hebben).
Net van pas.
Naar de pijp gaan (naar bed).
Nood breekt wet, nood kent geen wet.
Nood leert bidden.
Naar kosters kamp gaan (kerkhof, sterven).
Noch taal, nonh teeken geven (dood schijnen^.
Niets afslaan dan ^vliegen (zich nooit weigerachtig toonex.^
Niet te hard, het lijntje kon -breken.
Na regen komt zonneschijn.
Niet lang banketteren (wachten).
Nieuwe heeren, nieuwe wetten.
Niemand genoemd, is niemand geschand.
Na gedanen arbeid is 't goed rusten.
Natuur gaat boven de leer.
Niemand sla zijn jongen dood, men weet niet wat er van komen kan.
Nauw dingen en eerlijk betalen.
Naburen kinderen ziju altoos de beste.
Neem mij niet kwalijk — zei de vos — toen beet hij de gans den kop, of
een oor af.
Niemand wordt lichter bedrogen, dan die veel vertrouwt.
O
Op een been kan men niet gaan (aansporing om een tweede glas te drinken).
Onder de duiven schieten (liegen, of iemand onderkruipen).
Op zijn elf-en-dertigste gekleed, of paasclibest.
Op de knieën drijven (afmartelen).
Op Kranen-burg zetten (opdrinken).
Over een kam geschoren zijn (dezelfde).
Om 's keizers baard spelen (om niets).
Op den kop af, of bek af (in één spol).
Op 's moeders miste zijn (te huis).
Op heim- of met huisblijvenswagen reizen (te huis blijven).
Onkruid vergaat niet.
Ooren aannaaien (iets wijs maken).
Op zijn paardje zijn (boos).
Op zijn stokpaard rijden (oude lievelingsvorhalen of daden aanbrengen).
Op zijn klapstoel zitten.
— 108 —
Om zijn eigen schuld wordt men het meest gemaand.
Op den duim scliuifelen (niets bezitten ol' krijgen).
Op de heg slaan of er ook musscheii uitvliogen (van een zaak spreken om
er meer van te weten te komen).
Onze lieve Heer heeft van allerlei kostgangers (er is allerlei slag van
menschen).
Op is mooi, zei de jongen, maar alles op, kan ik toch zoo mooi niet vinden.
Op heete kolen zitten (verlangen om hoon te kunnen gaan).
Op st. Anna's schaap zitten (30 jaren oud, van meisjes).
Op de dikke trom slaan (luid en alom verkondigen).
Op eenen anderen wagen laden (van oene andere zijde betrachten, of aanvatten).
Op de doeken zitten (wegens wonden thuis moeten blijven).
Op het heilig oog (ten naaste bij).
Onder ons gezegd on gebleven.
Onder ons gezegd, zeiden de klapwijven, toen zaten ze op een knie.
Op do smacht loopen (schuimloopen).
Overhoop schieten, kapot maken en de rest geven (geheel vernietigen).
Op zijn neus staan te kijken (verlegen).
Op hem is niet te stokken (te betrouwen).
Op een kromme voor wast ook graan.
Om zeep gaan (dood gaan, gebroken worden).
Op den 1. Mei heeft elke vogel een nestje of een ei.
Op den kop naar Keulen gaan.
Op het vestje spuwen (eene hatelijkheid onder den neus wrijven).
Onder in den zak vindt men de rekening, het hinkende paard komt achteraan (de bezwaren of het onaangename toont zich op het einde).
Op oud ijs vriest het licht (oude zondaars zijn licht overgehaald).
Op een vollen buik staat een lustige kop.
Onder het ijs zijn geen balken, zei de jood (al te voorzichtig).
Ondervinden doet leeren, of ondervinding is de beste leer.
Oude kerken hebben duistere vensters (oude lieden zien slecht).
Ouderdom bewaart niet voor dwaasheid (oude lieden kunnen ook falen).
Oordeel niet, tenzij gij het einde ziet.
Ook in marmeren praalgraven zijn wormen.
Oude liefde roest niet (de liefde, die men iemand heeft toegedragen, gaat
nooit geheel verloren).
Olie in het vuur gieten (den twist aanblazen, driften aanwakkeren).
Oliemaat (boordevol).
r»
Praten met twee monden, of koud en heet nit eenen mond blazen (zich
niet gelijk blijven).
Praten met alle monden, of huilen met den wolf waarmee men inhetbosch is.
Praatjes vullen geen gaatjes, of praten vult den buik niet.
Palm in het vnur leggen (in der minne bijleggen).
Pompen of verzuipen (alles op het spel zotten om zich te redden).
Pastoor zegent zich zelven eerst (voor zich het eerst zorgen).
Paarden, die de haver verdienen, krijgen ze niet.
Praten is geen geld, of woorden zijn geen oorden.
Panneke vet (weelderig leven).
— 109 —
Pannetje vet en keteltje warm, maken menig huisliouden arm.
Pondoren (wegen, ponderare).
Pedibus apostolorum (te voet reizen).
Patientie, mijn beestje, zei de bakker, toen veegde hij met de kat den heeten
oven uit.
Papieren zoldertje springen (op een gevaarlijke plaats springen).
Pas op, als Mie komt (liet zal niet gebeuren).
Practica est multiplex, zei de boer, toen bond hij zijn paard met den
staart aan den ploeg vast.
Praters zijn geen vechters (die het hardst schreeuwen doen het minst).
Jluttut, zei de boer, en smeet de glazen in (bij kaarten ruiten opspelen).
Reinen of klaren wijn inschenken (onbewimpeld de waarheid zeggen).
Rijke lui's kinderen zijn spoedig groot (huwbaar).
Rood haar en elzenhout wassen zelden op goeden grond.
Roode baard, schelmen aard.
Recht hebt gij, maar zwijgen moet gij, zeide de man tegen de vrouw.
Raad mij goed, zei 'de bruid, maar raad mij niet af.
Rijkdom dient de wijzen en regeert de dwazen.
Schatrijk of den kop kwijt (alles winnen of alles verliezen).
Snijdt men zijnen neus af, zoo schendt men zijn aangezicht (kwaadspreken
van eigen familie).
Schep op de pap (schoppen uitspelen bij kaarten).
Staan te kijken als eene zeug voor het hekken, of als piotsnot (verbaasd zijn).
Spits van neus en lang van kin ; toe, toe, hang maar op, zei de man, die
van de galg kon vrij komen, mits hij een leelijk wjjf trouwde (wordt nog
gezegd om van twee kwaden het minst te kiezen).
Sint Joost is hier (pi. Susteren, de kermis is uit),
's Nachts zijn alle katten grijs, of grauw (in den donker kan men over de
schoonheid niet oordeelen).
Steenen uit den grond zuchten (al te zeer klagen).
Stukken van „God zij met ons" (f. 2.50).
Sneeuw op het slijk, maakt ijs op den dijk,; of sneeuw op slik, drie dagen
ijs dun of dik; of sneeuw op drek, vorst geon gebrek.
's Heeren bevel is knechten arbeid.
Sprokkelhout brandt ook, zei Helmus.
Schik naar den tijd uwen gang, zing hoogen of lagen zang.
Schoon gezang tluurt niet lang.
Schreeuwen en zingen is twee.
Schreiende kinderen maken zingende moeders.
Slecht zingt 't eerst.
Schik u in de wereld of ga er uit (men moet zich voegen).
Schoonheid is geen erfgoed.
Spek en brood slaan den honger dood.
Stilzwijgen is ook een antwoord.
Schelm en dief kennen elkaar en eerlijke lieden ook.
Straf moet er zijn, zei de schoolmeester, toen at hij het kind de boterham op.
— 110 —
's Mans grootte is 's mans maat.
's Lands wijs, 's lands eer, 's lands wet.
Spaarzaamheid is een groot inkomen.
Samen naar huis gaan, gelijk de kinderen van Ophoven (pi. Sittard en omstreken).
T
't
't
't
't
Is boter op zijn wagen, of water op zijn molen (in zijn voordeel),
Is dagelijksch brood, of koekoek eenen zang.
Is een koekooks kind (eenig kind).
Is een heilig vat. maar de duivel heeft er de banden omgemaakt (schijnheilige).
't Is een aartje naar zijn vaartje (zoo vader, zoo zoon).
't Is geen roode duit waard (niets).
't Lesl gedenkt het best.
'l Mes in het varken laten steken (de zaak onafgedaan laten).
Tegen een bakoven is 't niet goed gapen (het is niet goed zich tegen eenen
maohtigeren te verzetten).
Twee harde steenen malen zelden goed meel (Inee driftkoppen brengen zelden iets goeds tot stand).
't Is een hutseknuts; of een pot nat.
Tijd is geld.
't Is in de hel (verloren).
Tusschen hangen en worgen (onbeslist, onopgelost).
Trek eens iemand het hemd nit, die er geen aan heeft; of waac niets is verliest de keizer zijn recht.
't Is een mooie jongen, maar 't is lang geleden.
't Is evangelie (waar).
't Duurt maar eenen kersentijd (niet lang).
Tut, tutj of tut tut de boommusch (zoover zijn we nog niet).
Twaalf en acht is twintig (begrepen!)
Twee is een paar (jonggehuwden).
Tusschen twaalf en een zijn de heksen en de spoken op de been.
't Zal hem niet goed touwen (niet goed gaan).
't Hangt er taai in (zal niet licht gebeuren).
Twaalf ambachten, dertien ongelukken (voor hen, die telkens iets nieuws
beginnen).
Twee stuivers is ook geld, zei Potters.
't Komt uit, al brengen het de kraaien of eksters uit.
't Spartelvuur hebben (onrustige kinderen).
Twee vliegen in een klap slaan (twee zaken, in eens afdoen).
't Maakt net zooveel als een vlieg in een brouwketel ('t baat niet).
't Is geen goed weer (als iemand kwalijk geluimd is).
't Is een doos (goede vrouw).
't Is een brood (goede kerel).
't Is een dwaallicht (komt en verdwijnt spoedig).
't Is altijd: spant den oude maar in (als de ouders den last moeten dragen).
't Is maar een overgang, zei de vos, toen trokken ze hem het vel over den
kop af.
't Kan beter van een stad dan van een dorp (een rijke kan 't beter betalen
dan een arme).
— Ill —
't Is den geleerden goed preeken (alleen die van het rak is verstaat u).
't Is Nuus (Neuss, niets), zei de Pruus, toen stond hij voor Dusseldorp (verkeerd),
't Bedje zacht spreiden, of zich warm erin draaien (als de meid met haren
meester, weduwenaar, trouwt),
't Is een Isegrim, een baviaan (norsohe vent, grijnzaard).
't Is een ioeroor (hij beeft het achter de moaw).
't Is niets te vet, toen smeet de man zijne pruik in den pot.
't Is een leeren Ties (harde en taaie koek),
't Is een slechte vos, die maar een hol heeft,
't Is een jongen van Jan De Wit (Hollander),
't Is hem een doorn in het oog.
't Is een barebindster (eene vrouw, die haar tijd verpraat; baar of ules
is een aarden raelkvat).
't Is geketst (mislukt).
't Is een waschwijf, bazel-Betje (praatzieke man of vrouw).
Twee joden weten wat een bril kost (even slim als een ander zijn),
't Is een windbuil (pocher, pochhans),
't Is zoo ver mis, als een haas op een dag loopeu kan.
't Is eene kat, spook, spin (vsisch of snibbig wijf of meisje),
't Komt hem aan het hart (hij wordt er door verteederd).
't Is aangebrand zei de vrouw, toen de jongen iets vreemds in de botermelk
vond. Heeft aangebrand, ook pooten ? hernam hij, en hield eene muis
in de hoogte,
't Is goed vogels vangen, als men ze met den staart heeft,
't Is de kat de kaas bevolen (aan den vijand toevertrouwd),
't Is pak, of grauw, hak en jeu (gemeen volk),
't Is te laat de kooi gesloten als de vogel gevlogen is.
't Ie een melkbaard, vlashaard (jongeling zonder ondervinding).
't Is een aardig schaap (kind),
't Is een albestel of bemoeial.
Te dom om voor den duivel te dansen (uiterst dom).
Te lui om onzen lieven Heer te groeten,
't Is altijd hetzelfde deuntje.
Tien ure is een burgerklok (om tien ure moet men de herberg verlaten).
Tijd gewonnen veel gewonuen; tijd schaft raad.
't Is goed wie er niets mee te doen heeft, zei de jongen, toen beten zich
twee kraaien.
Tusschen Maastricht en Allerheiligen (nergens),
't Is lak (niet in orde),
't Is een beroest mes en vuil boter, of vuil spek en gaistige boter (beiden
deugen niet).
Tegen de maan blaffen (vergeefsche pogingen doen),
't Is een jodeutoer (uiterst moeielijk).
't Is er Pruisisch (niet pluis).
U
Uit het oog, uit het hart (afwezigheid doet vergeten).
Uitschobben als vuile visch (lage verwijtingen doen).
Uit lorren gaan (smokkelen).
— 112 —
V
Van alle hout pijlen maken (alle middelen tot zijn doel weten te gebruiken).
Van Bommel tot 's-Bosch (volop).
Voor iemand in de bocht, of in de bres springen (iemands partij opvatten of
verdedigeu).
Van armoede in het bed kruipen (wegens koude).
Voor een appel en een ei verkoopeu (voor zeer weinig).
Ver van hier is goed liegen (voor iets, dat ver af gebeurd is).
Vroeg op de lappen zijn (vroeg op reis of bij de hand).
Van andermans leder is het goed riemen snijden (van andermans geld is 't
goed teren^.
Van den hak op den tak vallen (onzamenhangende taal voeren).
Vijf duizend gulden getrokken (een jonge zoon is hem geboren).
Vijf honderd gulden getrokken (ccn jonge dochter is hem geboren).
Van Helmond komen (groot spektakel maken).
Veel honden is der hazen dood (voor overmacht moet men wijken).
Van mond ten hemel, of monds ten hemel (dadelijk).
Van dik hout zaagt men veel planken (men neemt het, waar veel is).
Van den tekst raken, (van zijn onderwerp afdwalen).
Van den tekst afhelpen (in verwarring brengen).
Van eene mooie tafel is 't slecht eten (eene mooie vrouw zonder fortuin beteekent niet veel).
Van twaalf uur tot hoog middag (nooit).
Van vallen en opstaan leeren de kleine kinderen het gaan (men is niet op
eens meester ia de knnst, of wanneer men volhoudt bereikt men zijn doel).
Van hooren zeggen komen de leugens in de wereld.
Vijf voor hebben (gunsteling, lieveling zijn).
Vuur in de schoenen hebben (ironisch : koude voeten).
Vlooien in de ooren hebben (onrustig zijn).
Verven (liegen).
Vroeg sterven, zonder erven, of bederven (wordt gezegd van huwelijken
ouder familie).
Veten zijn gehangen, die minder den strop verdiend hadden.
Van wijn krijgt men luizen (wijn drinken maakt arm).
Veel te goed is half zot, of is buurmans gek.
Van Adamswege familie (ver gezochte verwantschap).
Van zijnen hals afschudden (op iemand anders schuiven).
Vergaan ala schuim op het water (spoedig verval).
Veel geschreeuw, of geruif, en weinig wol, riep de duivel, toen schoor hij
een varken.
Vies en onzindelijk hoort te zaïnen.
Van leer trekken (betalen).
Vet smet.
Vet zwemt boven, al is het van een dooden hond.
Verder gapen dan men kan (te veel ondernemen).
Vrouwen handen en paarden tanden moeten nooit stil staan.
Vooraf gedaan, daarna bedacht, heeft menigeen in 't leed gebracht.
Vrienden in den nood, vrienden in den dood, vrienden achter den rug strekken tot een goede brug.
Veel hoofden veel zinnen, zei de jongen, toen smeet hij eenen wagen vol
moeskoppen om.
— 113 —
Van een vingerlang eenen armlang maken (doelt op de rolkB&am: fama
oreaoit eundo), of van een pistoolschot een donderelag maken.
Vau voren een bult, van achteren een bult, niemand ziet zijn eigen schuld.
Veel beloven en weinig geven, doet de gekken in vreugde leven.
Van don tand af zijn (een slecht gebit hebben).
Van den nood een deugd maken (zich naar tijd en omstandigheid schikken).
Vroeg op straat, laat in de kerk (een huwelijk, dal te vroeg ruchtbaar is,
wordt soms bemoeilijkt, zoodat het laaf. in do kerk gevierd wordt).
Van hetzelfde laken een broek krijgen, of meten (met dezelfde maat uitgemeten worden; poena talionis).
Vandaag voor geld en morgen voor niets (uitroep der marktschreeuwers).
Van het klein komt men tot het groot.
Vogeltjes, die te vroeg zingen, krijgt de kat (men moet niet te vroeg blij zijn).
Vele varkens maken de spoeling dun (waar de kinderen velen zijn, wordt
het erfdeel klein).
Van de oude raven leoren de jongen het kraaien.
Voor den uil preeken (een uil, domoor, iets willen verklaren).
Vroeg rijp, vroeg rot; vroeg wijs, vroeg zot.
Van den regen in den drop (van kwaad tot erger).
Veel kinderen, veel zegen, zei de koster, toen had hij het doopgeld in den zak.
Veel kunnen te gelijk zingen, maar niet te gelijk praten.
Verschrik u niet! zei de vos, toen sprong hij op den haan.
Van een slag valt geen boom (het lukt niet den eersten keer).
Van een os kan men niet meer verlangen dan rundvleesch (van een domoor
kan men niets verstandigs verwacliten).
Voor den wind is 't goed zeilen (als alles meewerkt, is 't niet moeilijk te
slagen).
Van niets komt niets.
Verkeerd is zoo goed als onrecht.
Velen kannen eenen helpen.
•vr
Waar een begin is, moet een einde zijn.
Waar de brouwer is, behoeft de bakker niet te zijn (wie veel drinkt, behoeft
weinig te eten).
Waar niets is, verliest de keizer zijn recht, of baard.
Wat men spaart voor den mond, vreet kat of hond.
Weten waar de liond gebonden is (de zaak kennen).
Wat in de hand hebben (sterk of rijk zijn).
Wat in de mouw hebben (sterk stof).
Waar de hond gejongd is, daar is hij het liefst, of oost, west, thuis best.
Wat nu gezongen? zei de koster, toen stond de kerk in brand.
Well is Wel), maar in alle huizen is het niet wel. (pi. Noord-Limb.)
Weit veil hebben (de muts op een oor, wind maken).
Weer maken (als de slaapmuts nog op zit).
Witte haren zijn kerkhofbloempjes.
Wat in het garen hangen (iets vertellen, dat twist of verdriet veroorzaakt).
Water in zijnen wijn doen (bijdraaien, zijne eischen lagei stellen).
Woorden wekken, voorbeelden trekken (door daden is 't bet best preeken).
Wie het niet dik heeft, die heeft het dun.
8
— 114 —
Wikt eer gij waagt (overlegt eer gij iets onderneemt).
Waar het volk is, daar is de nering (waar gezelschap is, daar wil men heen).
Waar men mede verkeert, daar wordt men mede geëerd.
Waar geen schapen zijn, daar is ook geen wol.
Waar hij staat, daar staat hij (luiaard).
Wat Pietje niet leert, zal Piet niet weten.
Wat onder elkander roeren (dolle praat verkoopen).
Waar het varken geheel aan den zolder hangt, deugt het niet (bij al te
zuinige lui is de keuken schraal).
Waar netels groeien, kunnen ook planten groeien (men moet geen grond onbeplant laten).
Waar die gezeten heeft, behoeft zich niemand meer te zetten ('t is een
goede eter).
Water of koren op zijn molen (dat komt hem van pas).
Wij gelooven allen aan één God, maar wij eten niet allen uit ééneu schotel.
Wat ik niet weet, maakt mij niet heet (deert mij niet).
Wat jong is, speelt graag; wat oud is, bromt, of praat graag.
Wat te laat is, is veel te laat.
Wij zijn God maar eenen dood schuldig.
Waarheid en vet zwemmen toch op het laatst boven.
Water is water, maar wijn roert den snater (wie veel drinkt, praat veel).
Waar men zingt, daar laat u neder, zei de duivel, toen zette hij zich op
een bijenzwerm.
Waar de heining het laagst is, daar stijgt men er over.
Wat de boer niet kent, dat eet hij ook niet (hij is voorzichtig).
Wat u niet brandt, behoeft ge ook niet te lesschen.
Wat het oog niet ziet, doet het hart geen pijn (wat men niet keut, verlangt men niet).
Wat iemand inbrokt, moet hij ook uiteten.
Wat recht is, moet reoht blijven.
Wat goed is, moet men goed laten.
Waar nu naar toe, zei de vos, toen zat hij in de val.
Wat men al beleeft, als men oud wordt, zei de heks, toen moest ze verbrand
worden.
Wat een haak wil worden, buigt zich in tijd, zei de zoon van den gauwdief,
toen stal hij zijn vader de broek van het lijf (früh übt sich was ein
Meister werden will).
Wat de gewoonte toch doet, zei de kleermaker, toen stal hij een stuk van
zijn eigen broek.
Weldoen zal wel vinden.
Wie iets verdient, moet iets hebben (de zondaar moet gestraft worden).
Z
Zwetsen als een advocaat (veel vertellen en weinig doen).
Zoo zingen ze niet als ze van Eevelaar, of Aldenhoven, komen (zoo kan de
zaak niet gaan; Kevelaar en Aldenhoven zijn beroemde bedevaartplaatsen).
Zoo rot als kaf, of als een mispel.
Zoo locht als een spons.
Ze liggen onder één deken (goede verstandhonding).
Zij ziet er uit als een Magdalena (bedroefd, mistroostig).
Zij ziet er uit als eeu bedrukte Moeder Qoda (id.).
— 115 —
Zoo mager als een pier.
Zijn mes snijdt aan twee kanten (verdient van twee zijden geld).
Zoo druic als de koekepan van vastenavond.
Zijn schaapjes op het droge hebben (rijk genoeg zijn).
Zoo gewonnen, zoo geronnen (verteerd), of van de hand op den tand.
Zoo slim ala het hout van de galg.
Zien wie de laatste kousen aan heeft (het langst uitblijft).
Ze zijn aan het inladen (er komt een regenbui).
Zoo waar, of zeker, als tweemaal twee vier is.
Zoo vet als een das, of zoo vet als een mol.
Zoo dom als 't achterste van een varken.
Zijt gij aan het droog wasschen ? (plagen van vlaa wasschende vrouwen; de
plager wordt met water begoten).
Zoo bang als een wezel.
Zich weren eer men geslagen wordt, of luiden voor het weder.
Zand in de oogen strooien (iemand begoochelen, bedriegen).
Zelf doen, zelf hebben.
Zoo zat als een Zwitser, snep, uil, pinneke, knikker, oorlogsschip.
Zijn beklag gauw ophebben (spoedig beklaagd zijn).
Zich branden of tegen de lamp loopen (fout begaan).
Zin is koop.
Zwijgen en denken zal niemand krenken.
Zij haten mij, zei de vos, of Uilenspiegel, maar ik maak het er ook naar.
Zijn pakje afleggen, of zijn klaverzaad verkoopen (te biecht gaan).
Zware tabak rooken (liegen).
Zich zoo stil houden als een muisje.
Zij is een luistervink.
Zoo droog als st. Nicolnas' broek.
Zoo wit als uienzaad.
Zij kijkt als een viseh.
Zich wat inbeelden.
Zoo oud als Mathusalem, als de weg naar de Peel, als de weg naar Aken.
Zelden komt de hond aan de mik.
Zuur en zoet is beide goed.
Zich aan den ouden stijl, sleur, slender houden.
Zooveel hoefden, zooveel gekken.
Zijne eieren in de netelen leggen.
Zijn erwten uit hebben (in ongenade gevallen zijn).
Zoo geleefd, zoo gestorven.
Zoo zuiver als een eikel.
Zoo geel (dik) als een pad.
Zoo pot, zoo deksel (beiden deugen niet).
Zoo dicht als haar op den hond.
Zijn verstand reikt niet verder dan van den moor (koffieketel) tot den tuitel.
liaa groen als poor.
Zij leven in gloria (lustig op).
Zoo stijf gewerkt als een knuppel.
Zoo mager als een graat.
Zoo glad als een paling.
Zoo doof als een pot, of als een kwartel.
Zij kan van een steeu soep koken (goede kok).
Zij is een koffletasch (liefhebster van koffie).
— 116 —
Zijne tong is op drie vrijdagen gesneden (hij kan goed praten).
Zijn raad heeft geen honig in.
Zij is een lokvink.
Zooals hij er een is, moet men ze met de lantaarn zoeken.
Zij is een fret (spinachtig meisje).
Zoolang de vogel nog op den staak zit, mag men er nog op schieten.
Ze hebben hem gestuifd (den mantel uitgeveegd, geklopt).
Zijn haar staat rechtvaardig op het hoofd.
Zij doen gelijk ze wijs zijn.
Zoo mager als een spreeuw.
Zij krijgt een appelflauwte (zij krijgt het op de zenuwen).
Zoo moe als koade pap (vervelend).
Zoo meu iemand doet, zoo het iemand gaat.
Zij is te krom, zei de vos, toen hing de worst aan den balk.
Zoo dom als een gans, of kieken.
Zoo waar, zoo geld (en omgekeerd).
2^ngerskeel is altijd droog.
Zoo de ouden zongen, zoo piepen de jongen.
Zij leven .als kat en hond (vijandig).
Ze zijn beide met een saus, of brui overgoten.
Zljt streng in uw oordeel omtrent u zelven, verschooneud en zacht in uw
oordeel over anderen.
Zich een paar gele kousen verdienen (een huwelijk tot staud brengen; koppelaar of koppelaarster spelen).
Zijne tanden doen hem niet meer zeer (hij is al lang dood).
Zij begint naar haar hielen te zien, of achter zich om te kijken (zij begint
zich reeds te gevoelen).
Zij begint reeds over de schouders te zien (aan de vrijers te denken).
Onder het afdrukken nog ontvangen:
Achterom is 't kermis (gij komt te laat of te vergeefs).
Achter een ouden stok is 't goed schuilen.
Als 't veel sneeuwt, komt een goed vlasjaar.
Als de muggen dansen, komt sclioon weer.
Als het vriest met siut Mathijs (24. Febr.), dan vriest het nog veertig dagen.
Als het op den eersten Mei regent, vallen de kersen af.
Als een krans om de maan is, krijgen wij sneeuw.
Als het dondert in Januari, komt er een goed wijnjaar.
Als Paschen op eeu Maandag komt (nooit).
Als de schaapjes weiden, dan blaten ze niet.
Als de Maas voor kerstmis uitgaat, gaat zij dien winter tweemaal.uil.
Als de zon met lichtmis op 't altaar schijnt, moet de scheper zijn orten
bewaren (orten, resten, in Buggenum garven, waarvan alleen de koppen
uitgedorschen zijn; 't zal een lange winter zijn).
Als het op st. Medardusdag regent, dan regent het zes weken allo dagen.
Als men de klok van Emaal hoort, is men regen te verwachten (pi. Gronsveld. Dit zeggen de meeste dorpen van hunne westelijk gelegen buren).
Als men de koe niet kende, zou men niet weten, waar het kalf vandaan
kwam (wordt gezegd van meisjes, die zioh ver boven haren stand kleeden).
— 117 —
Als dat gebeurt, loopt de Maas stroomop (nooit).
Als de Waal geboren wordt, heeft hij deu mond tot zingen, den voet tot
dansen en de hand tot bedelen staan.
Alles moet een einde hebben, zei de man, en beet een piering (dauwworm)
in tweeën.
Courage! zei Toontje, en lei onder.
Die vlooien wil vangen, moet gauw zijn.
Daar zit hij met zijn gebakken peren (nu zit hij in verlegenheid).
Dat is nog geen kattendrek (dat is geeue kleine som).
Donder in een dorren boojn geeft een goed zuivdjaar.
Die 't weet, moet het zeggen.
Droge kruisdagen, drogen oogst; natte kruisdagen, natten oogst.
Dat is leelijk, zei de uil, toen bekeek hij zijn jongen.
Dat zal falikant uitkomen (misloopeu).
Daar hoor ik, zei de doove, en kreeg een brik (steen) aan zijn ooren.
Die brood gaat leeuen, gaat uit om schade of schande.
Dat is water op een ledereu zolder gedorschen.
Die het lang beeft, laat het lang hangen,
't Eerste gewin is kattegespin (kan ook weer verloren worden).
Eten en drinken is ruim de halve kost.
Er is geen bruiloft zoo kleen, of er maakt er zich ook weer een.
Gij hebt maar te spreken, dan gaat u de mond open (uwe bevelen zullen
toch niet uitgevoerd worden).
Groote geleerden, groote verkeerden.
Goed eten en drinken is halve appetijt.
Het is met eene erwt naar eene boon gegooid (wat gevraagd wordt is zooveel ais er te winnen is).
Hij rijdt op moeders veulen.
Het papier is geduldig (wat gedrukt of geschreven is, is daarom niet waar).
Hij ziet er uit als een gevilde muis (mager, niet gunstig).
Hij heeft een hart zoo dik als een brood (bovenmatig trolsch).
Het broodje in den oven schuiven (zijn boterham eten).
Hij heeft een mond als een schuurdeur (hij is grof in zijne uitdrukkingen).
Hij is zoo dun als stroo (mager en tenger).
Hij vreet als een schaapshond, als een dorscher, hei maaier, enz.
Hij is zoo krom als een zicht (zeer misvormd).
Hij is van nat hout gemaakt (verandert licht van partij).
Hij is zoo scheel, of scheef als eone lat.
Hij is door de mand gevallen (bekennen, wat men eerst ontkend heeft).
Hij heeft eene schans (remmel) te weinig (is simpel).
Het zal zich wel doeken, zei de wever (het zal wel lukken).
Hij heeft slechte vrienden, die zich zelven prijzen moet.
Het koolmoes is eerst goed, als de varkens er door geloopen hebben (als ze
geslacht zijn).
Hij meent onzen Lieven Heer bij den hiel te hebben, en heeft den duivel
bij den staart.
Het gaat mij gelijk den schoenmaker (deze heeft slechte schoenen aan, hem
ontbrak de tijd tot herstellen).
Het lot valt altijd op Jonas.
ledere kroon brengt haar gierigheid mee (hoe rijker, hoe gieriger),
leder zijn smaak, zei Hendrikske, en sneed zich het mager uit de schink (iiam).
Iemand eenen hak zetten.
— 118 —
Ik zal hem wat moppen, of wat rozen (ik zal niet doen, wat hij verlangt).
In eene vechtpartij is de eerste slag eene kroon waard (wie het eerst slaat
moet boeten).
Knoop u dat in het oor, of die pil geef ik u te slikken.
Kerstmis aan den wand is Paschen aan den brand, of Kerstmis aan de deur
is Paschen aan 't vonr (vuur).
Liever een kloeken arm, dan een stijven darm.
Liever een gauwdief aan mijn klink, dan een luistervink.
Maart moet een kop hebben of oen staart (begin of einde Maart slecht weer).
Men zal hem door een honnepen venstertje laten kijken (hij zal gehangen
worden).
Men kan alles niet zeggen^ zonder te spreken (ik weet het wel, maar zeg het niet).
Met complimenten kan men geen stuivers mikske, of broodje koopen (plichtplegingen halen niet veel uit).
Niets doet zoo goed, als wat wij zelve gebruiken (eigen kooksel of spijs
houdt men voor 't best).
Nooit heeft zich een schelm aan de galg gespiegeld (wie steelt, denkt niet
aan de galg).
Om st. Lambert komt de spundrik in den ère (de spoel in het voorhuis,
het spinseizoen vangt aan).
Onder de schoenen schrijven (niet op betaling rekenen).
Paschen in Meert (Maart), is alles verkeerd.
Smidspaarden en schoenmakerswijven loopen 't meest barvoets.
Slimme hoenders leggen ook al eens in de netelen (de slimste bedriegt zich
wel eens).
S is een kromme letter (wordt gezegd, als iets van eene voorwaarde afhangt).
Sint Miohiel verbiedt linnen broek en hennepen kiel.
Soort bij soort, zei de duivel, en zette zich op een keulder (steenkolengraver).
Trouw nabuuis kinderen, koop nabunrs rinderen.
Vrijdags weer is Zondags weer.
Wie 't eerst ruikt, heeft zich 't eerst misbruikt.
Wijd van de hand is altijd rijk (verafwonendon heet-en altijd rijk t« zijn).
Wij zullen maar beginnen, zei de vos tot de hinnen, toen had hij den haan
al binnen, of en pakte den haan 't eerst aan.
Wat hij wegwerpt is 't oprapen niet waard (hij laat niets verloren gaan).
Wat voor de galg geboren is, zal niet verzuipen.
Voor eene vliegende kraai is raad, voor eene zittende niet (wie werkt komt
nit den nood).
Zoo zak, zoo zaadgoed.
Zijn wil slaat achter deu bezemstok (hij heeft niets te bevelen).
filRdz.
Aau mijne Limburgsche medeburgers
3
I
Feesten. Inleiding
6
Het Kerstfeest. Het Kerstfeest der natuur
7
Het Kerst- Joel- of Mid winterfeest onzer Qermaansche roorvaderen. —
De Kerstboom
8
FeostTuren. •— Het Kerstfeest der h. kath. Kerk. — Ue Advent. —
De Galden Mis
9
St. Barbara. — St. Tliomaa. — Kerstnacht
10
Het Kerstbroodje van Qeleeu
12
St. Jansdag. — St. Silvesterarond
13
JANUAEI
H. Driekoningendag
Verloren Maandag
De h. SebastianuB
FEBAÜiJBI
Lichtmiadag
Vastenavond
Asch-Woensdag
Brood- en Kaas-Zondag. — Blauwe Maandag
MAAAT
AFHLL
14
17
18
31
21
23
ü
32
33
33
35
De eerste April
36
Polm-Zondag
37
De goede week. — Witte Donderdag. — Qoede Vrijdag en Zaterdag.
Pasohen. — Faasoheieren
38
MEI
40
De Mei-Koningin, Meilief of Meiliefste
42
De Mei-maand, de maand van Maria. — Pinksteren
43
De Pinksterbloem
44
Svai
46
JULI.
Auoüsivs
Maria Hemelvaartsdag of O. L. Vroaw-Kraidw^n
46
48
49
— 120 —
Oogstfeest of Martelgans
60
SBPTEMBEE
50
OCTOBER
61
NOVEMBER
53
St. Marten
St. Hubertas-dag. — De h. Catharina
54
57
DECEMBER
57
Sinterklaas
Weervoorapellingen
5S
64
KERMIS
65
Uraaksteken te Beeael en Heel
Notendag te Susteren. — Ganarijden te Limbricht
68
69
II
Zeden en gebruiken. — Gebootten. — Huwelijken
Aartje
Trouwplechtigheden te Buggenum
Begrafenissen
Nabunrschap. — Publieke verkooping
70
71
72
73
75
III
Spreekwoorden en Spreekwijzen
77
NOTEN EN AANVULLINGEN.
BI. 17. H. H, DBIKKONINGEN. Ala een meisje de boon krijgt, mag zij haren
„koning" kiezen (zie Limb. Leg. II, bl. 79).
BI. 24. VASTENAVOND. De bekeerde Tateren te Gronsveld, bielden alsdan (tot in
het begin dezer eeuw) een optocht in hun oud zwerverspak; deze optocht wordt
nn door eene mommerij vervangen, naarbij de vermomden onthaald warden met
het geroep: „hê, moor I worre, worre, worre I Men eet aldaar bg deze gelegenheid het zoogenaamd „flnwünenbrood", geweekte beecbuit met eieren erop
geklopt, in de psn gebakken, met suiker en kaneel bestrooid.
Te Uoensbroek worden vastenavondsvuren gestookt; op Fakkelzondag (zie
bl. 33) verbranden er de jongens een schans tegenover de woningen der meisjes;
die Zondag heet er schansfakkelzondag.
Bl. 38. Wegens het eierkippen op het kerkhof aldaar, wordt Voerendaal wel eens
„Paasch-Voerendaal" genoemd.
Bl. 42. „Het is de bronk van Bemelen" (een zeer klein dorp hg MBSstrioht) legt
men van een optocht waar weinig volk bg ia.
UIMIVEFïSnrEinrSBIBLIOTHEEK
UIVI
360000 04666523
WELTERS is een begrip in Limburg. De twee bundels 'Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen' die
hij achtereenvolgens in 1875 en 1876 publiceerde en zijn
boek 'Feesten, zeden, gebruiken en spreekwoorden' uit 1877
vormen de grote schatkamer van onze folklore, waaruit
praktisch alle schrijvers en heemkundigen blijven putten.
Welters werd in 1839 in Echt geboren, als oudste van 14 kinderen. Zijn vader Frans was burgemeester van Wessem en
secretaris van Echt en Roosteren.
In 1863 werd hij tot priester gewijd. Hij was rector in Vaals,
kapelaan in Merkelbeek, rector in Grubbenvorst en pastoor
in Spaubeek. Hij stierf in 1887. Naast zijn drie belangrijkste
Limburgse boeken, die nu in herdruk verschijnen bij uitgeverij De Lijster, publiceerde hij godsdienstige en historische
werken en gedichten.
Welters noemt zich niet de schrijver van deze drie boeken.
Terecht spreekt hij over zichzelf als 'De Verzamelaar'. Hij
heeft rijkelijk geput uit het in zijn tijd voorhanden zijnde
materiaal. Voor een groot deel tekende hij de verhalen op
uit de monden van de vertellers, maar hij nam ook vele bijdragen op die hij onder meer vond bij W. Everts, Jos.
Deutz, Mr. G.D. Franquinet, W. Hermans, Emile Seipgens,
Ecrevisse en vooral Jos Habets. Deze laatste, een persoonlijke vriend van Welters, schreef in de 'Publications van 1887
een necrologie bij diens overlijden.
DEÖLIJSTER
UITGEVERIJ
ISBN 90 6486 033 5

Bijlagen. [100. IJ Tweede Kamer, i

dreamnight at the zoo

flyer praamschipper

Dervingstoolbox

BEN RENOVATIE

Tips en trucs: Van Normaal naar Molair

2e Circulaire van 10 januari 1866

Naturalisatie van Franz Wi 31 December 1920 (Staatsblad n°. 955

Naturalisatie van L. E. Voss en zeven anderen. [14. 13.] MEMORIE

nhm 1913-11 - Natuurhistorisch Genootschap in Limburg