Vita Karoli Magni - Noctes gallicanae

PrologusI
·
Caput II
Karoli magni avus, Karolus nomine, Sarracenos Galliam occupare temptantes duobus
magnis proeliis, uno in Aquitania apud Pictaviorum civitatem II, altero juxta Narbonam
apud Birram fluvium, ita vicit ut in Hispaniam eos redire compelleret.
Caput III
Pippinus, Karoli magni pater, per auctoritatem Romani Pontificis ex praefecto palatii
rex constitutusIII, cum per annos XV aut eo amplius Francis solus imperaret, apud
Parisios morbo diem obiit, superstitibus liberis Karlo et Karlomanno, ad quos successio
regni, divino nutu, pervenerat. Karolus autem, fratre defuncto, consensu omnium
Francorum, rex constituiturIV.
I
Ces extraits de la Vie de Charlemagne ont été largement retouchés et simplifiés. Miser Einharde, oro et obsecro, veniam da mihi !
anno Domini DCCXXXII
anno Domini DCCLI
IV
anno Domini DCCLXXI
II
III
2
Prologus
Vitam et res gestas domini mei Karoli, gratiä Dei Francorum regis, quantä potui
brevitate complexus sum.
Operam impendi ut de his quae ad meam notitiam pervenire potuerunt nihil omitterem.
Caput II (secundum)
le sujet ppal. :
le verbe ppal. :
le COD :
le CC moyen (et ses deux appositions) :
Quis fuit Karoli Magni avus ? Quid praeclarum fecit ? Quo anno mortuus est ? Rexne fuit ?
Caput III (tertium)
le sujet ppal. :
le verbe ppal. :
le COD :
le CC cause :
un abl. abs. :
un abl. abs. dans la 2ème phrase :
Quis fuit Karoli Magni pater ? Quo anno in diem venit ? Quo anno mortuus est ? Ubi mortuus
est ? Quot filios habuit ?
3
Caput IV
De cujus nativitateI atque infantiä vel etiam pueritiä quia neque scriptis usquam
aliquid declaratum est, neque quisquam modo superesse invenitur qui horum se dicat
habere notitiam, scribere ineptum judicavi.
Caput IX
Hispaniam quam maximo poterat belli apparatu adgreditur ; saltuque Pyrenaeo
superato, omnibus quae adierat oppidis atque castellis in deditionem acceptis, salvo et
incolumi exercitu revertitur. Sed in Pyrenaeo monte Wasconicam perfidiam experitur.
Nam cum porrectus iret exercitus, Wascones novissimum agmen desuper incursantes in
subjectam vallem dejiciunt, commissoque proelio usque ad unum omnes interficiunt. Ac
direptis impedimentis, noctis beneficio quae jam instabat protecti, summä cum celeritate
in diversa disperguntur. In quo proelio Hruodlandus Britannici limitis praefectus cum
aliis compluribus interficiturII.
Caput XVIII
Mater Berhtrada in magno apud eum honore consenuit. Colebat enim eam cum
summä reverentiäIII.
anno Domini DCCXLVII
anno Domini DCCLXXVIII
III
Quae diem obiit anno Domini DCCLXXXIII
I
II
4
Caput IV (quartum)
neque ... aliquid = et + nihil ; neque ... quisquam = et + nemo.
Caput IX (nonum)
Relevez cinq ablatifs absolus :
A quel temps Éginhard a-t-il écrit ce paragraphe ? Quelle est ici la valeur de ce temps ?
Dans la Chanson de Roland (XIIe siècle), ce sont 400 000 Sarrasins qui attaquent l’arrière-garde de l’armée de Charlemagne.
« Charlemagne fait aussi la guerre aux Arabes qui occupent l’Espagne. C’est en revenant de ce pays que son neveu Roland
est tué, dans les Pyrénées, au col de Roncevaux » (Histoire de France, CM2, 1951)
Comment l’épisode du col de Roncevaux a-t-il été raconté par la suite ? Pourquoi ?
Caput XVIII (duodevicesimum)
Quae fuit Berhtrada ? Quo nomine Francogallice vocatur ?
5
Caput XIX
Liberos suos ita censuit instituendos ut tam filii quam filiae primo liberalibus studiis
erudirentur. Tum filios, cum primum aetas patiebatur, more Francorum equitare, armis
ac venatibus exerceri, filias vero lanificio, ne per otium torperent, operam impendere
jussit. Filiorum ac filiarum tantam in educando curam habuit ut numquam, cum domi
adesset, sine ipsis cenaret, numquam iter sine illis faceret. Adequitabant ei filii, filiae vero
in carpentis eum sequebantur.
Caput XXII
Corpore fuit amplo atque robusto ; staturä eminenti quae tamen justam non
excederet – nam septem suorum pedum proceritatem ejus constat habuisse mensuram – ;
apice capitis rotundo ; oculis praegrandibus ac vegetis ; naso paululum mediocritatem
excedenti ; canitie pulchrä ; facie laetä et hilari ; voce clarä quidem, sed quae minus
corporis formae conveniret ; valitudine prosperä.
Exercebatur assidue equitando ac venando ; quod illi gentilicium erat quia vix ulla in
terris natio invenitur quae in hac arte Francis possit aequari.
Delectabatur etiam vaporibus aquarum naturaliter calentium, frequenti natatu corpus
exercens. Ob hoc etiam Aquisgrani regiam exstruxit ibique extremis vitae annis usque ad
obitum perpetim habitavit. Et non solum filios ad balneum, verum optimates et amicos,
6
Caput XIX (undevicesimum)
Première ligne : « Censuit liberos suos ita instituendos [esse] ut ... » ; la deuxième phrase est construite en deux
parties, quel mot marque la transition de l’une à l’autre ? Quels sont les trois propositions infinitives introduites par jussit ?
Artes liberales : « les arts libéraux », autrement dit les sciences dignes d’un homme libre. On étudie d’abord la
grammaire, la dialectique et la rhétorique, puis la géométrie, l’arithmétique, la musique et l’astronomie. Voir chapitre 25.
L’éducation des fils et filles d’un roi franc. Quelles qualités développe-t-on chez les garçons ? chez les filles ?
Par quels mots Éginhard montre-t-il que les Francs ne sont pas des barbares ?
Caput XXII (vicesimum alterum)
esse + ablatif de qualité : « avoir » ; etiam : « aussi, également ».
Quelles sont les raisons qui incitent Charlemagne à s’installer à Aix-la-Chapelle ?
Le portrait physique de Charlemagne.
Quelle impression générale veut donner Éginhard ? Son portrait vous paraît-il objectif ? Est-il conforme à
l’image que nous a transmise le denier d’argent reproduit page 11 ?
7
aliquando etiam satellitum et custodum corporis turbam invitavit, ita ut nonnumquam
centum vel eo amplius homines una lavarentur.
Caput XXIII
Vestitu patrio, id est Francico, utebatur. In festivitatibus, veste auro textä et
calciamentis gemmatis et fibulä aureä sagum adstringente, diademate quoque ex auro et
gemmis ornatus incedebat. Aliis autem diebus habitus ejus parum a communi ac plebeio
differebat.
Caput XXIV
In cibo et potu temperans, sed in potu temperantior : ebrietatem in qualicumque
homine, nedum in se ac suis, plurimum abominabatur. Cena cotidiana quaternis tantum
ferculis praebebatur, praeter assam quam venatores veribus inferre solebant, qua ille
libentius quam ullo alio cibo vescebatur. Dum cenabat, aut aliquod acroama aut lectorem
audiebat. Legebantur ei historiae et antiquorum res gestae. Delectabatur et libris sancti
Augustini, praecipueque his qui De civitate Dei praetitulati sunt.
Caput XXV
Erat eloquentia copiosus et exuberans. Nec patrio tantum sermone contentus, etiam
peregrinis linguis ediscendis operam impendit. In quibus Latinam ita didicit ut aeque illä
ac patriä linguä loqui sit solitus, Graecam vero melius intellegere quam pronuntiare
poterat.
8
Caput XXIV (vicesimum quartum)
Quis fuit sanctus Augustinus ? Quo anno natus est ? Ubi natus est ? Quo anno mortuus est ?
Multos libros scripsit, inter quos clarissimorum duorum titulos invĕni.
Alcuin est né à York (Grande-Bretagne) en 735 ; savant célèbre, il est invité à la cour de Charlemagne en 782. Il meurt
à Tours en 804.
La vie quotidienne de Charlemagne : quel était son plat préféré ? comment peut-on imaginer
l’ambiance de ses dîners ? pourquoi Éginhard donne-t-il ces précisions ?
Le roi, un Franc (« homme libre ») comme les autres :
Le roi, un homme au-dessus des autres :
Caput XXV (vicesimum quartum)
Quelles langues parlait Charlemagne ? Éginhard les a-t-il toutes mentionnées ? Pourquoi précise-t-il
que l’empereur comprenait mieux le grec qu’il ne le parlait ?
9
Artes liberales studiosissime coluit : Alcoinum, virum doctissimum, praeceptorem
habuit, apud quem et rhetoricae et dialecticae, praecipue tamen astronomiae ediscendae
plurimum et temporis et laboris impertivit. Discebat artem computandi et siderum
cursum curiosissime rimabatur.
Temptabat et scribere, tabulasque et codicellos ad hoc in lecto sub cervicalibus ferre
solebat, ut, cum vacuum tempus esset, manum litteris effingiendis adsuesceret, sed
parum successit labor praeposterus ac sero inchoatus.
Caput XXVI
Religionem Christianam sanctissime et cum summa pietate coluit, ac propter hoc
pulcherrimam basilicam Aquisgrani exstruxit auroque et argento et luminaribus atque ex
aere solido cancellis et januis adornavit. Ad cujus structuram cum columnas et marmora
aliunde habere non posset, Romä atque Ravennä devehenda curavit. Ecclesiam et mane
et vespere, item nocturnis horis et sacrificii tempore, quoad eum valitudo permiserat,
impigre frequentabat.
Caput XXVIII
RomaeI, Imperatoris et Augusti nomen accepit. A quo primo tantum aversatus est ut
adfirmaret se eo die, quamvis praecipua festivitas esset, in ecclesiam non intravisse, si
Pontificis consilium praescire potuisset.
I
10
a(nte) d(iem) VIII (octavum) Kal(endas) Jan(uarias) anno Domini DCCC
Denarius argenteus
Rex ludum invisit : sedulos
discipulos laudat, pigros vituperat !
Manuel d’Histoire, IIIe République.
La
culture
intellectuelle
de
Charlemagne : à quelles disciplines
s’intéresse-t-il le plus ? Pourquoi ?
Pouvez-vous dater cette pièce ?
ecclesia sive basilica palatina
Charlemagne et la religion : manifestations de sa piété, en-tête de ses capitulaires, monogramme, épitaphe...
11
Caput XXX
Cumque Aquisgrani hiemaret, mense JanuarioI febre validä correptus decubuit.
Septimo postquam decubuit die, sacrä communione perceptä, decessit, anno aetatis suae
septuagesimo secundo et ex quo regnare coeperat quadragesimo septimo, V II Kalendas
Februarias, horä diei tertiä.
Caput XXXI
Corpus maximo totius populi luctu ecclesiae inlatum atque humatum est. Dubitatum
est primo, ubi reponi deberet, eo quod ipse vivus de hoc nihil praecepisset. Tandem
omnium animis convenit nusquam eum honestius tumulari posse quam in eä basilicä
quam ipse propter amorem Dei et domini nostri Jesu Christi et ob honorem sanctae et
aeternae virginis genetricis ejus, proprio sumptu, in eodem vico construxit. In hac
sepultus est eadem die quä defunctus est, arcusque supra tumulum deauratus cum
imagine et titulo exstructus. Titulus ille hoc modo descriptus est :
SVB HOC CONDITORIO SITVM EST CORPVS
KAROLI
MAGNI
ATQVE
ORTHODOXI
IMPERATORIS
QVI REGNVM FRANCORVM NOBILITER AMPLIAVIT ET PER ANNOS XLVII FELICITER REXIT
DECESSIT SEPTVAGENAR IVS ANNO DOMINI DCCCXIIII INDICTIONE VII V KAL FEBR
I
II
12
anno Domini DCCCXIV
ante diem quintum
Caput XXVIII (page 10)
Pourquoi le Pape veut-il faire de Charlemagne un empereur ? Pourquoi Charlemagne ne voulait-il pas recevoir
ce titre ?
Caput XXX
Comment Charlemagne est-il mort ?
Les nombres donnés par Éginhard sont-ils exacts ?
Caput XXXI
Ubi sepultus est Karolus rex ?
Quis statuit eum ibi tumulandum esse ?
Cuius ob honorem Karolus rex basilicam Aquisgrani construxit ?
Quo die sepultus est ?
13
Caput XXXII
Adpropinquantis finis complura fuere prodigia, ut non solum alii, sed etiam ipse hoc
minitari sentiret. Erat in basilica epigramma, sinopide scriptum, continens quis auctor
esset ejusdem templi, cujus in extremo versu legebatur : CAROLUS PRINCEPS. Notatum
est a quibusdam eodem quo decessit anno paucis ante mortem mensibus eas quae
PRINCEPS exprimebant litteras ita esse deletas ut penitus non apparerent. Sed prodigia
omnia sic aut dissimulavit aut sprevit, acsi nihil horum ad res suas quolibet modo
pertineret.
Débuts de Capitulaires de Charlemagne
Karolus gratia Dei rex regnique Francorum rector et devotus sanctae ecclesiae
defensor...
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Karolus serenissimus Augustus, a Deo
coronatus magnus pacificus imperator, Romanum gubernans imperium, qui et per
misericordiam Dei rex Francorum atque Langobardorum, ...
14
Caput XXXII
Que penser des présages annonçant la mort de Charlemagne que rapporte Éginhard ? Pourquoi Charlemagne les
méprise-t-il ? Pourquoi Éginhard leur consacre-t-il un chapitre ?
Débuts de Capitulaires de Charlemagne
Qu’est-ce qu’un capitulaire ?
Traduction des deux exordes :
Peut-on dater ces documents ?
15
Lexique
abominor, aris, ari, atus sum : avoir horreur de
accipio, is, ere, cepi, ceptum : recevoir
acroama, atis, n : chanteur, concert
acsi : comme si
adeo, is, ire, ii, itum : aller à, vers
adequito, as, are : chevaucher à côté de qqn
adfirmo, as, are : affirmer
adgredior, eris, i, adgressus sum : aller vers, attaquer
adorno, as, are : équiper, orner
adpropinquo, as, are : approcher
adstringo, is, ere, strinxi, strictum : attacher, resserrer
adsuesco, is, ere, suevi, suetum : (s’)habituer (+DAT.)
adsum, es, esse, adfui : être présent, assister, aider
aeque, inv. : également
aequo, as, are : égaler
aes, aeris, n : bronze
aetas, atis, f : époque, âge
aeternus, a, um : éternel, perpétuel
agmen, inis, n : armée en marche
Alcoinus, i, m : Alcuin
aliquando : un jour, quelquefois
aliquis, a, id : quelqu'un, quelque chose
aliunde : d’ailleurs (provenance)
amplio, as, are : agrandir
amplus, a, um : grand, important
apex, icis, m : sommet
apparatus, us, m : préparatif
appareo, es, ere, ui, itum : être visible
Aquae, arum Grani : Aix-la-Chapelle
Aquitania, ae, f : Aquitaine
arcus, us, m : arc
argentum, i, n : argent
arma, orum, n : armes
ars, artis, f : art, métier, technique
assa, ae, f : venaison, rôti
16
assidue : régulièrement
astronomia, ae, f : astronomie (et astrologie)
auctor, oris, m : auteur, fondateur
auctoritas, atis, f : autorité
Augustinus, i, m : saint Augustin
aureus, a, um : d'or
aurum, i, n : or
autem, inv. : or, cependant, quant à aversor, aris, ari, atus sum : se détourner de, repousser
balneum, ei, n : bains (sing. privés ; pl. publics)
basilica,ae, f : basilique
beneficium, ii, n : service, bienfait
Berthrada, ae, f : Berthe [aux Grands pieds]
Birra, ae, m : la Berre (fleuve côtier)
brevitas, atis, f : brièveté
Britannici, orum : Bretons
calciamentum, i, n : chaussure
calens, ntis : chaud, brûlant
cancelli, orum, m pl : balustrade
canities, ei, f : le fait d’avoir les cheveux blancs
caput, itis, n : tête
carpentum, i, n : voiture légère (à deux roues)
castellum, i, n : redoute, château fort
celeritas, atis, f : célérité, rapidité
cena, ae, f : dîner
ceno, as, are : dîner
censeo, es, ere, sui, sum : être d’avis que
centum, inv. : cent
cervical, alis, n : oreiller
christianus, a, um : chrétien
Christus, i, m : Christ
cibus, i, m : nourriture
civitas, atis, f : cité, état
clarus, a, um : célèbre
codicellus, i, m : cahier
coepi, coeptum : commencer
colo, is, ere, colui, cultum : honorer, cultiver
columna, ae, f : colonne
committo, is, ere, misi, missum : engager (le combat)
communio, onis, f : communion
communis, e : commun
compello, is, ere, puli, pulsum : refouler, forcer à
complector, eris, i, complexus sum : entourer, faire le tour
complures, ium : nombreux
computo, as, are : compter, calculer
conditorium, ii, n : sarcophage, tombeau
consenesco, is, ere, senui, - : vieillir
consensus, us, m : accord
consilium, ii, n : projet, plan, conseil
constat (impers. + prop. inf.) : il est certain que
constituo, is, ere, stitui, stitutum : établir, décider
construo, is, ere, struxi, structum : bâtir, construire
contentus, a, um : content de, satisfait de
contineo, es, ere, tinui, tentum : contenir, maintenir
convenio, is, ire, veni, ventum : être l'objet d'un accord
copiosus, a, um : riche
corpus, oris, n : corps
corripio, is, ere, ripui, reptum : saisir, s'emparer de
cotidianus, a, um : quotidien
cum primum (+ INDICATIF) : dès que
cura, ae, f : souci, soin
curiosissime : avec le plus grand intérêt
curo, as, are : se charger de, prendre soin de
cursus, us, m : course
custos, odis, m : garde
deauratus, a, um : doré
debeo, es, ere, ui, itum : devoir
decedo, is, ere, cessi, cessum : partir, se retirer, mourir
declaro, as, are : exprimer clairement
decumbo, is, ere, decubui : s’allonger, se mettre au lit
deditio, onis, f : reddition, soumission
defungor, eris, i, functus sum : s'acquitter de, mourir
dejicio, is, ere, jeci, jectum : précipiter, renverser
delecto, as, are : réjouir, se réjouir
deleo, es, ere, evi, etum : détruire
describo, is, ere, scripsi, scriptum : inscrire
desuper : de haut en bas
deus, i, m : dieu
deveho, is, ere, vexi, vectum : transporter
diadema, atis, n : couronne, diadème
dialectica, ae, f : dialectique
dies, ei, m et f : jour
differo, fers, ferre, distuli, dilatum : différer
diripio, is, ere, ripui, reptum : piller
disco, is, ere, didici : apprendre
dispergo, is, ere, spersi, spersum : répandre, disperser
dissimulo, as, are : cacher, dissimuler
diversus, a, um : divers
divinus, a, um : divin
doctus, a, um : savant
dominus, i, m :maître
domus, us, f : maison ; domi : à la maison
dubito, as, are : douter
dum, inv. : tant que
ebrietas, atis, f : ivresse
ecclesia, ae, f : église
edisco, is, ere, didici : apprendre(par cœur)
educo, as, are : élever, instruire
effingo, is, ere, finxi, fictum : reproduire, copier
eloquentia, ae, f : éloquence
eminens, entis : haut, qui dépasse
epigramma, atis, n : épigramme, inscription
equito, as, are : monter à cheval
erudio, is, ire, ii, itum : instruire, former
etiam, inv. : même
excedo, is, ere, cessi, cessum : dépasser
exerceo, es, ere, cui, citum : faire travailler ; au passif + ABL. :
s’exercer à, pratiquer
exercitus, us, m : armée
experior, iris, iri, expertus sum : éprouver, essayer
17
exprimo, is, ere, pressi, pressum : faire sortir en pressant
exstruo, is, ere, struxi, structum : élever, dresse
extremus, a, um : dernier
exubero, as, are : regorger, déborder
facies, ei, f : apparence, beauté
febris, is, f : fièvre
feliciter : avec bonheur (+ DATIF : « vive ... »)
ferculum, i, n : plat, service
festivitas, atis : fête
fibula, ae, f : fibule, sorte d’épingle ou de broche
finio, is, ire, iui, itum : délimiter
finis, is, f : limite ; pl., frontière, territoire
fluvius, i, m : courant, rivière
forma, ae, f : apparence, beauté
Francicus, a, um : franc, franque
Francus, i, m : Franc (« homme libre »)
frequens, ntis : fréquent
frequento, as, are : fréquenter
fundo, is, ere, fusi, fusum : étendre, répandre, disperser
Gallia, ae, f : Gaule
gemma, ae, f : gemme, pierre précieuse
gemmatus, a, um : incrusté de pierres précieuses
genetrix, tricis, f : mère
gentilicius, a, um : de la famille
gratia, ae, f : grâce, reconnaissance
habito, as, are : habiter
hiemo, as, are : hiverner
hilaris, e : qui rit, enjoué, gai
honestus, a, um : honnête
honoro, as, are : honorer
honos, oris, m : honneur
Hruodlandus, i, m : Roland
humatus, a, um : inhumé
ille, illa, illud : ce, cette
imago, inis, f : imitation, image
impedimentum, i, n : obstacle ; au pl. : bagages
impendo, is, ere, di, sum : dépenser qqch pour qqch (DATIF)
impertio, is, ire, ii, itum : partager
impigre : inlassablement
incedo, is, ere, cessi, cessum : s’avancer
inchoatus, a, um : commencé
incolomis, is, e : sans perte
incurso, as, are : se jeter sur
indictio, onis, f : indiction (période de 15 ans)
ineptus, a, um : maladroit, sot
infantia, ae, f : petite enfance
infero, es, ferre, tuli, illatum : porter dans, servir
instituo, is, ere, tui, tutum : organiser, entreprendre
insto, as, are, stiti, staturus : presser, insister
intellego, is, ere, lexi, lectum : comprendre
interficio, is, ere, feci, fectum : tuer
invenio, is, ire, veni, ventum : trouver
invito, as, are : inviter
item, inv. : de même
iter, itineris, n : chemin, route, voyage
judico, as, are : juger
justus, a, um : juste
juxta (+ACC.) : près de
labor, oris, m : peine, souffrance, travail pénible
lanificium, ii, n : travail de la laine (filage et tissage)
lavo, as, are : laver ; passif : se laver, se baigner
lector, oris, m : lecteur, celui qui lit à haute voix
libentius, compar. de libenter : très volontiers
liber, bri, m : livre
liberi, orum, m : enfants (fils et filles)
limes, itis, m : sentier, frontière, ici « marche »
loquor, eris, i, locutus sum : parler
luctus, us, m : chagrin, lamentation, deuil
luminar, aris, n : luminaire
Iesus, u, m : Jésus
18
mane, inv. : le matin
marmor, oris, n : marbre
mater, tris, f : mère
maximus, a, um : superlatif de magnus : très grand
mediocritas, tatis, f : moyenne
melius, compar. de bene : mieux
mensa, ae, f : table
mensura, ae, f : mesure
minitor, aris, ari, atus sum : menacer
minus, adv. : moins
modo, inv. : seulement ; naguère, il y a peu
modus, i, m : manière
morbus, i, m : maladie
mors, mortis, f : mort
mos, moris, f : coutume ; au pl. : moeurs
nam, inv. : de fait, voyons, car
Narbona, ae, f : Narbonne
nasus, i, m : nez
natatus, us, m : natation
natio, onis, f : nation, nationalité
nativitas, tatis, f : naissance
naturaliter : naturellement
nedum : tout particulièrement
nihil, ou nil : rien
nobiliter : noblement, considérablement
nocturnus, a, um : nocturne
nomen, inis, n : nom
nonnumquam : parfois, de temps en temps
noster, tra, trum : notre
notitia, ae, f : connaissance
noto, as, are : marquer, noter, remarquer
novissimum agmen : arrière-garde d’une armée
nusquam, inv. : nulle part
nutus, us, m : signe de tête
ob, prép. + ACC. : à cause de
obeo, is, ire, ii, itum : s’en aller, mourir
obitus, us, m : décès, mort
occupo, as, are : occuper
oculus, i, m : oeil
omitto, is, ere, misi, missum : abandonner, laisser aller
opera, ae, f : soin, effort (voir impendere)
oppidum, i, n : oppidum
optimates, ium, m pl. : les nobles, l’aristocratie
ornatus, us, m : vêtement, habillement, ornement
orno, as, are : orner, équiper
orthodoxus, a, um : catholique (et non « orthodoxe » !)
otium, ii, n : loisir, calme
palatium, ii, n : palais
pareo, es, ere, ui, itum : obéir
Parisii, orum, m pl. : les Parisiens
parum, adv. : peu
patior, eris, i, passus sum : supporter, souffrir
patria, ae, f : patrie
patrius, a, um : national, ancestral
pauci, ae, a : peu de
paululum, inv. : un peu
penitus : tout à fait, totalement
per, prép. : (+ acc) à travers, par
percipio, is ere, cepi, ceptum : recevoir
peregrinus, a, um : étranger (cf pèlerin)
perfidia, ae, f : perfidie, traîtrise
permitto, is, ere, misi, missum : permettre
perpetim : définitivement
pertineo, es, ere, tinui : concerner
pes, pedis, m : pied
Pictavi, orum, m pl. : les Pictaves, les Poitevins
pietas, atis, f : respect, piété
Pippinus, i, m : Pépin
plebeius, a, um : du peuple
plurimi, ae, a, superlatif de multi : très nombreux
plurimum, beaucoup (au superlatif)
pontifex, icis, m : pontife, pape
porrectus, a, um : étendu, étiré
19
possum, es, posse, potui : pouvoir
potus, us, m : boisson (en part. alcoolique)
praebeo, es, ere, bui, bitum : fournir
praeceptor, oris, m : enseignant, maître
praecipio, is, ere, cepi, ceptum : enseigner, prescrire
praecipuus, a, um : principal, essentiel
praefectus, i, m : préfet
praegrandis, is, e : très grand
praeposterus, a, um : trop tardif
praescio, is, ire, ii, itum : prévoir, savoir à l’avance
praeter, inv. : sauf, si ce n'est
praetitulatus, a, um : intitulé
princeps, principis, m : prince, empereur
proceritas, atis, f : altitude, hauteur
prodigium, ii, n : prodige
proelium, ii, n : combat
prologus, i, m : prologue, introduction
pronuntio, as, are : déclarer, déclamer
proprius, a, um : propre, particulier
propter (+ ACC.) : à cause de, en raison de
prosperus, a, um : heureux, prospère
protego, is, ere, tegi, tectum : protéger
Pyrenaeus, i, m : les Pyrénées
qualisumque, -ecumque : n’importe quel
quamvis : bien que
quantus, a, um : quel (en parlant de grandeur)
quaternus, a, um : par quatre, quatre à chaque fois
queo, is, ire, ii ou ivi, itum : pouvoir
quidem, inv. : certes
quilibet, quaelibet, quodlibet : quelconque
quis, quae, quid : qui ? quoi ?
quisquam, quaequam, quidquam : quelqu'un, quelque chose
quoad : tant que, dans la mesure où
Ravenna, ae, f : Ravenne
regius, a, um : royal
regnum, i, n : pouvoir royal, trône, royaume
rego, is, ere, rexi, rectum : commander, diriger
rego, is, ere, rexi, rectum : diriger
religio, onis, f : scrupule religieux
repono, is, ere, posui, positum : déposer
reverentia, ae, f : respect
reverto, is, ere, i, sum : retourner, revenir
rhetorica, ae, f : rhétorique
rimor, aris, ari, atus sum : scruter, rechercher, observer
robustus, a, um : solide, fort, résistant
rotundus, a, um : rond, arrondi
sacer, cra, crum : sacré
sacrificium, ii, n : sacrifice
sagum, i, n : manteau
saltus, us, m : gorge, défilé
salvus, a, um : en bonne santé
sanctus, a, um : sacré
Sarracenus, i, m : Sarassin
satelles, itis, m : courtisan, garde du corps
scribo, is, ere, scripsi, scriptum : écrire
sentio, is, ire, sensi, sensum : percevoir, s'apercevoir
sepelio, is, ere, sepeli, sepultum : ensevelir
septuagenarius, a, um : septuagénaire
sequor, eris, i, secutus sum : suivre
sermo, onis, m : discours, langue
sero, inv. : tard, trop tard
sic, inv. : ainsi ; sic... ut : ainsi... que
sidus, eris, n : étoile, astre
sine, prép. : (+ABL) sans
sinopis, idis, f : « terre de Sinope » (sorte de rouge)
situs, a, um : situé
soleo, es, ere, ui, itum : avoir l'habitude de
solidus, a, um : massif
solus, a, um : seul
sperno, is, ere, sprevi, spretum : dédaigner, mépriser
statura, ae, f : taille
structura, ae, f : disposition, construction
studiosissime : avec le plus grand intérêt
20
studium, ii, n : intérêt, passion
sub, inv. : sous
subjectus, a, um : proche, voisin
succedo, is, ere, cessi, cessum : réussir
successio, onis, f : succession
summus, a, um : très grand, extrême
sumptus, us, m : dépense, frais
supero, as, are : vaincre
superstes, stetis : survivant
supersum, es, esse, fui : demeurer, survivre
supra (+ ACC.) : au-dessus de
tabula, ae, f : table, tablette, tableau, planche
tam, inv. : si, autant
tandem, inv. : enfin
tantum, inv. : tant de, tellement
tantus, a, um : si grand ; -... ut : si grand... que
tempero, as, are : se modérer, s’abstenir
tempto, as, are : essayer
tempus, oris, n : temps
textus, a, um : tissé, brodé
titulus, i, m : inscription (funéraire), étiquette
torpeo, es, ere : être engourdi
totus, a, um : tout entier
tum, adv. : alors
tumulo, as, are : ensevelir
tumulus, i, m : tertre, tombeau
turba, ae, f : foule
vallis, is, f : vallée
vapor, oris, m : vapeur
varius, a, um : varié, divers
vegetus, a, um : vif, brillant
venator, oris, m : chasseur
venatus, us, m : chasse
venor, aris, ari, atus sum : chasser
vereor, eris, eri, ueritus sum : craindre
versus, us, m : ligne, vers
veru, us, n : broche
verum : mais aussi, voire
vescor, eris, i : se nourrir (+ ABL.)
vesper, eris, m : soir
vestis, is, f : vêtement
vestitus, us, m : vêtement, habillement
vicus, i, m : quartier, village
vir, viri, m : homme (par opp. à mulier, femme ), mari.
virgo, ginis, f : vierge, jeune fille non mariée
vita, ae, f : vie
vivus, a, um : vivant
vix : difficilement, à peine
vox, vocis, f : voix, parole, mot
Wascones, um, m pl. : les Basques (ou les Gascons)
Wasconicus, a, um : basque (ou gascon)
ullus, a, um : un seul ; remplace nullus avec une négation
unus, a, um : un seul, un
usquam : quelque part
usque, prép. : usque ad, jusqu'à
utor, eris, i, usus sum (+ABL.) : se servir de
vacuus, a, um : vide
validus, a, um : valide, en bonne santé
valitudo, inis, f : santé
21