MIND THE GAP
De invloed van buitenlandse klanken op de Nederlandse
foneeminventaris
Masterscriptie Taal, Mens en Maatschappij
Lilian van der Geugten – 3139050
Begeleider: Wim Zonneveld
Juni 2014
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING ……………………………………………………………………………………………………………….. 4
HOOFDSTUK 1 HET NEDERLANDS ……………………………………………………………………………. 7
1.1 Fonologie …………………………………………………………………………………………………. 7
1.2 Het Nederlandse klanksysteem ……………………………………………………………….. 10
1.3 De gap ……………………………………………………………………………………………………. 11
1.3.1. Assimilatie ……………………………………………………………………………….. 12
1.3.2. Leenwoorden …………………………………………………………………………... 13
1.4 Onderzoeksvraag ……………………………………………………………………………………. 14
HOOFDSTUK 2 OPTIMALITY THEORY ……………………………………………………………………... 15
2.1 Optimality Theory: een introductie …………………………………………………………. 15
2.2 Leenwoorden en Optimality Theory ………………………………………………………... 19
2.3 Het fenomeen ‘gap’ in Optimality Theory ………………………………………………... 20
2.3.1. *g als een gap in Optimality Theory …………………………………………… 20
2.4 Assimilatie in Optimality Theory ……………………………………………………………... 22
HOOFDSTUK 3 ONDERZOEKSOPZET ………………………………………………………………………. 24
3.1 Test 1 …………………………………………………………………………………………………….. 26
3.2 Test 2 …………………………………………………………………………………………………….. 27
3.3 Test 3 …………………………………………………………………………………………………….. 28
HOOFDSTUK 4 RESULTATEN …………………………………………………………………………………. 30
4.1 Respondenten ………………………………………………………………………………………… 30
4.2 Onderzoeksresultaten …………………………………………………………………………….. 30
4.2.1. Resultaten test 1 ………………………………………………………………………. 30
4.2.2. Resultaten test 2 ………………………………………………………………………. 31
4.2.3. Resultaten test 3 ………………………………………………………………………. 34
4.3 Resultaten naar leeftijd …………………………………………………………………………… 36
4.3.1. Resultaten jongste groep …………………………………………………………... 36
4.3.2. Resultaten oudste groep …………………………………………………………… 41
4.4 Resultaten voor ‘gebruik van het Engels’ …………………………………………………. 46
4.4.1. Resultaten test 1 ………………………………………………………………………. 47
4.4.2. Resultaten test 2 ………………………………………………………………………. 48
2
HOOFDSTUK 5 INTERPRETATIE ……………………………………………………………………………... 53
5.1 Hypothese 1 …………………………………………………………………………………………… 53
5.2 Hypothese 2 …………………………………………………………………………………………… 54
5.3 Hypothese 3 …………………………………………………………………………………………… 55
5.4 Hypothese 4 …………………………………………………………………………………………… 58
5.5 Hypothese 5 …………………………………………………………………………………………… 62
5.6 Minimaleparentest …………………………………………………………………………………. 64
5.7 Optimality theory …………………………………………………………………………………… 65
CONCLUSIE ……………………………………………………………………………………………………………. 67
LITERATUUR …………………………………………………………………………………………………………. 69
BIJLAGE 1 ………………………………………………………………………………………………………………. 72
3
INLEIDING
Elke menselijke taal heeft een gestructureerd klanksysteem, een verzameling fonemen
die de bouwstenen vormen van alle gesproken woorden in die taal. Elk woord is een
eenheid met een eigen betekenis, en is opgebouwd uit fonemen: het woord mat bestaat
uit de fonemen /m/, /a/ en /t/, het woord kat uit de fonemen /k/, /a/ en /t/ en het
woord rat uit /r/, /a/ en /t/. Deze drie woorden mat, kat en rat verschillen in slechts
één foneem van elkaar (namelijk de eerste klank), en dat is toch genoeg om ze een
volledig andere betekenis te geven.
Hoewel veel klanken in meerdere talen voorkomen, heeft niet elke taal hetzelfde klankof foneemsysteem. Sterker nog, het is vrijwel onmogelijk twee talen te vinden met
precies hetzelfde systeem. Bij de geboorte zijn kinderen in staat om in principe de
klankverschillen van alle talen te onderscheiden; dit is een aangeboren vermogen. Ze
leren vervolgens welke klanken voor hun moedertaal wel of niet relevant zijn;
taalspecifieke kennis wordt opgeslagen en klanken die niet relevant zijn verdwijnen uit
het klanksysteem. Na een periode van ongeveer één tot anderhalf jaar is de
foneeminventaris van de moedertaal gevormd.
Toch komt het voor dat moedertaalsprekers van bijvoorbeeld het Nederlands, klanken
gebruiken die niet in die taal voorkomen. Talen zijn in staat via taalcontact leenwoorden
uit andere talen op te nemen. Dat geldt zeker voor het Nederlands. ‘Ambulance’ is een
woord dat oorspronkelijk afkomstig is uit het Frans, het woord ‘partner’ komt uit het
Engels. Leenwoorden vormen een bron van klanken die oorspronkelijk niet in de
foneeminventaris van de taal in kwestie zitten. Een leenwoord kan qua uitspraak
worden aangepast, de klanken worden in dit geval dan vernederlandst. Neem
bijvoorbeeld het Engelse woord grill, waarbij de klank Engelse [g] vaak wordt
vernederlandst naar de [γ]. Wanneer echter de oorspronkelijke uitspraak van het woord
wordt gehandhaafd zal de spreker fonemen gebruiken die in zijn taal, zoals het
Nederlands, onbekend zijn.
Foneeminventarissen zijn geen toevallige hoeveelheden klanken van een taal.
Gewoonlijk vormen ze een gestructureerd geheel, ze worden dan ook niet voor niets een
4
klank- of foneemsysteem genoemd. Soms ontbreekt er echter op onverwachte wijze een
klank in zo’n gestructureerd systeem. We spreken dan van een individueel gat, waarvoor
in de taalkunde de Engelse term ‘gap’ wordt gebruikt (die zo ingeburgerd is dat ik hem
in deze scriptie niet zal vernederlandsen). Zo’n gap verschilt van systematische gaten in
foneemsystemen, die in alle talen voorkomen. Deze gaten verstoren namelijk niet de
structuur van een foneeminventaris, een individuele gap doet dit wel en is dan ook
lastiger te verklaren. Gaps zijn vaak een resultaat van articulatorische moeilijkheid en
perceptuele verwarring. Op deze manier kan een klank die structureel gezien wel in een
foneeminventaris verwacht wordt, toch wegvallen.
In deze scriptie staat zo’n individuele gap in het Nederlandse klankensysteem centraal,
namelijk het ontbreken van de stemhebbende velaire plosief [g] als in de Engelse
woorden good en grill. Deze klank [g] wordt in het hedendaagse Nederlands alleen
gebruikt in leenwoorden, bijvoorbeeld in het woord goal uit het Engels, dat zich niet
heeft aangepast tot [γ]oal, zoals [γ]rill voor de meeste sprekers wel heeft gedaan.
De vraagstelling van deze scriptie kan nu als volgt worden uitgelegd. Het Nederlands
heeft de gap [g] in het foneemsysteem. Deze klank wordt wel uitgesproken door
sprekers van het Nederlands in leenwoorden. Een belangrijke vraag is nu of er inmiddels
niet zoveel leenwoorden met deze klank het Nederlands binnenkomen, dat de gap
langzamerhand gevuld wordt. Een reden om dat te denken is dat voor sprekers die
[g]oal zeggen, een vergelijking met [k]ool of [p]ool aantoont dat [g] een foneem zou
kunnen zijn. Deze hypothese wordt in dit paper onderzocht aan de hand van drie testen.
Allereerst wordt de instinctieve uitspraak van leenwoorden getest door middel van een
verzameling voorleeszinnen. Daarnaast wordt de beoordeling van verschillende
uitspraakmogelijkheden gevraagd. Het doel is te kijken in hoeverre leenwoorden met
deze betreffende klank [g] nog worden aangepast aan het Nederlands, of dat het
onbekende Engelse foneem in de uitspraak behouden wordt. Een derde test moet
uitwijzen of de in test 1 en 2 gebruikte leenwoorden als Engelse of als Nederlandse
woorden worden beschouwd.
Ik zal me in deze scriptie ook richten op een meer taaltheoretische benadering van het
fenomeen gap, en de aanpassing van leenwoorden aan de moedertaal. Een gap in een
5
klanksysteem kan goed beschreven worden vanuit Optimality Theory (afgekort OT).
Kort gezegd is een OT grammatica een theorie om (onder andere) de uitspraak van de
woorden van een taal te beschrijven. Een OT grammatica levert een input, een aantal
mogelijke spraakkandidaten en een set constraints. Bij OT gaat het erom de optimale
kandidaat voor een onderliggende vorm te vinden. Bepaalde constraints, en de rangorde
daarvan in de Nederlandse grammatica, bepalen dat de klank [g] in het Nederlands niet
voorkomt. Wat OT tevens doet is aangeven welke klank de best mogelijke kandidaat is
als het woord vernederlandst wordt. Het werkelijk opvullen van de gap in het
Nederlandse klanksysteem zou, als zich dat voordoet, betekenen dat de OT grammatica
van het Nederlands verandert.
In dit paper zal allereerst het Nederlands klanksysteem besproken worden. Hierdoor
kan geconstateerd worden dat er een gap is en de stemhebbende velaire plosief [g]
ontbreekt. Daarop volgt een uitleg van Optimality Theory, met daarbij een analyse van
het fenomeen ‘gap’ in OT en een grammatica die verklaart waarom de [g] ontbreekt en
welke klank ter vervanging gebruikt kan worden. Vervolgens zal de onderzoeksopzet
worden besproken, en de bijbehorende hypotheses. De resultaten van het onderzoek
zullen kort worden toegelicht, en daarna teruggekoppeld naar het theoretische gedeelte.
Ten slotte wordt in de conclusie genoemd of de resultaten ook aangeven of er sprake
moet zijn van een verandering van de OT grammatica.
6
HOOFDSTUK 1 HET NEDERLANDS
1.1 Fonologie
Fonologie is het onderzoek naar de klankstructuur van menselijke talen. De klanken van
menselijke talen als het Nederlands zijn niet willekeurig, maar verzameld in een
gestructureerd systeem (Kooij & Van Oostendorp, 2003). Elke klank heeft distinctieve
eigenschappen, ook wel de fonologische kenmerken van een klank genoemd. Wanneer
een klank wordt beschouwd als een verzameling van zulke distinctieve eigenschappen,
wordt hij ook wel een foneem genoemd. Een klank is echter niet precies hetzelfde als een
foneem. Een klank kan vele vormen aannemen, vaak afhankelijk van de context waarin
hij wordt uitgesproken. Een foneem is een spraakklank die betekenisonderscheidend in
een taal functioneert. Klanken kunnen in een grote mate van fonetisch detail
gespecificeerd worden, met eigenschappen die er voor de betekenis niet toe doen
(Cohen et al., 1972). Of klanken betekenisonderscheidend zijn, en dus fonemen genoemd
kunnen
worden,
kan
getoetst
worden
aan
de
hand van
de
zogenaamde
minimaleparentest. Daarbij wordt een woordpaar vergeleken dat slechts in één klank
van elkaar verschilt. Hebben de woorden een verschillende betekenis, dan duidt dit aan
dat de twee van elkaar verschillende klanken betekenisonderscheidend, dus in feite
fonemen, zijn. Neem bijvoorbeeld de Nederlandse woorden rat en kat. Het enige
onderscheid tussen deze twee woorden is de eerste klank: een /r/ in het eerste woord
en een /k/ in het tweede woord. Sprekers van het Nederlands zullen erkennen dat deze
twee woorden een verschillende betekenis hebben. Daarom zijn de /r/ en de /k/ in het
Nederlands betekenisonderscheidend, en dus fonemen. Als we vervolgens het foneem
/r/ beter bekijken, zullen we ontdekken dat deze klank op verschillende manieren
uitgesproken kan worden. Er kan nog een specifieker fonetisch onderscheid worden
gemaakt, bijvoorbeeld waar in de mond de klank geproduceerd wordt. Zo is er in het
Nederlands een onderscheid te maken tussen een huig-r en een tongpunt-r, een verschil
dat grotendeels sprekerafhankelijk is. Dit fonetische onderscheid heeft geen invloed op
de betekenis van het woord, en wordt een allofonisch verschil genoemd. De huig-r en de
tongpunt-r zijn geen aparte fonemen. Deze allofonische verschillen kunnen
weergegeven worden aan de hand van een fonetische transcriptie. Met behulp van een
fonetisch schrift (IPA, International Phonetic Alphabet) kan de precieze uitspraak van
een woord vastgelegd worden. Hiervoor worden symbolen gebruikt die voor een groot
7
aantal spraakklanken een bijbehorende beschrijving geeft (zie Figuur 2). Deze symbolen
staan tussen vierkante haakjes [..]. Fonemen worden weergegeven tussen schuine
strepen /../. (Rietveld & Van Heuven, 2001).
In het foneemsysteem van een taal hebben klanken distinctieve eigenschappen, aan de
hand waarvan hun plaats in het gestructureerd systeem van een taal kan worden
weergegeven. Allereerst kan er een onderscheid gemaakt worden tussen klinkers en
medeklinkers. Klinkers (vocalen) zijn klanken die zonder obstakel in de mond-keelholte
gerealiseerd worden. Bij medeklinkers (consonanten) stuit de luchtstroom ergens in de
mond-keelholte op een hindernis (Rietveld & Van Heuven, 2001; Kooij en Van
Oostendorp, 2003). Aangezien een uitgebreide analyse van klinkers voor deze scriptie
niet van belang is, worden deze niet verder besproken.
Bij de medeklinkers kan een eerste onderverdeling gemaakt worden tussen zogeheten
sonoranten en obstruenten. Bij sonorante medeklinkers trillen de stembanden mee en is
de luchtstroom continu, zij het vervormd. Deze groep van sonoranten kan verder
onderverdeeld worden in nasalen, liquidae en glijklanken. Bij nasale klanken gaat de
luchtstroom door de neusholte. Liquidae zijn klanken waarbij de uitstromende lucht
nauwelijks gehinderd wordt, de klanken ‘vloeien’. Glijkanken, ook wel halfklinkers,
worden eveneens geproduceerd met een nauwelijks merkbare hindernis. De groep van
obstruenten is onder te verdelen in plosieven en fricatieven. Plosieven worden
gekenmerkt door een korte volledige onderbreking van de luchtstroom, die onmiddellijk
wordt gevolgd door een kleine explosie van lucht. Fricatieven worden gekenmerkt door
een turbulente luchtstroom die ontstaat door een grote, maar niet volledige, obstructie
in de mond-keelholte. (Rietveld & Van Heuven, 2001).
Een verdere onderverdeling van medeklinkers kan gemaakt worden door te kijken naar
de twee factoren stemhebbendheid en plaats van articulatie. Met stemhebbendheid
wordt bedoeld of de stembanden wel of niet meetrillen bij het produceren van de klank,
is de klank stemhebbend of stemloos. Bij plaats van articulatie wordt gekeken naar de
plaats van vernauwing in de mondholte, dus waar de obstructie plaats vindt. Daarbij
wordt onder andere onderscheid gemaakt tussen bilabiaal (beide lippen), labiodentaal
(onderlip en bovenste tanden), alveolair (tong tegen de bovenste tandkas), palataal
(tong tegen het harde verhemelte), velair (achterkant van de tong tegen het zachte
8
verhemelte), uvulair (achterkant van de tong tegen de huig) en glottaal (gearticuleerd
met de glottis, de ruimte tussen de stembanden). Voor een schematische weer gave, zie
Figuur 1.
Figuur 1: Schematisch beeld van de mond-keelholte met benamingen van articulatieplaatsen.
Uit Rietveld & Van Heuven (2001).
Aan de hand van deze drie bovengenoemde kenmerken (stemhebbendheid, wijze van
articulatie en plaats van articulatie) kan vervolgens een gestructureerd foneemschema
worden gemaakt (zie Figuur 2).
Figuur 2: Het International Phonetic Alphabet. Voor de symbolen in paren geldt dat de rechter een stemhebbende consonant
weergeeft. De ingekleurde vakken geven articulaties weer die onmogelijk worden geacht. Uit Rietveld & Van Heuven (2001).
9
1.2 Het Nederlandse klanksysteem
Het Nederlands telt zestien klinkers, en negentien medeklinkers (Booij, 1995; Cohen et
al., 1972; Kooij & Van Oostendorp, 2003). De Nederlandse klinkers zullen verder niet
besproken worden. Een overzicht van de Nederlandse medeklinkers is te zien in Figuur
3. In de linkerkolom staat de wijze van articulatie, in de rechterkolom zijn de
medeklinkers weergegeven in IPA-schrift, met daarnaast als voorbeeld een Nederlands
woord waarin de betreffende klank onderstreept is.
/p/ – ‘pas’
/b/ – ‘bas’
Plosieven
/t/ – ‘tas’
/d/ – ‘das’
/k/ – ‘kas’
/x/ – ‘chaos’
/γ/ – ‘gas’
/f/ – ‘feest’
Fricatieven
/v/ – ‘vast’
/s/ – ‘sas’
/z/ – ‘zon’
/h/ – ‘haast’
/m/ – ‘mast’
Nasalen
/n/ – ‘naast’
/ŋ/ – ‘bang’
Liquidae
/l/ – ‘las’
/r/ – ‘ras’
Glijklanken
/υ/ – ‘was’
/j/ – ‘jas’
Figuur 3: De Nederlandse medeklinkers
Zoals eerder beschreven kunnen de medeklinkers nog verder onderverdeeld worden
aan de hand van de kenmerken stemhebbendheid en plaats van articulatie. Op deze
wijze kan het Nederlands medeklinkersysteem schematisch worden weergegeven als in
Figuur 4.
10
Bilabiaal
Plosieven
p, b
Fricatieven
Nasalen
Labiodentaal
f, v
.., m
Alveolair
Velair
t, d
k, ..
s, z
x, γ
.., n
.., ŋ
Liquidae
Glijklanken
Palataal
Glottaal
h, ..
l, r
.., υ
.., j
Figuur 4: Schematisch overzicht van de Nederlandse medeklinkers. Voor de symbolen in paren geldt wederom dat de rechter een
stemhebbende consonant weergeeft. Uit Booij (1995)
1.3 De gap
Wanneer het IPA uit Figuur 2 wordt vergeleken met het schematische overzicht van de
Nederlandse medeklinkers in Figuur 4, valt op dat er consonanten ontbreken. In het
Nederlands komen bijvoorbeeld geen bilabiale fricatieven voor ([Φ],[β]). Zulke
systematische gaten in een foneeminventaris komen in alle talen voor. In het Engels
ontbreken bijvoorbeeld de velaire fricatieven [x] en [γ], klanken die in het Nederlands
wel voorkomen (Gussmann, 2002; McCully, 2009). Zoals eerder gesteld komen niet alle
fonemen in alle talen voor, foneeminventarissen moeten leerbaar zijn en dus niet te
uitgebreid (Blevins, 2004). Deze gaten in klanksystemen zijn systematisch te noemen
omdat een hele groep klanken ontbreekt, waardoor het systeem nog wel gestructureerd
te noemen is. Wat echter opvalt in Figuur 4 is dat er in het Nederlands ook nietsystematische gaten zijn. Een voorbeeld van zo’n individuele gap is te zien in het blokje
van velaire plosieven. Hier ontbreekt de stemhebbende tegenhanger van de stemloze
[k], de [g]. Systematisch gezien zou de [g] wel in het Nederlands verwacht worden. De
taal kent een systeem van plosieven waarvan zowel de stemhebbende als de stemloze
variant voorkomt: [b] naast [p], [d] naast [t], maar dus geen [g] naast de [k]: *[g]as is het
ontbrekende Nederlandse woord in Figuur 3.
Er zijn talen, ook binnen dezelfde taalfamilie als die van het Nederlands (WestGermaanse talen), die wel een volledig systeem hebben voor de betreffende plosieven.
In het Engels is er bijvoorbeeld het minimale paar class en glass, in het Duits het
minimale paar kerbe en gerbe. Toch komt het ontbreken van de [g] in het Nederlands
niet helemaal onverwacht. Een gap in een foneemsysteem kan verband houden met de
articulatorische moeilijkheid van de klank en de mate van mogelijke verwarring in
perceptie (Boersma, 1997b). Wat opvalt is dat van alle stemhebbende plosieven ([b], [d],
11
[g]), als er in een taal één ontbreekt, de [g] het vaakst ontbreekt (Blevins 2004, Boersma
1997). Een articulatorische verklaring hiervoor kan gezocht worden in de moeite die het
kost deze klank stemhebbend te maken. Hoe groter de afstand tussen de stembanden en
de obstructie in de mond, hoe makkelijker het is de stemhebbende klank aan te houden
(Blevins, 2004). De labiale plosief [b] is hierdoor het makkelijkst te produceren, omdat
de ruimte tussen de stembanden en de lippen vrij groot is. Bij de dentale [d] is deze
ruimte al kleiner, namelijk van de stembanden tot de tandkassen. Bij de velaire plosief
[g] is de ruimte het kleinst, namelijk van de stembanden tot het zachte verhemelte (zie
Figuur 1). In perceptie kan, vanwege de korte fase van stemhebbendheid, de [g] moeilijk
als zodanig geïnterpreteerd worden. Dat heeft als gevolg dat de klank ook moeilijk te
onderscheiden is van een stemloze [k]. De [g] is daardoor minder nuttig als foneem
(betekenisonderscheidende klank) in een foneemsysteem (Boersma, 1997b).
De [g] kwam vroeger vermoedelijk wel in het Nederlands voor. In het Middelnederlands
blijkt dit nog uit de spelling cgh (naast ggh) in woorden als licghen (liggen) en secghen
(zeggen), en het verscherpen in de coda tot een stemloze [k] (dinc, ‘ding’).
Taalveranderingen zorgen er tussen de 14de en 17de eeuw voor dat de [g] uit het
Nederlands is geëlimineerd (Schönfeld, 1970: 101). Heeroma (1935: 17) veronderstelt
dat de plosief [g] door een proces van palatalisatie1 en vervolgens depalatalisatie
averechts hersteld is tot een fricatief [γ].
1.3.1. Assimilatie
Bij beschrijvingen van de Nederlandse foneeminventaris wordt standaard opgemerkt
dat het Nederlands weliswaar geen foneem [g] lijkt te hebben, maar dat de klank [g] in
het Nederlands wel ontstaat door het fonologische proces van assimilatie. Van
assimilatie is sprake wanneer een spraakklank zich in minstens één distinctieve
eigenschap gelijk maakt aan een naastgelegen klank, zonder dat deze laatste klank
veranderd (Rietveld & Van Heuven, 2001). Bij stemassimilatie geldt dat twee naast
elkaar staande consonanten allebei het distinctieve kenmerk [stem] hebben; dat wil
zeggen, allebei gevormd worden met stembandtrilling, of allebei niet. Er wordt daarbij
een onderscheid gemaakt tussen progressieve en regressieve assimilatie. Bij
progressieve assimilatie past de tweede klank zich aan, aan de voorafgaande klank. Bij
regressieve assimilatie past de eerste klank zich aan, aan de daaropvolgende klank. Voor
1
De verschuiving van een klank naar het harde verhemelte (Kooij & Van Oostendorp, 2003)
12
stemloze obstruenten geldt dat zij stemhebbend worden als ze worden gevolgd door een
stemhebbende plosief [b] of [d]. Een voorbeeld is [afdoen], waarbij de stemloze fricatief
[f] zich aanpast aan de daaropvolgende stemhebbende plosief [d], en dus verandert in
een stemhebbende [v], [avdoen]. Hier is sprake van regressieve stemassimilatie. De
klank [g] komt in het Nederlands dus alleen voor als de stemloze plosief [k]
stemhebbend wordt als gevolg van regressieve stemassimilatie. Een voorbeeld is het
woord [zakdoek]. De stemloze [k] wordt gevolgd door een stemhebbende plosief [d], en
moet als gevolg van stemassimilatie dus stemhebbend worden en veranderen in de [g],
[zagdoek]. Op deze manier komt de klank [g] zeker wel voor in de Nederlandse taal,
maar dan als gevolg van een specifiek fonologisch proces. De klank [g] is in dit geval niet
betekenisonderscheidend in het Nederlands, en kan daarom geen foneem genoemd
worden.
1.3.2 Leenwoorden
Een tweede manier, naast assimilatie, waarop de [g] in het Nederlands toch voor kan
komen, is door de invloed van andere talen. Een bekende manier van talen om hun
woordenschat uit te breiden is door het opnemen van leenwoorden. Omdat talen in hun
klanken kunnen verschillen, kan het voorkomen dat door het proces van ontlening
klanken binnenkomen die niet tot het foneemsysteem van de taal in kwestie behoren. In
leenwoorden zoals fair (Engels), affaire, malaise (Frans), komt bijvoorbeeld een klinker
voor ([ε:]) die een lange versie is van een klinker die in het Nederlands alleen maar kort
voorkomt ([ε]; ver, pet). Potentieel is ontlening dus een bron voor de [g] in het
Nederlands, via woorden uit talen die de klank wel hebben. We hebben al gezien dat het
Nederlands wordt omringd door talen waarin de klank [g] als foneem voorkomt, maar
behalve het al genoemde Duits en het Engels geldt ook dat de [g] voorkomt in het Frans,
Zweeds, Spaans, enzovoort. Als er uit deze talen wordt ontleend, kan de [g] meekomen.
Een bekende strategie van talen bij het binnenkomen van vreemde klanken in
leenwoorden is het aanpassen ervan aan het foneemsysteem. In het Nederlandse
foneemsysteem hebben de velaire fricatieven weldegelijk een onderscheid tussen
stemhebbend en stemloos (zie figuur 4). Vanuit dat gezichtspunt is het te begrijpen dat
een Frans leenwoord als [g]arage (volgens Phillipa et al. (2005) vanaf begin 1900 voor
het eerst in het Nederlands gebruikt) in het Nederlands wordt uitgesproken als [γ]arage.
Als de stemhebbende plosief niet mag, dan maar de optie van de stemhebbende fricatief,
13
lijkt de taal, of beter gezegd de taalgebruiker, te denken. Toch gebeuren er ook andere
dingen. Het sportleenwoord goal , dat rond 1880 uit het Engels in het Nederlands is
opgenomen, wordt in het Vlaams op het ogenblik uitgesproken als [γ]oal, in het
substandaard Noord-Nederlands als [k]oal en in het standaard Noord-Nederlands, zoals
gebruikt in radio- en televisieverslagen van voetbalwedstrijden, als [g]oal (Zonneveld,
2013). Meer dan 130 jaar na het opnemen van dit woord in het Nederlands bestaat er
dus (nog steeds) een mogelijke uitspraak met de leenklank, zonder aanpassing.
Wanneer de uitspraak van leenwoorden met de [g] onderzocht wordt, kan gekeken
worden of deze in de hedendaagse situatie nog wordt aangepast of niet. Op grond van de
verzamelde gegevens kan dan geconcludeerd worden of de [g] vaak behouden wordt en
dus op weg is een foneem te worden in het Nederlands.
1.4 Onderzoeksvraag
De vraag die centraal staat in deze scriptie is nu als volgt te formuleren:
Komen er niet zoveel leenwoorden met een stemhebbende velaire plosief [g] de
Nederlandse taal binnen, dat de gap die het Nederlandse klanksysteem kent zo
onderhand gevuld wordt.
Na een korte uitleg over Optimality Theory en een meer theoretische benadering van het
begrip gap in Hoofdstuk 2, zal deze vraag aan de hand van een onderzoek verder
behandeld en mogelijk beantwoord worden.
14
HOOFDSTUK 2 OPTIMALITY THEORY
2.1 Optimality Theory: een introductie
Optimality Theory (afgekort OT) is geïntroduceerd door Alan Prince en Paul Smolensky
in de jaren ’90 (Prince & Smolensky, 1993) en heeft grote invloed gehad op het
vakgebied van de generatieve grammatica (McCarthy, 2002). De grote verschuiving die
OT teweeg bracht op het gebied van de fonologie heeft vooral te maken met het afstand
nemen van het zogenaamde ‘rule-based’ model. Dit model stelt dat er bepaalde
taalspecifieke regels zijn die fonologische processen verklaren. Deze regels dienen
aangeleerd te worden, en verschillen per taal. Het model werd eind jaren ’60
geïntroduceerd (Chomsky & Halle, 1968), maar kwam in de loop van de volgende
decennia steeds meer onder vuur te liggen (Archangeli 1997). Volgens OT zijn er juist
geen taalspecifieke regels. De fonologie van een taal wordt verantwoord door een set
constraints op mogelijke outputvormen, die met elkaar interacterend de (in dit geval
fonologische) grammatica van een taal vormen. Een schematische OT grammatica ziet er
als volgt uit:
input GEN kandidatenset EVAL Optimale kandidaat
Voor elke mogelijke input, bijvoorbeeld een woord, produceert de generator GEN een
set van kandidaat-outputvormen. Een kandidatenset bestaat uit mogelijke analyses van
de input, kort gezegd, uit mogelijke vormen die de input kan krijgen als output van de
grammatica. Vervolgens worden deze kandidaten geëvalueerd (EVAL) aan de hand van
een set constraints. Voor elke kandidaat wordt gekeken welke constraints geschonden
worden. Aan de hand van deze evaluatie wordt de optimale kandidaat gekozen, die dan
geldt als output. Aangenomen wordt dat de constraints universeel zijn, dus in alle talen
voorkomen. De interactie tussen de constraints, die de vorm heeft van een volgorde van
relevantie in de gegeven taal, de constrainthiërarchie, is echter taalspecifiek en verklaart
de verschillen tussen talen. (Dekkers et al., 2000)
Niet alle constraints hebben dezelfde aard. In OT wordt een onderscheid gemaakt tussen
zogenaamde markedness constraints en faithfulness constraints. Markedness constraints
zeggen iets over de vorm van de output; faithfulness constraints verbieden verschillen
15
tussen de input en de output. Doordat de twee typen constraints interacteren, is de
inputvorm van een woord of zin gelijk aan de outputvorm, behalve daar waar de
markedness constraints actief interfereren (ook wel geformuleerd als: hoog in de
hiërarchie staan voor de taal in kwestie). Bij markedness is een bepaalde vorm van
eenvoud vaak van belang: eenvoud van productie, eenvoud van perceptie, van
processing, van verwerving, enz. Faithfulness drukt uit dat er in de fonologie van een
taal over het algemeen geen drastische dingen gebeuren: de output lijkt gemiddeld erg
op de input (McCarthy, 2008).
Optimality Theory kan het best worden uitgelegd aan de hand van een voorbeeld. In het
Nederlands kan de laatste medeklinker van een woord (de coda) niet stemhebbend zijn.
De stemhebbende plosief [d] klinkt aan het begin van een woord anders dan aan het
eind van een woord. Vergelijk bijvoorbeeld de woorden dom en mond: ‘[d]om’ en
‘mon[t]’. De stemhebbende plosief [d] in mond wordt veranderd in een stemloze plosief
[t]. Dit fenomeen wordt ook wel final devoicing genoemd, en wordt in OT als volgt
weergegeven (zie ook Lombardi, 1995)2:
Tableau 1 final devoicing
input /mon[d]/ con1 NoVoiceCoda con2 MAX con3 ID-Voice
K1 mon[d]
*!
K2 mon[t] K3 mon
*
*!
Links bovenin het tableau staat de input, de onderliggende fonologische representatie
/mond/. Daaronder zijn de mogelijke kandidaten weergegeven, als K1, K2 en K3. Op de
bovenste rij, naast de input, staan de verschillende constraints con1, con2 en con3. In
het Nederlands geldt dus de constrainthiërarchie con1 >> con2 >> con3. De constraints
zijn als volgt te beschrijven (analyse van Kager, 1998):
-
NoVoiceCoda deze constraint verbiedt een stemhebbende medeklinker aan het
eind van het woord. Dit is een voorbeeld van een markedness constraint; het zegt
namelijk iets over de vorm die de output mag hebben.
2
In dit artikel wordt final devoicing aangeduid met Laryngeal Neutralization
16
-
MAX deze constraint zegt dat het aantal segmenten in zowel input als output
hetzelfde moet zijn. In andere woorden: er mag geen deletie plaatsvinden. Dit is
een voorbeeld van een faithfulness constraint.
-
ID-Voice deze constraint zegt dat elk segment in zowel input als output
identiek moet zijn op het gebied van stemhebbendheid; elke stemhebbende klank
in de input moet stemhebbend blijven in de output. Ook dit is een faithfulness
constraint.
Een sterretje * geeft aan of een kandidaat de constraint schendt. Er kunnen nu een aantal
dingen worden vastgesteld:
-
Kandidaat 1 (K1 /mon[d]/) schendt de eerste constraint NoVoiceCoda. De
stemhebbende plosief [d] wordt namelijk behouden. Kandidaten K2 en K3
schenden deze constraint niet.
-
Kandidaat 2 (K2 /mon[t]/) schendt de derde constraint ID-Voice. De
stemhebbende [d] uit de input is in de output veranderd naar de stemloze [t].
Kandidaten K1 en K3 schenden deze constraint niet.
-
Kandidaat 3 (K3 /mon/) schendt de tweede constraint MAX, de [d] is in de output
namelijk weggelaten. Kandidaten K1 en K2 schenden deze constraint niet.
Omdat de constraint volgorde voor het Nederlands vastligt, kan nu de optimale
kandidaat aangewezen worden. Kandidaat 1 schendt de hoogst geordende constraint
con1, en daarmee valt deze kandidaat af. Dit wordt aangegeven met een uitroepteken.
Nu blijven K2 en K3 nog over. De één na hoogste constraint con2 wordt enkel
geschonden door kandidaat 3. Ook deze kandidaat valt af. Dan blijft kandidaat 2 over als
de optimale kandidaat, wat wordt aangegeven met een pijl . De optimale kandidaat is
grammaticaal juist, ook al schendt deze één of meerdere constraints.
Het Engels kent geen final devoicing, de laatste medeklinker van een woord kan
stemhebbend zijn. Dit zou aan de hand van OT uitgelegd moeten kunnen worden, met
het behoud van de universele constraints uit het bovengenoemde voorbeeld van het
Nederlands. Het enige wat nodig is om dit verschil te verklaren, is het veranderen van de
constraintvolgorde. Een tableau voor het Engels ziet er dan als volgt uit. Input is ‘bad’,
het Engelse woord voor ‘slecht’.
17
Tableau 2
input /ba[d]/ con1 MAX con2 ID-Voice con3 NoVoiceCoda
K1 ba[d] *
K2 ba[t]
K3 ba
*!
*!
De constraint NoVoiceCoda, die in het Nederlands vooraan staat, is in het Engels
achteraan geplaatst, na de twee faithfulness constraints. Dit heeft als gevolg dat de
eerste kandidaat K1 als optimale kandidaat wordt geëvalueerd. Zo blijft de
stemhebbende plosief [d] in het Engels behouden.
Het verwerven van een taal betekent in OT dat een kind, naast natuurlijk het aanleren
van de woordenschat of het lexicon, de juiste volgorde van constraints moet vaststellen
aan de hand van informatie uit de doeltaal. Het taallerend kind begint met een
constrainthiërarchie waarbij alle markedness constraints boven alle faithfulness
constraints
geordend
zijn.
Dit
wordt
ook
wel
de
default
stand
van
de
constrainthiërarchie genoemd. De default stand verklaart bijvoorbeeld waarom,
taalonafhankelijk, eerste stadia van verwerving zoveel ongemarkeerde aspecten laten
zien: eenvoudige lettergreepstructuur, een voorkeur voor geassimileerde vormen,
vermijding van klanken in bepaalde posities van het woord, enz. Uit de taalinput die het
kind krijgt moet vervolgens blijken of deze default volgorde de juiste is. Hoort het kind
voorbeelden in de doeltaal die wijzen op een andere ranking, dan wordt deze aangepast
(Dekkers et al., 2000). In het gegeven voorbeeld van final devoicing telt de Nederlandse
constraintvolgorde als de default waarde; de markedness constraints staan voor de
faithfulness constraints. Een kind dat Nederlands leert zal in zijn of haar taal geen
voorbeelden tegenkomen waarbij er wel een stemhebbende plosief in de coda staat, de
volgorde van de constraints zal daarom niet aangepast worden. Een kind dat Engels
leert als moedertaal begint met dezelfde default volgorde. Echter, uit de input zal blijken
dat het Engels wel stemhebbende plosieven accepteert in de coda. Aan de hand van dit
bewijs zal een Engels lerend kind de constrainthiërarchie aanpassen, en in de praktijk in
de zich ontwikkelende grammatica de constraints 1 en 3 omruilen. Een vorm waarbij de
markedness constraints voor de faithfulness constraints staan, de default stand, wordt
ook wel een ongemarkeerde vorm genoemd.
18
2.2 Leenwoorden en Optimality Theory
Zoals eerder vastgesteld vormen leenwoorden een bron van klanken die oorspronkelijk
niet in een doeltaal voorkomen. Als de fonologische structuur van een leenwoord niet
past in de fonologie van de doeltaal, wordt deze vaak aangepast. Deze fonologische
aanpassingen moeten volgens OT verklaard kunnen worden aan de hand van dezelfde
constrainthiërarchie die de fonologie van de doeltaal karakteriseert. De fonologische
aanpassing
van
leenwoorden
wordt
dus
veroorzaakt
door
de
vastliggende
constraintvolgorde van de lenende taal.
Een belangrijk punt in leenwoord fonologie is de aard van de input. Volgens Jacobs en
Gussenhoven (2000, uit Dekkers et al.) is er een universeel mechanisme, welke zij een
‘universele parser’ noemen, dat een fonologische representatie aan het leenwoord
toewijst, inclusief aspecten die niet voorkomen in de moedertaal. Zij vergelijken deze
input met de fonologische representatie die een taallerend kind heeft, een representatie
met bepaalde taalspecifieke aspecten die het kind nog niet uit kan spreken. Bij productie
wordt deze onderliggende fonologische representatie in beide gevallen aangepast aan
de gebruikte constrainthiërarchie. Deze strategie van analyse illustreert heel goed het
OT-fenomeen Richness of the Base (Smolensky, 1996), een theorie die stelt dat in
principe elke input mogelijk is in elke taal. Met andere woorden, de set van mogelijke
inputs van een OT grammatica is universeel. Dit geeft nog eens sterk weer dat
verschillen tussen talen enkel verklaard kunnen worden door de taalspecifieke
constrainthiërarchie. Een leenwoord met, in dit geval, onbekende Engelse klanken is de
input van een Nederlandse (maar in feite van elke) OT grammatica. Deze klanken
worden vervolgens aangepast aan het Nederlands door middel van evaluatie aan de
hand van de constraintvolgorde van deze taal. Een voorbeeld is de aanpassing van
Engelse leenwoorden aan het Nederlands in het proces van final devoicing: ‘wie[t]’ voor
het Engelse ‘wee[d]’, ‘li[f]e’ (van bijvoorbeeld een televisie-uitzending) voor ‘li[v]e’, enz.
Tableau 3
input /wee[d]/ con1 NoVoiceCoda con2 MAX con3 ID-Voice
K1 wee[d]
*!
K2 wee[t] K3 wee
*
*!
19
2.3 Het fenomeen ‘gap’ in Optimality Theory
Eerder genoemd is het feit dat niet alle klanken in alle talen voorkomen. Er bestaan
zogenaamde ‘gaps’, gaten in de foneeminventaris van een taal. Vanwege Richness of the
Base kunnen zulke gaps niet verklaard worden door ze te verbieden in de inputvorm,
maar moet constraintinteractie ze verklaren. Het ontbreken van een specifieke klank
wordt uitgelegd aan de hand van een bepaalde constraint, namelijk één die de
ontbrekende klank verbiedt. Bevat de input dan toch de betreffende klank, als gevolg
van Richness of the Base, dan wordt deze geneutraliseerd, met name door de constraint
volgorde markedness > faithfulness. Dit kan verder worden uitgelegd aan de hand van
een voorbeeld (McCarthy 2002: 76-80).
Het Nederlands en het Engels komen overeen in een contextuele gap die zegt dat ‘[η]
niet voorkomt aan het begin van een lettergreep’; dus lang en engel zijn wel Nederlandse
woorden maar ngal = *[η]al niet. Deze gap blijkt bijvoorbeeld uit de sterke intuïtie van
Nederlandse sprekers dat woorden zoals *[η]al uitermate merkwaardig overkomen,
eigenlijk onuitspreekbaar zijn. In het Vietnamees daarentegen, komen zulke woorden
wel voor. Het verschil tussen deze twee talen wordt in OT uitgedrukt door een verschil
in constraintranking: *η-in-Onset > Faith in het Engels en het Nederlands, en de
omgekeerde volgorde in het Vietnamees. Zulke gaps geven ook sterke evidentie voor de
default volgorde markedness > faithfulness voor het taalleerproces. Aannemend dat
taalleren plaatsvindt op grond van positieve evidentie (de input van de directe
omgeving, ouders, enz.), is het moeilijk voor te stellen hoe Nederlandse en Engelse
kinderen de gewenste constraintvolgorde leren: er is immers juist geen positieve
evidentie voor een gap. Maar als de Nederlands-Engelse situatie het leer-/uitgangspunt
is, is de gap niet onverwacht, en kan het Vietnamees geleerd worden op grond van
positieve evidentie, namelijk inderdaad bestaande leerinput van het type [η-].
2.3.1 *g als een gap in Optimality Theory
In hoofdstuk 1 van deze scriptie wordt het Nederlands voorgesteld als een taal waarin
het ontbreken van het foneem /g/ een systematische gap is. Het controleren van deze
aanname is de doelstelling van deze scriptie, maar aannemend dat hij bestaat ziet een
OT analyse ervan als volgt uit.
Een constraint die de klank [g] verbiedt, is de volgende:
20
-
*g deze constraint zegt dat er geen stemhebbende velaire plosieven mogen
voorkomen. Dit is een markedness constraint.
Talen, zoals het Nederlands, waarin deze klank niet voorkomt ordenen deze constraint
hoger dan bepaalde faithfulness constraints; de input verschilt namelijk van de output,
de klank moet aangepast worden.
Naast het simpelweg verbieden van de klank, moet de OT grammatica ook aangeven hoe
een woord dat deze constraint schendt aangepast wordt. De OT grammatica ziet er dan
als volgt uit, met als voorbeeld het Engelse woord ‘goal’ (Nederlands: doelpunt):
Tableau 4 gap [g]
/[g]oal/
MAX
1. [g]oal
*g
ID-Voice
ID-Continuant
Ident-IO
*
*
*!
2. [γ]oal 3. [k]oal
4. oal
*!
*!
*
*
*
De constraints:
-
MAX deze constraint zegt dat het aantal segmenten in zowel input als output
hetzelfde moet zijn. In andere woorden: er mag geen deletie plaats vinden.
-
*g deze constraint zegt dat er geen stemhebbende velaire plosieven mogen
voorkomen.
-
ID-Voice deze constraint zegt dat elk segment in zowel input als output
identiek moet zijn op het gebied van stemhebbendheid; elke stemhebbende klank
in de input moet stemhebbend blijven in de output.
-
ID-Continuant deze constraint zegt dat plosieven en fricatieven in de input,
ook in de output plosieven en fricatieven moeten zijn.
-
Ident-IO deze constraint zegt dat elk segment in zowel input als output
hetzelfde moet zijn. Deze faithfulness constraint verhinderd elke verandering
tussen input en output.
De optimale kandidaat bij de input /[g]oal/ is volgens deze grammatica /[γ]oal/. De
stemhebbende velaire plosief [g] is veranderd in een stemhebbende velaire fricatief [γ].
21
In het Engels, waar de klank /g/ wel in de foneeminventaris voorkomt, is de constraint
hiërarchie anders, wat het voorkomen van de stemhebbende velaire plosief [g]
verklaard:
Tableau 5
/[g]oal/
MAX
ID-Voice
ID-Continuant
Ident-IO
1. [g]oal *
2. [γ]oal
*!
3. [k]oal
4. oal
*g
*!
*!
*
*
*
*
De markedness constraint *g, die in het Nederlands de gap verklaard, staat in de Engelse
constraint volgorde onderaan.
De tableaus laten zien dat een Engels kind een leertaak heeft, en een Nederlands kind
niet. In de Nederlandse grammatica blijft de default stand gehandhaafd, met faithfulness
> markedness; er is geen taalaanbod dat deze ordening tegenspreekt. In het Engels is
markedness op grond van het taalaanbod lager in de hiërarchie herordend.
2.4 Assimilatie in Optimality Theory
Zoals beschreven in hoofdstuk 1 komt de klank [g] in het Nederlands niet alleen voor in
leenwoorden. De klank kan ook voorkomen als gevolg van het fonologische proces van
assimilatie, wanneer de stemloze velaire plosief [k] in een consonantcluster wordt
gevolgd door een [b] of [d]. In OT kan assimilatie verklaard worden met de constraint
AGREE (Lombardi, 1999):
-
AGREE in een cluster van obstruenten (plosieven en fricatieven) moeten deze
overeenkomen in het kenmerk stemhebbendheid. Met andere woorden: de
klanken zijn of allebei stemhebbend, of allebei stemloos.
Daarnaast moet er een constraint zijn die verklaard welk deel van de cluster zich
aanpast. Daarvoor wordt deze constraint geïntroduceerd:
-
ID-Ons[voice] een consonant in de onset van een lettergreep, moet in zowel
input als output gelijk zijn wat betreft het kenmerk stemhebbendheid.
22
Een bijbehorend tableau ziet er dan als volgt uit:
Tableau 6 assimilatie
/zakdoek/
1. zak.doek
AGREE ID-Ons[voice]
NoVoiceCoda
ID-Voice
Ident-IO
*
*
*
*
*
*
**
**
*!
2. zag.doek 3. zak.toek
4. zag.toek
*g
*!
*!
*
*
*
Uit dit tableau blijkt dat de optimale kandidaat 2. /za[g].[d]oek/ is, waarbij de stemloze
[k] zich heeft aangepast aan de stemhebbende [d]. Het resultaat is dat in dit geval van
assimilatie wel een stemhebbende velaire plosief [g] wordt gebruikt. Hiervoor is het
belangrijk dat de markedness constraint *g lager geordend is dan de faithfulness
constraint ID-Ons[voice] , anders valt de kandidaat met een [g] te vroeg af. De volgorde van
de constraints volgt verder uit de eerder weergegeven tableaus. Namelijk, uit het tableau
1 final devoicing blijkt dat NoVoiceCoda >> ID-Voice. Uit tableau 3 gap blijkt dat *g >> IDVoice.
Volgens OT zou het nu zo moeten zijn dat het leenfoneem [g] in leenwoorden nog steeds
wordt geneutraliseerd. Dit wordt aangetoond in onderstaand tableau, dat dezelfde
constraint volgorde heeft als tableau 5:
Tableau 7 leenwoorden
/goal/
AGREE
ID-Ons[voice]
1. [g]oal
*g
NoVoiceCoda
ID-Voice
*!
2. [γ]oal 3. [k]oal
Ident-IO
*
*!
*
*
Zoals blijkt is kandidaat 2. /[γ]oal/ nog steeds de optimale kandidaat. Bij talen, zoals het
Engels, kan het wel voorkomen van de klank [g] nog steeds verklaard worden door het
lager ordenen van de constraint *g.
23
HOOFDSTUK 3 ONDERZOEKSOPZET
De centrale vraag in deze scriptie is of er in het Nederlands niet zoveel leenwoorden met
de klank [g] binnen zijn gekomen en nog steeds komen, dat de gap in het foneemsysteem
op de plek ‘stemhebbende velaire plosief’ zo onderhand kan worden beschouwd als
‘opgevuld’. Om dit te onderzoeken is gekeken naar de uitspraak van leenwoorden met
die betreffende klank, die samen representatief genoeg kunnen worden geacht om een
bijdrage te leveren aan een antwoord op de vraagstelling. Als eerste stap voor de test is
een lijst van 48 Engelse leenwoorden samengesteld waarin de klank [g] voorkomt in de
onset, te zien in Tabel 1. In de twee linkerkolommen staan woorden die beginnen met
een [g], in de rechterkolom woorden waarbij de tweede of derde syllabe begint met een
[g]. Deze lijst is samengesteld aan de hand van lijsten van leenwoorden uit het Engels
(Koenen & Smits, 1992; Posthumus, 1986), alsmede een eigen zoektocht op internet. Er
is geprobeerd, op grond van (vaak enigszins informele) informatie uit deze bronnen,
leenwoorden te vinden die veel of juist weinig gebruikt worden, en al langer in het
Nederlands gebruikt worden of vrij recent zijn.
Ten slotte, sommige van deze testitems zijn wat betreft klankopbouw zodanig gevormd
dat ze de gelegenheid bieden om ze te plaatsen in een minimaleparentest ten opzichte
van bestaande Nederlandse woorden, waarin een aanwijzing kan worden gevonden
voor de foneemstatus van de [g]; dit punt zal in Hoofdstuk 5 aan de orde komen.
1. gadget(s)
2. game
3. gangster
4. gap
5. gate
6. ghostwriter
7. gig
8. glitter
9. glamour
10. globetrotter
11. goal
12. golf(club)
13. gospel(koor)
14. gossip
15. gravel
16. grill
17. groupie
18. glossy
19. google
20. graffiti
21. gay
22. giftshop
23. gimmick
24. grandslamtoernooi
25. grapefruit
26. grizzlybeer
27. goodiebag
28. jogger
29. buggy
30. baggy
31. bodyguard(s)
32. single
33. winegum(s)
34. logo
35. bungalow
36. trigger
37. beagle
38. jungle
39. reggae
40. slogan(s)
41. hooligan
42. mango
43. target
44. bingo
24
45. legging
46. cheeseburger
47. inloggen
48. lipgloss
Tabel 1 Lijst van Engelse leenwoorden met de stemhebbende velaire plosief [g]. Uit: Koenen & Smits (1992),
Posthumus (1986) en via www.google.nl
Deze woorden zijn vervolgens in 39 korte zinnen gezet, zie hieronder. Daarbij zijn zes
extra zinnen toegevoegd waarin een leenwoord met de [g] ontbreekt. Deze zinnen zijn
dikgedrukt. De Engelse leenwoorden zijn in de zinnen onderstreept. Voor een weergave
van de zinnen zoals de respondent ze te zien krijgt, zie bijlage 1 .
1. Ouders klagen als hun kinderen teveel games spelen.
2. De acteurs kregen een goodiebag met daarin verschillende gadgets.
3. De baby lag in de buggy te slapen.
4. Bij de gig waren veel groupies aanwezig.
5. In een glossy staat vaak gossip over buitenlandse beroemdheden.
6. De juwelier verkocht een duur horloge en een parelketting.
7. Het Amerikaanse gospelkoor zong veel bekende liederen.
8. Je kunt een gangster vaak herkennen aan zijn vele tattoos en zijn baggy broek.
9. De familie van de globetrotter stond vol verwachting bij gate 2 op zijn thuiskomst te
wachten.
10. De dikke man at de cheeseburger in korte tijd op
11. In de achtertuin van de gehuurde bungalow stond een barbecue met een grill.
12. De nieuwe rockband had meteen veel fans.
13. De man kocht in de giftshop een bos bloemen voor zijn vrouw.
14. De gap was met een grote sprong te overbruggen.
15. De president werd beschermd door twee bodyguards.
16. Volgens velen bestaat het leven van een ster enkel uit glitter en glamour.
17. De enige goal in de wedstrijd werd in de laatste minuut gescoord.
18. De sport golf is vooral populair bij mannen.
19. Datingsites zijn tegenwoordig erg populair.
20. In romantische films vinden single vrouwen op het laatst altijd de ware.
21. De sportieve jogger probeerde zijn tijd te verbeteren.
22. Een beloning kan in sommige gevallen als trigger werken.
25
23. De hangjongeren tekenden graffiti op de muur langs de snelweg.
24. Het logo van het bedrijf is aan vernieuwing toe.
25. Google is een veelgebruikte zoekmachine.
26. Eigenlijk weet iedereen dat junkfood niet gezond is.
27. De bergbeklimmer zag een grizzlybeer.
28. De jungle is erg dichtbegroeid.
29. Niet iedereen vindt de legging even mooi.
30. De verkoper wilde graag zijn target halen.
31. De vrouw kocht op de markt twee grapefruits, appels en een mango.
32. De beagle is een ideale gezinshond.
33. De trainer gaf zijn team nog snel een peptalk.
34. Het meisje kocht lipgloss en oogschaduw bij de drogist.
35. Reclames maken veel gebruik van korte slogans.
36. De hooligan kreeg een stadionverbod.
37. De muzieksoort reggae is afkomstig van Jamaica.
38. De kinderen kregen onderweg een zak winegums om te delen.
39. Het grandslamtoernooi op gravel werd door de Amerikaanse tennisser gewonnen.
40. Voor de bruiloft hoefde alleen de catering nog geregeld te worden.
41. Volgens sommigen zijn 3D films slechts een gimmick.
42. De gebruiker had moeite met inloggen, en moest een nieuw wachtwoord aanmaken.
43. Een man met vrouwelijke eigenschappen wordt vaak bestempeld als gay.
44. Een ghostwriter schrijft onder andermans naam.
45. Met bingo kunnen veel prijzen gewonnen worden.
3.1 Test 1
Er is gekozen voor een methodologie waarbij de respondenten de zinnen hardop
oplezen. Ik zal daarbij noteren welke uitspraakvorm (met een [g] of een [ɣ]) wordt
gebruikt. Dit onderzoek geeft aan, aan welke variant een spreker de voorkeur geeft als
hij zijn intuïtie volgt. Hiermee wil ik aantonen of de klank [g] behouden wordt, of wordt
vernederlandst naar de [ɣ].
Het voorlezen van de zinnen zal ik opnemen, zodat ik de uitspraak later nog terug kan
luisteren.
26
Ik verwacht dat:
H1: Nieuwe Engelse leenwoorden van dit type worden (bijna) niet meer aangepast aan
het Nederlandse klanksysteem. Dit zal blijken uit het behoud van de klank [g] in de
uitspraak van de leenwoorden.
Om de onderzoeksvraag te beantwoorden, en aan te tonen of de genoemde gap ook
gevuld wordt, worden er nog twee testen gedaan. Deze moeten aantonen of het behoud
van de [g] ook resulteert in het opvullen van de gap in het Nederlandse foneemsysteem.
3.2 Test 2
Test 1 en test 2 worden uitgevoerd bij dezelfde respondenten. In test 2 krijgt de
respondent de woordenlijst met daarbij uitleg over het verschil in uitspraak tussen de
[g] en de [ɣ]. Daarna mogen ze hun oordeel geven door onderstaande tabel in te vullen.
alleen
[g]
met voorkeur
[g]
voor allebei
mag
voorkeur
[ɣ]
voor alleen
met
[ɣ]
game
jogger
goal
…
Met deze test wil ik onderzoeken of respondenten beoordelen dat de leenwoorden maar
op één manier uitgesproken kunnen worden. Met andere woorden, kan het leenwoord
alleen met de oorspronkelijke klank [g] worden uitgesproken, of is vernederlandsing
ook een optie.
Ik verwacht dat:
H2: mensen geven de voorkeur aan de [g]. In relatie tot de onderzoeksvraag toont dit
aan dat er een duidelijke voorkeur is voor het behoud van het leenfoneem [g], boven het
Nederlandse foneem [ɣ].
27
3.3 Test 3
Uit de onderzoeksresultaten van Test 1 en 2 zal blijken of de klank [g] in het Nederlands
behouden wordt. Om de onderzoeksvraag over het vullen van de gap in het
foneemsysteem goed te kunnen beantwoorden, is er een derde test ontwikkeld, die ook
wordt afgenomen bij dezelfde respondenten. Uit deze test moet blijken in welke mate de
respondenten de gegeven woorden als Engels beschouwen. Op deze manier is vast te
stellen of de respondenten de [g] enkel uitspreken als het om Engelse woorden gaat. Om
dit te achterhalen wordt de woordenlijst opnieuw gegeven, waarna per woord kan
worden aangegeven in hoeverre de woorden als Engels of Nederlands beschouwd
worden.
Nederlands
Engels
woord
woord
1
2
3
4
5
game
jogger
goal
…
Ik verwacht dat:
H3: ook de woorden die als Nederlands worden beoordeeld, worden met een [g]
uitgesproken. Dit zal aantonen dat de gap in het Nederlandse foneemsysteem opgevuld
wordt.
Na de drie experimenten worden de volgende algemene vragen gesteld, met
gebruikmaking van een enquêteformulier:
-
geslacht
-
leeftijd
-
geboorteplaats
-
huidige woonplaats
-
of de respondent tweetalig is
-
hoe vaak de respondent Engels gebruikt in het dagelijks leven (altijd, vaak, soms,
nooit)
28
Met deze gegevens is het mogelijk de onderzoeksresultaten ook op een
sociolinguïstische manier te bekijken.
Ik verwacht dat:
H4: Jongeren gebruiken vaker de [g] dan ouderen. Daarbij beschouwen jongeren
woorden met deze klank vaker als Nederlands.
H5: Respondenten die vaker Engels gebruiken geven sneller de voorkeur aan [g] dan
mensen die weinig Engels gebruiken.
29
HOOFDSTUK 4 RESULTATEN
4.1 Respondenten
Aan het onderzoek naar de fonemische status van de Nederlandse [g] hebben 20
respondenten deelgenomen. Aan de hand van de algemene vragen die aan het eind van
het onderzoek gesteld zijn, kunnen de respondenten als volgt worden onderverdeeld:
-
Geslacht: 16 vrouw, 4 man
-
Leeftijd: variërend tussen 25 en 58 jaar oud
-
Geboorteplaats: merendeel in Rotterdam e.o.
-
Huidige woonplaats: merendeel in Rotterdam e.o.
-
Tweetalig: geen van de respondenten
-
Gebruik van het Engels: 14 keer “soms”, 6 keer “vaak”
Van de genoemde variabelen zijn enkel ‘leeftijd’ en ‘gebruik van het Engels’ voldoende
variërend. De overige aspecten zullen in het bespreken van de resultaten niet verder
worden geanalyseerd.
4.2. Onderzoeksresultaten
Om de in hoofdstuk 3 genoemde hypothesen te kunnen onderzoeken, zijn eerst de
resultaten van de drie testen apart gescoord. Vervolgens is, om inzicht te krijgen in de
variabele ‘leeftijd’, voor de vijf jongste en de vijf oudste respondenten nogmaals
hetzelfde gedaan. Voor de variabele ‘gebruik van het Engels’’ zijn de ‘vaak’-respondenten
vergeleken met 6 willekeurige ‘soms’-respondenten, geselecteerd via loting. Hieronder
volgen eerst per test de resultaten van de hele respondentengroep, daarna volgen de
resultaten van de jongste groep en de oudste groep en tot slot de resultaten van de
‘soms’- en de ‘vaak’-groep.
4.2.1. Resultaten test 1
Tijdens het voorlezen van de testzinnen, heb ik per respondent bijgehouden welke
woorden met een [g] en welke met een [ɣ] werden uitgesproken. Dat was over het
algemeen heel gemakkelijk waar te nemen. Hieronder staan in een tabel de woorden die
zijn uitgesproken met een [ɣ], met daarbij vermeld hoeveel respondenten het
betreffende woord met een [ɣ] hebben uitgesproken.
30
Woord
Aantal uitspraken met [ɣ]
1. gig
///
3
2. groupies
//
2
3. glossy
/
1
4. gospelkoor
/
1
5. globetrotter
//////////
10
6. cheeseburger ////////////////
16
7. bungalow
/
1
8. grill
///////////////
15
9. gap
/
1
10. golf
//////
6
11. graffiti
//
2
12. logo
////////////////////
20
13. google
/
1
14. mango
/
1
15. gimmick
/
1
16. inloggen
///////////////////
19
17. bingo
/
1
Van de 48 woorden zijn er 17 woorden die door minimaal één van de respondenten met
een [ɣ] is uitgesproken. Hiervan zijn er 5 woorden die door minimaal de helft van de
respondenten met een [ɣ] is uitgesproken, deze zijn in de tabel onderstreept. Alleen bij
het woord logo is door alle respondenten de [ɣ] gebruikt. Er zijn 8 woorden die maar
door één respondent met een [ɣ] werd uitgesproken; het gaat hier echter niet om steeds
dezelfde persoon.
4.2.2. Resultaten test 2
Bij test 2 kon worden aangegeven in hoeverre er een voorkeur was voor een uitspraak
met de [g] of met de [ɣ]. In onderstaande tabel staan de resultaten van alle 20
proefpersonen. Met een schuine streep / is aangegeven welk vakje de respondent had
aangekruist.
31
alleen met [g]
voorkeur
voor [g]
gadget
////////////////////
game
////////////////////
gangster
//////////////////
gap
/////////////////
gate
////////////////////
ghostwriter
////////////////////
gig
////////////////
///
glitter
///////
glamour
/
allebei mag
voorkeur
voor [ɣ]
alleen met [ɣ]
/
/
/
///
/////////
/
//////////////
///
///
globetrotter
///
/
///////////// //
/
goal
//////////////////
//
golf
//
//
///////////// /
//
gospel
//////////////
//
////
gossip
/////////////////
///
gravel
////////////
///
/////
groupie
/////////////
////
///
glossy
///////////////
/
////
google
///////////////////
graffiti
////////
gay
////////////////////
giftshop
/
///
/////////
////////////
////
////
grill
////
/
//////////
////
gimmick
/////////////////
/
/
/
grandslam
//////////////////
/
/
grapefruit
//////////////////
grizzlybeer
/////////
//
goodiebag
//////////////////
//
jogger
/////////////////
///
buggy
/////////////////
/
baggy
///////////////////
/
//
/////////
//
/
32
alleen met [g]
bodyguard
////////////////////
single
////////////////////
winegum
///////
voorkeur
voor [g]
///
logo
allebei mag
alleen met [ɣ]
//////////
/
//////
//
bungalow
//////
////
////////
trigger
/////////////////
//
/
beagle
//////////////////
/
jungle
////////////////////
slogan
////////////
//
hooligan
////////////////
////
mango
//////////
/
////////
target
///////////////
////
/
bingo
//////////
////
/////
legging
//////////////////
/
/
cheeseburger //
voorkeur
voor [ɣ]
/////////////
//////
////////
inloggen
reggae
/////////////////
//
/
lipgloss
///////////
////
/////
/
/
/////
/////
////
////////////////
Voor 39 van de 48 woorden heeft meer dan de helft van de respondenten de keuze
gemaakt voor ‘alleen met [g]’ of ‘voorkeur voor [g]’. Van deze 39 woorden worden er 8
door alle respondenten beoordeeld met ‘alleen met [g]’, deze woorden zijn in de tabel
schuin gedrukt. Voor slechts 2 woorden kiest een meerderheid van de respondenten
voor ‘alleen met [ɣ]’ of ‘voorkeur voor [ɣ]’; bij de woorden logo en inloggen. Bij de
overige 7 woorden is de spreiding groter en is vaker gekozen voor de mogelijkheid
‘allebei mag’, deze woorden zijn in de tabel onderstreept. Uit deze resultaten volgt
onderstaande samenvatting:
Alleen met [g]
gadget, game, gate, ghostwriter, gay, bodyguard,
single, jungle
Alleen met / voorkeur voor [ɣ]
logo, inloggen
33
Zonder duidelijke voorkeur
glitter, globetrotter, golf, grill, winegum, bungalow,
cheeseburger
4.2.3. Resultaten test 3
Bij test 3 hebben de respondenten aangegeven in hoeverre ze de gegeven woorden als
Engels of Nederlands beschouwen. In onderstaande tabel is de keuze van de respondent
wederom aangegeven met een schuine streep /.
gadget
Nederlands woord
1
/////
2
//////
////
///
Engels woord
5
//
game
//////////
////
//
///
/
gangster
///////
///
/
////////
/
gap
/
/
//
/
///////////////
gate
/////
///
////
////
////
//
/////
/////
////////
//
/////
///////////
ghostwriter
3
4
gig
/
/
glitter
//////////////
//////
glamour
//////////
//////
//
/
/
globetrotter
///////////
///
////
/
/
goal
//////////////////
//
golf
////////////////
////
gospel
////////////
///////
/
gossip
/
///
///////
///////
//
gravel
////////////
///
////
groupie
/////
/
////////
///
///
glossy
/////////
////////
/
/
/
google
//////////////////
/
graffiti
////////////////
//
/
gay
///////////
///
///
/
//
giftshop
///////
////
//
/////
//
grill
//////////////
//
/
//
/
/
/
34
Nederlands woord
1
gimmick
/
///
//
/
Engels woord
5
/////////////
grandslam
///////
///
/////
//
///
grapefruit
///////////////////
/
grizzlybeer
///////////////
/
///
goodiebag
///
/////
///
/////
////
jogger
////////////////
////
buggy
///////////////////
/
baggy
///
/////
//
////
//////
bodyguard
////////////
////
////
single
//////////////////
//
winegum
/////////////////
/
logo
////////////////////
bungalow
///////////////////
/
trigger
////
/////
///////
////
beagle
/////////
/
/
////
jungle
////////////////
///
slogan
////////////
///////
/
hooligan
////////////////
///
/
mango
////////////////////
target
//////
bingo
////////////////////
legging
////////////////////
2
/////
3
4
/
//
/////
/
//////
//
/
/
/
cheeseburger ////////////////
////
inloggen
///////////////////
/
reggae
////////////////
/
/
lipgloss
/////////////////
//
/
Van de 48 woorden beoordeelt meer dan de helft van de respondenten er 35 als
Nederlands (keuze 1 of 2). Daarvan worden er zelfs 29 door een meerderheid
beoordeeld met keuze 1. Bij de woorden logo, bingo en legging werd unaniem voor optie
35
1 gekozen. Slechts 4 woorden worden door meer dan de helft van de respondenten als
Engels beoordeeld (keuze 4 of 5), deze woorden zijn in de tabel schuingedrukt. Voor de
overige 9 woorden geldt dat de spreiding te groot is, deze woorden zijn in de tabel
onderstreept. Uit deze resultaten volgt onderstaande samenvatting:
Beoordeeld als Nederlands woord logo, bingo, legging
(keuze 1)
Beoordeeld als Engels woord
gap, ghostwriter, gig, gimmick
Geen eenduidige beoordeling
gangster, gate, gossip, groupie, grandslam,
goodiebag, baggy, trigger, beagle
4.3 Resultaten naar leeftijd
Hypothese 4 van het onderzoek is “Jongeren gebruiken vaker de [g] dan ouderen.
Daarbij beschouwen jongeren woorden met deze klank vaker als Nederlands.”. Om te
onderzoeken of deze hypothese juist is, moeten de resultaten van de jongere
respondenten worden vergeleken met die van de oudere respondenten. Hiervoor zijn
twee groepen gemaakt: één met de vijf jongste respondenten en één met de vijf oudste
respondenten.
4.3.1. Resultaten jongste groep
De jongste groep bestaat uit 5 respondenten met een leeftijd tussen de 25 en 28 jaar. De
resultaten van test 1 zijn als volgt.
Woord
1. globetrotter
Aantal uitspraken met [ɣ]
///
3
2. cheeseburger /////
5
3. grill
/////
5
4. golf
///
3
5. graffiti
/
1
6. logo
/////
5
7. inloggen
/////
5
36
Er zijn 7 woorden die door één of meer van de 5 respondenten met een [ɣ] worden
uitgesproken. De respondenten volgen grotendeels dezelfde trend, alleen het woord
graffiti wijkt daarin af. In totaal is de [ɣ] 27 keer uitgesproken.
Hieronder staan de resultaten van test 2. Wederom is de keuze van de respondent
aangegeven met een schuine streep /.
gadget
alleen met
[g]
/////
voorkeur voor
[g]
game
/////
gangster
////
/
gap
////
/
gate
/////
ghostwriter
/////
gig
////
/
glitter
/
/
//
glamour
///
/
/
globetrotter
goal
allebei mag
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
/
///
/
/
///
/
/
//
/
/////
golf
gospel
//
//
gossip
///
//
gravel
//
///
groupie
///
/
/
glossy
//
/
//
google
/////
graffiti
//
/
//
gay
/////
giftshop
///
grill
/
//
//
gimmick
////
/
grandslam
////
/
37
grapefruit
alleen met
[g]
/////
voorkeur voor
[g]
grizzlybeer
/
goodiebag
/////
jogger
////
/
buggy
////
/
baggy
/////
bodyguard
/////
single
/////
winegum
/
/
/
logo
allebei mag
/
///
trigger
////
/
beagle
/////
jungle
/////
slogan
/
//
hooligan
////
/
mango
///
/
target
////
/
bingo
/
///
legging
/////
cheeseburger
///
reggae
/////
lipgloss
//
//
//
///
/
/
////
/
//
/
/
/
inloggen
alleen met
[ɣ]
///
/
bungalow
voorkeur voor
[ɣ]
///
Van de 48 woorden zijn 39 woorden door drie of meer respondenten beoordeeld met de
keuze ‘alleen met [g]’ of ‘voorkeur voor [g]’. Daarvan zijn 16 woorden door alle vijf
respondenten beoordeeld met ‘alleen met [g]’. Van de overige 9 woorden zijn er 4 door
drie of meer respondenten beoordeeld met ‘voorkeur voor [ɣ]’ of ‘alleen met [ɣ]’. Deze
woorden zijn in de tabel onderstreept. Voor de laatste 5 woorden is de spreiding te
38
groot, deze woorden zijn in de tabel schuingedrukt. Deze analyse geeft onderstaande
tabel:
Alleen met [g]
gadget, game, gate, ghostwriter, goal, google, gay,
grapefruit, goodiebag, baggy, bodyguard, single,
beagle, jungle, legging, reggae
Alleen met / voorkeur voor [ɣ]
grill, logo, cheeseburger, inloggen
Zonder duidelijke voorkeur
glitter, globetrotter, golf, grizzlybeer, winegum
Tot slot volgen hieronder de resultaten van test 3, waarin de respondenten konden
aangeven in hoeverre ze het woord Engels of Nederlands vonden.
gadget
Nederlands
woord
1
//
game
///
gangster
//
gap
/
gate
//
2
3
//
Engels
woord
5
4
/
/
/
/
//
////
//
ghostwriter
/
gig
/
glitter
////
/
glamour
//
//
/
globetrotter
/
//
//
goal
////
/
golf
////
/
gospel
///
//
gossip
/
/
gravel
/
groupie
/
/
/
glossy
//
//
/
google
////
/
///
/
///
/
///
///
/
//
/
39
graffiti
Nederlands
woord
1
////
/
gay
///
/
giftshop
/
grill
//
/
gimmick
/
/
grandslam
/
/
grapefruit
/////
grizzlybeer
//
goodiebag
/
/
jogger
////
/
buggy
////
/
baggy
/
/
bodyguard
///
single
/////
winegum
///
logo
/////
bungalow
////
/
trigger
/
//
beagle
//
/
jungle
////
/
slogan
///
//
hooligan
////
/
mango
/////
target
/
bingo
/////
legging
/////
cheeseburger ////
inloggen
/////
reggae
/////
lipgloss
/////
2
3
Engels
woord
5
4
/
//
/
//
/
///
/
//
//
/
/
//
/
/
/
//
/
/
/
/
/
/
//
/
/
/
40
Van de 48 woorden, worden er 34 door drie of meer respondenten als Nederlands
beschouwd (keuze 1 of 2). Hiervan worden 9 woorden door alle vijf respondenten
beoordeeld met keuze 1, deze zijn in de tabel dikgedrukt. Voor 7 woorden geldt dat ze
door drie of meer respondenten beoordeeld zijn als Engels (keuze 4 of 5), deze zijn in de
tabel onderstreept. Geen enkel woord wordt door alle respondenten beoordeeld met
keuze 5. Voor de overige 7 woorden is de spreiding te groot, deze zijn in de tabel
schuingedrukt. Dit is samen te vatten in onderstaande tabel:
Beoordeeld als Engels woord
gap, ghostwriter, gig, gossip, giftshop, gimmick,
goodiebag
Beoordeeld met keuze 1
grapefruit, single, logo, mango, bingo, legging, inloggen,
reggae, lipgloss
Geen eenduidige beoordeling
gate, gravel, groupie, grandslam, grizzlybeer, baggy,
target
4.3.2. Resultaten oudste groep
De oudste groep bestaat uit 5 respondenten met een leeftijd tussen de 52 en 58 jaar oud.
Hieronder volgende allereerst de resultaten van de voorleeszinnen, test 1.
Aantal uitspraken met [ɣ]
1. gig
//
2
2. groupies
/
1
3. glossy
/
1
4. globetrotter
///
3
5. cheeseburger ///
3
6. grill
////
4
7. gap
/
1
8. golf
/
1
9. logo
/////
5
10. google
/
1
11. gimmick
/
1
41
12. inloggen
////
4
13. bingo
/
1
Van de 48 woorden, worden er 13 door één of meer respondenten tijdens test 1
uitgesproken met een [ɣ]. In totaal wordt de [ɣ] 28 keer uitgesproken. Er is maar één
woord waar alle vijf respondenten de [ɣ] uitspreken en dat is logo. Bij de woorden die
door één respondent met [ɣ] is uitgesproken geldt dat dit niet steeds dezelfde persoon
is.
Hieronder volgen de resultaten van test 2, met de keuze van de respondent genoteerd
als een schuine streep /.
gadget
alleen met
[g]
/////
game
/////
gangster
////
gap
////
gate
/////
ghostwriter
/////
gig
////
/
glitter
///
/
glamour
////
/
globetrotter
/
/
///
goal
/////
//
///
golf
gospel
////
gossip
/////
gravel
////
groupie
///
glossy
/////
google
////
graffiti
///
voorkeur voor
[g]
allebei mag
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
/
/
/
/
/
//
/
/
/
42
gay
alleen met
[g]
/////
voorkeur voor
[g]
allebei mag
giftshop
//
/
//
grill
//
/
//
gimmick
////
grandslam
/////
grapefruit
////
grizzlybeer
////
goodiebag
/////
jogger
////
buggy
/////
baggy
/////
bodyguard
/////
single
/////
winegum
//
voorkeur voor
[ɣ]
/
/
/
/
/
//
logo
/
bungalow
///
trigger
/////
beagle
/////
jungle
/////
slogan
////
hooligan
///
mango
//
target
/////
bingo
//
legging
////
alleen met
[ɣ]
/
////
/
/
//
///
/
/
/
/
cheeseburger /
/
inloggen
///
/////
reggae
////
lipgloss
////
/
/
43
Drie of meer respondenten van de oudste groep kozen voor 42 van 48 woorden voor
‘alleen met [g]’ of ‘voorkeur voor [g]’. Voor 18 woorden kozen zelfs alle 5 respondenten
voor ‘alleen met [g]’, deze woorden zijn in de tabel dikgedrukt. Slechts 3 woorden zijn
door drie of meer respondenten beoordeeld met ‘alleen met [ɣ]’, deze zijn in de tabel
onderstreept. Inloggen is het enige woord dat door alle respondenten met die keuze
werd beoordeeld. Voor de overige 3 woorden is de spreiding te groot, deze zijn in de
tabel schuingedrukt. Dit geeft het onderstaande overzicht:
Alleen met [g]
gadget, game, gate, ghostwriter, goal, gossip, glossy,
gay, grandslam, goodiebag, buggy, baggy,
bodyguard, single, trigger, beagle, jungle, target
Alleen met / voorkeur voor [ɣ]
logo, cheeseburger, inloggen
Zonder duidelijke voorkeur
globetrotter, golf, mango
Hieronder volgen tot slot nog de resultaten van test 3.
Nederlands
woord
1
gadget
2
3
4
/
/
/
game
/
/
/
//
gangster
/
/
/
//
gap
gate
//
ghostwriter
//
/
//
/
////
//
/
/
/
gig
/////
glitter
//
///
glamour
/
//
/
globetrotter
///
/
/
goal
/////
golf
///
//
gospel
//
//
gossip
Engels
woord
5
/
/
//
//
/
44
gravel
Nederlands
woord
1
//
2
//
3
4
/
////
groupie
glossy
//
/
google
////
/
graffiti
///
/
/
//
//
/
/
gay
giftshop
/
grill
////
/
grapefruit
////
grizzlybeer
////
goodiebag
//
buggy
/////
/
/
//
/
/
/
////
//
/
//
//
//
///
/
/
/
jogger
/
/
gimmick
grandslam
Engels
woord
5
///
baggy
bodyguard
//
//
single
///
//
winegum
/////
logo
/////
bungalow
/////
/
////
trigger
/
beagle
//
//
jungle
////
/
slogan
/
///
/
hooligan
//
//
/
mango
/////
/
target
bingo
/////
legging
/////
///
/
/
45
Nederlands
woord
1
cheeseburger ///
//
inloggen
////
/
reggae
///
lipgloss
//
2
3
4
/
//
Engels
woord
5
/
/
Van de 48 woorden zijn er 30 door drie of meer respondenten beoordeeld als
Nederlands (keuze 1 of 2). Hiervan zijn 8 woorden door alle respondenten beoordeeld
met keuze 1, deze zijn in de tabel dikgedrukt. Verder zijn 9 woorden door drie of meer
respondenten beoordeeld als Engels (keuze 4 of 5), deze zijn in de tabel onderstreept.
Enkel voor het woord gig is door alle vijf de respondenten keuze 5 aangekruist. Voor de
overige 9 woorden geldt dat de spreiding te groot is, deze woorden zijn in de tabel
onderstreept. Samenvattend volgt onderstaande tabel:
Beoordeeld als Engels woord
gadget, gap, gate, gig, gossip, gimmick, grandslam,
goodiebag, baggy
Beoordeeld met keuze 1
goal, buggy, winegum, logo, bungalow, mango, bingo,
legging
Geen eenduidige beoordeling
game, gangster, ghostwriter, groupie, gay, giftshop,
trigger, beagle, target
4.4 Resultaten voor ‘gebruik van het Engels’
Voor de variabele ‘gebruik van het Engels’ was geen evenredige verdeling tussen de 20
proefpersonen. Daarom is ervoor gekozen de 6 ‘vaak’-respondenten te vergelijken met 6
willekeurig gekozen ‘soms’-respondenten. Daarvan is een volgend overzicht te geven:
Vaak
Soms
Geslacht 1 man
1 man
5 vrouw
Leeftijd
5 vrouw
28, 30, 33, 34, 49, 52 25, 26, 28, 50, 52, 58
46
De verschillende leeftijden geven aan dat de variabele ‘vaak’ geen correlatie vertoond
met de variabele ‘jong’.
Om hypothese 5 “Respondenten die vaker Engels gebruiken geven sneller de voorkeur
aan [g] dan mensen die weinig Engels gebruiken” te kunnen beantwoorden, zijn voor
deze twee groepen enkel de resultaten van test 1 en 2 met elkaar vergeleken.
4.4.1. Resultaten test 1
Hieronder volgt per groep een overzicht van de woorden die tijdens test 1 werden
uitgesproken met een [ɣ].
‘Vaak’-respondenten
Uitspraak [ɣ]
1. globetrotter
///
3
2. cheeseburger /////
5
3. bungalow
/
1
4. grill
////
4
5. golf
//
2
6. graffiti
//
2
7. logo
//////
6
8. google
/
1
9. inloggen
//////
6
‘Soms’-respondenten
Uitspraak [ɣ]
1. groupies
/
1
2. globetrotter
///
3
3. cheeseburger /////
5
4. grill
////
4
5. golf
//
2
6. logo
//////
6
7. inloggen
//////
6
8. bingo
/
1
47
Tijdens het voorlezen van de testzinnen, werd er door de ‘vaak’-respondenten 30 keer
een [ɣ] uitgesproken; voor de ‘soms’-respondenten geldt dat de [ɣ] 28 keer werd
uitgesproken. Bij allebei de groepen wordt enkel bij de woorden logo en inloggen
unaniem voor de [ɣ] gekozen.
4.4.2. Resultaten test 2
Hieronder volgen eerst de testresultaten van de 6 respondenten die ‘vaak’ gebruik
maken van het Engels.
gadget
alleen met
[g]
//////
game
//////
gangster
/////
gap
//////
gate
//////
ghostwriter
//////
gig
/////
glitter
glamour
///
globetrotter
goal
/////
voorkeur voor
[g]
allebei mag
alleen met
[ɣ]
/
/
/
/////
//
/
/
///
//
/
/////
golf
gospel
///
gossip
////
//
gravel
///
/
groupie
////
//
glossy
////
//
google
/////
/
graffiti
/
gay
//////
giftshop
////
grill
voorkeur voor
[ɣ]
/
///
//
/
////
/
/
////
//
48
gimmick
alleen met
[g]
/////
voorkeur voor
[g]
/
allebei mag
grandslam
/////
/
grapefruit
/////
/
grizzlybeer
//
////
goodiebag
////
//
jogger
////
//
buggy
///
/
baggy
/////
bodyguard
//////
single
//////
winegum
//
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
//
/
/
///
logo
///
bungalow
/
/
///
trigger
///
//
/
beagle
/////
/
jungle
//////
slogan
////
hooligan
/////
/
mango
//
/
///
target
////
/
/
bingo
/
/
////
legging
/////
/
///
/
//
cheeseburger
//
inloggen
reggae
////
/
/
lipgloss
//
//
//
///
/
///
///
Voor 37 van de 48 woorden kiezen 3 of meer respondenten voor de optie ‘alleen met [g]’
of ‘voorkeur voor [g]’. Hiervan worden 9 woorden door alle respondenten beoordeeld
met de keuze ‘alleen met [g]’, deze woorden zijn in de tabel dikgedrukt. Voor slechts 3
woorden kiest meer dan de helft van de respondenten voor ‘voorkeur voor [ɣ]’ of ‘alleen
49
met [ɣ]’, deze woorden zijn schuingedrukt. Voor de overige 8 onderstreepte woorden
geldt dat de spreiding te groot is. Dit geeft het volgende overzicht:
Alleen met [g]
gadget, game, gap, gate, ghostwriter, gay, bodyguard,
single, jungle
Alleen met / voorkeur voor [ɣ]
inloggen, cheeseburger, logo
Geen eenduidige beoordeling
glitter, globetrotter, golf, graffiti, grill, grizzlybeer,
bungalow, bingo
De resultaten van de groep ‘soms’-respondenten is hieronder weergegeven.
gadget
alleen met
[g]
//////
voorkeur voor
[g]
allebei mag
game
//////
gangster
/////
gap
/////
gate
//////
ghostwriter
//////
gig
/////
/
glitter
//
/
glamour
/////
/
globetrotter
/
////
goal
//////
golf
/
/
gospel
////
//
gossip
//////
gravel
////
/
/
groupie
////
/
/
glossy
////
google
//////
graffiti
///
gay
//////
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
/
/
//
//
/
/
/
/
//
//
/
50
giftshop
alleen met
[g]
///
voorkeur voor
[g]
//
/
grill
//
/
/
gimmick
/////
/
grandslam
/////
/
grapefruit
//////
grizzlybeer
///
goodiebag
//////
jogger
/////
buggy
//////
baggy
//////
bodyguard
//////
single
//////
winegum
//
/
allebei mag
trigger
//////
beagle
//////
jungle
//////
slogan
/
/
/
////
//
/
///
/
//
alleen met
[ɣ]
/
logo
bungalow
voorkeur voor
[ɣ]
///
/
///
/
//
hooligan
////
//
mango
///
target
/////
/
bingo
///
/
legging
/////
/
cheeseburger
/
//
//
/
inloggen
/
/
/
//
//////
reggae
/////
/
lipgloss
///
//
/
Bij 43 van de 48 woorden kiezen 3 of meer respondenten voor ‘alleen met [g]’ of
‘voorkeur voor [g]’. Hiervan wordt bij maar liefst 17 woorden door alle 6 respondenten
51
gekozen voor de optie ‘alleen met [g]’, deze woorden zijn in de tabel dikgedrukt. Voor
slechts 2 woorden kiest een meerderheid van de respondenten voor ‘voorkeur voor [ɣ]’
of alleen met [ɣ]’, deze woorden zijn onderstreept. Voor de overige 3 woorden is de
spreiding te groot, deze zijn in de tabel schuingedrukt. Hieruit volgt de onderstaande
tabel:
Alleen met [g]
gadget, game, gate, ghostwriter, goal, gossip, google,
gay, grapefruit, goodiebag, buggy, baggy, bodyguard,
single, trigger, beagle, jungle
Alleen met / voorkeur voor [ɣ]
logo, inloggen
Geen eenduidige beoordeling
globetrotter, golf, cheeseburger
52
HOOFDSTUK 5 INTERPRETATIE
In dit hoofdstuk zullen de weergegeven resultaten uit hoofdstuk 4 besproken worden.
Daarbij zal gekeken worden of de vier hypothesen uit hoofdstuk 3 hiermee beantwoord
kunnen worden en of er dus een antwoord op de hoofdvraag geformuleerd kan worden.
De gestelde hoofdvraag was als volgt:
“Komen er niet zoveel leenwoorden met een stemhebbende velaire plosief [g] de
Nederlandse taal binnen, dat de gap die het Nederlandse klanksysteem kent zo
onderhand gevuld wordt.”
Om deze vraag te beantwoorden zullen eerst alle hypothesen apart besproken worden.
5.1 Hypothese 1
De eerst opgestelde hypothese is:
H1: Nieuwe Engelse leenwoorden met een [g] worden (bijna) niet meer aangepast aan
het Nederlandse klanksysteem. Dit zal blijken uit het behoud van de klank [g] in de
uitspraak van de leenwoorden.
Om deze vraag te kunnen beantwoorden is test 1 uitgevoerd, waarbij de respondent
zinnen met daarin leenwoorden met een [g] moest voorlezen. Uit de resultaten van deze
test blijkt dat voor het merendeel van de gegeven woorden de [g] inderdaad wordt
behouden. Slechts bij 5 van de 48 woorden werd door minimaal de helft van de
respondenten toch een [ɣ] gebruikt, waar de respondenten maar bij één woord, logo,
unaniem waren.
Woord
Aantal uitspraken met een [ɣ]
18. globetrotter
//////////
10
19. cheeseburger ////////////////
16
20. grill
///////////////
15
21. logo
////////////////////
20
22. inloggen
///////////////////
19
53
Aan de hand van deze resultaten kan hypothese 1 positief beantwoord worden:
leenwoorden met een velaire plosief [g] worden bijna niet meer aangepast aan het
Nederlandse klanksysteem.
5.2 Hypothese 2
Om te onderzoeken wat het behoud van de klank [g] betekent voor het beantwoorden
van de hoofdvraag, is een tweede test uitgevoerd waarbij per woord kon worden
aangegeven aan welke uitspraak de respondent de voorkeur gaf. Bij deze test is een
tweede hypothese opgesteld:
H2: mensen geven de voorkeur aan de [g]. In relatie tot de onderzoeksvraag toont dit
aan dat er een duidelijke voorkeur is voor het behoud van het leenfoneem [g], boven het
Nederlandse foneem [ɣ].
Op basis van de resultaten kan ook deze hypothese positief beantwoord worden. Voor
39 van de 48 woorden is door meer dan de helft van de respondenten de keuze gemaakt
voor ‘alleen met [g]’ of ‘voorkeur voor [g]’. Slechts voor 2 woorden, logo en inloggen,
kiest een meerderheid van de respondenten voor ‘alleen met [ɣ]’ of ‘voorkeur voor [ɣ]’.
Dit komt ook precies overeen met de resultaten van test 1, waarbij deze 2 woorden door
de meeste respondenten met een [ɣ] zijn uitgesproken. Voor de overige 3 woorden die
in test 1 door minimaal de helft van de respondenten met een [ɣ] is uitgesproken, was
de spreiding in test 2 te groot. Bij deze woorden kiezen veel respondenten voor de optie
‘allebei mag’, de verdeling ziet er als volgt uit:
globetrotter
alleen met
[g]
///
voorkeur voor
allebei mag
voorkeur voor alleen met
[g]
[ɣ]
[ɣ]
/
///////////// //
/
grill
////
/
cheeseburger //
//////////
////
/
////////
/////
/////
Verder hebben de respondenten bij 8 woorden unaniem de optie ‘alleen met [g]’
aangekruist. Het gaat om de volgende woorden:
54
Alleen met [g]
gadget, game, gate, ghostwriter, gay, bodyguard,
single, jungle
Concluderend kan gezegd worden dat de respondenten een duidelijke voorkeur geven
aan het behoud van de klank [g], boven het Nederlandse foneem [ɣ].
5.3 Hypothese 3
Bij een derde test werd de respondenten gevraagd in hoeverre zij de gegeven woorden
als Nederlands of Engels beoordelen. Zij konden dit aangeven op een schaal van 1
(Nederlands) tot en met 5 (Engels). De resultaten van deze test zijn belangrijk om de
derde hypothese te kunnen beantwoorden.
H3: ook de woorden die als Nederlands worden beoordeeld, worden met een [g]
uitgesproken. Dit oordeel zal belangrijk bijdragen aan het idee dat de gap in het
Nederlandse foneemsysteem opgevuld wordt.
Van de 48 woorden worden er maar 4 door meer dan de helft van de respondenten als
Engels beschouwd (keuze 4 of 5). Het gaat om de woorden gap, ghostwriter, gig en
gimmick. Deze woorden zijn in test 2 als volgt beoordeeld:
alleen met [g]
gap
voorkeur
voor [g]
/////////////////
allebei
mag
voorkeur
voor [ɣ]
/
/
/
/
alleen
met [ɣ]
ghostwriter ////////////////////
gig
////////////////
///
gimmick
/////////////////
/
Voor deze 4 woorden geldt dus dat meer dan de helft van de respondenten kiest voor
een uitspraak ‘alleen met [g]’.
Voor 35 woorden kiest een meerderheid van de respondenten voor optie 1 of 2, dus ‘x is
een Nederlands woord’. Hiervan worden 29 woorden door meer dan de helft van de
respondenten beoordeeld met keuze 1. Hieronder volgt een overzicht van de
55
beoordeling van deze 29 woorden in test 2. Er zijn 3 woorden die in test 3 unaniem met
keuze 1 werden beoordeeld, deze woorden zijn dikgedrukt.
alleen met [g]
glitter
///////
voorkeur
allebei mag
voor [g]
///
/////////
voorkeur
voor [ɣ]
/
globetrotter
///
/
goal
//////////////////
//
golf
//
//
/////////////
gospel
//////////////
//
////
gravel
////////////
///
/////
google
///////////////////
graffiti
////////
gay
////////////////////
grill
////
grapefruit
//////////////////
grizzlybeer
/////////
//
jogger
/////////////////
///
buggy
/////////////////
/
//
bodyguard
////////////////////
single
////////////////////
winegum
///////
///
//////////
/////////////
//
/
/
//
////
/
/
//////
/////////////
////
////////
//
//////
/
///
/////////
/
//////////
//
logo
/////////
bungalow
//////
jungle
////////////////////
slogan
////////////
//
hooligan
////////////////
////
mango
//////////
/
////////
bingo
//////////
////
/////
legging
//////////////////
/
/
cheeseburger //
////////
inloggen
reggae
/////////////////
alleen met [ɣ]
//
/
/
/////
/////
////
////////////////
/
56
alleen met [g]
lipgloss
///////////
voorkeur
allebei mag
voor [g]
////
/////
voorkeur
voor [ɣ]
alleen met [ɣ]
Van de 29 woorden die door de meerderheid van de respondenten als Nederlands zijn
beschouwd, zijn er 3 waarbij het merendeel van de respondenten de voorkeur geeft aan
uitspraak met een [ɣ]. Deze 3 woorden, logo, cheeseburger, en inloggen, zijn in de tabel
onderstreept. Voor 6 woorden geldt dat de spreiding te groot is, deze woorden zijn in de
tabel schuingedrukt. Bij de overige 20 woorden wordt dus door meer dan de helft van de
respondenten de voorkeur gegeven aan uitspraak met een [g]. Dit geeft aan dat woorden
die als Nederlands beoordeeld worden ook de voorkeur krijgen van uitspraak met een
[g] boven uitspraak met een [ɣ].
Andersom bekeken zijn de 8 woorden waarbij in test 2 unaniem voor ‘alleen met [g]’ is
gekozen, in test 3 als volgt beoordeeld.
gadget
Nederlands woord
1
/////
2
//////
////
///
Engels woord
5
//
game
//////////
////
//
///
/
gate
/////
///
////
////
////
//
/////
/////
////////
/
//
ghostwriter
3
gay
///////////
///
///
bodyguard
////////////
////
////
single
//////////////////
//
jungle
////////////////
///
4
/
Van deze woorden is alleen ghostwriter door meer dan de helft van de respondenten als
een Engels woord beoordeeld. Voor het woord gate is de spreiding te groot, de overige 6
woorden worden door een meerderheid beoordeeld als een Nederlands woord. Dit
toont aan dat de testwoorden die beoordeeld zijn met de keuze ‘alleen met [g]’ toch als
Nederlands beschouwd worden.
57
Tot slot volgt nog een overzicht van de beoordeling van de woorden die in test 1 door
minstens de helft van de respondenten met een [ɣ] is uitgesproken. Achter de woorden
staat tussen haakjes door hoeveel personen de uitspraak [ɣ] is gebruikt.
globetrotter (10)
Nederlands woord
1
///////////
///
////
/
Engels woord
5
/
grill (15)
//////////////
//
/
//
/
logo (20)
////////////////////
cheeseburger (16)
////////////////
////
inloggen (19)
///////////////////
/
2
3
4
Het woord logo dat in test 1 door alle respondenten met een [ɣ] is uitgesproken, wordt
in deze test ook door alle respondenten als Nederlands beschouwd. Ook de andere
woorden worden door de meerderheid van de respondenten als een Nederlands woord
beoordeeld.
Uit de resultaten van test 3 en de vergelijking met de resultaten van test 1 en 2, blijkt dat
ook hypothese 3 positief beantwoord kan worden. Niet alleen woorden die een voorkeur
krijgen voor de [ɣ] worden als Nederlands beschouwd. Ook woorden die een voorkeur
krijgen voor uitspraak met de [g] zijn door de respondenten als Nederlands beoordeeld.
In relatie tot de onderzoeksvraag toont dit aan dat de velaire plosief [g] niet alleen
behouden wordt, maar ook geaccepteerd woord als Nederlands klank. Dit is een bijdrage
aan het idee dat de gap in het Nederlandse foneemsysteem door het gebruik van deze
leenwoorden langzaam gevuld wordt.
5.4 Hypothese 4
In deze paragraaf volgt kort een vergelijking van de testresultaten van de jongste en de
oudste groep. Met deze resultaten wil ik kijken of ook hypothese 4 te beantwoorden is.
H4: Jongeren gebruiken vaker de [g] dan ouderen. Daarbij beschouwen jongeren
woorden met deze klank vaker als Nederlands.
Hieronder volgt eerst een vergelijking van de resultaten van test 1.
58
Uitspraak [ɣ] jongste groep Uitspraak [ɣ] oudste groep
1. gig
// 2
2. groupies
/1
3. glossy
/1
4. globetrotter
/// 3
/// 3
5. cheeseburger ///// 5
/// 3
6. grill
//// 4
///// 5
7. gap
/1
8. golf
/// 3
9. graffiti
/1
10. logo
///// 5
/1
///// 5
11. google
/1
12. gimmick
/1
13. inloggen
///// 5
//// 4
14. bingo
Totaal
/ 1
27
28
Op het eerste gezicht lijkt het of de oudste groep vaker de klank [ɣ] heeft uitgesproken,
maar de totalen laten zien dat dit niet het geval is. De spreiding is bij de oudste groep
echter veel groter. De woorden die de jongste groep met een [ɣ] uitspreekt zijn, behalve
het woord graffiti, een subset van de woorden die door de oudste groep met een [ɣ]
wordt uitgesproken. Deze resultaten bevestigen hypothese 4 niet, de [g] wordt niet
vaker gebruikt door jongeren.
Een verdere vergelijking kan gemaakt worden op basis van de resultaten van test 2.
Daarvoor volgt hieronder een tabel. De aantallen die worden weergegeven kunnen niet
worden opgeteld tot een totaal. De punten 2, 3 en 5 resulteren in de complete
woordengroep van 48, de punten 1 en 4 zijn een verdere uitsplitsing.
Jongste groep Oudste groep
1. Alleen met [g]
16
18
2. Alleen met / voorkeur voor [g] 39
42
59
3. Alleen met / voorkeur voor [ɣ] 4
3
4. Alleen met [ɣ]
1
5. Geen duidelijke voorkeur
5
3
De verschillen zijn klein, maar dat gezegd hebbend kunnen deze resultaten zo worden
geïnterpreteerd dat niet de jongste groep maar de oudste groep een voorkeur heeft voor
de uitspraak met een [g]. Voor 42 van de 48 woorden geeft een meerderheid van de
oudere respondenten de voorkeur aan de [g], bij de jongste groep is dit bij 39 woorden
het geval. Voor 18 woorden maakt de oudste groep unaniem de keuze voor ‘alleen met
[g]’, bij de jongste groep geldt dit voor 16 woorden. Het gaat hierbij om de volgende
woorden.
Jongste groep Oudste groep
gadget
gadget
game
game
gate
gate
ghostwriter
ghostwriter
goal
goal
gossip
glossy
google
gay
gay
grandslam
grapefruit
goodiebag
goodiebag
buggy
baggy
baggy
bodyguard
bodyguard
single
single
trigger
beagle
beagle
jungle
jungle
target
legging
reggae
60
De vergelijking van de resultaten van test 1 en 2 ontkracht dus het eerste deel van
hypothese 4, of beter andersom: deze hypothese wordt niet bevestigd. Hoewel de
verschillen klein zijn, kan er gezegd worden dat, als er al iets gebeurde, ouderen in
vergelijking met jongeren vaker de voorkeur aan een uitspraak met de [g] gaven.
Voor het tweede deel van hypothese 4 zijn de resultaten van test 3 vergeleken. Hiervan
is in onderstaande tabel een overzicht gemaakt. Ook voor deze tabel geldt dat de punten
1 en 4 een verdere uitsplitsing weergeven en niet kunnen worden opgeteld voor het
totaal.
Jongste groep Oudste groep
1. Nederlands woord keuze 1
9
8
2. Nederlands woord keuze 1 of 2 34
30
3. Engels woord keuze 4 of 5
9
7
4. Engels woord keuze 5
5. Geen duidelijke voorkeur
1
7
9
Uit deze tabel blijkt dat een meerderheid van de jongste groep 34 woorden als
Nederlands beoordeelt, tegenover 30 woorden bij de oudste groep. Bij punt is
aangegeven hoeveel woorden unaniem met keuze 1 werden beoordeeld. Het merendeel
van de oudste groep beoordeelt daarbij 9 woorden als Engels, bij de jongste groep zijn
dit 7 woorden. Hieronder volgt nog een overzicht van de woorden die unaniem
beoordeeld zijn als Nederlands en de woorden die door de meerderheid als Engels
worden beschouwd. Uit deze tabellen blijkt dat de woorden door de beide groepen heel
anders beoordeeld worden. Bij de woorden die met keuze 1 zijn beoordeeld komen er
maar 4 overeen, bij de woorden die met keuze 4 of 5 zijn beoordeeld zijn dit er 5.
Uit de resultaten van test 3 blijkt dat jongeren woorden iets vaker beoordelen als
Nederlands en ouderen iets vaker als Engels. De verschillen zijn echter niet heel groot.
Hypothese 4 is daarmee niet overtuigend bevestigd. Het is duidelijk dat voor een
eenduidiger antwoord de testgroep groter zou moeten zijn.
61
Nederlands woord – 1
Jongste groep Oudste groep
Engels woord – 4 of 5
Jongste groep
goal
grapefruit
gadget
gap
gap
buggy
single
gate
ghostwriter
winegum
logo
Oudste groep
logo
bungalow
mango
mango
bingo
bingo
legging
legging
gig
gig
gossip
gossip
giftshop
gimmick
gimmick
grandslam
goodiebag
inloggen
goodiebag
baggy
reggae
lippgloss
5.5 Hypothese 5
Om tot slot hypothese 5 te kunnen beantwoorden, zijn de testresultaten van de 6
respondenten die ‘vaak’ gebruik maken van het Engels, vergeleken met 6 willekeurig
gekozen respondenten die ‘soms’ gebruik maken van het Engels.
H5: Respondenten die vaker Engels gebruiken geven sneller de voorkeur aan [g] dan
mensen die weinig Engels gebruiken.
Wanneer de resultaten van test 1 naast elkaar worden gelegd, volgt daaruit
onderstaande tabel.
Uitspraak [ɣ] ‘vaak’- groep Uitspraak [ɣ] ‘soms’-groep
1. groupies
2. globetrotter
/1
/// 3
3. cheeseburger ///// 5
/// 3
///// 5
62
4. bungalow
/1
5. grill
////4
//// 4
6. golf
// 2
// 2
7. graffiti
// 2
8. logo
////// 6
9. google
/1
10. inloggen
////// 6
////// 6
////// 6
11. bingo
Totaal
/ 1
30
28
Uit deze tabel blijkt dat de eerste intuïtie van de proefpersonen grotendeels gelijk is. Er
zitten geen grote verschillen tussen de woorden die met een [ɣ] worden uitgesproken, of
het aantal keer dat dit gedaan wordt. Ook toont dit overzicht aan dat de ‘vaak’respondenten iets vaker een [ɣ] gebruiken dan de ‘soms’-respondenten. Op basis van
deze eerste testresultaten is hypothese 5 dus niet juist. Om de vraag verder te bekijken
zijn hieronder nog de resultaten van test 2 weergegeven, waar de respondenten voor
alle 48 woorden konden aangeven of zij de voorkeur gaven aan uitspraak met een [g] of
met een [ɣ].
‘Vaak’-respondenten
Alleen met [g] (9)
gadget,
game,
gap,
gate,
ghostwriter,
gay,
bodyguard, single, jungle
Alleen met / voorkeur voor [ɣ] (3)
inloggen, cheeseburger, logo
Geen eenduidige beoordeling (8)
glitter, globetrotter, golf, graffiti, grill, grizzlybeer,
bungalow, bingo
‘Soms’-respondenten
Alleen met [g] (17)
gadget, game, gate, ghostwriter, goal, gossip,
google, gay, grapefruit, goodiebag, buggy, baggy,
bodyguard, single, trigger, beagle, jungle
Alleen met / voorkeur voor [ɣ] (2)
logo, inloggen
Geen eenduidige beoordeling (3)
globetrotter, golf, cheeseburger
63
Uit deze twee tabellen blijkt meteen dat hypothese 5 op basis van de testresultaten
ontkracht is. De ‘soms’-respondenten kiezen bij maar liefst 17 woorden voor de optie
‘alleen met [g]’, tegenover 9 woorden bij de ‘vaak’-respondenten; dit is bijna de helft
minder. Een verklaring hiervoor kan zijn dat tussen de keuzes ‘vaak’ en ‘soms’ geen
groot verschil zit; een duidelijker resultaat zou behaald kunnen worden door
respondenten te testen die ‘altijd’ of ‘nooit’ Engels gebruiken.
5.6 Minimaleparentest
Zoals aangegeven in Hoofdstuk 1, kan een klank een foneem genoemd worden als deze
betekenisonderscheidend is. In de inleiding van deze scriptie is hiervoor als voorbeeld
het woord goal gebruikt. Zoals hieronder aangegeven is er voor dit woord een grote
voorkeur voor behoud van de klank [g] en wordt het verder beoordeeld als een
Nederlands woord. Een vergelijking tussen [g]oal ([gol]), [k]ool ([kol]) en [p]ool ([pol])
laat daarbij zien dat de [g] een betekenisonderscheidende klank is.
alleen met [g]
goal
//////////////////
goal
Nederlands woord
1
//////////////////
voorkeur
voor [g]
//
allebei mag
voorkeur
voor [ɣ]
2
3
4
alleen met [ɣ]
Engels woord
5
//
Andere leenwoorden gebruikt bij dit onderzoek die in aanmerking komen voor een
(near) minimaleparentest staan hieronder weergegeven.
alleen met [g]
voorkeur
voor [g]
allebei
mag
voorkeur
voor [ɣ]
2
3
4
alleen met [ɣ]
gate
////////////////////
gay
////////////////////
game
////////////////////
gate
Nederlands woord
1
/////
///
////
////
Engels woord
5
////
gay
///////////
///
///
/
//
game
//////////
////
//
///
/
64
Gate, gay en game zijn woorden die bij test 2 unaniem werden beoordeeld met de keuze
‘alleen met [g]’. Voor gay en game geldt dat zij door meer dan de helft van de 20
respondenten als een Nederlands woord worden beschouwd; voor gate is de spreiding
wat groter. Ook voor deze 3 woorden zijn (near) minimale paren te bedenken. Het
woord [g]ate ([get]) kan vergeleken worden met [k]eet ([ket]) of [n]eet ([net]). Het
woord [g]ay ([ge]) kan vergeleken worden met [m]ee ([me]) of [n]ee ([ne]). Het woord
[g]ame ([gem]) kan vergeleken worden met [z]eem ([zem]) of [n]eem ([nem]). Deze
woorden geven in combinatie met de onderzoeksresultaten van deze scriptie aan, dat de
[g] niet alleen behouden wordt in het Nederlands, maar ook kan worden gezien als een
betekenisonderscheidende klank.
5.7 Optimality Theory
Zoals besproken in Hoofdstuk 2, wordt het ontbreken van de stemhebbende velaire
plosief [g] in OT verklaard door de markedness constraint *g. Vanwege de default stand
faithfulness > markedness en het gebrek aan positieve evidentie, staat deze constraint in
het Nederlands hoger geordend, zoals aangegeven in onderstaand tableau.
Tableau 8
/[g]oal/
MAX
1. [g]oal
*g
ID-Voice
Ident-IO
*
*
*!
2. [γ]oal 3. [k]oal
4. oal
ID-Continuant
*!
*!
*
*
*
Het behoud van de klank [g], zoals aangetoond met de testresultaten, betekent ook dat
deze constraintvolgorde veranderd: op basis van positieve evidentie van de vele
leenwoorden die de Nederlandse taal binnenkomen, kan de constraint *g lager
herordend worden. Dit resulteert in een zelfde constrainthiërarchie als het Engels voor
deze woorden hanteert, en is weergeven in onderstaand tableau.
65
Tableau 9
/[g]oal/
MAX
ID-Voice
ID-Continuant
Ident-IO
1. [g]oal *
2. [γ]oal
*!
3. [k]oal
4. oal
*g
*!
*!
*
*
*
*
66
CONCLUSIE
Zoals besproken in deze scriptie kent het Nederlandse foneemsysteem een gap, namelijk
het ontbreken van de stemhebbende velaire plosief [g]. Door middel van een
beschrijving van het Nederlandse foneemsysteem is deze gap nader toegelicht. Ook is
het ontbreken van de [g] bekeken vanuit een meer taaltheoretische perspectief door
middel van Optimality Theory. Het doel van deze scriptie was het nader onderzoeken
van deze gap en beantwoorden of deze gap in het Nederlands ‘opgevuld’ wordt. De
centrale vraag die hier bij hoort is in Hoofdstuk 1 als volgt geformuleerd:
“Komen er niet zoveel leenwoorden met een stemhebbende velaire plosief [g] de
Nederlandse taal binnen, dat de gap die het Nederlandse klanksysteem kent zo
onderhand gevuld wordt.”
Om deze vraag te kunnen beantwoorden is een onderzoek bestaande uit drie testen
uitgevoerd. Deze testen moesten aantonen of de klank [g] in leenwoorden behouden
wordt en of woorden met deze klank als Nederlands worden beschouwd. Uit de
resultaten is gebleken dat het grootste deel van de in het onderzoek gebruikte
leenwoorden zowel met een [g] werden uitgesproken alsmede als een Nederlands
woord werden beschouwd. Ook een nadere analyse van de resultaten, samen met het
beantwoorden van de verschillende hypothesen, toonde aan dat de gestelde
onderzoeksvraag positief beantwoord kon worden. De gap in het foneemsysteem wordt
zo onderhand opgevuld; dit werd verder zichtbaar na het bespreken van verschillende
(near) minimale paren die uit de onderzoeksresultaten naar voren kwamen. Deze
minimale paren geven aan dat de [g] niet alleen behouden wordt, maar ook kan worden
gezien als een betekenisonderscheidende klank.
De testgroep was verder niet divers genoeg om de onderzoeksvraag uitgebreid vanuit
een sociolinguïstisch oogpunt te bekijken. Voor de variabelen die wel besproken zijn,
‘leeftijd’ en ‘gebruik van het Engels’, kwamen geen grote verschillen naar voren.
Hiervoor is het nodig het onderzoek af te nemen bij een groter aantal respondenten.
67
68
LITERATUUR
Archangeli, D. (1997) “Optimality Theory: An Introduction to Linguistics in the 1990s.”
In D. Archangeli and D. Terence Langendoen (eds.), Optimality Theory, an Overview.
Blackwell Publ., Malden, Mass., pp.1-32.
Blancquart, E. (1962). Praktische Uitspraakleer van de Nederlandse Taal. Antwerpen, De
Sikkel.
Blevins, J. (2004). Evolutionary phonology: The emergence of sound patterns. Cambridge:
Cambridge University Press.
Boersma, P. (1997). Sound Change in Functional Phonology. Rutgers Optimality Archive
237
Boersma, P. (1997b). Inventories in Functional Phonology. Rutgers Optimality Archive
232
Booij, G. (1995). The Phonology of Dutch. Oxford, Clarendon Press.
Chomsky, Noam & Halle, Morris. (1968). The sound pattern of English. Harper and Row
Cohen, A., Ebeling, L., Fokkema, A. & Van Holk, A. G. F. (1972). Fonologie van het
Nederlands en het Fries. ’s Gravenhage, Martinus Nijhoff.
Dekkers, Joost, Van der Leeuw, F. & Van de Weijer, J. (2000). Optimality Theory.
Phonology, Syntax, and Acquisition. Oxford University Press
Jacobs, H. & Gussenhoven, C. (2000). Hoofdstuk 5: Loan Phonology: Perception,
Salience, the Lexicon and Optimality Theory.
Gussmann, E. (2002). Phonology. Analysis and Theory. Cambridge, University Press.
69
Heeroma, K. (1935). Hollandse dialektstudies. Proefschrift
Kager,
R.W.J.
&
Bezooijen,
R.
van
(1998).
Linguistics
in
the
Netherlands.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Koenen, L & Smits, R. (1992). Peptalk. De Engelse woordenschat van het Nederlands. Nijgh
& Van Ditmar, Amsterdam.
Kooij, J. & Van Oostendorp, M. (2003). Fonologie. Uitnodiging tot de klankleer van het
Nederlands. Amsterdam University Press.
Lombardi, L. (1995). “Laryngeal Neutralization and Syllable Wellformedness.” Natural
Language and Linguistic Theory. 13 pp. 39-74
Lombardi, L. (1999). "Positional Faithfulness and Voicing Assimilation in Optimality
Theory.” Natural Language and Linguistic Theory. 17, pp. 267-302
McCarthy, John J. (2002). A thematic guide to Optimality Theory. Cambridge University
Press.
McCarthy, John J. (2008). Doing Optimality Theory. Applying Theory to Data. Blackwell
Publishing.
McCully, C. (2009). The Sound Structure of English. An Introduction. Cambridge,
University Press.
Phillipa, M., Debrabandere, F. & Quak, A. (2005). Etymologisch woordenboek van het
Nederlands. Amsterdam University Press
Posthumus, J. (1986). A description of a Corpus of Anglicisms. Anglistisch Instituut,
Groningen.
70
Prince, Alan & Smolensky, Paul (1993). Optimality Theory: Constraint Interaction in
Generative Grammar.
Prince, Alan & Smolensky, Paul (2004). Optimality Theory. Constraint Interaction in
Generative Grammar. Blackwell Publishing.
Rietveld, A. C. M. & Van Heuven, V. J. (2001) Algemene Fonetiek. Bussum, Uitgeverij
Coutinho.
Schönfeld, M. (1970). Historische grammatica van het Nederlands. (editie A. van Loey).
Zutphen, N.V. W.T. Thieme & Cie
Smolensky, P. (1996). “The Initial State and ‘Richness of the Base’ in Optimality Theory.”
Van den Berg, B. (1974). Foniek van het Nederlands. Den Haag, Van Goor Zonen.
Zonneveld, W. (2013). Football wordt voetbal. De vroegste geschiedenis van
voetbalvocabulair in het Nederlands - lexicologie, fonologie, morfologie. Nederlandse
taalkunde, 18(1), 65-86.
71
BIJLAGE 1
VOORLEESZINNEN
1. Ouders klagen als hun kinderen teveel games spelen.
2. De acteurs kregen een goodiebag met daarin verschillende gadgets.
3. De baby lag in de buggy te slapen.
4. Bij de gig waren veel groupies aanwezig.
5. In een glossy staat vaak gossip over buitenlandse beroemdheden.
6. De juwelier verkocht een duur horloge en een parelketting.
7. Het Amerikaanse gospelkoor zong veel bekende liederen.
8. Je kunt een gangster vaak herkennen aan zijn vele tattoos en zijn baggy broek.
9. De familie van de globetrotter stond vol verwachting bij gate 2 op zijn thuiskomst te
wachten.
10. De dikke man at de cheeseburger in korte tijd op
11. In de achtertuin van de gehuurde bungalow stond een barbecue met een grill.
12. De nieuwe rockband had meteen veel fans.
13. De man kocht in de giftshop een bos bloemen voor zijn vrouw.
14. De gap was met een grote sprong te overbruggen.
15. De president werd beschermd door twee bodyguards.
16. Volgens velen bestaat het leven van een ster enkel uit glitter en glamour.
17. De enige goal in de wedstrijd werd in de laatste minuut gescoord.
18. De sport golf is vooral populair bij mannen.
19. Datingsites zijn tegenwoordig erg populair.
20. In romantische films vinden single vrouwen op het laatst altijd de ware.
21. De sportieve jogger probeerde zijn tijd te verbeteren.
22. Een beloning kan in sommige gevallen als trigger werken.
23. De hangjongeren tekenden graffiti op de muur langs de snelweg.
24. Het logo van het bedrijf is aan vernieuwing toe.
25. Google is een veelgebruikte zoekmachine.
26. Eigenlijk weet iedereen dat junkfood niet gezond is.
27. De bergbeklimmer zag een grizzlybeer.
72
28. De jungle is erg dichtbegroeid.
29. Niet iedereen vindt de legging even mooi.
30. De verkoper wilde graag zijn target halen.
31. De vrouw kocht op de markt twee grapefruits, appels en een mango.
32. De beagle is een ideale gezinshond.
33. De trainer gaf zijn team nog snel een peptalk.
34. Het meisje kocht lipgloss en oogschaduw bij de drogist.
35. Reclames maken veel gebruik van korte slogans.
36. De hooligan kreeg een stadionverbod.
37. De muzieksoort reggae is afkomstig van Jamaica.
38. De kinderen kregen onderweg een zak winegums om te delen.
39. Het grandslamtoernooi op gravel werd door de Amerikaanse tennisser gewonnen.
40. Voor de bruiloft hoefde alleen de catering nog geregeld te worden.
41. Volgens sommigen zijn 3D films slechts een gimmick.
42. De gebruiker had moeite met inloggen, en moest een nieuw wachtwoord aanmaken.
43. Een man met vrouwelijke eigenschappen wordt vaak bestempeld als gay.
44. Een ghostwriter schrijft onder andermans naam.
45. Met bingo kunnen veel prijzen gewonnen worden.
73
INVULVEL TEST 2
alleen met
[g]
voorkeur voor
[g]
allebei mag
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
alleen met
[g]
voorkeur voor
[g]
allebei mag
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
gadget
game
gangster
gap
gate
ghostwriter
gig
glitter
glamour
globetrotter
goal
golf
gospel
gossip
gravel
groupie
glossy
google
graffiti
gay
giftshop
grill
gimmick
grandslam
grapefruit
grizzlybeer
goodiebag
jogger
74
alleen met
[g]
voorkeur voor
[g]
allebei mag
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
alleen met
[g]
voorkeur voor
[g]
allebei mag
voorkeur voor
[ɣ]
alleen met
[ɣ]
buggy
baggy
bodyguard
single
winegum
logo
bungalow
trigger
beagle
jungle
slogan
hooligan
mango
target
bingo
legging
cheeseburger
inloggen
reggae
lipgloss
75
INVULVEL TEST 3
Nederlands
woord
1
2
3
4
Engels
woord
5
gadget
game
gangster
gap
gate
ghostwriter
gig
glitter
glamour
globetrotter
goal
golf
gospel
gossip
gravel
groupie
glossy
google
graffiti
gay
giftshop
grill
gimmick
grandslam
grapefruit
grizzlybeer
goodiebag
jogger
76
Nederlands
woord
1
2
3
4
Engels
woord
5
buggy
baggy
bodyguard
single
winegum
logo
bungalow
trigger
beagle
jungle
slogan
hooligan
mango
target
bingo
legging
cheeseburger
inloggen
reggae
lipgloss
77
INVULVEL BIJ TEST 1 (alleen voor de onderzoeker)
Uitspraak [g] Uitspraak [ɣ]
games
goodiebag
gadgets
buggy
gig
groupies
glossy
gossip
gospelkoor
gangster
baggy
globetrotter
gate
cheeseburger
bungalow
grill
giftshop
gap
bodyguards
glitter
glamour
goal
golf
single
jogger
trigger
graffiti
logo
google
78
Uitspraak [g] Uitspraak [ɣ]
grizzlybeer
jungle
legging
target
grapefruits
mango
beagle
lipgloss
slogans
hooligan
reggea
winegums
grandslamtoernooi
gravel
gimmick
inloggen
gay
ghostwriter
bingo
INVULVEL ALGEMENE GEGEVENS
Geslacht: _________________________
Leeftijd: _____________________
Geboorteplaats: ______________________________
Huidige woonplaats: ______________________________
Tweetalig: ja / nee (tweede taal: ______________________________)
Gebruik van het Engels in het dagelijks leven: altijd – vaak – soms – nooit
Handtekening respondent: ___________________________________________
79
80

Inclusie Instructie CQ-index Fysiotherapie Hoeveel (e

werkblad ezel + kikker

Waarom managers ook getraind moeten worden

Beste ouders, Wij zijn begonnen aan thema 6 van taal. Het

meer info - Cileke Angenent

Artikel - Vogelwerkgroep Arnhem

Resultaten enquete.

Categoriekaarten ZLKLS groep 3

Bijlage 2: UA - Cultuur, Jeugd, Sport en Media

uitslagen - Schoolexamensvo.nl