Fruit-te-overtuin It Medsje te Groenkerk Ontwerp ontwikkel- en beheerplan Oentsjerk, 14 oktober 2013 De bewoners van It Medsje: fam. Vellinga-Hoekstra, fam. Rozema-Colenbrander, fam. Stavenga-Schaper, fam. Janson-Klemkerk, fam. Hazewindus, fam. Rijpma, fam. van der Linden, de heer Looijenga 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding ............................................................................................................................. 2 2. Gebiedsbeschrijving .......................................................................................................... 3 2.1 Situering ...................................................................................................................... 3 2.2 Historie ........................................................................................................................ 3 2.3 Bodem ......................................................................................................................... 4 2.4 Vegetatie...................................................................................................................... 5 2.5 Fauna .......................................................................................................................... 5 2.6 Lopende ontwikkelingen............................................................................................... 5 3. Visie en doelstellingen ....................................................................................................... 6 3.1 Cultuurhistorisch en landbouwkundig ........................................................................... 6 3.2 Binding in de buurt ....................................................................................................... 6 3.3 Natuureducatie ............................................................................................................ 6 3.4 Origineel, lekker, betekenisvol, aantrekkelijk en haalbaar ............................................ 7 4. Ontwerp............................................................................................................................. 8 4.1 Boom- en bessengaard in fruit-te-overtuin ................................................................... 8 4.2 Aanleg ......................................................................................................................... 9 4.3 Planning ....................................................................................................................... 9 4.4 Kosten ........................................................................................................................10 5. Beheer, gebruik en uitdragen ...........................................................................................10 5.1 Onderhoud ..................................................................................................................10 5.2 Oogsten en verwerken ................................................................................................11 5.3 Delen ..........................................................................................................................11 5.4 Uitbreidingsmogelijkheden ..........................................................................................11 Bijlage 1: Herkomst straatnaam uit oppervlaktemaat ............................................................12 Bijlage 2: Herkomst begrip “overtuin”....................................................................................13 Bijlage 3 Ontwerpplan Fruit-te-overtuin……………………………………………………………14 ................................................................................................................................................ 1. Inleiding Dit ontwikkel- en beheerplan voor de Fruit-te-overtuin aan It Medsje te Groenkerk is opgesteld door de bewoners van It Medsje. It Medsje is een doodlopende straat aan de rand van Groenkerk, ook bekend onder de namen Oenstjerk, Oenkerk en Grienstjerk. Sinds 2010 is de straat bewoond door 8 gezinnen. De boom- en bessengaard Fruit-te-overtuin is gepland in de gemeente-groenstrook tegenover de woningen. Aanleiding voor het opstellen van dit plan is de prijsvraag “ Plant-Win-Pluk” van Landschapsbeheer Friesland. Het geeft tevens nadere richting aan de wens om er in onze straat gezamenlijk wat bijzonders van te maken, hetgeen al langer leefde onder de bewoners. 2 Doel van dit plan is drieledig: 1. De plannen concreet en expliciet te maken, zodat er gerichte creatieve inbreng uit de buurt komt en er consensus onder de bewoners kan ontstaan 2. Financiële input voor de uitvoering binnen te halen via de prijsvraag, zodat de overtuin compleet en integraal kan worden aangepakt 3. Gebruik kunnen maken van aanvullende inhoudelijke kennis van Landschapsbeheer Friesland, zodat ook de details van de plannen goed passen in de natuur- en cultuurhistorie van de omgeving. Dit plan beschrijft eerst het gebied vanuit de historische en biologische context, maar ook de huidige situatie en stappen die al zijn gezet om onze eigen buurt mooier te maken. Het tweede hoofdstuk geeft de achtergronden van wat we graag met zijn allen tot stand willen brengen weer. De hoofdstukken 4 en 5 is de concrete uitwerking van de plannen en zoomen in op het daadwerkelijke ontwerp en het beheer en onderhoud op de lange termijn. 2. Gebiedsbeschrijving 2.1 Situering Het gebied waar de boom- en bessengaard wordt aangelegd is de gemeente-groenstrook aan de noordzijde van de straat It Medsje te Oentsjerk (zie bijlage 3). Het ligt in de gemeente Tytsjerksteradiel en maakt deel uit van de Trynwâlden, waar de dorpen Oentsjerk, Âldtsjerk, Mûnein, Gytsjerk, Wyns, Ryptsjerk en Tytsjerk onder vallen. Ten noorden van de groenstrook is een sloot. Ten zuiden van de groenstrook ligt de straat en vervolgens de woningen. De woningen hebben geen overburen in de straat. De boom- en bessengaard is tegenover de woningen gepland. De oppervlakte van de groenstrook is ca. 150 m bij 8 m, zijnde 1.200 m2. Hiervan kan ongeveer 1.000 m2 naar eigen inzicht ingericht worden, omdat er ook parkeerhavens deel van uitmaken. Een strook van 3 m breed is in overleg met de bewoners en met instemming van de gemeente gereserveerd voor gras. Voor de fruittuin blijft dus 750 m2 (150 m bij 5 m) over voor de bomen en bessen. De huizen en tuinen op It Medsje beslaan ongeveer 5.550 m2, ofwel 2 mêd (toelichting hierop in bijlage 1). Het gehele gebied van It Medsje, dat wil zeggen de groenstrook, de straat, de huizen en tuinen is ca. 8.750 m2 (175 m bij 50 m). De tuinen van de huizen aan It Medsje grenzen aan de achterzijde aan een wandel- en mountainbike pad. De buurt waar It Medsje deel van uitmaakt is rijk aan bosschages en (originele) boomwallen. Er komen dagelijks wandelaars en fietsers langs It Medsje. 2.2 Historie De Trynwâlden is een bosrijk gebied, waar bossen, boomwallen en kleinschalige agrarische percelen elkaar afwisselen. Zowel de Trynwâldsters als mensen van buiten de regio komen graag recreëren in de bossen en de meer open landschapselementen. Dit mooie landschap danken we aan de adel, die hier in de vroegere eeuwen states (buitenhuizen) bouwden en hun jacht- en bosgebieden openstelden voor het publiek. Vanaf het eind van de vorige eeuw zijn de natuurgebieden door landschaps- en natuurbouw aan elkaar verbonden, waardoor eindeloze wandel-, mountainbike en hardlooproutes zijn ontstaan. 3 Daarnaast is de Trynwâlden van oudsher het gebied van “lytse boerespultsjes” en woudhuisjes. Op de arme zandgronden vond kleinschalige landbouw plaats en voorzagen arbeiders op het eigen erf zelf in hun voedselvoorziening (“Jou us in lytse klint, in hoekje bou, in geit der ta, al ha’ k gjin reade sint, hoe skoan sill’ wy ’ t der ha”). It Medsje maakt deel uit van het gebied waar vroeger een tuinderij was. Dit geeft een historische binding met fruit- en tuinbouw. Zo is ook de naam voor dit project ontstaan. Een boomen bessengaard geeft een overvloed aan fruit, dus dan heb je fruit te over. Een tuin tegenover je huis is een bestaand fenomeen en wordt een overtuin genoemd (toelichting hierop in bijlage 2). Vandaar de naam “ Fruit-te-overtuin”. It Medsje is sinds 2010 bebouwd met 8 vrijstaande huizen. Het laatste huis is opgeleverd in 2013. In het najaar van 2013 is de definitieve bestrating aangelegd. Sinds 2011 is de beweging Groenkerk/Grientsjerk actief. De beweging Groenkerk heeft tot doel de wereld duurzamer te maken, waarbij “minsken” (people), “ierde” (planet) en “griene opbringst” (profit) harmonieus samengaan, te beginnen in Oentsjerk. Het moet aanstekelijke voorbeelden opleveren voor anderen: buurtgenoten, andere generaties (jeugd), andere dorpen (Trynwâlden wordt Grienwâlden) en de rest van de wereld. Groenkerk functioneert als het groene wiel in de regio met als motto: mondiaal denken, lokaal doen. De toekomstdoelen van Groenkerk zijn: • zelf alle duurzame energie leveren voor huizen, bedrijven en vervoer • binnen het dorpsareaal een aanmerkelijk deel van het benodigde voedsel produceren • afvalstromen minimaliseren • voor alle mensen een gezonde woon- en werkomgeving creëren. De Friese Milieu Federatie en Netwerk Duurzame Dorpen ondersteunen de inwoners van Oentsjerk graag bij het realiseren van deze toekomstdoelen. Verdere beschrijving van de activiteiten zijn te vinden op www.groenkerk.nl. Gemeentegroen omzetten in een fruittuin past in twee van de drie doelstellingen en is nog niet eerder opgepakt in het dorp en de omgeving. 2.3 Bodem De bodem is karakteristiek voor de Trynwâlden: fijne zandgrond die niet erg voedselrijk is. Het is dus goed bewerkbaar, maar heeft wel regelmatige bemesting nodig bij land- en tuinbouwkundig gebruik. Het gebied is voordat het bebouwd werd onderzocht op bodemverontreiniging. Het is geschikt voor wonen met tuin. 4 2.4 Vegetatie In de groenstrook staan originele boomwallen aan de slootrand. De voorkomende soorten bomen zijn met name:  Els  Esdoorn  Eik  Berk Er staat een oude abeel, die voorheen solitair stond, maar nu omgeven wordt door jong struweel. De gemeente heeft aangegeven deze abeel te verwijderen. De gemeente heeft in 2011 de boomwal verbreed met struweelaanplant, bestaande uit o.a.:  Kornoelje  Meidoorn  Els  Berk  Eik  Esdoorn Tussen de struweelaanplant heeft de gemeente eiken geplant en voorzien van plantpalen. Deze zullen tussen het struweel niet goed uitgroeien tot solitaire eiken. De gemeente heeft aangegeven de eiken te verwijderen en elders in de gemeente te herplanten. De groenstrook is nog niet met gras ingezaaid. Er groeit spontaan opgekomen gras dat door de gemeente wordt gemaaid. 2.5 Fauna De fauna in de Fruit-te-overtuin bestaat uit de gewone dieren in een berm in bewoond gebied, zoals kleine insecten en torretjes en huiskatten. In de bomen wonen vele vogels. 2.6 Lopende ontwikkelingen Als bewoners van It Medsje hebben we in de nazomer van 2013 een brief, door iedereen ondertekend, aan de gemeente geschreven met het idee voor de Fruit-te-overtuin. Dit gebeurde in het kader van een actie van de gemeente Tytsjerksteradiel om nuttig gebruik van gemeentegroen te bevorderen. We hebben naar aanleiding daarvan met de betreffende ambtenaar overleg gehad en de situatie ter plekke bekeken. Hierbij waren vrijwel alle bewoners vertegenwoordigd. De gemeente reageerde zeer positief op ons verzoek ruimte te maken voor een boom- en bessengaard. De ambtenaar bereidt thans een voorstel voor waarin het volgende wordt voorzien:  De boomwal blijft behouden  De jonge struweelstrook die grenst aan de boomwal blijft deels behouden  De gemeente verwijdert najaar 2013 het andere deel van het jonge struweel, de jonge solitaire eiken en de oude abeel  De gemeente legt een strook aan van 3 m ingezaaid gras grenzend aan de bestrating  De gemeente onderhoudt de boomwal en het struweel en maait de grasstrook 5    De strook van ca. 5 m breed (vrijgekomen strook tussen gras en struweel) kunnen wij als bewoners van It Medsje naar eigen inzicht beplanten en gebruiken voor bijvoorbeeld fruitbomen, bessenstruiken, groenten- of bloementuin en kleine dieren De kosten voor inrichting en aanplant zijn voor de bewoners Het onderhoud van de Fruit-te-overtuin regelen wij als bewoners zelf. 3. Visie en doelstellingen 3.1 Cultuurhistorisch en landbouwkundig Vanuit cultuurhistorisch perspectief zijn wij van mening dat de boom- en bessengaard past in de setting van:  states met vrij toegankelijke tuinen  zelfvoorzienendheid in kleinschalig landschap  voormalige tuinderij  oude lokale rassen behouden  natuurlijke bemesting en mineralenkringlopen benutten  Grientsjerk 3.2 Binding in de buurt Deze nieuwe buurt is nog niet vanuit een gezamenlijke historie met elkaar verbonden. Bovendien is er een behoorlijke variatie in leeftijden en dus levensfasen. Er zijn 2 gezinnen met zeer jonge kinderen, 2 gezinnen met kinderen vnl. in de basisschoolleeftijd, 1 gezin met kinderen op de middelbare school en 3 gezinnen in de (bijna) pensioengerechtigde leeftijd. In totaal wonen er 14 volwassenen en 11 kinderen op It Medsje. In deze tijd van individualisering komt verbinding tussen deze groepen niet vanzelf tot stand. De bewoners zijn van mening dat een gezamenlijk positief doel als lijm in de buurt werkt. In de voorbereiding van het project Fruit-te-overtuin heeft dit al tot leuke enthousiaste ontmoetingen onder de bewoners geleid met creatieve ideeen ten gevolge. De bewoners hebben allen expliciet aangegeven mee te willen werken aan de Fruit-teovertuin. 3.3 Natuureducatie Ervaren, met eigen ogen zien, de geur opsnuiven van vers fruit en kokende jam en appelmoes, de warmte en de koude van de grond voelen geeft een basiskennis die je niet uit boeken kunt leren. Kinderen en volwassen van buiten onze straat zijn ook welkom om de aanleg en de groei van het project te volgen. Onze eigen kinderen willen graag meedraaien in het project en doen op die manier spelenderwijs kennis op. Wij zijn als volwassene van harte bereid toelichting en uitleg te geven. Er is groene kennis aanwezig en voldoende potentieel om nieuwe kennis binnen te halen, te verwerven en over te dragen. In het kader van acties Groenkerk/Grientsjerk en via de lagere scholen in het dorp willen wij het project uitdragen. Dit kan bijvoorbeeld tijdens Groene Burendag, die jaarlijks in september plaatsvindt of gekoppeld aan biologielessen. Daarnaast zullen wandelaars en andere passanten informatie kunnen krijgen over de boom- en bessengaard. Onderwerpen die wij naar voren willen brengen voor verschillende doelgroepen zijn:  Nieuwe kijk op grondgebruik en bestemming van gebieden 6       Ervaring opdoen met samenwerking op straatniveau Ervaring opdoen met overnemen van en afstemmen op taken van de gemeente (onderhoud) Natuurlijke teeltmethoden Hoe groeit fruit (nee, die appel groeit niet naast de aardappel in de grond) Voordelen / specifieke eigenschappen van oude rassen Mineralen kringlopen (groenvoer/konijnen of compost voor bemesting) 3.4 Origineel, lekker, betekenisvol, aantrekkelijk en haalbaar It Medsje wordt over het algemeen gezien als een bijzondere locatie. Een aantal in het oog springende bijzonderheden zijn hieronder genoemd:  Doodlopende, zeer rustige straat  Straat is slechts aan een zijde bebouwd  Een beperkt aantal bewoners: klein genoeg om te verbinden, groot genoeg om voldoende verscheidenheid in kennis en inzet op te vangen  Geen aanwijzingen voor vandalisme  Prachtig landschappelijk gelegen  Constructieve opstelling en enthousiasme van alle bewoners, inclusief de jeugd  Verantwoordelijkheid voor fruittuin goed te verdelen  Groene focus bij veel van de inwoners  Kennis en ervaring van permacultuur in de straat  Meerdere (semi-)professionele koks in de straat  Coöperatieve gemeente  Gezamenlijke fruittuin in deze vorm is nieuw fenomeen in de omgeving  Groenkerk/Grientsjerk versterkt de boodschap  It Medsje kan als voorbeeld dienen: in de Trynwâlden kan dit op vele plaatsen herhaald worden Als een boom- en bessengaard ergens kans van slagen heeft dan is het hier. Dit willen we graag uitnutten. Het project is door bewoners, gemeente en de beweging Groenkerk/Grientsjerk gedragen en wordt door deze groepen als origineel en betekenisvol gezien. 7 Het past in de landschappelijke omgeving en er is fysieke en beleidsmatige ruimte. Het maakt de buurt qua uitstraling bijzonder aantrekkelijk en wij denken dat het aanstekelijk voor de rest van het dorp en de Trynwâlden werkt. We kunnen voor de communicatie en overdracht eenvoudig aanhaken bij de bestaande acties van Groenkerk/Grientsjerk. De direct betrokkenen willen het bovendien graag, zijn gemotiveerd, hebben groene vingers en hebben kennis van en ervaring met teelt en verwerking van fruit. Tevens zijn er vele bewoners die van echt lekker en verantwoord lokaal eten houden. Wij verwachten weinig of geen vandalisme, want de bewoners kijken allen uit op de Fruit-te-overtuin en er is hier een zeer lage vernielingsgraad tot nu toe. 4. Ontwerp 4.1 Boom- en bessengaard in fruit-te-overtuin Het ontwerp is in grote lijnen op kaart gezet en opgenomen in bijlage 3. Dit is tot stand gekomen door gezamenlijke inbreng van de bewoners. Het geeft een idee van de plannen en wensen, maar staat open voor deskundige inbreng van Landschapsbeheer Friesland. Het principe is dat de fruittuin tegen de boomwal met struweelbegroeiing aanligt. Hierdoor is het beschermd tegen de noordenwind en profiteert het optimaal van de zon door de ligging op het zuiden. We gaan uit van zoveel mogelijk oude lokale rassen, voor de fruitbomen denken wij aan half hoogstam variëteiten. De volgende elementen zijn voorzien in het gebied van ca. 750 m2:  Ca. 20 traditionele fruitbomen (gemiddeld 2,5 boom per gezin), bijvoorbeeld: o 4 appelbomen o 4 pruimenbomen o 4 perenbomen (stoofpeer en handpeer) o 8 bomen van andere lokale soorten (kersen, etc.)  Naar schatting 40 traditionele inheemse en enkele uitheemse bessenstruiken o Rode en witte aalbes o Josta bes o Zwarte bes o Bramen (tamme ) o Japanse wijnbes o Kruisbes o Framboos  Twee composthopen aan de uiteinden (per hoop 2 compartimenten, betonijzer hekwerk), ook voor grof materiaal en bladeren  100-200 m2 moestuin of bloemenperk, verdeeld over de gehele strook, elk huis een stuk naar behoefte conform adoptieprincipe 8 4.2 Aanleg De aanleg kan grotendeels door de bewoners zelf worden gedaan. Wij zijn bereid om zelf plantgaten te graven en zaaibedden te bereiden. Het is op dit moment echter onduidelijk hoe de bodemtoestand van de fruittuin zal zijn nadat de huidige jonge aanplant is verwijderd. Het kan nodig zijn dat er intensieve(re) machinale grondbewerking nodig is. Daarvoor moeten we externe hulp inroepen. De bemestingstoestand zal niet optimaal voor fruit zijn. Bemestingsadvies zou welkom zijn. Uitgangspunt hiervoor is natuurlijk mest en compost te gebruiken. Het is de bedoeling de fruitbomen op natuurlijke manier te ondersteunen door kluitverankering van aardappelzetmeel. Dit is volledig natuurlijk afbreekbaar, betrouwbaar, effectief en spaart boom-paal-hout. Bovendien ziet het er mooier uit. 4.3 Planning Wij gaan er van uit dat de gemeente de locatie heeft gerooid voor het begin van het plantseizoen 2014. Vanaf dat moment kan de bessen- en boomgaard aangelegd worden. Er zal dan een moment geprikt worden waarop de plantwerkzaamheden gezamenlijk uitgevoerd kunnen worden. De eerste fase bestaat uit aanleggen van de fruitbomen, de bessenstruiken, de moes/bloementuinen en de composthopen en zal voor de zomer van 2014 zijn afgerond. De tweede fase betreft de eventuele dierenverblijven (egels, bijen en andere insecten), die op een nader tijdstip uitgevoerd kunnen worden. 9 4.4 Kosten De prijs van de aanleg kan sterk variëren. Dit hangt af van de noodzaak tot grondbewerking en bemesting, maar ook van de keuze van het plantgoed. Grotere (lees: oudere) bomen zijn duurder en ook aan oude rassen hangt een prijskaartje. Er is vooralsnog uitgegaan van 40 euro per boom en 15 euro per struik. Of en in welke vorm verankering nodig is, is nog niet bekend en daarom globaal ingeschat. Plantgoed voor moestuin en bloemperk is niet opgenomen in de kostenraming. De kosteninschatting is als volgt:  Machinale grondbewerking  Bemesting  Plantgoed 20 fruitbomen  Plantgoed 40 bessenstruiken  Ondersteuning (kluitverankering)  Compostbakken  Toelichtingsbord  Onvoorzien PM PM 800 600 300 200 500 300 De totale kosten exclusief grondbewerking en bemesting worden geschat op minimaal 2.700 euro. Dit kan veranderen op basis van deskundige inbreng van Landschapsbeheer Friesland. 5. Beheer, gebruik en uitdragen 5.1 Onderhoud Gemiddeld heeft elk huis een kleine 100 m2 fruittuin te onderhouden. Onderhoud gebeurt op basis van adoptie van bomen/ struiken en de grond er om heen. De bomen en bessenstruiken staan niet precies voor ieder huis. Daarom worden de bomen en struiken onderling verdeeld, met andere woorden elk huis adopteert een aantal specifieke bomen en struiken. Dit gebeurt zoveel mogelijk door aantallen en soorten gelijkelijk te verdelen. Mocht dit voor een huishouden te veel zijn, dan wordt de verdeling gedaan naar behoefte en kunnen. De bewoner(s) is(zijn) verantwoordelijk voor het onderhoud van de geadopteerde boom/struik en de omliggende grond. Alle bewoners zijn gewend hun eigen tuin te onderhouden en zijn zich bewust van de inspanning die onderhoud (inclusief snoeien) van de fruittuin met zich meebrengt. De fruittuin ligt voor iedereen in het zicht, waardoor het voor iedereen zichtbaar is wanneer onderhoud gepleegd moet worden. Kennis over onderhoud kan gemakkelijk onderling gedeeld worden. Mocht de opbrengst te groot en te arbeidsintensief worden, dan is het mogelijk om plukdagen te organiseren, waarop mensen van buiten de straat hun eigen fruit komen plukken en per kilo afrekenen. Op die manier kan geld worden gegenereerd, dat bijvoorbeeld voor onderhoud of bemesting kan worden ingezet. Voor het onderhoud gelden de volgende uitgangspunten:  Elk huis verantwoordelijk voor de geadopteerde boom/struik en bijbehorende grond  Natuurlijke bemesting  Zo veel mogelijk permacultuur  Onkruidvrij houden zonder bestrijdingsmiddelen  Tijdig snoeien en maaien onder de bomen 10 5.2 Oogsten en verwerken Iedereen oogst in principe zijn of haar geadopteerde bomen en struiken en verwerkt dit naar eigen inzicht. Producten die er van gemaakt zullen worden zijn bijvoorbeeld:  Jam  Compote  Sappen  Verse verwerking in smoothies, taarten  Gewoon lekker zo van de boom of struik eten 5.3 Delen Delen van producten zien wij als vanzelfsprekend en is nu al usance voor groenten uit bestaande moestuinen. Dit zal ook voor de fruittuin naar verwachting een organisch proces zijn. Er zijn, zowel onder kinderen als volwassenen, ideeën voor appelmoesparties en jamfestijnen. Het organiseren van een oogstfeest in de straat behoort ook zeker tot de mogelijkheden. Of er een dusdanige opbrengst is dat er producten verkocht kunnen worden aan lokale restaurants of winkels of wellicht in onderling overleg vanuit liefdadigheid ergens voor kan worden ingezet is op dit moment nog niet te overzien. De kennis en de ervaring zal zeker worden gedeeld. Zoals eerder beschreven kan dit in het kader van Groenkerk/Grientsjerk (Groene Burendag) of via de scholen en middels het informatiebord met toelichting dat we bij de toegang tot de straat willen zetten. 5.4 Uitbreidingsmogelijkheden Het hier beschreven ontwerp is bedoeld als basisontwerp. Vanuit die basis ontstaan nieuwe ideeën die later ingepast kunnen worden. 11 Zo zijn wij bijvoorbeeld bereid de locatie beschikbaar te stellen aan lokale imkers voor bijen. De interesse hiervoor onder imkers is nog niet onderzocht. Tevens kunnen we met de kinderen creatieve natuurlijke onderkomens maken voor egels en andere dieren. Dit kan bijvoorbeeld van oude cement mengtonnen en houtpallets. Ook op dit onderdeel staan wij open voor inbreng door Landschapsbeheer Friesland. Bijlage 1: Herkomst straatnaam uit oppervlaktemaat It Medsje is afgeleid van de oppervlaktemaat “ mêd ”, zijnde 2756 m2. De berekening en herkomst is hieronder beschreven in het citaat uit Wikipedia. Het totale oppervlak van de huizen en tuinen aan It Medsje is ca. 5550m2. Dit is berekend als volgt: ((nr 2 t/m 14) + (nr 16) = (145x30) + (40x30). In feite betreft het dus een oppervlakte van 2 mêd. De pondemaat (Fries: pûnsmiet) is een oude Friese vlaktemaat. In 1813 werd de pondemaat uniform vastgesteld op 3674,363 358 816 m².[1] (bijna 36,74 are). Traditioneel werd in deze maat de oppervlakte van stukken land uitgedrukt. Voor 1813 was er enige variatie naar de streek en soms naar de plaats.[1] De grondslag van de pondemaat wordt gevormd door de koningsroede: 240 vierkante koningsroeden maken een pondemaat.[2] De pondemaat wordt verdeeld in 12 einsen, ieder van 20 vierkante roeden.[2] De vierkante roede werd ook wel penning genoemd.[3] Andere van de pondemaat afgeleide vlaktematen waren:        koningsweide: 1/240 pondemaat of 1 vierkante koningsroede[bron?] (15,31 m²) warstal: ¼ pondemaat of 60 vierkante koningsroede[1] (918,6 m²) haid: ½ pondemaat of 120 vierkante koningsroeden[3] (1837 m²) lopenstal; mansmad, mad of mêd; head: ¾ pondemaat of 180 vierkante koningsroeden[1] (2756 m²) mud: 1¼ pondemaat of 300 vierkante koningsroeden[3] (4.593 m²) koegang: 2 pondemaat of 480 vierkante koningsroeden[3] (7349 m²) morgen: 2½ pondemaat of 600 vierkante koningsroeden[1] (9186 m²) In het noorden van Friesland wordt nog vaak als herkenning voor percelen weiland een naam gebruikt, gevolgd door een cijfer, wat dan weer de grootte van het bedoelde perceel aangeeft.[bron?] Zo wordt bijvoorbeeld met "lange 3" een lang en smal stuk weiland bedoeld ter grootte van drie pondemaat en is "achttiens hoek" een stuk grond van 18 pondemaat (ruim 6,5 bunder of ha.) wat vroeger uit veel stukken ("hoekjes") bestond.[bron?] De pondemaat heeft het als vlaktemaat in de vroege 20e eeuw moeten afleggen tegen de are en bunder, al wordt hij zelfs begin 21e eeuw nog een enkele keer aangetroffen.[bron?] Uit: http://nl.wikipedia.org/wiki/Pondemaat 12 Bijlage 2: Herkomst begrip “overtuin” Een overtuin is een tuin die door een openbare weg of door een water van de woning wordt gescheiden. Overtuinen langs de Eegracht in IJlst Een karakteristieke plaats met overtuinen is het Friese stadje IJlst. De overtuinen werden er gebruikt als bleek. De bleken zijn lang geleden overgenomen door de gemeente en de bewoners (als ze een woning bezitten waar origineel een bleek bij hoort) mogen ze gebruiken op voorwaarde dat men de bleek in originele staat laat. In Stavoren zijn de oorspronkelijke overtuinen thans een lange grasstrook die tussen de weg en het water loopt. Ook uit de Zaanstreek is de overtuin bekend, hoewel er slechts weinig resteren. Hier werden de overtuinen juist niet als bleekveld gebruikt: de bleek bevond zich bij de huizen. Aangezien zich hier geen hoog opgaand geboomte mocht bevinden, dat het blekende linnengoed immers uit de zon zou houden, richtten welgestelde Zaankanters in de 18de en 19de eeuw aan de overzijde van de wegsloot lommerrijke overtuinen in, die vooral een sierfunctie hadden. Soortgelijke overtuinen komen voor langs de Utrechtse Vecht. Weer anders is de situatie in Kolhorn: de overtuinen aan de Nieuwe Streek in dit oude Zuiderzeedorp waren oorspronkelijk opslagplaatsen van turf, teer of gerookte vis en werden pas later als tuinen ingericht. Ze worden door een voetpad van de woningen gescheiden. Uit: http://nl.wikipedia.org/wiki/Overtuin 13 Bijlage 3: Ontwerpplan Fruit-te-overtuin (tekening op kaart) 14