W I L L E M G. W E S T S T E I J N 'HetRodeRad' vanAleksanderSolzjenitsyn E R Z I J N W E I N I G groteschrijversdiezosnelenzovolledigaanpopulariteithebben ingeboet alsAleksanderSolzjenitsyn.Aanhet beginvan de jaren zeventigwashij,dankzijdecombinatievaneen aangrijpend literairoeuvre eneenpersoonlijke,heroischestrijdtegendemachthebbers in zijn land,eenvandeberoemdstepersonen indewereld.Alleswat hij deedwerdopdevoetgevolgddoordewereldpers enzijnwerkwerd in tallozetalenvertaald.Vooral zijn tweeromans overzijn verblijf in de kampenendeverbanning,Indeeerstecirkel(1968)enKankerpaviljoen (1968)vondeneengretigonthaal.Vanhet eerstgenoemdewerkverschenen indeNederlandse vertalingveertien drukken,vanKankerpaviljoen maar liefstzeventien. Daarmee liethijanderedissidente schrijvers,die in hun strijdtegenhet bewindniet minder moedigwaren dan hij,ver achter zich. 1 ToenSolzjenitsyn,nadepublicatieinhetWestenvanzijn indrukwekkende aanklachttegendecommunistische strafkampen, DeGoelag ArchipeL in1974 zijn landwerduitgezet,storttedehelewereldzich dan ookbovenophem.Hijkreeghonderden verzoekenominterviewsen talrijkeuitnodigingenomlezingentehouden.Iedereenwildewel iets metdeberoemdeschrijverdienagenoeg inzijneentjeenopeigen kracht het communistische bewindonder enorme drukhadgezet.Eniedereenwaserookvanovertuigddat Solzjenitsyn inhetWestenzijn strijd tegenhet sovjetsysteem zouvoortzetten enactiefmee zou blijven werken ditsysteem te ontwrichten. 2 Solzjenitsynvoeldeerechternietsvoorde roltegaan spelendiemen hemhierhadtoegedacht.Al gauwhad hijeen gruwelijkehekelaan de westersepersdiehemgeen moment met rustlietenhemnogergerop dehuidzatdanvroeger de KGB.Diehekelstakhijnietonder stoelenof banken.Ookliethijzich alspoedignegatief uit overdewesterselevenswijze,diehijveeltematerialistischvond,enoverdeinzijn ogenveel 1 BeidevertalingenwerdenuitgegevendoorDeBoekerijte Baarninresp.1969 en 1975. 2 DeNederlandsevertalingvan D.Peete.a. werdin1974-'76 indriedelengepubliceerddoorDe BoekerijteBaarn. teslappehoudingvanhetWestenjegensdeSovjetunie.Datallesstuitte opveelonbegrip.Inplaatsdat hijdankbaar wasdat menhem gastvrij hadopgenomen, leverdehijkritiekenhet washelemaal onbegrijpelijk dat hijzichzijn stardomnietlietaanleunen. Misschienwasdatlaatste nogwelhetergste.Hierwasiemanddieinhetcentrum vandeaandacht stond endehelewereldafkon reizenomsamen met detegenstanders vandeSovjetunie zijn'overwinning'tevieren,maar dievanaldieophef absoluut nietwasgediend enmet rustgelaten wildeworden. Nu hadSolzjenitsyneengoedereden omderusttezoekenen zich terug tetrekken uitdepubliekeaandachtdiehemgeheeldreigdeop de slokken:hijwildeverderwerkenaan zijn levenswerk.In1936had hij,als beginnend studentwis-ennatuurkunde ennauwelijksachttienjaar oud, hetplanopgevat eengrootse roman overdeRussischeRevolutieteschrijven.Al snelbeseftehijdat zonder het voorspelvandeEersteWereldoorlogdezerevolutieniet inhetjuisteperspectief konwordengezien enhijbesloot danookzijn roman tebeginnen met denederlaag van de RussenindeslagbijTannenberg in1914.Deroman zou,net alsTolstojs Oorlogenvrede,familieleven combineren met geschiedenis, enals hoofdpersoon was,conform Solzjenitsynstoenmalige visie,een idealistischecommunist gedacht.Naast zijn studie deed Solzjenitsynuitgebreidarchiefwerk enschreefhijeen aantal scenesvanwat zijn toekomstigegroteroman moest worden. DeTweedeWereldoorlogendenasleep ervanvoerdenSolzjenitsyn opeentotaalanderewegdan hijhadkunnen voorzien.Indeoorlog diende hijalsofficier (hijbracht het tot majoor) enwerdhijtegen het eindeervangearresteerddoordegeheime politieomdat hijzich inbrieven aan eenvriendlaatdunkend overStalinhad uitgelaten.Decorrespondentie kwamhemtestaanopachtjaar kampstraf en'eeuwige' verbanning.Deeerstejaren vanzijn strafzatSolzjenitsynineen zogenaamde sjarasjka,eenkampwaarinintellectuelenengeleerden bijelkaarwaren gezetomallerleiuitvindingentedoen.Deomstandigheden indit kamp waren relatiefgunstig.Veelslechter ginghet hemtoen hijnaareen 'gewoon'strafkamp werdgestuurd. Zwaarlichamelijkwerken ondervoedingondermijnden zijn gezondheid,entoen hijzijnachtjaar had uitgediendwashijerernstigaantoe.Indeverbanningonderginghijeen wonderbaarlijk succesvollebehandeling vaneenkankergezwel.In1956, naChroesjtsjovs veroordelingvanStalin,werdSolzjenitsynvollediggerehabiliteerd;daarmeekwamereen eindeaan zijn verbanningenkon hijterugkeren naarEuropeesRusland. A R M A D A Deroman-fleuve Door zijn verblijf in dekampenwasSolzjenitsynsvisieopde sovjetmaatschappij totaalveranderd. Terwijlhijinzijnjeugdhogeverwachtingenhadgehadvandecommunistische samenleving,zaghijthansin hoeverderfelijkhet helesysteem was,dat demensen geen goedbestaan verschafte maar,integendeel, meedogenloos opofferde aanhet eigen machtsstreven. Eenbotsingmet ditsysteem konnietuitblijven. Aanvankelijkzaghet ernaaruitdat Solzjenitsynendecommunistischemachthebbershet wellichtnogeenskondenworden.In1962,op het hoogtepunt vanChroesjtsjovs liberalisatiepolitiek,konSolzjenitsynseersteboek,dekorte roman overdekampen EendagvanIvan Densovitsj,officieel ineenliterairtijdschrift verschijnen. Hetboek sloeginalseenbomenmaakteSolzjenitsyninkorte tijd tot eenvande bekendsteschrijversvanhet land.Toendeautoriteiten verdere publicatievanzijnwerkverboden,bondSolzjenitsynechter,gesteund door zijn populariteit bijdelezers,destrijdmet het bewindaan. Hij hadtot dan toe altijd involledigeafzonderinggewerkt,maar aarzelde nuniet de vooreensuccesvolgevecht onmisbare publiciteittezoeken.Publicatie in hetWestenvanzijn romans overdekampen leverdehemdaarveel goodwillopen,in 1970,deNobelprijs.Toendecommunistische machthebbersSolzjenitsynvierjaar laterhet landuitjoegenwasdestrijdin feiteinhetvoordeelvandeschrijverbeslist.Solzjenitsynsboeken hadden dedoorhetcommunisme zorgvuldigopgebouwde ideologischefacade volledigafgebroken endedaarachterschuilgaande verschrikkingenin alleopenheidopeenaangrijpende maniergetoond.Zehebben zonder twijfel ookeenbelangrijkebijdrage geleverdaan dezachte dooddiehet communisme aanhet eindevandevorigeeeuwis gestorven. 3 Solzjenitsynsjarenlange gevecht met het sovjetbewind,waar zijnwerk overdekampen eninhet bijzonder DeGoelagArchipelonderdeel van uitmaakte,belettehem niet zichookbezigtehouden met wathijals zijn eigenlijkeopdracht inhet levenbeschouwde, degroteroman over derevolutie.In1971verscheen het eerstedeelervan,Augustusveertien, datgebaseerdwasopzijnbewaard geblevenaantekeningen uitdejaren dertig.DeslagbijTannenberg onder generaal Samsonovwasheteerste 'knooppunt' dat Solzjenitsynwildebeschrijven inzijn epos,datzou 4 3 DeNederlandsevertalingvan TheundeVrieswerdin1972 gepubliceerddoor De Boekerijte Baarnen in2000opgenomeninde Rainbow-serievan Maarten MuntingateAmsterdam. 4 De Nederlandsevertalingvan D.Peetverscheenin1972 bij De Boekerijte Baarn. moeten bestaanuiteentwintigtal'knopen';elkeknoopzouniet meer daneenperiodevantweeofdriewekenbeslaan,maarde gebeurtenissen daarinzoudenwelzeergedetailleerdenuitvoerigworden weergeven. Tezamenzoudendeknopeneentotaalbeeldgevenvandezocruciale periodeuitdeRussischegeschiedenis,dieernstigwasvertekend door desovjethistorici. De ontvangst doordelezersvanAugustusveertienwasduidelijk andersdandievanSolzjenitsynsromans overdekampen.Velenbetreurdenhet dat hijzich inhet verledenbegroefenbovendiende geschiedenis lietdominerenoverhet romanachtige.AndersdanTolstoj richtte hij zichzeersterk ophistorischedocumenten enruimdehijweinig plaatsinvoorscenesuitdeprive-sfeer enhet familieleven.OokSolzjenitsynsideologicvielnietergindesmaak. Deauteurgaf duidelijk aan dat hij weinigmoesthebben vandeliberaleprerevolutionaireRussische intelligentsiaenpreesnationalismeenpatriottisme.Eenanderaspect van deromandatnietbevielwarendeliteraireprocedes dieSolzjenitsyn toepaste,vooraldeafwisselingvantraditioneelrealistische beschrijvingenmetletterlijkecitatenuitdekrantenvandietijd, advertentieteksten, in grotelettersweergegeven spreekwoorden enkorte samenvattingen van gebeurtenissen. Deaan DosPassosenandereschrijversuitdejaren twintigontleende 'montage'-techniek deed nogalkunstmatigaan. Allesmet elkaarwasderomanveelminder'intens'danSolzjenitsyns eerderewerk. Solzjenitsyn waszichgoedbewust vandematigereadiesop zijn historischeepos.Inzijn memoires Hetkalfstootdeeik(1975) schreef hij: DepublicatievanAugustusveertien markeerthetschismaondermijn lezers,hetgestageverliesvanaanhangers,erzijn ermeerdievertrekken dandieblijven.Ikwerdmethoerageroepverwelkomdzolangalsiktegen demisdadenvanStalinwas. Inmijneerstewerkenverborgikmezelfvoor decensuurvan depolitieendaarmeeook voorhetgrotepubliek. Bijiedere volgendestapopenbaardeikmeervan mezelf:detijdwasgekomenom duidelijkertesprekenendiepertegaan. Hetonvermijdelijkegevolgwas datikhetpubliekvanmijntijdgenotenverloorindehoophetnageslacht voormetewinnen.Hetwasechterpijnlijk desteun teverliezen ookvan hendiemenastonden. 5 Het typeertSolzjenitsyn dat hijzich nietlietringelorendoordewen5 DeNederlandsevertalingvan PieterdeSmitwerdin1977 gepubliceerddoorDe BoekerijteBaarn. A R M A D A Deroman-fleuve senvanhet lezerspubliek.EenmaalinhetWestenaangekomen zochthij in deeersteplaatsrustomverder tewerkenaan zijn doordelezersen dekritiekgesmadehistorischeepos.Dierustvondhijnaenigetijdin deAmerikaansestaatVermont,waarhijeen ruimhuiskocht,vervande grootstedelijke drukte. Zijn eerstetaakwasdeherzieningvanAugustus veertien,waarvoor derijkehistorischearchieven inAmerikahemveel nieuwmateriaalverschaften. Denieuweversieverscheen in1983,uitgebreidmet ruimvierhonderd bladzijden,vooreen groot deelgewijdaan Solzjenitsynsnieuweheld,minister-president Stolypin.Hoewel deze nietrechtstreeksmet degebeurtenissen inaugustus1914temaken had - hijkwamin1911bijeenaanslagomhet leven- beschouwde Solzjenitsynhem alseencruciaalfiguurindeaanloop naarderevolutie.De tweedeversievanAugustusveertientrok nauwelijksdeaandacht.Negen jaar nazijn gedwongen vertrek uitdeSovjetunie wasSolzjenitsyndanig uitdemode geraakt.Bovendienhadhijzijn boek weluitgebreid met historischmateriaal,maar aan deopzetwasniets gewijzigd.Aanzo'n historische'roman'hadden delezersgeen behoefte. Beperkteaandachtwaserookvoordetweedeknoop,Oktoberzestien, diein1984werdgepubliceerd envolgenshetzelfde stramien was opgebouwdalsAugustusveertien.Dehierbeschreven periodebestrijkt drie weken,kortvoordevalvandetsaarendeFebruarirevolutie. Terwijl detweeeersteknopen elkruimduizendpagina's tellen,heeft Solzjenitsyn voordederdeknoop,Maartzeventien,diede gebeurtenissenvan23februari tot18maartbeschrijft, bijnadrieduizendbladzijden nodig.Vandagtot dag,vaakvanuurtot uur wordende gebeurtenissen gevolgd- deromanschrijver ishiernogverder teruggedrongen door de historicus.Hetboekverscheen invierdelen ini986-'88;in1991verscheen het vervolg,Aprilzeventien,dat weerwasteruggebrachttot de 'normale'proporties vanruimduizendbladzijden. Aanhet slotvanAprilzeventienmeldtSolzjenitsyndat dithetlaatste deelzalzijn vanzijn roman.Hijhadweliswaartwintigknopen op het ooggehad, maar'zijn leeftijd'en'deomvangvanhet reeds geschrevene' dwingenhem zijnepostestaken.Welgeeft hijnogeenkorte inhoudsopgavevandedoorhemvoorzienezestienknopen,die gebeurtenissen zouden moeten behandelen tot delentevan1922.Alsexcuusom niet verder tegaan dan april1917geeft Solzjenitsynookdat indie maand alduidelijkwasdat debolsjewisten demacht zouden grijpenendeOktoberrevolutie onvermijdelijkwas.'Na aprilverandert desituatie niet zozeerkwalitatiefalskwantitatief.'Deveranderingen inRusland aan het eindevandejarentachtigmet het perspectiefvoorSolzjenitsyn om terugtekunnenkerennaarzijn vaderlandzullenbijzijn besluit zijn epostestakenmedeeen rolhebben gespeeld. Afgezien vandeeersteversievanAugustusveertienishet historische eposvanSolzjenitsynniet inhet Nederlandsvertaald.Datisbegrijpelijk,maar weljammer,Solzjenitsyn iszondertwijfel eenvandebelangrijksteschrijversvandetweede helftvandetwintigsteeeuw.Ondanks dekritiekdiemenopzijn werkkanhebben isdevergetelheid waartoe delezershemnogtijdens zijn levenhebben veroordeeldonterecht. A l leenaldehardnekkigheidwaarmee hijzijn levenswerkheeft nagestreefd endeinspanningen diehijdaarvoorheeft geleverdverdienen degrootste bewondering.Bovendienzittenerindatlevenswerkbepaald nietalleensaaiemaar ookschitterende enmeeslepende stukken,die nietonderdoen voorderomans waarmee hijberoemd isgeworden. A R M A D A Deroman-fleuve SCHRIJVERS OVER SCHRIJVEN A L E K S A N D E R S O L Z J E N I T S Y N Eengraan- korreltussentweemolenstenen.Schetsenvan deVerbanning VertalingWillem G. Weststeijn T E G E N 1979 DROEG ikhetideevoorHetRodeRadaltweeenveertig jaarmet memeeenwerkte ik al tienjaarconstant aanhetboek.En al dezejarenverzamelde ik - somsoppapier,somsalleeninmijn hoofd episodes,voorvallen,feiten,chronologicdocumentaire gegevens, overwegingen,gevolgtrekkingen,gedachten. Ik denkdat ik zonderhet systematische enmethodischedatmevan naturegegeven is enzondermijn doordewiskundegescherptebrein dit werknooit zal kunnenvoltooien. (En wie wel?)Al meerdan twee jaarwerk ik aandeeersteredactievanMaartzeventien,dat wil zeggen, ik zit nuecht inderevolutieeninalleproblemenenbijzonderheden die methet materiaalvanderevolutieverbonden zijn. Komterooiteeneindeaanhetverzamelenvanmateriaalvooreen historischepos?Daarzijn tientallenjarenvoornodig,nietminder.Neem alleen al waternodig is omdemensen tetyperen:foto's,tekeningenof beschrijvingenvanhet uiterlijk, van kleding,gedrag,manier van praten. En dat vansoldaten,boeren,fabrieksarbeiders, officieren, ambtenaren, priesters. Na langzoekenkomenerbeetje bij beetje,vaaktoevallig, genoeggegevens bij elkaar om, bijvoorbeeld,eenkeereenlevendige, lawaaierigevergaderingvansoldatentebeschrijven.Deomvang van hetbijeengebrachte enbestudeerdemateriaal is somshonderd,en in elk gevaltwintigkeer zo grootalswateruiteindelijk in detekstterechtkomt- zois hetgewoon. Het is heelbelangrijkenaltijd moeilijk omtebeslissenopwelkmoment je hetverzamelenvangegevensovereenbepaaldonderwerp moet stoppen.Hetmateriaaldreigtuittedijenendeheleconstructiete ontwrichten;theoretischgezien is het immersoneindig.Als jegeregeldbegintteaarzelen:moet ik het opnemen of niet?Als jedegrenstussen wat er wel enwaternietnodigis nietmeergoedziet,is dat een duidelijk teken. * Dezetekstoverzijnwerkwijzebijhet schrijven aanHetRodeRadiseen fragment uithet tweededeelvanSolzjenitsynsmemoires,dieinafleveringenwordt gepubliceerd door het literaire tijdschrift Novymir(Nieuwewereld).Hetfragment staatopdepagina's153-157vannr9(2000). Inmijn gevalhebben deoudemannen,deoudeemigranten uitdetijd vanderevolutie,mijenormgeholpen.Zehebben menietalleenepisodesmaarookdeTijdgeestgegeven,diealleen'niet-historische',gewone mensen kunnen overbrengen.Inmijn ruimestudeerkamer, 'swinters altijd matiggestookt,hebikmetallozeavondenverwarmdmet hun herinneringen.Elkvandieavondenwasvoormijeenverfrissende ontmoetingmet tijdgenoten vandegebeurtenissen - 'mijn'tijdgenoten in degeest,delevendepersonagesvanmijn verhalen.'sAvondsgavenzeme dekrachtvoorhet werkvandevolgendedag.Hetlichtvande bureaulampscheen ophet papierendeheledonkere ruimtevandehoge studeerkamer wasgevuldmetdelevende,meevoelende,vriendelijkemenigtevandeze'witgardisten'.Eenzaamwasiknimmer. Ikvoeldemeeenbrugdiehet prerevolutionaireRuslandenhet toekomstigepostsovjet Ruslandoverspant, eenbrugwaarover,overde heleafgrondvandesovjetjaren, dezwaarbeladen treinvandeGeschiedenisloopt,opdatzijn kostbare ladingnietverlorengaatvoordeToekomst. Maarditluktniet:eerstalhet mogelijkemateriaalselecteren,lezen, bestuderenenpasdaarna ineenrukhet heleeposgaan schrijven.Nee, dedingenwisselenelkaaraf,eisenhuneigenplaatsop.En daardoor komenerfouten:het zojuistbestudeerde,versemateriaaldatmisschien minderrechtheeftopgenomen tewordendanhet materiaaldat allanger ligt,komtindetekstterecht.Maarsomsiserookdegelukkige situatie datjevoeltdatjedeessentietepakkenhebt,eensynthesemaakt vanhet helethema,dat dejuisteepisoden,feiten,citaten- alsmetvurigeletters injehersensgebrand- vanzelfopdegoedeplaatsterechtkomen zonder datjezehoeft tezoekenofteselecteren.Degoedevondsten spruiten vanzelfvoortuitwaarje meebezigbent.Somslijkt hetwerkhopeloos vasttezitten,maar dankomtereenonrustige nacht,waarinjesteeds evenwakkerwordtenkorteaantekeningen maakt bijhet lichtvaneen zaklantaarnomnietdefinitief klaarwakkerteworden,enduikeneruit hetonderbewuste gedachten opdiejeoverdagnooithebt,komtjeprecies voordegeestwatjenodighebt.Devolgendemorgen ontcijferjejegebrekkigeaantekeningen: waarachtig!dat ishet! Ookzijnernogdromen,schokkendedromenzelfs,waarinmijn personagesoptreden. Driekeer,opverschillendemomenten heb ikheel duidelijkvanNikolaasn gedroomd.Toeniknet het planhadopgevatom overhemtegaan schrijven,eind1976,droomde ikdatwenaastelkaar zaten opdestoelenvaneenlegeschouwburgzaal- erwasgeenvoor- A R M A D A Deroman-fleuve stelling,het doek was neer- en over iets aan het praten waren. Ik zag zijn gezicht dichtbij,scherp - en i nkleur.Later,ikzat m i d d e n i n Maart zeventien,spraken we met elkaar over de buitenlandse politiekvan Rusland (hij sprak op zachte toon en gei'nteresseerd), en over de troonso p v o l g i n g - daarbij schudde hijbedroefd zijn hoofd, nee, Aleksej, die k o n geen tsaarworden.Z ozagikook een keer Aleksandern , toen ik me met de liberalenbezighield. O p verschillendetijden droomde ikvan de generaalsAleksejeven Goetsjkoven zelfsvan Trotskii nallerlei verschillendeomstandigheden en waarom z o udat ook niet zo zijn alsik uren achtereen naar h u n portretten zat te kijken, nadacht,me i n hen inleefde. Zewerden mijn meest directe tijdgenoten, weken en maanden langleefde ikelkedag met hen en vanvelenhield ikgewoon alsik h u n hoofdstukken schreef. H o e kan het ook anders?Wek u n n e n gemakkelijk, alleenalop grond van de eigen levenservaring,een, tweeof drie helden een hoofdrolgeven i neen verhaal o f een roman, maar hoe doen we dat met honderdvijftig personen, alsweeen gelijke verantwoordelijkheid hebben jegensPaltjinski, Sjlapnikov, K o z m a Gvozdjov, de onderofficier Kirpitsjenko, de grootvorsten Nikolaj Nikolajevitsj en M i c h a i l Aleksandrovitsj en de generaalsKornilov, K r y m o v o fRodzjanko? (Hoe goed leerde ikdiebij de D o e m a geliefde 'Samowar'kennen door zijn dood! Dat was de enige manier waarop hijk o n sterven: een hartaanval van vreugde:i nServiedeelden zehem per vergissingmee dat de sovjetmacht was gevallen...) E n i nplaatsvan met bedachtepersonagesvuldehet boek zich steeds onontkoombaarder met historische personages,waarbij de een tragisch geschetst diende te worden en de andereeen wat humoristischer toon vereiste, maar i nalienk o nje de polsvan de Revolutiehoren kloppen. Naast die historische personages,die met hart en ziel waren binnengehaald en met wiemet hart en zielwas meegeleefd, alsmet goede bekenden, had noch ikn o c h de lezerveelbehoefte aan een overvloedvan bedachtepersonages:o o k zonder hen was het dagelijks levenalheel werkelijkheidsgetrouw uitgebeeld, alwas het maar i nde gewone mensen uit de massa dieechthadden bestaan. Een klein literairwerk ontstaat natuurlijk vanuit een centrale gedachte. Eengroot historischeposkan niet andersbeginnen dan met de opzet van het skelet van de gebeurtenissen. Alleen alsdat volledig is,iser een garantievoorde bewijskracht van het verhaal,voorde overtuigingskracht van de historische uiteenzetting, ook aldreigt het verhaal door deze volledigheid overladen te worden. M a a ralsde auteur zich dat doel niet stelt, kan hijslechts zijn toevlucht nemen tothet onverantwoordelijke spelvandeverbeelding.(Aanvankelijk was ikenorm i ndeweer materiaal teverzamelen voor alletwintigknopen,tothet jaar 1922;later begreepikdatdatniet zinvol was.) M a a r reedsbijhetvoorzichtigvaststellen van deze historische basis begint deschrijverteproberen alle'scherven'en derelaties ertussen zin tegeven.Dat isdan deeersteredactie. Daarna lijkt hetalsof het verhaal alvoorje gereed ligt,maar datisnog niet zo.D a nbegint de tweede redactie vandek n o o p (ikwerkte steedsaaneen knoop tegelijk),alser elasticiteit i nkomt enerhonderden interne verbanden i nhetverhaal naar vorenk o m e n dieje tijdens hetverzamelen enselecteren vanhet primaire materiaal absoluut niet i ndegaten had. De overgang van deeerstenaardetweede redactie issoms, vanwege de omvang vanhetmateriaal,een moeilijk proces,datinnerlijkevernieuwing enbezielingvereist.Z obespeurdeiki ndeherfst van1979,toen ikbezigwasaan hetenorme, vierdeligeMaart, een innerlijkecrisis, m i j n werk stokte. Jezelfdwingen isechter niet nodig: op een gegeven moment komen jegevoelens vanzelf weer totleven,plotseling,endan gaathet weer.Indeloopvan diebeslissende redactie ontstaan ervanzelfnog tientallen absoluut noodzakelijkehoofdstukken dieplotselingopkomen, geschreven worden eneen plaats v i n d e ni nhetgeheel.H o e minder uitgewerkt jeplan is,hoe gemakkelijker jeje kunt overgeven aan watje hartje ingeeft. Na detweede redactie bestaathetboek al,zelfsalsdedoodjepen definitief zoudoen ophouden. M a a ri nfeite ligternogheelwat werki n het verschiet,heelprecies werk:jemoet nogdeharmonie ontdekken die i n deze gebeurtenissen besloten ligt,deschoonheidentevensde verhevenheid en symboliekervan enje moet dieduidelijkzien temaken! E n hoeveelandereproblemen enprobleempjes ontstaan erniet,bijvoorbeeld tenaanzien vanhettrekken van duidelijkegrenzen (tussen delen o f knopen), ietsdatiedere constructeur zalbegrijpen. D i tallesgebeurt in dederdeenvierderedactie engaatgepaard metflink wat herschrijving vandehoofdstukken. Het isnetalsmetkinderen:hoegroter ze worden hoe specifiekeren gerichter dezorgen dieje overze maakt. Bij hetscheppen van een groot werk ishetvan eminent belangde juiste verhoudingtevindentussen dehorizontale (hetzelfde personage, hetzelfde milieu,hetzelfde thema door dehele knoop heen)endeverticalerelaties (hoe volgendehoofdstukken opelkaarenhoe wordenze met elkaarverbonden gezienhetverloopvan uren endagen). Beide zijn A R M A D A De roman-fleuve belangrijk en eisenterechtde aandachtvoor zich op,maar zelfsvoor de auteur zijn zeniet onmiddellijk duidelijken vergen zeveelgeduld. Elk van de horizontaalterugkerende eenheden moet door de auteur worden bijgevijld en bewerkt en met behulp vanbepaalde tekensmoet hij het de lezer gemakkelijker maken zete onderscheiden en ze zich te herinneren ondanks de enorme omvangvan het werk.Het samen laten gaan van de horizontaleen verticalelijnen iseen van de hardste noten o m te kraken.(Datzelfde geldt ook vooreen gebouw vanveeletages).Bij de tweede redactie overheerst en isook het meest aantrekkelijk de h o r i zontale lijn: de wereldvan het personage binnengaan en die niet meer verlaten. Moeilijker ishet een horizontale lijn uit te zetten voorgrotere openbarelichamen(de Tijdelijke Regering,het C o m i t evan de D o e m a , het hoofdkwartier, de staven aan het front, het Uitvoerend C o m i t evan de Sovjet v a n Afgevaardigden,de bolsjewistischetop),want zijzijn onderling zosterk verweven (inwiskundigetermen een 'verzameling van de rechten'), dat jeer niet een apart uitkunt halen:de kleine bewegingen van de onnozele Rodzjankohebben een groot effect op de gedragingen van anderen, tot hijalleconnecties verliesten zijn invloed geheel verdwijnt. Steeds moet jehet voortzetten van dehorizontale lijn verbinden met controle op de verticale:je schrijft het ene hoofdstuk, maar houdt tegelijkertijd een dozijn aangrenzende hoofdstukken i nhet oog.Anderzijds hebben de kleinegebeurtenissen van de februaridagen i n Petrograd haastgeen horizontale lijn van node, zeworden geschreven volgens de verticale lijn van de dag. D e scheidslijnentussen de hoofdstukken op de verticaleas,dat w i l zeggen i nh u n volgordeen opeenvolging,zijn van specifiekbelang: het zijn alshet ware aanvullende, niet-geschreven stukken tekst zonder een enkele regel,diedoor het contrasterend tegenover elkaar plaatsen of juist het vloeiendi nelkaar overlopendebetekenis verdiepen. (De scheidslijnen hebben een zeer sterk effect bijde weergave van de stormachtige revolutietijd. Als dierustiger wordt vermindert de rolvan de scheidslijnen enje presenteert de hoofdstukken zodat de lezerm i n d e r abrupt hoeft o m te schakelen.) Omdat het schrijvenvanhet werkzo'nlange periode i nbeslagneemt, gebeurt het weldat een reedsgeschreven maar nog niet voltooid hoofdstuk zonder dat er verder iets aan gedaan wordt een jaar o f drie en soms zelfsvijf, blijft liggen.A l s j e er dan,geestelijk gegroeid en verrijkt,opnieuwmee aan de slaggaat,ziejede noodzakelijkeverbeteringen, die je vroeger niet i ndegaten had, des teduidelijker.Het isabsoluut n o d i g dat een groot werk langi ndeauteur heeft liggenrijpen.Z o is Augustus veertien, metdehele Stolypin-cyclus,voltooid i n1977 [de tweede, zeer vermeerderde uitgave,deeersteverscheen in1971;W G W ],maar ik aarzelde het uittebrengen enpasi ndelente van 1981besloten A h a [Solzjenitsyns tweede vrouw;W G W ] enikhet boek voordedruk gereed te maken. Dezevertraagde, langzame tewaterlating vanhetschip,die niet zonder plechtigheden gepaard gaat,hoort organisch bij zijn verdere reisde ruimte i nen jij k o m t daarbij steedsverder wegtestaan. M a a rzovoel ik dat hetvoor mijiets organischennatuurlijks isdedynamische mogelijkheden vanhetepopeeenzijn verheven schoonheidte bespeuren. Niet toevalligheeft ditThema mealsinds mijn jeugd aangetrokken. De enorme omvangvanhetepopeezet deauteur voortdurendaan tot comprimeren i ndevormvan overzichtshoofdstukken. Dezebestaan uitsluitend uitwerkelijkehistorische gebeurtenissen, handelingen van historische personen en,soms,bijzondere uitspraken van hen.Ineen aantal gevallendragen zulkehoofdstukken bijtoteen beterbegrip van de militaire o frevolutionairesituatie, i nanderetotgeconcentreerd i n zicht i neen maatschappelijk verschijnsel. Toch verliestde uiteenzetting van deauteur hierbijniet zijn artistieke kwaliteitdiezorgt voor een verhelderende waarneming van een deelvandegeschiedenis; o o kdegevoelensvandelezersworden hierop gericht. (Degevoelens vande schrijver blijven hier echter ook i nzekere matemee verbonden.) Uiterst effectief, i n d r u k makend enovertuigend ishetgebruiken van citaten uitdekranten vaneen dag of een week uit debetreffende periode - ditbiedt een onuitwisbaar enonweerlegbaar beeldvande algemene stemming, rijk bovendien aanfeitelijkeinformatie. (Enalsdeinformatie een opzettelijke fout of bewuste leugen bevat, dan isdatdes te typerender voordesfeer vandebetreffende periode. Kranten onderscheiden zich i nlevendigheidvan memoiresschrijvers omdat zeniet weten wat er morgen zalgaan gebeuren.) Verbondenmeteen precieze datum hameren dekranten deonuitwisbare details vandegebeurtenissen er bij ons i n ;voordelezer zijn sommige daarvan slechts een herhaling en bevestigingo feen eerstemededeling van een feit,maar ze zijn altijd gekleurd door wat typischisvooreen krant enwekkenvaakdelachlust van delezerop,soms i nhevige mate: deoverijldejournalisten merken zelf niet hoe lachwekkendhetiswat zeschrijven.Het isaandeauteur voorbehouden demededelingen i ndekranten tegroeperen ener een volgordevoorvast testellen. A R M A D A De roman-fleuve De krantenoverzichten hebben o o k nog het voordeeldat de lezer gestimuleerd wordt actiefmet het primairemateriaal o m te gaan. Deze lezersactiviteit iser ook i ndefragmentarische hoofdstukken, een verzamelingvan levendigeepisoden overeen thema (de hoofdstad, de p r o v i n cie,de spoorwegen, het leger,het dorp),waar de nieuwe groepering van de episoden een vierde dimensie oplevert,vanverbindingen en vergelijkingen.Veelvandergelijkefragmenten heb ikgehaald uit de memoires van de'oude mannen';deze geven de scherven vande tijd buitengewoon helder en met grote intensiteit weer. De grote verscheidenheid aan meningen komt duidelijk tot uiting i n deweergave van onpersoonlijke dialogen en opiniesvan hele groepen. Sommige scenesuit de weken na februari zijn humoristisch,alsje zeal niet hardop doen lachen. Tussen de hoofdstukken apartgeplaatstespreekwoorden diemet grote letterszijn afgedrukt, drukken de zienswijze vanhet volk uit over het zojuist i nhet hoofdstuk vernomene (gelezene). Alshet goed isgeven ook deze een nieuwe dimensie aan alleswat wordt beschreven. Soms werpen ze licht op het volgende hoofdstuk. Ten slotte: de nauwelijks overzienbare omvangvan het epopeevereist nadrukkelijkaan het slotvan ieder deeleen korte i n h o u dvan de hoofdstukken (dit isi nfeite een heel o u d procede). V o o r wiehet boek algelezen heeft ishet een hulpmiddelo m een bepaalde plaats weer terug tevinden,voorwiehet n o g niet gelezen heeft o m een i n d r u kvan het gebodene te krijgen. D i tbracht met zich dat er alshet ware nogeen subgenregecreeerd moest worden.Terwijl debelangrijkste namen en feiten duidelijk aan de orde worden gesteld mag zo'ninhoudsopgave niet saai-opsommend zijn. Debakens dievoorde lezerworden uitgezet k u n nen emotionele zinswendingenbevatten o feen gebeurtenis een duidelijkere belichtinggeven dan i nde hoofdtekst mogelijk isen op die manier nieuwe associaties wekken. D i e wonderbaarlijke totaliteit van het werkvanvelemaanden, vele jaren aan een enorm blok! Iederedag k o mje tijd te kort.Ik verplaats me van het ene bureau naar het andere, van het manuscript naar de gedetailleerde plannen, en nooit verlaat me het vreugdevollegevoeldat ik met de belangrijkste zaak van mijn levenbezigben. (Wanneer Alja bij me binnenkomt treft ze me onveranderlijk aan i neen toestand van vervoering en geluk.) H o e moeilijk een gewone werkdag ook is- daarna iser altijd een situatie van kalmte en rust. E n zoleefjeditvoilelevenweken,maanden,jaren lang- je zoujezo graag willen distantieren vanalleexterne problemen;alsniemandje maar zoustoren! M a a r daar storten zezich opje,luidruchtigeni ngroten getale. Helaas,ikdeed mijn werkvanjaar totjaar onder groeiende, opdringerig tekeergaande begeleidingvandebuitenwereld. Zijdie me niet goedgezindwaren zwegenniet maar achtten, integendeel,het juiste moment gekomen. A R M A D A De roman-fleuve
© Copyright 2024 ExpyDoc
