Intelligentieontwikkeling is `al denkende` leren

Info-brief 2015-03
Intelligentieontwikkeling is ‘al denkende’ leren
“Ontwikkelingen in de neurologie en in het evolutie-denken maken het nu
mogelijk om op een meer gefundeerde manier te kijken naar intelligentie
en intelligentieontwikkeling. Dit heeft verstrekkende gevolgen voor ons
onderwijs.” In deze info-brief gaan we in op de vraag: Wat betekent dat we
‘al denkende’ leren?
Deze infobrief is een uitgave van Stichting VDKV
vdkv
Intelligentieontwikkeling is ‘al denkende’ leren
Vanuit de evolutie gezien is intelligentie het denkkrachtvermogen dat ons in staat stelt om als soort
te overleven. Dit vermogen verbindt ons als soortgenoten met elkaar. Als soort zijn we geen
verzameling individuen, maar mensen die elkaar nodig hebben om te (over)leven. We hebben zo
gezien geen andere intelligentie dan deze ‘sociale’ intelligentie; een intelligentie die om te
overleven is aangewezen op interactie met de (leef- en leer)omgeving en daarvoor ook is ingericht.
Neurologisch is dat aangetoond. De subvermogens ‘empathie’ en ‘patroonherkenning’ zorgen
ervoor dat we de wereld om ons heen kunnen invoelen en begrijpen, en we ‘al denkende’ onze
positie daarin kunnen bepalen. Dit ‘al denkende’ is slechts deels bewust. Het meeste is intuïtief, of
zoals velen zeggen onbewust. We kunnen onze intuïtie echter wel bewust voeden en dat is
cruciaal voor het ontwikkelen van onze intelligentie. Al ons denken is doortrokken van emoties en
gevoelens die uiteindelijk onze rationele overwegingen, redeneringen, oordelen, beslissingen en
gedrag bepalen. In het onderwijs, maar ook in de onderwijswetenschappen, zijn we ons daarvan
tot op heden niet of nauwelijks bewust. Dat kon ook nauwelijks omdat de neurologische inzichten
die we vandaag de dag hebben, nog onbekend waren. Vaak blijven we dan voortborduren op
overtuigingen, opvattingen en theorieën, die deels achterhaald zijn.
We hebben bijvoorbeeld ‘geleerd’ dat intelligentie gelijk staat met ‘rationeel’ denken en dat
intelligentie betekent dat we denken in logische verbanden, we rationeel onze beslissingen nemen,
en zo ook onze problemen oplossen. Hoe beter we daarin zijn hoe hoger onze intelligentie, dat is
de algemene gedachte. Ook veel gebruikte definities van intelligentie koppelen ‘denken’ aan
rationeel denken en aan logische denkprocessen. Die koppeling is begrijpelijk, maar steunt niet op
empirisch bewijs. Integendeel.
Onze intelligentie is naar zijn aard (gericht op overleven) helemaal niet ingesteld op logisch
rationeel denken. Dat moeten we (aan)leren! En zelfs als we het aangeleerd hebben, dan nog
blijkt dat we bij het oplossen van problemen en het nemen van beslissingen niet primair logisch
denken. We denken niet op basis van de naakte feiten. Het zijn de met emoties en gevoelens
geladen gedachten, die primair onze oordelen en beslissingen beïnvloeden. We kunnen niet
anders denken dan denken met ons invoelingsvermogen (empathie en patroonherkenning). Maar
we kunnen wel zo goed mogelijk logisch rationeel ‘leren’ nadenken, zoals we ook creatief of
praktisch kunnen ‘leren’ nadenken met andere strategieën van abstract denken.1 We lichten
dat hier in aanvulling op onze studie toe aan de hand van het werk van twee auteurs: Daniel
Goleman en Daniel Kahneman.
1
"Voor"meer"informatie"verwijzen"we"naar"onze"studie"‘Naar"een"nieuwe"kijk"op"Intelligentie’,"Deel"I,"Secties"V,"VI,"VII"
en"VIII."
1
Daniel Goleman
Daniel Goleman heeft een buitengewoon interessant boek geschreven onder de veelzeggende
titel: ‘Emotionele intelligentie; Emoties als sleutel tot succes’. “Onze emoties (zegt hij) dienen als
leidraad wanneer we oog in oog staan met problemen en taken.” 2 Goleman: “Als het er op
aankomt beslissingen te nemen en daden te stellen, telt het voelen minstens even zwaar als het
denken.” Hij had hier vanuit ons gezichtspunt in plaats van ‘het denken’ beter kunnen zetten: ‘het
rationele denken’, want ‘denken’ en ‘rationeel denken’ vallen bij hem samen. Goleman maakt
onderscheid tussen twee geesten: de rationele geest en de emotionele geest. Citaat: “De
rationele geest, de wijze van begrijpen, gekenmerkt doordat we ons dat gewaar zijn, aanwezig in
bewustzijn, nadenken, instaat tot overdenken en overwegen. En daarnaast de emotionele geest
met snel respons, met eerst gevoelens en dan pas gedachten.”
Dit onderscheid tussen twee geesten is een analytisch onderscheid die in de neuronale
werkelijkheid niet bestaat. Daar is het één geest, één denkkracht, één intelligentie. En dat is een
empathische, een op emoties gebaseerde, gevoelige, interactieve, ‘sociale’ intelligentie.3 Goleman
erkent dat ook. Hij zegt: “Deze twee geesten, de emotionele en de rationele, werken meestal nauw
samen, verstrengelen, en er bestaat een verfijnde coördinatie.” Hij ziet ook het cruciale belang van
het limbische systeem met de amygdala en de hypocampus als de belangrijkste organismen voor
ons denken. Goleman: “Tot op de dag van vandaag verzorgen deze limbische structuren binnen
de hersenen het grootste deel van het leren en onthouden.” “De belangrijkste inbreng van de
hippocampus is een scherp geheugen voor context, wat van vitaal belang is voor emotionele
betekenis.4 De hippocampus onthoudt de droge feiten, de amygdala de emotionele kleur die met
die feiten samengaat.” Dit zijn belangrijke punten. Feiten, context, en de emoties die worden
opgeroepen, zijn bepalend voor ons denken, voor de betekenis van wat we zien en voor onze
reacties daarop. ‘Emotie’ komt van movere, dat bewegen betekent en heeft in zich de tendens tot
handelen. De limbische structuren met de organismen hippocampus en amygdala en hun
samenspel met de neocortex vormen de kern van wat Goleman ‘emotionele intelligentie’ noemt.
Wij noemen dat ‘sociale intelligentie’.
2
"Daniel"Goleman"(2007):"Emotionele"intelligentie;"Emoties"als"sleutel"tot"succes,"Amsterdam/Antwerpen."Het"
behandelt"tal"van"onderwerpen"die"van"belang"zijn."Het"vertelt"over"het"emotionele"brein,"over"de"aard"van"
emotionele"intelligentie"en"over"het"toepassen"ervan,"over"ouderschapOstijlen,""en"over"‘handicaps’"in"de"emotionele"
ontwikkeling."Een"aanrader"om"te"lezen!"
"
3
"Heel"ons"brein"is"daarbij"betrokken,"zowel"onze"reptielenbrein"(hersenstam),"als"ons"zoogdierenbrein"(limbisch"
systeem)"en"ons"mensenbrein"(neocortex)."Onze"zintuigelijke"input"gaat"(na"binnenkomst"in"het"hoog"in"de"
hersenstam"gelegen"Reticular"Activating"System)"eerst"naar"de"thalamus"(een"centraal"coördinatieO"en"
verbindingsstation"diep"in"het"midden"van"ons"brein"aan"het"einde"van"de"hersenstam"en"liggend"in"het"limbisch"
systeem)"en'meteen'ook'door'naar"de"amygdala"via"een"supersnelle"zenuwbaan."Vanuit"de"thalamus"gaat"vervolgens"
een'tweede'signaal"naar"de"neocortex"waar"we"de"input"gewaar"worden."Deze"signaalverdeling"van"eerst"dit"en"dan"
dat,"zorgt"ervoor"dat"als"het"op"leven"of"dood"aankomt"we"al"kunnen"handelen"zonder"er"eerst"over"na"te"denken.""
"""
4
"Dat"context"en"betekenis"tegelijkertijd"door"het"brein"worden"geanalyseerd"is"onlangs"nog"aangetoond"uit"
hersenonderzoek"met"behulp"van"fMRI"en"EEG"door"onderzoekers"van"het"Nijmeegse"F.C.Donderscentre"for"Cognitive"
Neuroimaging"onder"leiding"van"Peter"Hagoort."Het"betrof"een'taalonderzoek"waarin"bleek"dat"de"betekenis"van"een"
zin"en"de"waarachtigheid"ervan"tegelijk"door"het"brein"worden"geanalyseerd"en"waarschijnlijk"op"dezelfde"plek."De"
resultaten"mogen"daarom"niet"zomaar"worden"vertaald"naar"de"echte"context"waarnaar"een"geschreven"zin"verwijst,"
maar"omgekeerd"mag"wel"worden"gesteld"dat"als"in"de"werkelijke"wereld"context"en"betekenis"samengaan,"dit"ook"
wel"voor"representatieve"zinnen"in"de"taalkunde"zal"gelden."En"dat"is"nu"aangetoond."De"conclusie"gaat"in"tegen"de"
overtuiging"van"veel"taalkundigen"en"filosofen"dat"éérst"de"betekenis"van"een"zin"moet"worden"vastgesteld"en"pas"
daarna"of"die"zin"waar"is"of"niet."Dit"onderzoek"is"gepubliceerd"in"Science"9"april"2014."Zie"Spiering"Hendrik"(2014):"
Brein"verwerkt"context"en"betekenis"van"een"zin"tegelijkertijd’’,"in"NRC"20&03&2014.""
"
2
Wij maken geen onderscheid tussen een rationele geest en een emotionele geest. Er is één geest.
Eén sociale geest ! Maar bovenal vinden we het ongewenst om over een rationele geest te
spreken. We zijn namelijk helemaal niet zo rationeel, zo logisch rationeel ingesteld zoals Goleman
suggereert en ook het denken over intelligentie ons wil doen geloven.5 Dat moeten we leren. Het
werk van Daniel Kahneman kan dat duidelijk maken.
Daniel Kahneman
Daniel Kahneman heeft zijn halve leven als (Israëlisch Amerikaans) psycholoog samen met zijn
sparring partner Amos Tversky het traditionele rationele beslissingsmodel ter discussie gesteld.
Overduidelijk heeft hij en velen die experimenteerden met hun gedachtegoed, kunnen aantonen
dat ons denken een intuïtief (empathisch) denken is. En dat we helemaal niet zo rationeel en
logisch denken als algemeen wordt verondersteld. Hij moest uiteindelijk zelfs erkennen (p 451) dat
het intuïtieve denken “zich niet gemakkelijk laat opvoeden”. Hij moest ook toegeven: “Ik ben alleen
vooruitgegaan in mijn vermogen om situaties te herkennen waarin je gemakkelijk fouten kunt
maken.” “En ik heb veel meer voortgang geboekt in het herkennen van fouten bij anderen dan bij
mezelf.” In het jaar 2002 kreeg hij voor zijn invloedrijke werk de Nobelprijs voor Economie. Zijn
vriend en sparringpartner Amos Tversky was toen (in 1996) al overleden, anders had die
meegedeeld in de Nobelprijs. Zijn zoektocht naar de waarheid over ons (feilbare) denken heeft hij
beschreven in zijn Boek “Thinking, Fast and Slow”, New York, 2011.6
Tip voor onderwijs: Leer leerlingen expliciet ‘na te denken’. Leer ze na te denken over de strategieën die ze hebben
gebruikt bij het oplossen van problemen, uitvoeren van opdrachten, samenwerken, en leer ze expliciet zoeken naar
strategieën (patronen) bij bestuderen van bestaande cases, verhalen, kennis, publicaties, e.d. Leer ze niet alleen
7
feitenkennis aan, maar vooral ook (toekomst gerichte) denkstrategieën.
In de volgende info-brief zullen we aan de hand van het werk van Kahneman hier dieper op ingaan. En beantwoorden
we de vraag: Waarom leggen we de nadruk op intuïtief leren?
Theo de Keulenaar.
Theo is voorzitter van de Stichting VDKV en auteur van de boeken “Naar een nieuwe kijk op Intelligentie - Deel 1: Cultiveren van
Intelligenties, Zorgplicht van het onderwijs, en Deel 2: van Theorie naar Praktijk”.
Voor info of reactie: www.stichtingVDKV.nl
Mocht u geen belangstelling meer hebben voor deze infobrief, stuur een bericht aan [email protected]
5
"De"suggestie"wordt"gewekt"doordat"er"verschillende"breinen"worden"opgevoerd;"het"rationele"en"het"emotionele"
brein."Door"van"afzonderlijke"breinen"te"spreken"wordt"het"daaraan"gekoppelde"denken"opgevat"als"een"stoffelijk"iets."
Dat"leidt"tot"wat"wel"wordt"genoemd"‘reificerend'denken’,"het"verstoffelijken"van"begrippen"en"concepten."De"
Groningse"hoogleraar"en"wetenschapsfilosoof"Trudy"Dehue"geeft"daarvan"prachtige"voorbeelden"uit"de"psychiatrie."
Kenmerken"van"gedrag"worden"dan"tot"criteria"en"eigenschappen"verheven"alsof"je"die"apart"in"de"hersenen"zou"
kunnen"aantreffen"en"je"zou"kunnen"zeggen:""“Het"brein"heeft"gesproken.”"Dehue:"“Zo"wordt"de"suggestie"gewekt"dat"
de"werkelijkheid"spreekt"via"de"mond"van"de"wetenschap.”"“Mijn"kind"heeft"een"stoornis.”"“Een"eigenschap"een"
stoornis"noemen"is"een"bepaalde"framing"van"die"eigenschap."En"die"kun"je"helemaal"nooit"in"de"hersenen"aantreffen."
Er"hangt"geen"bordje"‘stoornis’"in"de"hersenen."Vgl.:"Dehue,"Trudy"(2014)"in:"Filosofie"Magazine"/"oktober"2014,"p34"O
37.""
"
6
"In"Nederland"heeft"zijn"boek"sinds"2011"al"de"tiende"druk"beleefd"onder"de"titel:"“ONS"FEILBARE"DENKEN,"Thinking,1
fast1and1slow”."Uitgeverij"Business"Contact,"Amsterdam"2011."In"zijn"boek"sleept"hij"je"mee"in"de"voortgang"van"zijn"
denken,"en"hij"laat"je"ook"zelf"denken"door"middel"van"vragen"in"talloze"voorbeelden,"waardoor"je"ervaart"hoe"je"zelf"
denkt"en"hoe"feilbaar"je"denken"is,"maar"ook"hoe"onontkoombaar"empathisch"je"denken"is."
"
7
"Wij"onderscheiden"vanuit"de"sociaalrelationele"moeder"van"onze"denkkracht"(Sociale"Intelligentie)"en"naast"de"
e
logisch"rationele"denkstrategie"(Theoretische"Intelligentie)"nog'twee"andere"denkstrategieën'die'in'de'21 'nodig'zijn:"
de"praktisch"procedurele"denkstrategie"(Praktische"Intelligentie)"en"de"productief"creatieve"denkstrategie"(Creatieve"
Intelligentie)."Zie"Deel"I,"Secties"VII"en"VIII."
3

Download Report