Dagblad de Limburger

© Copyright 2015 Dagblad De Limburger / Limburgs Dagblad.
Het auteursrecht, ook ten aanzien van artikel 15 AW, wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Zaterdag, 10 januari 2015
Leonie Cornips (1960, Heerlen), bijzonder hoogleraar
Taalcultuur in Limburg aan de Universiteit Maastricht, doet
onderzoek naar de relatie tussen de gesproken talen en
dialecten in Limburg en de identiteit die eraan ontleend wordt.
Hier doet ze tweewekelijks persoonlijk verslag van haar
zoektocht.
Appelsien en djoeken
O
het woord oudjes denigrerend en
ver het woord appelmag daarom verdwijnen,
sien (Venloos appevinden de deelnemers aan de verkielesien, Maastrichts
appeleseen) heb ik me zing Weg met dat woord! van het Inaltijd verbaasd, omdat stituut voor Nederlandse Lexicologie
het zo intrigerend ‘andersom’ is ver- (INL). Dat geldt overigens ook voor
geleken met sinaasappel. De appel in het vrij recente woord ‘participatiesamenleving’ en ‘kids’ in plaats van kinhet woord is prima te begrijpen.
deren. Op de website etymologieMaar sinas of sinaas, wat is de oorbank.nl zijn ontelbare voorbeelden
sprong van dat woord en waarom
van veranderende woordbetekeniskan het voor of na ‘appel’ staan?
Volgens het recent verschenen boek- sen te vinden. Soms is een woordbeteje Waar komt pindakaas vandaan? En kenis van vroeger nog maar moeilijk
voor te stellen. Het alomtegenwoordi99 andere vragen over woorden betekent het woord sina(a)s oorspronke- ge ‘leuk’ kon vroeger ‘lauw’, ‘halfwarm’ betekenen. Het Woordenboek
lijk China. In de zestiende eeuw nader Nederlandsche Taal noteert in
men de Portugezen zaden van een
1810: ‘leuk water en
zoete citrusvrucht
zout’. Meer alledaagmee uit China.
se betekenissen van
Via Italië ver‘leuk’ waren ‘kalm,
spreidden die
bedaard’ die nog
vruchten zich
enigszins te herkenrazendsnel door
nen zijn in samenheel Europa. Die
stellingen als doodvruchten noemde
leuk en leukweg. De
men naar het
taalkundige Marlies
land van herPhilippa noteert dat
komst: ‘China’s
‘leuk’, in het Groappels’ of ‘appels
nings (lúk) ‘beuit China’. China
daard, slim’ kan uitin het zeventiendrukken en op de
de-eeuwse NederVeluwe (luekes)
lands komt in tekjuist het tegengestelsten vaak voor als
de: ‘onnozel, dom’.
Sina. Sinaasappel
Soms kan de betekein het Nederlands
nis van een woord
heeft dus de volgper individu verorde: ‘China’s/ [email protected]
schillen. Ik heb lang
na’s appel’ en het
gedacht dat het
Limburgse appelwoord ‘scheutig’ gierig of zuinig betesien: ‘appel uit/van China/Sina’.
Dit vrolijke boekje informeert ook kende, totdat ik erachter kwam dat
waar uitdrukkingen vandaan komen. het precies het tegengestelde uitdrukt: goedgeefs of vrijgevig. Later
Laat ik nu altijd gedacht hebben dat
hoorde ik mijn vader ‘scheutig’ in de
‘een bot vangen’ daadwerkelijk iets
met een bot of met een vis te maken betekenis van ‘gierig’ gebruiken, dus
had. Maar niet dus: ‘bot’ in deze uit- ik heb het waarschijnlijk van hem
overgenomen. Een studente van mij
drukking betekent in ouder Nederlands waarschijnlijk ‘het uiteinde van heeft ooit een jonge man lange tijd
voor haar taalkundig onderzoek geeen touw’. Als je bot vangt, haal je
volgd en geïnterviewd. Hij was van
dus alleen een los stuk touw op.
Het verrast me altijd als ik opeens de Bijlmermeer in Amsterdam-Zuidoost naar het Westerpark (Amsterdoor heb hoe een uitdrukking of
woord in elkaar steekt. Het plezier als dam-West) verhuisd. In het interview vertelt hij hoe het werkwoord
kind toen ik ontdekte dat het
‘aard-appel’ is in plaats van het uitge- ‘djoeken’ uit het Surinaams-Nedersproken aar-dappel. Dan wordt zo’n lands in beide wijken iets anders betekent. De betekenis van djoeken is volwoord helder.
gens hem in het Westerpark ‘afgeDe betekenissen van woorden
staan overigens nooit vast, maar brei- zwakt’. Hij vertelt: ‘Als iemand je
den zich uit ten koste van andere, ver- dreigt van ik ga je djoeken in Westerpark dan betekent het alleen maar
dwijnen of worden vager; zelfs het
prikken, maar als iemand in de Bijlmaken van dikke woordenboeken
gaat dit niet tegen. Ambachtelijke be- mer ‘ik ga je djoeken’ tegen je zei, dan
werd je gewoon bang. Dan wist je geroepen van vroeger zijn verdwenen
en daarmee ook woorden als dorsvle- woon dat iemand anders gewoon
gel en varshaak. Het woord gastarbei- naar je toekomt en die steekt je geder maakte plaats voor allochtoon en woon neer. In Westerpark is het gewoon heel anders’. De goede woordnu is allochtoon op zijn retour, ombetekenis kennen is dus soms van ledat al deze termen op een gegeven
moment als minder positief en discri- vensbelang, afhankelijk van waar je je
minerend beleefd worden. In 2014 is bevindt en met wie je spreekt.
TAALCULTUUR
LEONIE CORNIPS
RNIPS