EIGEN KRACHT EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN Sofia Numansen EIGEN KRACHT EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN Auteur(s) Datum © ARCON Sofia Numansen Borne, maart 2014 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 1 Arcon Civil society - onderzoek en advies Arcon is een non-profit organisatie, heeft zeer goede contacten in de samenleving en gelooft in de kracht van burgers. Arcon is 60 jaar jong. Het huidige Arcon is ontstaan in 1998 uit een fusie tussen een provinciale organisatie van mensen met een arbeidsbeperking en een provinciale belangenbehartiger van mensen met een beperking. Het laatste decennium heeft Arcon zich ontwikkeld tot een advies- en onderzoeksorganisatie in het sociale domein. We werken op projectbasis voor overheden en maatschappelijke organisaties. Het burger- of cliëntenperspectief is voor ons nog steeds een belangrijk uitgangspunt. Arcon is sterk in het verbinden en het in kracht zetten van mensen. Onze deskundige medewerkers werken met passie aan projecten rond vrijwillige inzet, senioren, jeugd, participatie en informele zorg. Met onze inzet dragen we bij aan een krachtige civil society, waarin mensen zelf de regie hebben over zorg, welvaart en geluk. Arcon staat voor sterke gemeenschappen. Daar waar burgers het zelf kunnen bouwt de overheid af. Daar waar burgers ondersteuning moeten krijgen biedt de overheid een vangnet. Wij voeren projecten en opdrachten uit waardoor mensen en gemeenschappen sterker worden. Kijk voor meer informatie op www.arcon.nl COLOFON Auteur(s): Sofia Numansen Datum: maart 2014 © Arcon Deze publicatie is te downloaden via: www.arcon.nl EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 2 Voorwoord Voor u ligt een inventarisatie van effectieve eigen kracht methodieken. Arcon voert, in opdracht van, provincie Overijssel de Wmo steunfunctie uit. Dit onderzoek valt dan ook onder de steunfunctie Wmo. De bedoeling van dit onderzoek is het inventariseren van effectieve eigen kracht methodieken en de succesfactoren van verschillende clusters te beschrijven. Eigen kracht is een veel besproken onderwerp, sinds de veranderingen in de taken van de gemeenten. De transities van taken van het Rijk en de provincie naar de gemeenten gaat gepaard met bezuinigingen. Hierdoor willen gemeenten de burgers stimuleren om meer op eigen kracht te doen in plaats van te leunen op de overheid. Vandaar dat Arcon dit onderzoek uitvoert om effectieve eigen kracht methodieken te beschrijven en de succesfactoren hiervan te analyseren. Heeft u aanvullingen of wilt u reageren, dan kunt u contact opnemen met: Sofia Numansen [email protected] 06 33 699 787 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 3 Inhoud Voorwoord ............................................................................................................................................ 3 1. Aanleiding ..................................................................................................................................... 5 1.1 Over eigen kracht ...................................................................................................................... 6 1.2 Toelichting op de inventarisatie ............................................................................................ 7 2. 3. Eigen kracht methodieken......................................................................................................... 8 2.1 Ouderen & eenzaamheid .................................................................................................... 8 2.2 Jongeren & eigen kracht ................................................................................................... 11 2.3 (O)GGZ methodieken ........................................................................................................ 14 2.4 Buurt & wijk methodieken .............................................................................................. 16 Succesfactoren eigen kracht methodieken .......................................................................... 18 3.1 Succesfactoren ouderen & eenzaamheid ............................................................................ 18 3.2 Succesfactoren jongeren & eigen kracht ............................................................................. 20 3.3 Succesfactoren (O)GGZ methodieken .................................................................................. 22 3.4 Succesfactoren buurt & wijk methodieken ......................................................................... 24 4. Conclusie & Aanbeveling ........................................................................................................... 26 4.1 Belangrijkste bevindingen .................................................................................................... 26 4.2 Aanbevelingen ......................................................................................................................... 27 Literatuurlijst ..................................................................................................................................... 29 Bijlage 1: Eigen kracht methodieken ............................................................................................. 31 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 4 1. Aanleiding “Het is onmiskenbaar dat mensen in onze huidige netwerk- en informatiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de noodzaak om het tekort van de overheid terug te dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in een participatiesamenleving” (Koning Willem Alexander, troonrede 2013). Begrippen zoals eigen kracht en participatiesamenleving zijn niet meer weg te denken uit onze maatschappij. Dit komt door de decentralisatie van overheidstaken naar gemeenten. Vanaf 2015 worden gemeenten verantwoordelijk voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. Vanuit de gemeenten is het plan dat één persoon ondersteuning en begeleiding biedt aan mensen die dat nodig hebben. Deze persoon doet dat op basis van één plan voor het hele huishouden. Omdat gemeenten het dichtst bij de burgers zitten, is de verwachting dat ze de zorg hierdoor effectiever, minder bureaucratisch en goedkoper kunnen leveren1. De nieuwe taken voor gemeenten zijn: - Zorg bieden aan langdurig zieken of ouderen - Hulp bij het vinden van werk (of een uitkering verstrekken) - De gehele jeugdzorg - Passend onderwijs Met de komst van deze nieuwe taken is ook een andere manier van werken nodig binnen gemeenten. Daarbij wordt aangesloten bij de kanteling. De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) introduceerde deze term in 2008. Een gekantelde manier van werken vraagt een nieuwe benadering van gemeenten en burgers. Voorbeelden van deze aanpak is meer tijd nemen voor het eerste gesprek met burger, afstappen van de standaard voorzieningenlijst en in gesprekken de regie over het eigen leven en zelfredzaamheid voorop stellen2. De gemeenten willen burgers graag eigen krachtiger en zelfredzamer maken omdat er veel werk is met weinig middelen. Zij moeten hun geld dus effectiever en efficiënter gebruiken. Eén van de manieren om dit te realiseren is het inzetten van eigen kracht methodieken. Maar er heerst momenteel een hevige discussie over de effectiviteit van eigen kracht methodieken. Is eigen kracht effectief en efficiënt of is het puur een maatregel om de bezuinigingen vorm te geven? Al dit soort vragen leiden tot de discussie over eigen kracht en het spanningsveld waarin het staat. Vanwege de opkomende participatiesamenleving heeft Arcon ervoor gekozen om onderzoek te doen naar de effectiviteit van eigen kracht methodieken. 1 2 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gemeenten/decentralisatie-van-overheidstaken-naar-gemeenten http://www.invoeringwmo.nl/content/de-kanteling-van-de-vereniging-nederlandse-gemeenten EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 5 1.1 Over eigen kracht Het begrip eigen kracht kan op verschillende manieren worden gedefinieerd. Voor de definitie is het van belang dat er verschillende vragen worden gesteld. Gaat het bijvoorbeeld vooral om het versterken van de innerlijke kracht van een persoon of het vergroten van iemands netwerk? Daarnaast is er een spanningsveld tussen de invloed van overheid en/of professionals. Mag er nog wel sprake zijn van eigen kracht als deze partijen zich ermee bemoeien? De oorspronkelijke visie op eigen kracht, naar aanleiding van de kanteling, was dat burgers zichzelf krachtiger moeten maken (zie figuur 1). Problemen van burgers moeten kunnen worden verholpen doordat de burger eigen krachtiger wordt. Echter, de meest gangbare definitie van eigen kracht, is die van de Eigen Kracht Centrale. Zij omschrijven eigen kracht als ‘het vermogen van mensen om zelf of samen, oplossingen te bedenken voor hun eigen problemen en deze deels ook zelf uit te voeren’3. Hierbij ligt de nadruk sterk op het versterken van het sociale netwerk om het probleem op te lossen. Figuur 1: Eigen kracht Een andere benadering is die van de Geluksacademie van Arcon. Volgens de Geluksacademie is eigen kracht ‘het gevoel hebben ergens goed in te zijn’. Hierbij maakt de bron niet uit, als je maar het gevoel hebt iets te hebben waar je competent in bent. Je kunt het uit je werk halen, uit een hobby of uit het helpen van anderen4. Deze definitie legt meer de nadruk op de persoon zelf om zich eigen krachtiger te maken dan het sociale netwerk. Jumelet en Wenink (2012) noemen eigen kracht ‘het vermogen van individuen om het leven (of situaties) optimaal vorm te geven en problemen op te lossen of draaglijk te maken’5. Volgens Movisie gaat eigen kracht over de kracht van mensen in moeilijke situaties en om het aanspreken van die kracht. Aangezien eigen kracht, zoals in de kanteling bedoeld was, juist gaat om de persoon zelf en niet zozeer om het netwerk, wordt voor dit onderzoek de volgende definitie gebruikt: Eigen kracht is het vermogen van mensen om zelf oplossingen te bedenken voor hun eigen problemen doordat ze het gevoel te hebben ergens goed in te zijn. 3 Movisie: Brink, C. & Aandacht voor iedereen: Van der Veen, N. (2013). Kennisdossier 5: Zelfregie, eigen kracht, zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. De begrippen ontward. Juli 2013. 4 Geluksacademie: Francissen, A. & Weiss, L.A. (2013). Eigen Kracht via: http://www.geluksacademie.org/visie/eigen-kracht 5 Jumelet, H. en J. Wenink (2012), ‘Zorg voor onszelf? Eigen kracht van jeugdigen, opvoeders en omgeving, grenzen en mogelijkheden voor beleid en praktijk.’ Amsterdam, SWP. Isbn 978 90 885 0329 0. 6 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 1.2 Toelichting op de inventarisatie Om de effectiviteit van verschillende eigen kracht methodieken te inventariseren en te clusteren, is eerst een inventarisatie gedaan van eigen kracht methodieken (zie bijlage 1). De meeste methodieken komen uit de databank ‘effectieve sociale interventies’ van Movisie6. Daarnaast is de lijst aangevuld met methodieken van verschillende andere websites en uit krantenartikelen. Nadat de methodieken zijn verzameld, zijn deze ingevoerd in het programma SPSS. Alle eigen kracht methodieken zijn in SPSS beschreven aan de hand van de volgende variabelen: naam, beschrijving, effectief, reden effectiviteit, leeftijd, geslacht, buurt/wijk niveau, netwerk, eenzaamheid, digitaal, allochtonen, professionals, herstel, familie en vrijwilligerswerk. Vervolgens zijn de bewezen effectieve methodieken geselecteerd. Hiervan is door onderzoek bewezen dat ze effectief zijn. De meeste effectieve methodieken zijn afkomstig uit de databank van Movisie. Vervolgens zijn de methodieken geclusterd in de vier categorieën: ouderen & eenzaamheid jongeren & eigen kracht (O)GGZ methodieken buurt & wijk methodieken. De bewezen effectieve methodieken zijn in het volgende hoofdstuk beschreven en geclusterd. Vervolgens zijn in hoofdstuk drie per cluster de succesfactoren beschreven van de effectieve methodieken. Om de succesfactoren per cluster te analyseren, is de meest voor de hand liggende keuze om effectieve en niet effectieve methodieken te vergelijken. Echter, de meeste methodieken zijn nog niet onderzocht. Van het aantal onderzochte methodieken die in dit onderzoek zijn meegenomen, zijn er slechts twee niet effectief. Een vergelijking tussen effectieve en niet effectieve methodieken zou dus niet veel relevante informatie opleveren. Daarom is ervoor gekozen om per cluster de kenmerken van effectieve methodieken te selecteren en succesfactoren te onderscheiden. Tenslotte bevat hoofdstuk vier aanbevelingen voor iedereen die wil werken met eigen kracht methodieken. Op de website http://www.arcon.nl/overige/eigen-kracht-methodieken.html kan meer informatie worden gevonden over de verschillende methodieken die geïnventariseerd zijn. Daarnaast zal op 12 juni 2014 een workshop worden aangeboden voor geïnteresseerde gemeenten binnen Overijssel. 6 http://www.movisie.nl/databank-effectieve-sociale-interventies EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 7 2. Eigen kracht methodieken 2.1 Ouderen & eenzaamheid Het eerste cluster van de inventarisatie van effectieve eigen kracht methodieken is ouderen & eenzaamheid. In Nederland zijn naar schatting 200.000 ouderen eenzaam. De meest voorkomende oorzaken van eenzaamheid bij ouderen zijn het verlies van de partner of vrienden, verminderende mobiliteit en kleine sociale netwerken. Dit probleem zal alleen maar toenemen, omdat het aantal ouderen ook steeds meer toeneemt. De Rijksoverheid voert daarom actief beleid om eenzaamheid onder ouderen tegen te gaan. Dit doet de overheid onder andere door het samenwerkingsverband Coalitie Erbij te steunen. Deze coalitie bestaat uit 13 organisaties die zich hebben verenigd, waaronder De Zonnebloem, Het Rode Kruis en Humanitas. De deelnemende organisaties willen gezamenlijk maatregelen nemen om eenzaamheid onder mensen tegen te gaan7. Uit de inventarisatie blijkt dat acht effectieve eigen kracht methodieken onder het cluster ouderen & eenzaamheid kunnen worden geschaard. Hieronder wordt een korte beschrijving gegeven van deze acht methodieken. I. Activerend huisbezoek bij ouderen is een methodiek om zelfredzaamheid en het welbevinden van 55-plussers te verbeteren of herstellen. Het gaat daarbij om zelfstandig thuiswonende ouderen die uit hun evenwicht zijn geraakt. Het hoofddoel van Activerend huisbezoek bij ouderen is het verbeteren of eventueel herstellen van de zelfredzaamheid en het welbevinden van ouderen. Een vrijwillige huisbezoeker bezoekt ouderen wekelijks aan huis. Hierbij is systematische aandacht voor sociale ondersteuning en activering. De huisbezoeker werkt volgens een doelgerichte methode, die gericht is op situatieverheldering, perspectiefontwikkeling en actieondersteuning8. II. Bezoekdienst voor weduwen en weduwnaars is een methodiek voor ondersteuning bij rouwverwerking. Doel hiervan is de kans op eenzaamheid en sociaal isolement te verkleinen. De bezoekdienst is een vrijwilligersgroep die bestaat uit mensen die zelf weduwe of weduwnaar zijn. Zij kunnen weduwen en weduwnaars, waarvan de partner recent overleden is, ondersteunen en begeleiden in de rouwfase. Mede omdat zij zelf ervaring met rouw hebben. Een professionele kracht zorgt voor de coördinatie van de inzet van deze vrijwilligers9. 7 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ouderenzorg/kwetsbare-ouderen http://www.movisie.nl/esi/activerend-huisbezoek-ouderen 9 http://www.trajekt.nl/diensten_az/bezoekdienst_weduwen_en_weduwnaars/ 8 8 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN III. Geluksgericht werken is een methode van Arcon en de Universiteit Twente. Deze methode maakt welbevinden van de cliënt tot het uitgangspunt van de (langdurige zorg). Volgens deze methodiek kosten gelukkige mensen minder en zijn ze daadwerkelijk gelukkiger. Autonomie, eigen kracht en verbondenheid staan centraal bij deze methodiek. IV. Grip & glans groepscursus is een methodiek om kwetsbare vrouwen van 55 jaar en ouder te leren hoe ze actief hun eigen welbevinden kunnen verbeteren en eigen regie kunnen ervaren. Doordat het welbevinden en eigen regie toeneemt wordt ook een bijdrage geleverd aan het verminderen van eenzaamheid. Door allerlei tips en oefeningen gaan de vrouwen actief aan de slag met het terugbrengen of versterken van de GRIP op en de GLANS in hun eigen leven. De GRIP&GLANS cursussen zijn positief en stimulerend. Het accent ligt op wat de vrouwen nog wel kunnen en graag willen, dus niet op problemen of wat ze niet meer kunnen10. V. Ontmoetingscentra voor mensen met dementie en hun verzorgers heeft als hoofddoel het bieden van ondersteuning met een vast team begeleiders, aan mantelzorgers en mensen met dementie onder één dak, op een laagdrempelige plek in de wijk. De methode is gericht op sociale integratie, educatie, emotionele en praktische ondersteuning en probeert hiermee te bereiken dat de persoon met dementie langer in zijn eigen woonsituatie kan blijven11. VI. Op weg naar de gouden jaren is een methodiek met als doel een bijdrage te leveren aan het succesvol ouder worden. Proactieve vaardigheden worden aangeleerd waarmee de zelfredzaamheid van deelnemers wordt vergroot. De bedoeling is dat deze methodiek preventief werkt en dat deelnemers vroegtijdig helpen om mogelijke toekomstige problemen onder ogen te zien. Vaardigheden worden hen aangeleerd waarmee zij voor deze problemen oplossingen kunnen bedenken en ze in stabiel gedrag kunnen omzetten. Op deze manier kunnen de deelnemers de negatieve gevolgen van het ouder worden minimaliseren en de positieve kansen van deze levensfase optimaal benutten12. 10 http://www.gripenglans.nl/ http://www.movisie.nl/esi/ontmoetingscentra-mensen-dementie-hun-verzorgers 12 http://www.movisie.nl/esi/weg-naar-gouden-jaren 11 9 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN VII. Studiekringen van en voor ouderen is een methodiek om de leden van de studiekring op de hoogte te laten blijven van de maatschappelijke ontwikkelingen en hen te stimuleren die kennis bij te houden. Het doel is het voorkomen en verminderen van eenzaamheid en sociaal isolement. De doelgroep is 50-plussers, die regelmatig bij elkaar komen (eens per week of twee weken). De gekozen onderwerpen worden door één of meer personen uitgewerkt13. VIII. Zin in vriendschap is een methodiek met als hoofddoel het verminderen of voorkomen van gevoelens van eenzaamheid onder oudere vrouwen, door hen te helpen bestaande vriendschappen te verbeteren of nieuwe vriendschappen op te bouwen. Zin in vriendschap is een cursus van twaalf lessen en een terugkombijeenkomst. In de cursus wordt er gewerkt aan het actief aangaan van nieuwe vriendschappen of het verdiepen van bestaande contacten. Door oefeningen en huiswerkopdrachten te doen, verkennen deelnemers het thema vriendschap. Ze maken de balans op van hun eigen sociale netwerk, leren zij hun eigen grenzen bewaken en formuleren doelen die zij op het gebied van vriendschap willen bereiken14. 13 14 http://www.geldersestudiekringen.nl/ http://www.movisie.nl/esi/zin-vriendschap EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 10 2.2 Jongeren & eigen kracht Jongeren & eigen kracht is het tweede cluster van de inventarisatie. Aangezien de samenleving langzamerhand lijkt te veranderen in een participatiesamenleving, zal de toekomstige burger hier ook op moeten worden voorbereid. Er zal veel meer op eigen kracht moeten worden gedaan door burgers in de toekomst. En aangezien jongeren de toekomst zijn, is het belangrijk om het jeugdbeleid genoeg aandacht te geven. In het jeugdbeleid is versterken van eigen kracht van jeugdigen, jongeren en ouders, een van de belangrijkste uitgangspunten. Vandaar dat is gekozen voor dit cluster. Uit de inventarisatie zijn acht effectieve eigen kracht methodieken voortgekomen voor het cluster jongeren & eigen kracht. Hieronder wordt een korte beschrijving gegeven van de effectieve eigen kracht methodieken. 15 16 I. Girls talk is een methodiek om de seksuele gezondheid en gezond seksueel gedrag van laagopgeleide meiden (14-18 jaar) met diverse etnische achtergronden te bevorderen. Deze methodiek is vooral bedoeld voor heteroseksuele actieve meiden met een VMBOopleiding of lager. De methodiek bestaat uit acht bijeenkomsten van twee uur, met twee vrouwelijke begeleiders. De bedoeling van deze groep counsel is het versterken van interactiecompetenties, het versterken van ondersteunende attituden en gedragsintenties, uitwisseling en evaluatie van persoonlijke ervaringen en, in mindere mate, overdracht van kennis. Er wordt gebruik gemaakt van diverse werkvormen zoals een spel, discussie, rollenspellen, creatieve opdrachten, reflectieoefeningen en lichaamsgerichte opdrachten15. II. Intersectoraal zorgprogramma gedragsstoornissen Overijssel (IszO) richt zich op het zoeken naar behandel- en begeleidingsoplossingen voor jongeren met ingewikkelde problematiek en gedragsstoornissen. In dit programma worden de mogelijkheden van de Eigen Kracht Conferentie voor een passende bijdrage van het zorgaanbod aan deze oplossingen onderzocht. De bedoeling is om een geïntegreerd zorgaanbod te ontwikkelen voor jongeren die tussen de wal en het schip dreigen te vallen, omdat er geen passend hulpaanbod beschikbaar is. IszO bekijkt samen met alle betrokken partijen hoe deze jongeren het beste kunnen worden geholpen. Vanwege deze samenwerking krijgen jongeren sneller en beter passende hulp16. http://nji.nl/nl/Kennis/Databanken/Databank-Effectieve-Jeugdinterventies/Erkende-interventies/Girls-Talk http://www.overijssel.nl/thema's/jeugdzorg/eigen-kracht/projecten-eigen/intersectoraal/ EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 11 III. Jongeren lossen het op (jolo) is een methodiek om herstel van communicatie en het duurzaam oplossen van conflicten in de openbare ruimte tussen jongeren onderling en jongeren en buurtbewoners te bevorderen. Op deze manier dragen jongeren (in de leeftijd van 15 tot 20 jaar) op een positieve manier bij aan het oplossen van overlastproblemen in publieke ruimten. Deze jongeren bouwen een brug tussen oud en jong. De jongeren werken op vrijwillige basis en volgen in hun vrije tijd een training tot jongerenbuurtbemiddelaar. Op deze manier worden jongeren direct betrokken bij conflicten en het zoeken naar oplossingen. Hierdoor is de kans groter om tot een wederkerig duurzame en verrassend creatieve oplossing te komen17. IV. Lang leve de liefde 3 richt zich op leerlingen van de tweede en derde klas van het vmbo. De methodiek stelt deze leerlingen in staat om hun seksuele contacten op een veilige, gelijkwaardige en plezierige manier vorm te geven. Lang leve de liefde bevat een lespakket over relaties en seksualiteit, dit pakket bestaat uit een leerlingenmagazine, een dvd, twee digitale lessen op www.langlevedeliefde.nl, een docentenhandleiding en een website voor docenten: www.lesgevenindeliefde.nl Met dit lespakket ondersteunt de leraar de leerlingen in een prettige, veilige en gewenste seksuele ontwikkeling. Op deze manier werkt de docent aan de kennis, de houding en vaardigheden van de leerlingen met betrekking tot seksualiteit18. V. Stay in love is een methodiek die wil voorkomen dat jongeren (in de toekomst) een gewelddadige relatie ontwikkelen. Dit wordt gedaan door de jongeren te ondersteunen in de ontwikkeling van gezonde verkeringsrelaties, het aanreiken van kennis, hen de juiste houding bij te brengen en vaardigheden te leren. Deze methodiek is ontwikkeld door het Trimbos-instituut, TransAct, de Riagg Zwolle en Parnassia om preventief partnergeweld, onder jongeren van 16 tot 20 jaar, te voorkomen. Het programma sluit ook aan bij de belevingswereld van deze doelgroep. Op verschillende manieren en via een positieve insteek wordt informatie, tips en verhalen aangeboden over hoe relaties goed kunnen blijven. Dit project bestaat onder andere uit een lessenserie voor het onderwijs, een website en andere materialen zoals een folder, een poster en een relatietest die via een breed netwerk zoals jongerenwerk, kerken, imams, sportclubs en kroegbazen verspreid kunnen worden19. 17 http://www.colouredconsultancy.nl/index.php/jolo http://www.langlevedeliefde.nl/lesgevenindeliefde/sites/default/files/docentenhandleiding_lldl_regulier.pdf 19 http://www.huiselijkgeweld.nl/interventies/preventie/stayinlove 18 12 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN VI. Steps is gericht op meisjes van 13 t/m 18 jaar die een posttraumatische stressstoornis (PTSS) hebben, als gevolg van eenmalig seksueel geweld. Het doel van deze methodiek is om de klachten te verminderen en om de ouders van de doelgroep in staat te stellen optimale steun te bieden. Het project bestaat uit een intake, acht groepssessies voor de meisjes, zes groepssessies voor hun ouders en follow-up. De meeste aangerande en verkrachte meisjes vinden het prettig om hun verhaal met elkaar te kunnen delen. Vandaar dat Steps, deze meisjes groepstherapie biedt. Hier kunnen ze hun verhalen kwijt en vinden ze steun bij lotgenoten. Daarnaast helpt het Steps-programma om klachten bij een posttraumatische stressstoornis (PTSS) te verminderen20. VII. Vrouwen coachen Meiden (VcM) is een methodiek van Vrouwenplatform Carree dat als hoofddoel heeft het tegengaan van schooluitval, waardoor de jongste doelgroep een schooldiploma behaalt en de oudere doelgroep dan wel een opleiding gaat volgen, een startkwalificatie behaalt (MBO-2) of aan het werk gaat. Vrouwen coachen Meiden richt zich op meiden van 13 tot 23 jaar. Het accent ligt op meiden van 13 tot 18 jaar. Op verzoek van gemeenten, Bureau Jeugdzorg en de Provincie Overijssel is het project zich ook gaan richten op de oudere doelgroep. Op dit moment is het aantal trajecten tussen beide doelgroepen ongeveer gelijk verdeeld. VIII. Whoznext is een methodiek van het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB). Met dit project wil NISB bereiken dat jongeren in de leeftijd tussen 8 en 18 jaar actief deelnemen in de organisatie van de sport. Jongeren worden uitgedaagd om actief te worden als trainer, scheidsrechter, bestuurder, onderzoeker, organisator of coach. Op deze manier regelen jongeren samen met andere jongeren hun eigen sport. De bedoeling is dat jongeren zoveel mogelijk zelf doen21. 20 21 http://www.jeugdriagg.nl/psychische-problemen/trauma/18-steps-groepstherapie-na-aanranding-of-verkrachting/ http://www.whoznext.nl/over-whoznext.html EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 13 2.3 (O)GGZ methodieken Het derde cluster is (O)GGZ (Openbare Geestelijke Gezondheidszorg). Voor dit cluster is gekozen, omdat de mensen uit de (O)GGZ de meest kwetsbare personen zijn in onze samenleving. In Nederland leven zo’n 100.000 mensen met ernstige psychiatrische problemen die vanwege deze problemen, een vaak teruggetrokken bestaan leiden met weinig sociale contacten. Ze zijn verstoken van normale rollen als werknemer, ouder, student, buurman, etc. Soms zijn ze dakloos of verblijven ze in een psychiatrisch ziekenhuis (circa 10%) of beschermende woonvorm (circa 10%). Vanwege bezuinigingen zal overal op moeten worden gekort, dus ook op de (O)GGZ. Het is dan juist voor deze kwetsbare groep belangrijk om eigen krachtiger te worden. Het gaat hier om een groep die geen geld en geen keuze heeft, maar voor wie hulp noodzakelijk is. Uit de inventarisatie zijn vijf effectieve eigen kracht methodieken voortgekomen die geschaard kunnen worden onder het cluster (O)GGZ. Hieronder wordt een korte beschrijving gegeven van deze methodieken. 22 23 I. Assertive community treatment (ACT) is een methodiek voor mensen met complexe psychiatrische en/of verslavingsproblematiek in combinatie met ernstige sociale en maatschappelijke problemen. Deze groep heeft een zeer intensieve, geïntegreerde en specialistische behandeling en begeleiding nodig. ACT-hulpverleners zoeken actief patiënten op en dringen aan op hulp. Ze werken ook voor dak- en thuisloze mensen en bereiken daarmee een kwetsbare groep die anders geen zorg krijgt, terwijl zij die juist wel nodig hebben. De patiënten worden opgezocht op hun woon- of verblijfplaats en ter plekke wordt de zorg en begeleiding, die op dat moment nodig, is aangeboden. De patiënten hebben meerdere keren per week en soms zelfs dagelijks contact met hulpverleners22. II. Flexible assertive community treatment (FACT) is een methodiek die mensen met ernstige en langdurige psychische aandoening behandelt, begeleidt en ondersteunt in hun herstelproces zodat ze succesvol, optimaal en tevreden kunnen functioneren in de maatschappij. FACT-teams zijn breed samengestelde multidisciplinaire 'wijkteams' die op twee manieren werken: • individuele begeleiding door een casemanager voor stabiele patiënten. Patiënten krijgen ondersteuning bij rehabilitatie en herstel. • intensieve begeleiding door het hele team voor patiënten die onstabiel zijn of in een crisis dreigen te raken. Deze begeleiding vindt plaats volgens het ACT-model23. http://www.altrecht.nl/ggz/656/Assertive_Community_Treatment_(ACT)_en_Functie_Assertive_Community_Treatment_(FACT)#.Uwx0qvl5NkJ http://www.altrecht.nl/ggz/656/Assertive_Community_Treatment_(ACT)_en_Functie_Assertive_Community_Treatment_(FACT)#.Uwx0qvl5NkJ EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 14 III. Individuele rehabilitatie benadering (IRB) helpt mensen met ernstige en langdurige beperkingen beter te functioneren, zodat ze succesvol en tevreden kunnen wonen, werken, leren en sociale contacten hebben in de omgeving van eigen keuze met zo min mogelijk professionele hulp. De methode is toe te passen op verschillende terreinen van sociaal functioneren, bij mensen uit alle leeftijdscategorieën en met verschillende soorten beperkingen (fysiek, verstandelijk, psychisch/psychiatrisch, verslaving, sociale achterstand). Van oorsprong werd deze doelgroep bediend door hulpverleners uit zorginstellingen, maar door de invoering van de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) zullen deze mensen meer bediend gaan worden door welzijnswerkers24. IV. Relim is een methodiek voor het vergroten van de zelfredzaamheid, eigen regie en empowerment van mensen met psychische problemen of een psychiatrische stoornis, vaak in combinatie met sociale problematiek, door middel van werk. Met deze methodiek worden mensen met psychische of psychiatrische beperkingen en een grote afstand tot de arbeidsmarkt geholpen, om hun dromen en ambities te realiseren. Door middel van activering, zinvolle dagbesteding en het ontwikkelen van werknemers- en beroepscompetenties wordt dit gerealiseerd. Bij deze methodiek wordt uitgegaan van de vraag, en het perspectief, op de arbeidsmarkt en de individuele mogelijkheden en wensen25. V. Systematisch rehabilitatiegericht handelen (SRH) ondersteunt mensen met psychische en sociale kwetsbaarheid bij hun herstelproces. SRH heeft drie subdoelen, namelijk: 1. Het realiseren van wensen en doelen met betrekking tot kwaliteit van leven. 2. Het omgaan met kwetsbaarheid en het versterken van krachten. 3. Het verkrijgen van toegang tot gewenste omgevingen en het zo groot mogelijk maken van de kwaliteit van leefomgevingen en sociale netwerken. Deze methodiek is praktisch en stelt professionals in staat, op een systematische wijze, een individuele begeleidingsrelatie op te bouwen, een zorgplan vorm te geven, een cliënt te ondersteunen bij zijn wensen en zorgbehoeften en de kwaliteit van een leef/werkmilieu of sociaal netwerk te verbeteren26. 24 http://www.rehabilitatie92.nl/ http://www.beterdoorwerk.com/ 26 http://www.rinogroep.nl/opleiding/1153/basisopleiding-systematisch-rehabilitatiegericht-handelen--individuele-trajectbegeleiding.html 25 15 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 2.4 Buurt & wijk methodieken Het vierde, en laatste cluster is buurt & wijk methodieken. Vanwege veranderingen en bezuinigingen is eigen kracht en een groot netwerk belangrijk. Mensen kunnen niet meer leunen op de overheid en zullen hun problemen anders moeten oplossen. Dit kan met behulp van familie, maar ook binnen de buurt en wijk. Een veilige leefomgeving kan een positief effect hebben op mensen, daarnaast bevordert het ook het contact van buren onderling waardoor hun netwerken worden vergroot. Buren kunnen veel aan elkaar hebben. Contact met buren kan problemen zoals eenzaamheid en criminaliteit tegengaan. Ook kan een goede sociale controle in een buurt of wijk, de leefomgeving bevorderen. Uit de inventarisatie zijn zes effectieve eigen kracht methodieken voortgekomen voor dit cluster. Hieronder wordt een korte beschrijving gegeven van deze effectieve eigen kracht methodieken. I. ABCD is een methodiek voor wijkaanpak voor sociaaleconomische zwakkere wijken, waarbij van binnenuit gewerkt wordt aan een economisch, cultureel, sociaal leefbare buurt. ABCD brengt sociale relaties tot stand en zorgt voor mobilisering van capaciteiten van bewoners, organisaties en instellingen binnen de lokale gemeenschap. Het is erg belangrijk dat de initiatieven vanuit de bewoners komen. Dit kan soms zorgen voor spanningen met de aanbodgerichte systemen, waarin professionals werken27. II. Activeringscentrum tegen bijstandsevering is een methodiek voor het doorbreken van het erven van een bijstandsuitkering, vanuit een lokaal activeringscentrum. Groepsgewijs wordt een plan van aanpak gemaakt en worden trainingen gevolgd. Er word ook gewerkt aan individuele doelstellingen. Daarnaast wordt er gezocht naar innovatie methoden van activering, die toegesneden is op de situatie en beleving van de doelgroep. In het kader van het project, zijn instrumenten en werkprocessen ontwikkeld die op een later moment voor meer klanten ingezet kunnen worden. Deze methodiek richt zich op relatief hechte en geïsoleerde gemeenschappen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt28. III. Bronmethodiek heeft als doel het versterken van betrokkenheid van de achterban bij lokale organisaties en het stimuleren van de buurt van vrijwillige inzet. Er wordt een database gemaakt waarin interviews met en door de mensen zelf worden geplaatst. Vervolgens worden passende vrijwilligerstaken gevonden. Deze methodiek helpt organisaties om te ontdekken wat er leeft in hun ‘achterban', waarvoor men warm loopt 27 28 http://www.movisie.nl/esi/abcd http://www.interventiesnaarwerk.nl/sites/default/files/interventies/Activeringscentrum_ter_doorbreking_bijstandsvererving_0.pdf EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 16 en op welke voorwaarden men tijd en talenten voor de organisatie wil inzetten. De Bronmethodiek zorg voor participatie bevordering bij één organisatie, binnen een organisatie en binnen een buurt of woonzorgzone 29. IV. Buurtbemiddeling is een methodiek om weer een begin te maken met communicatie tussen buren of om vroegere contracten tussen mensen, die in elkaars omgeving wonen, te herstellen. Ruzie en onenigheid tussen buren heeft veel negatieve invloed op de leefbaarheid in de buurt. Het inschakelen van politie of andere instanties heeft niet altijd zin, echter buurtbemiddeling kan wel een uitkomst bieden. Buurtbemiddeling is een samenwerkingsverband tussen gemeenten, politie, woningcorporaties en welzijnsorganisaties. Op deze manier worden buurtgenoten in een conflictsituatie weer met elkaar in gesprek gebracht en kan het in een vroeg stadium al worden opgelost. Deze methodiek is laagdrempelig en zorgt voor gelijkwaardige communicatie. Goed getrainde vrijwilligers helpen de partijen om het contact te herstellen en oplossingen te bedenken voor hun conflict30. V. Thuis op straat is een methodiek die ernaar streeft om de straat en de wijk terug te geven aan iedereen die daar recht op heeft, jong en oud. Het zorgt voor leefbaarheid en een sociaal klimaat in de wijk, door activiteiten te organiseren van een door de bewoners (van alle leeftijden). Daarnaast wordt er samengewerkt met de politie, opbouwwerk, middenstand en anderen. Deze methodiek biedt mogelijkheden om succesvol te kunnen werken met activiteiten, contacten te leggen met jong en oud, signaleren, mensen betrekken bij de buurt en de pleinen en samenwerking zoeken met allerlei mogelijke partners31. VI. Wijk en Psychiatrie probeert de maatschappelijke aansluiting van mensen met psychische beperkingen in de wijk te bevorderen. Hiermee wordt ook de eenzaamheid verminderd, het sociale netwerk vergroot en het verbeteren van deelname aan activiteiten verhoogt. Deze methodiek is primair bedoeld voor mensen met psychische beperkingen, maar kan ook toegepast worden bij andere doelgroepen, zoals mensen met niet-aangeboren hersenletsel. Wijk en Psychiatrie bestaat uit twee sporen. Tijdens het eerste spoor wordt een infrastructuur van ontmoetingsplekken op wijkniveau gecreëerd. Zo kunnen mensen op een laagdrempelige manier elkaar ontmoeten en activiteiten kunnen plaatsvinden. Het tweede spoor creëert contact tussen mensen uit de doelgroep en tussen mensen van de doelgroep en andere wijkbewoners. Dit spoor bestaat uit drie elementen: toeleiding, het maken van verbinding en ondersteuning van deelnemers bij contacten en activiteiten32. 29 http://www.bronmethodiek.nl/?q=book/export/html/1773 http://www.hetccv.nl/instrumenten/Buurtbemiddeling/index?filter=Achtergrondinformatie 31 http://www.thuisopstraat.nl 32 http://www.wijkenpsychiatrie.nl/ 30 17 EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 3. Succesfactoren eigen kracht methodieken In dit hoofdstuk worden de succesfactoren van de effectieve eigen kracht methodieken per cluster beschreven. Naast een opsomming van succesfactoren, worden deze factoren ook kort toegelicht. De succesfactoren zijn gebaseerd op de werkzame elementen van de effectieve eigen kracht methodieken die voornamelijk door Movisie beschreven zijn. Deze elementen zijn vervolgens geclusterd om iets te kunnen zeggen over het succes per cluster. 3.1 Succesfactoren ouderen & eenzaamheid TABEL 1: SUCCESFACTOREN OUDEREN & EENZAAMHEID Individuele benadering Sociaal-emotionele ondersteuning Behoud van autonomie Laagdrempeligheid van de locatie Structurele basis Steun en feedback Kunnen ontvangen en geven Lotgenotencontact Ervaringen en emoties bespreken en delen Kleinschalig zijn en een open karakter hebben Eigenschappen goede begeleider: goede ondersteuning te bieden, deelnemers stimuleren, helpen met verwerken van teleurstellende ervaringen met vriendschappen Informeel en vriendschappelijk Zelfredzaamheid Zelfwaardering Positief zelfbeeld Opbouwen van een sociaal Netwerk Betrokkenheid bij de omgeving Eén van belangrijkste succesfactoren voor effectieve eigen kracht methodieken voor eenzame ouderen is de individuele benadering. Zodra eenzame ouderen als individu worden gezien en benaderd en daadwerkelijk genoeg aandacht krijgen, zullen ze zich meer op hun gemak voelen. Daarnaast is sociaal-emotionele ondersteuning ook belangrijk. Deze eenzame ouderen zijn vaak gekwetst in het verleden door hun sociale contacten. Het is voor deze doelgroep dan ook erg moeilijk om zelf gemakkelijk sociale contacten te onderhouden of vernieuwen. Vandaar dat sociaal-emotionele ondersteuning noodzakelijk is om de methodiek te laten slagen. Echter het behoud van autonomie is ook belangrijk om deze kwetsbare groep eigen krachtiger te maken. Juist omdat deze mensen kwetsbaar zijn is het goed om hun meer autonomie te geven over hun eigen leven en keuzes. EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 18 De laagdrempeligheid van de locatie is ook belangrijk voor het succes van de methodiek. Zo zijn de meeste ouderen niet zo mobiel meer, en is het moeilijk om vervoer te regelen. Om deze mensen te bereiken is het dus handig om een laagdrempelige locatie te hebben zodat ze in de gelegenheid zijn om elke ontmoeting of activiteit bij te wonen. Ontmoetingen moeten ook op structurele basis worden gecreëerd. Als het maar eenmalig of kortdurend is, zal de methodiek de effectiviteit missen. Juist door structuur te bieden, zal het beoogde effect succesvoller zijn. Daarnaast kunnen de deelnemers onderling hierdoor een betere band opbouwen en zich vrijer voelen. Er moet ook een groepsgevoel komen waarbij de deelnemers van een project/activiteit meedoen met de groep en daardoor steun en feedback kunnen ontvangen en geven. Op deze manier krijgen de deelnemers een hechtere band en een gevoel van verbondenheid. Het gevoel van eenzaamheid zal hierdoor verminderen. Dit gaat gepaard met een volgende succesfactor, namelijk het lotgenotencontact. Deze doelgroep heeft affiniteit met iemand die hetzelfde heeft meegemaakt. Ze voelen zich hierdoor gehoord en begrepen. Onderling kunnen ze dan ervaringen en emoties bespreken en delen, dit bevordert het omgaan met verdriet en opgekropte emoties. Echter, het is wel belangrijk dat deze groepen met lotgenoten, kleinschalig zijn en een open karakter hebben waarbij de sfeer wordt gecreëerd dat deelnemers elkaar kunnen steunen en zich verbonden voelen. Maar ook goede begeleiding is belangrijk voor het succes van de methodiek. Een goede begeleider behoort goede ondersteuning te bieden, de deelnemers te stimuleren tot het zetten van concrete stappen bij het ontwikkelen van nieuwe vriendschappen of het verdiepen van bestaande vriendschappen. Daarnaast hoort een goede begeleider te helpen met het verwerken van teleurstellende ervaringen met vriendschappen door de deelnemers dit onderling te laten bespreken. Ook moet de methodiek een informeel en vriendschappelijk karakter hebben waarbij zelfredzaamheid het uitgangspunt is en er aandacht wordt gegeven voor zelfwaardering en het ontwikkelen van een positief zelfbeeld. Het uiteindelijke doel van deze methodieken is het opbouwen van een sociaal netwerk en versterking van betrokkenheid bij de omgeving. EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 19 3.2 Succesfactoren jongeren & eigen kracht TABEL 2: SUCCESFACTOREN JONGEREN & EIGEN KRACHT Jongeren en volwassenen beide betrekken De relatie en communicatie tussen betrokkenen is belangrijk Er moet worden uitgegaan van kwaliteiten Het verbeteren van zelfbeeld van jongeren is belangrijk De beeldvorming over jongeren is belangrijk Het inzetten van een (jongere) rolmodel Betrokkenen moeten goed samenwerken Kennis en ervaringsniveau moet aansluiten op doelgroep Houding en vaardigheden moeten ook worden ontwikkeld Conflictbemiddeling moeten deze jongeren leren. Verschillende werkvormen moeten worden ingezet tijdens de projecten Interactieve vormen moeten worden ingezet tijdens de projecten Verbale kennisoverdracht is belangrijk Benadering moet altijd positief zijn Het moet maatwerk zijn De eigen kracht methodieken voor jongeren zijn veelal gericht op probleemjongeren, omdat jongeren zonder problemen over het algemeen wel eigen krachtig zijn en geen hulp nodig hebben om hun zelfredzaamheid te vergroten. Om ervoor te zorgen dat eigen kracht methodieken voor jongeren slagen, is het belangrijk dat jongeren en volwassenen beide worden betrokken bij het zoeken naar duurzame oplossingen. Door beide partijen te betrekken zullen de afspraken die gemaakt worden of oplossingen die aangedragen worden effectiever zijn. Daarnaast is het van belang dat niet de problemen centraal staan, maar de relatie en communicatie tussen betrokkenen. Door juist een positieve benadering te gebruiken zal de methodiek effectiever zijn. Door jongeren juist aan te spreken op hun kwaliteiten in plaats van minpunten, zal het zelfbeeld van de jongeren en de beeldvorming over de jongeren positief worden beïnvloed. Hierdoor zijn deze ‘probleemjongeren’ af van hun stigma en hebben ze een nieuwe kans om zich beter te gedragen en ontwikkelen. Een rolmodel is ook belangrijk, meest effectieve is een jongere rolmodel waarmee de andere jongeren zich kunnen identificeren. Zo kunnen de jongeren zien hoe iemand zoals hunzelf een positiever en eigen krachtiger leven kan krijgen. om te werken met jongeren is een hele andere benadering nodig. Ten eerste is het noodzakelijk dat verschillende betrokkenen goed samenwerken, zoals welzijn, politie, woningcorporaties en jongerenwerk. Maar ook ouders en leerkrachten, want deze betrokkenen zijn belangrijk in de ontwikkeling van de jongeren. Ten EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 20 tweede is het goed om aan te sluiten bij het kennis en ervaringsniveau van de jongeren. Het aanreiken van kennis is niet alleen genoeg, ook houding en vaardigheden moeten worden ontwikkeld. Jongeren moeten worden getraind en gecoacht in de voor conflictbemiddeling benodigde vaardigheden en doen daar ervaring mee op. De methode om deze overdracht te realiseren is ook van belang. Succesvolle methodieken ontwikkelen een combinatie van verschillende vormen zoals: lessen, ouderavonden, voorlichtingsmaterialen en websites. Maar ook verscheidenheid aan interactieve werkvormen is belangrijk. Hierbij is verbale kennisoverdracht (stellingenspel, do’s and don’ts) en het tonen en oefenen van voorbeeldsituaties (beeldmaterialen, rollenspellen) goed om af te wisselen. Al met al is het belangrijk om jongeren positief te benaderen en de diversiteit tussen de jongeren ook te herkennen, hiervoor is maatwerk nodig. EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 21 3.3 Succesfactoren (O)GGZ methodieken TABEL 3: SUCCESFACTOREN (O)GGZ METHODIEKEN Er moet worden gewerkt volgens een individueel casemanagement Het team moet multidisciplinair zijn Hulpverleners moeten actief afgaan op patiënten In de hulpverlening moet worden uitgegaan van de mogelijkheden, vaardigheden en kwaliteiten Het delen van herstelervaringen is belangrijk Gesprekstechnieken moeten worden gebruikt door hulpverleners Hulpverleners moeten authentiek zijn en hoop uitstralen om de motivatie van de cliënten te verhogen De locatie moet laagdrempelig zijn Projecten moeten worden toegesneden op het individu Toekomstwensen zijn belangrijk voor de motivatie Het gevoel van gelijkwaardigheid Het coachen van de cliënt is noodzakelijk voor een goede toekomst De vertrouwensrelatie tussen hulpverlener en cliënt Structuur is noodzakelijk voor succes Goede afstemming tussen hulpverleners Cliënten moeten zo autonoom mogelijk worden Communicatieve vaardigheden zijn belangrijk voor herstel Sociale herstel is het doel De leefomgeving en sociale netwerk is belangrijk voor herstel Een veilige omgeving is noodzakelijk voor succes Vertrouwen is een belangrijke factor voor de relatie cliënt en hulpverlener Er moet balans zijn tussen autonomie en begeleiding Eigen kracht methodieken voor de (O)GGZ zijn gericht om de meest kwetsbare groep in de samenleving. De benadering van deze doelgroep is dan ook uitermate belangrijk om het succes van de methodiek te bepalen. Om mensen uit de (O)GGZ eigen krachtiger te maken moet er worden gewerkt vanuit een individueel casemanagement en met een multidisciplinair team, aangezien de problematiek van de doelgroep erg ingewikkeld is. Vanuit het team wordt dan ook een actievere aanpak verwacht zoals het actief afgaan op patiënten op de plek waar ze verblijven. Een positieve benadering is erg van belang voor het succes van de methodiek, de nadruk moet liggen op de mogelijkheden, vaardigheden en kwaliteiten die de deelnemers al hebben. Het delen van herstelervaringen met anderen en de erkenning van de deelnemers onderling zorgt voor een veilig gevoel en een sfeer van gelijkwaardigheid en begrip. Hulpverleners of trainers moeten beschikken over goede gesprekstechnieken om een band te kunnen scheppen met de cliënten. Daarnaast moet een hulpverlener authentiek vertrouwen hebben in de deelnemer en EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 22 hoop uitstralen zodat de motivatie van de cliënten vergroot wordt. De methodiek moet laagdrempelig zijn, en vooral op het individu toegesneden. Het moet ook direct aansluiten aan de toekomstwensen van het individu en gericht zijn op de vergroting van autonomie. Tussen hulpverleners en cliënten moet een attitude van gelijkwaardigheid en samen zoeken worden gecreëerd. De cliënt moet zelf de stappen bedenken die nodig zijn voor zijn toekomst en de hulpverlener moet de cliënt coachen om nieuwe geleerde vaardigheden vast te houden in het dagelijks leven. In de begeleiding staat de vertrouwensrelatie centraal. Structuur en continuïteit, systematisch en doelmatig werken zijn nodig voor succes. Dit kan alleen door goede afstemming tussen hulpverleners onderling. De cliënt moet zo autonoom mogelijk kunnen leven en begeleiding moet worden geboden op levensgebieden waar dat nodig is. Het opdoen van communicatieve vaardigheden en het leren van grenzen stellen is belangrijk voor de toekomst van een cliënt. Uiteindelijk is het sociale herstel het einddoel, waarbij de cliënt mee moet kunnen doen aan de samenleving en de kwaliteit van zijn leefomgeving en sociale netwerk moet verbeteren. Een goede vorm hiervoor voor cliënten is het verrichten van werk, dit is niet alleen goed voor dagbesteding en inkomen maar juist ook voor structuur, contacten en identiteit. Er moet dus een veilige omgeving worden gecreëerd waarbij vertrouwen een belangrijke factor is. Daarnaast moet er een goede balans worden gezocht tussen autonomie van de cliënt en begeleiding van de hulpverlener. EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 23 3.4 Succesfactoren buurt & wijk methodieken TABEL 4: SUCCESFACTOREN WIJK & BUURT Het werken aan de wijk moet van binnen in en bottom-up worden gedaan anders wordt de oplossing niet geaccepteerd Er moet weinig tot geen hulp van buitenaf Een wijkspecifieke oplossing moet bedacht worden De focus moet liggen op mogelijkheden en capaciteiten Goede dingen moeten worden erkend Maar ook nieuwe sociale relaties mogen worden gecreëerd Een leider is nodig Deze leider moet buurtbemiddelaar worden Een buurtbemiddelaar/leider moet bewoners gelijkwaardig behandelen Een buurtbemiddelaar/leider moet neutraal, onpartijdig zijn en geen oordeel geven Een buurtbemiddelaar/leider moet gaan voor het gemeenschappelijk belang Snelle vroegtijdige benadering voorkomt escalatie Eigen oplossingen zijn duurzamer Mensen moeten worden aangesproken op natuurlijke betrokkenheid Er moet worden gekeken naar talenten, competenties, voorkeuren en mogelijkheden i.p.v. functies en vacatures Alle doelgroepen moeten worden betrokken Het moet laagdrempelig zijn Er moeten combinaties worden gemaakt tussen kleine snelle resultaten en resultaten op lange termijn Om de leefbaarheid in wijken en buurten te verbeteren zijn eigen kracht methodieken op wijk en buurt niveau een goede manier. De succesfactoren voor deze cluster leggen vooral de nadruk op dat het van binnen in moet worden gedaan en bottom-up. Als er iets van buitenaf wordt bedacht zal het minder snel worden geaccepteerd door de betrokkenen. Daarnaast moeten de initiatieven weinig tot geen hulp van buitenaf krijgen. er moet juist van binnenuit worden gekeken naar oplossingen en verbeteringen in de wijk/buurt, hierdoor wordt een wijkspecifieke invulling gegeven. De focus moet ook niet liggen op problemen of tekortkomingen maar juist op mogelijkheden en capaciteiten. De goede dingen moeten ook juist worden erkend, zoals bestaande informele netwerken. Daarnaast is het tot stand brengen van nieuwe sociale relaties ook belangrijk. In elke wijk of buurt is een leider nodig, representatief leiderschap en vertegenwoordiging in een wijk of buurt is een goede succesfactor voor effectiviteit. Zo iemand kan ook worden ingezet als buurtbemiddelaar. De buurtbemiddelaars zijn getrainde vrijwilligers die ‘horizontale’ (gelijkwaardige) communicatie voeren. In een conflict moet de buurtbemiddelaar neutraal, onpartijdig zijn en geen oordeel geven. Beide partijen moeten door de bemiddelaar worden ondersteund. De buurtbemiddelaars moeten tijd en aandacht hebben voor het zoeken naar de EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 24 achterliggende motieven en behoeften bij beide partijen. En werken aan een basis van waaruit een gemeenschappelijk belang en begrip kan ontstaan tussen bewoners. Doordat de mensen in een buurt/wijk zelf verantwoordelijk worden gemaakt voor de oplossing van een conflict is een snelle vroegtijdige benadering goed om escalatie te voorkomen. Dit kan vroegtijdig alleen door de buurt/wijk bewoners zelf worden gesignaleerd. Daarnaast zijn eigen oplossingen duurzamer dan opgelegde oplossingen. In de betrokkenheid is het juist van belang dat mensen persoonlijk worden aangesproken op hun natuurlijke betrokkenheid bij de wijk/buurt. Er moet dus absoluut niet worden gedacht vanuit vacatures en functies maar juist aansluiten bij talenten, competenties, voorkeuren en mogelijkheden van bewoners. Buurtbemiddelaars of vrijwilligers in de wijk/buurt moeten aandacht hebben voor alle doelgroepen in de wijk en alle doelgroepen ook betrekken. Daarnaast moeten buurtbewoners de mogelijkheid hebben om laagdrempelig iets bij te dragen aan de sfeer. Het is ten slotte ook van belang dat er combinaties worden gemaakt van kleine snelle resultaten en wijkontwikkelingen op de lange termijn, zodat mensen als snel vooruitgang zien maar dat ook op lange termijn wordt nagedacht over de wijk/buurt. EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 25 4. Conclusie & Aanbeveling In dit onderzoek zijn effectieve eigen kracht methodieken geïnventariseerd en geclusterd op de categorieën: ouderen & eenzaamheid, jongeren & eigen kracht, (O)GGZ methodieken en wijk & buurt methodieken. Hieronder worden de belangrijkste bevindingen van dit onderzoek weergegeven. Ten slotte wordt nog een aanbeveling gedaan voor mensen, gemeenten of organisaties die met eigen kracht methodieken willen werken. 4.1 Belangrijkste bevindingen De effectieve methodieken, die zijn gebruikt in dit onderzoek, zijn genoemd in tabel 5. TABEL 5: EFFECTIEVE EIGEN KRACHT METHODIEKEN 1. Activerend huisbezoek bij ouderen 2. Bezoekdienst voor weduwen en weduwnaars 3. Geluksgericht werken 4. Grip & glans groepscursus 5. Ontmoetingscentra voor mensen met dementie en hun verzorgers 6. Op weg naar de gouden jaren 7. Studiekringen van en voor ouderen 8. Zin in vriendschap 9. Girls talk 10. Intersectoraal zorgprogramma gedragsstoornissen Overijssel (IszO 11. Jongeren lossen het op (jolo) 12. Lang leve de liefde 3 13. Stay in love 14. Steps 15. Vrouwen coachen meiden 16. Whoznext 17. Assertive community treatment (ACT) 18. Flexible assertive community treatment (FACT) 19. Individuele rehabilitatie benadering (IRB) 20. Relim 21. Systematisch rehabilitatiegericht handelen (SRH) 22. ABCD 23. Activeringscentrum tegen bijstandsevering 24. Bronmethodiek 25. Buurtbemiddeling 26. Thuis op straat 27. Wijk en Psychiatrie Van deze effectieve methodieken zijn per cluster succesfactoren geanalyseerd en beschreven in het hoofdstuk 3. Elke cluster heeft zijn eigen succesfactoren maar een aantal factoren kwamen bij alle clusters terug, namelijk 1. 2. 3. 4. Laagdrempeligheid Maatwerk Sociaal netwerk Positieve benadering EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 26 Laagdrempeligheid is belangrijk voor het succes van de methodiek omdat dit de deelname bevorderd. Methodieken hebben tot doel om veel mensen te bereiken en vaak juist de kwetsbare mensen die minder actief of minder bereikbaar zijn. Het is dan ook van belang om manieren te bedenken om de laagdrempeligheid te bevorderen en de gewenste doelgroep te bereiken. Maatwerk is noodzakelijk omdat het belangrijk is dat elke situatie/cliënt/wijk persoonlijk wordt benaderd. Er is niet één kant en klare manier van benaderen. Elke deelnemer is anders en daarom moet ook elke deelnemer anders wordt benaderd of behandeld om de methodiek succesvol af te kunnen ronden. Een sociaal netwerk is belangrijk voor eigen kracht methodieken omdat mensen in een samenleving niet altijd alles zelf kunnen doen. Mensen hebben mensen nodig om te overleven en gelukkig te zijn. Juist voor mensen die een probleem hebben is het noodzakelijk om een goed sociaal netwerk te hebben waar op kan worden teruggevallen. Familie, vrienden, buren of collega’s kunnen veel voor mensen betekenen als ze problemen hebben. Het zijn juist de mensen die minder eigen krachtig zijn, waarvoor deze methodieken zijn ontwikkeld. Deze mensen zijn zelf niet in staat om hun problemen op te lossen. Zodra een sociaal netwerk wordt ingezet, worden deze personen gesteund in hun zoektocht naar eigen kracht. Hierdoor is het mogelijk dat, in moeilijke periodes of periodes van terugval, de omgeving een duw in de rug biedt waardoor de methodiek meer effect kan hebben. Ten slotte, de positieve benadering, is belangrijk voor het succes van de methodiek omdat door een positieve benadering, de deelnemers gemotiveerder worden. Als wordt uitgegaan van problemen en negativiteit is het moeilijker om iets op te lossen. Terwijl als er positief wordt benaderd dan krijgen deelnemers het gevoel dat succes mogelijk is en zullen ze ook gemotiveerder mee doen aan de methodiek. 4.2 Aanbevelingen Naar aanleiding van dit onderzoek, volgt een aantal aanbevelingen voor mensen die willen werken met eigen kracht methodieken. Het is van belang dat er van bestaande effectieve eigen kracht methodieken wordt geleerd. Dit kan op verschillende manieren, namelijk door mee te kijken of mee te lopen met een methodiek. Of door de makers van de bestaande methodiek te interviewen of te betrekken bij het ontwikkelen van je eigen methodiek. Het is echter wel van belang dat er rekening wordt gehouden met maatwerk. Nieuwe methodieken vragen vaak om kleine aanpassingen om het in een nieuwe setting toe te passen. Daarnaast is het goed om geen compleet nieuwe methodieken te bedenken. Het is namelijk beter om te leren van bestaande methodieken. Er zijn al veel methodieken effectief bewezen. Het is dan ook goed om de succesfactoren te gebruiken voor nieuwe methodieken. Of zelfs complete effectieve methodieken te kopiëren. Het ontwikkelen en bedenken van nieuwe methodieken of succesfactoren vergt veel tijd, geld en energie dus is het onze aanbeveling om niet het wiel opnieuw uit te vinden maar juist bestaande EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 27 successen te gebruiken. Hierbij is het wederom van belang om maatwerk te leveren. Kleine details kunnen het verschil maken tussen een effectieve en een niet effectieve methodiek. Ook bevelen wij aan om zelf de effectiviteit en succes-en faalfactoren van methodieken te onderzoeken of monitoren. Hierdoor kan er nog verder worden gefinetuned en duidelijker worden gezien wat nou succesvol is en vaker toepasbaar in welke situatie. Mocht er toch worden gekozen voor een nieuwe of gedeeltelijk nieuwe methodiek. Neem dan de succesfactoren mee in de ontwikkeling. Kijk goed wat bij je doelgroep past en zorg ervoor dat iedereen bekend is met de werkwijze en het ook op dezelfde manier toepast. Neem de algemene succesfactoren mee, zoals deze in de vorige paragraaf zijn beschreven (laagdrempeligheid, maatwerk, sociaal netwerk en positieve benadering) Voor een effectieve methodiek is laagdrempeligheid een belangrijke succesfactor. Naast laagdrempelig werken is het ook van belang om juist met een kleine groep te werken. Het is beter om kwaliteit te bieden dan kwantiteit waarbij de effectiviteit verloren kan gaan. Op deze manier kunnen deelnemers ook meer aandacht krijgen van hulpverleners en is maatwerk en een positieve benadering ook beter toe te passen. EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 28 Literatuurlijst Altrecht (zd.) Assertive Community Treatment (ACT) en Functie Assertive Community Treatment (FACT). Via: www.altrecht.nl/ggz/656/Assertive_Community_Treatment_(ACT)_en_Functie_Asserti ve_Community_Treatment_(FACT)#.Uwx0qvl5NkJ Bronmethodiek (zd.) Bronmethodiek. Via: www.bronmethodiek.nl/?q=book/export/html/1773 Centrum voor criminaliteitspreventie en veiligheid (zd.) Buurtbemiddeling. Via: www.hetccv.nl/instrumenten/Buurtbemiddeling/index?filter=Achtergrondinformatie Colouredconsultancy (zd). Jongeren www.colouredconsultancy.nl/index.php/jolo De lossen het op. Via: Kanteling van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (zd). Via: http://www.invoeringwmo.nl/content/de-kanteling-van-de-vereniging-nederlandsegemeenten Divosa (zd.) Interventienaarwerk. Via: www.interventiesnaarwerk.nl/sites/default/files/interventies/Activeringscentrum_ter_do orbreking_bijstandsvererving_0.pdf Geluksacademie: Francissen, A. & Weiss, L.A. http://www.geluksacademie.org/visie/eigen-kracht (2013). Eigen Kracht via: Grip en glans (zd.) via: www.gripenglans.nl/ Huis voor Beweging (zd) Over WhoZnext. Jongeren regelen samen met andere jongeren hun eigen sport. Via: www.huisvoorbeweging.nl/bewegenstimuleren/whoznext/whoznext/ JeugdRiagg (zd). STEPS groepstherapie na aanranding of verkrachting. www.jeugdriagg.nl/psychische-problemen/trauma/18-steps-groepstherapie-naaanranding-of-verkrachting/ Via: Jumelet, H. en J. Wenink (2012), ‘Zorg voor onszelf? Eigen kracht van jeugdigen, opvoeders en omgeving, grenzen en mogelijkheden voor beleid en praktijk.’ Amsterdam, SWP. Ministerie van Volksgezondheid en Sport (zd.) www.huiselijkgeweld.nl/interventies/preventie/stayinlove Stay in love. Via: Movisie: Brink, C. & Aandacht voor iedereen: Van der Veen, N. (2013). Kennisdossier 5: Zelfregie, eigen kracht, zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. De begrippen ontward. Juli 2013. Movisie (2009) Activerend huisbezoek ouderen. Via: www.movisie.nl/esi/activerendhuisbezoek-ouderen EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 29 Movisie (2009) Databank effectieve sociale interventies. Via: www.movisie.nl/databankeffectieve-sociale-interventies Movisie (2009.) Ontmoetingscentra voor mensen met dementie en hun verzorgers. Via: www.movisie.nl/esi/ontmoetingscentra-mensen-dementie-hun-verzorgers Movisie (2010) ABCD. Via: www.movisie.nl/esi/abcd Movisie (2010). Op weg naar de Gouden Jaren. Via: www.movisie.nl/esi/weg-naar-goudenjaren Movisie (2010). Zin in vriendschap. Via: www.movisie.nl/esi/zin-vriendschap Nederlands Jeugd Instituut (zd.). Girls talk. Via: nji.nl/nl/Kennis/Databanken/DatabankEffectieve-Jeugdinterventies/Erkende-interventies/Girls-Talk Provincie Overijssel (2013) Intersectoraal Zorgprogramma gedragsstoornissen Overijssel. Via: www.overijssel.nl/thema's/jeugdzorg/eigen-kracht/projecten-eigen/intersectoraal/ Relim (zd.) Beter door werk. Via: www.beterdoorwerk.com/ Rijksoverheid (zd.) Decentralisatie van overheidstaken naar gemeenten. http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gemeenten/decentralisatie-vanoverheidstaken-naar-gemeenten Via: Rijksoverheid (zd.) Kwetsbare ouderen. www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ouderenzorg/kwetsbare-ouderen Via: RINO groep (zd.) Basisopleiding Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen - ITB: toeleiden naar werken, leren en recreëren (IC049). Via: www.rinogroep.nl/opleiding/1153/basisopleiding-systematisch-rehabilitatiegerichthandelen--individuele-trajectbegeleiding.html Spectrum Gelderland (zd.) Studiekring: www.geldersestudiekringen.nl/ Een concept van OK. Via: Stichting rehabilitatie 92 (zd.) Rehabilitatie ’92. Via: www.rehabilitatie92.nl/ Thuis op straat (zd.) Thuis op straat. Via: www.thuisopstraat.nl Trajekt (zd.) Bezoekdienst Weduwen en weduwnaars. www.trajekt.nl/diensten_az/bezoekdienst_weduwen_en_weduwnaars/ Via: Verleun, A & Soa Aids Nederland (2012) Lang leve de liefde. Via: www.langlevedeliefde.nl/lesgevenindeliefde/sites/default/files/docentenhandleiding_lldl _regulier.pdf Wijk en psychiatrie (zd.) Wijk en psychiatrie. Via: www.wijkenpsychiatrie.nl/ EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 30 Bijlage 1: Eigen kracht methodieken In dit onderzoek zijn de volgende eigen kracht methodieken gebruikt en geanalyseerd. 50-PLUSNET 8-FASENMODEL ABCD ACTIVEREND HUISBEZOEK BIJ OUDEREN ACTIVERENDE ZORGCOACHING ACTIVERINGSCENTRUM TEGEN BIJSTANDSVERERVING ALS HET MISGAAT BEL IK JOU ALS IK HAAR WAS ALS MUREN KUNNEN PRATEN ASJA ASSERTIVE COMMUNITY TREATMENT ASSERTIVITEIT ALLOCHTONE MANNEN AWARE BEGELEID WERKEN- EEN INDIVIDUELE VRAAGGERICHTE BENADERING BEGELEIDE TERUGKEER BEZOEKDIENST VOOR WEDUWEN EN WEDUWNAARS BIJSPRINGER BRONMETHODIEK BUURTBEMIDDELING BUURTGERICHTE SOCIALE ACTIVERING BUURTREMINISCENTIE COMMMUNITY SUPPORT DE AANPAK DE ZORG GAAT DOOR DIALOOG JONGEREN EN HOMOSEKSUALITEIT DORPSAGENDA MET DORPSWAARDERING EERSTE HULP BIJ EEN HUISVERBOD EIGEN KRACHT CONFERENTIE EIGEN KRACHT EN GEZINSCOACHING EIGEN KRACHT ONDERWIJSPROJECTEN SHARE YOUR SKILLS MAATSCHAPPELIJKE BEURSVLOER MAATWERK MAN AKTIEF MARIETJE KESSELS PROJECT MEMOSA (MENTOR MOEDERS BIJ HUISELIJK GEWELD) MOEDER-KIND CURSUS MOOI METHODIEK MOTIVERENDE GESPREKSVOERING MULTIFOCUS NAAST DE MANTELZORGER NATUURLIJK, EEN NETWERKCOACH! NIET MEER DOOR HET LINT ONGEKEND TALENT ONTMOETINGSCENTRA VOOR MENSEN MET DEMENTIE EN HUN VERZORGERS OP JE EIGEN BENEN OP REIS LANGS DE VOORZIENINGEN OP WEG NAAR DE GOUDEN JAREN ORANJEHUIS PAJA! PARTICULIERE VERVOERSDIENST PRESENT PREVENTIEVE ONDERSTEUNING MANTELZORGERS PSYCHISCHE PROBLEMEN IN DE FAMILIE RELIM SAMEN MISBRUIK DE BAAS SENIOREN VOOR UW GEMEENTE SENSOOR SIGNS OF SAFETY SLIMME CLUSTERS (ALMELO) STAY IN LOVE STEPS STUDIEKRINGEN VAN EN VOOR OUDEREN EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 31 EIGEN KRACHTWIJZER EIGENWIJZE BUURTEN (JUNIOR) EVC PROCEDURE VRIJWILLIGERSCOMPETENTIES FLEXIBLE ASSERTIVE COMMUNITY TREATMENT FLYING TEAMS GEDRAGSCODES GELUKSGERICHT WERKEN GEMIXT TALENT GEWELDLOOS VERZET IN GEZINNEN GIRLS TALK GRIP & GLANS GROEPSCURSUS GROEPSMAATSCHAPPELIJK WERK VOOR MANNEN MET SEKSUEEL GEWELD ERVARINGEN HERSTELLEN DOE JE ZELF HORIZON METHODIEK HULP AAN HUIS INDIVIDUELE BEGELEIDING VAN JONGEREN INDIVIDUELE REHABILITATIE BENADERING (IRB) INTERSECTORAAL ZORGPROGRAMMA GEDRAGSSTOORNISSEN OVERIJSSEL (ISZO) INZET EN ONTWIKKELING EIGEN KRACHT JE LIJF, JE LIEF JONGEREN INTERVENTIETEAM SCHIEDAM (JIT) JONGEREN LOSSEN HET OP (JOLO) KAN WEL! KOPPELWERK KRACHTENBENADERING (JUDIT WOLF) KULTURHUSKE KWARTIEMAKEN LANG LEVE DE LIEFDE 3 LEREN BALANCEREN SUPERWOMAN SYSTEMATISCH REHABILITAITEGERICHT HANDELEN TALENTHOUSE THEMIS THUIS OP STRAAT THUISBEGELEIDING TIJD VOOR ELKAAR TOEKOMSGERICHTE BEGELEIDING UIT EEN SCHADUW VAN EEN ANDER VERTREKTRAINING VEILIGHEID EN REGIE VOOR ELK (VERVE) VIJF STERREN DORPEN VLAGGENSYSTEEM VOORLICHTINGSPROGRAMMA OUDER VROUWEN COACHEN MEIDEN WORDEN IN NEDERLAND IN DE 21E EEUW VOUCHERSYSTEEM VRIENDEN MAKEN.. KUN JE LEREN VRIENDSCHAP, VERKERING, VRIJEN EN KINDERWENS VRIJBAAN EMPOWERMENT METHODE WERK: EEN ZORG MINDER! (WEZM!) WHOZNEXT WIE IS ER NOU RAAR WIJK EN PSYCHIATRIE WIJKTHEATER WOONATELIER YOUR RIGHT TO CHOSE ZIN IN VRIENDSCHAP EEN ONDERZOEK NAAR DE EFFECTIVITEIT VAN EIGEN KRACHT METHODIEKEN 32
© Copyright 2024 ExpyDoc
