Wetenschap Wetenschappers zullen dit onderzoek nooit uitvoeren, al zijn Experiment niet toegestaan de resultaten nog zo interessant Wat zouden onderzoekers doen als ze hun geweten konden uitschakelen? We besloten het te vragen. Het resultaat: 11 onethische experimenten op een rij. En nee, niemand heeft dergelijk onderzoek werkelijk op de agenda staan. 7 TEKST: RIK KUIPER W etenschap is een spel met strenge regels. Dat maakt het acceptabel, maar soms ook ingewikkeld. Ethiek legt immers beperkingen op. Maar wat houden die beperkingen eigenlijk in? Tijd voor een gedachten experiment, vonden we. En dus stuurden we circa vijftig hoogleraren een voorzich tige e-mail. Daarin stelden we de volgende vraag: ‘Stel er bestaat geen ethiek. En geld speelt geen rol. Van welk, in werkelijkheid onethisch geacht experiment, zou je dan graag de uitkomst willen weten?’ De reacties waren divers. De meeste hoogleraren reageerden gewoon nooit. Anderen meldden zich keurig af: geen tijd. Een Groningse hoogleraar maakte zich er met een grap vanaf. ‘Ik heb een experiment in gedachten dat zo verschrikkelijk onethisch is, dat ik het u niet ga vertellen, omdat ik dan niet meer zonder gevaar voor eigen leven over straat kan.’ En een enkeling reageerde ronduit gekwetst. ‘Sorry, ik kan hier niets mee: onethische wetenschap is slechte wetenschap’, schreef een gerenommeerd fysicus. Het eenregelige antwoord van een tweeling onderzoeker: ‘Ik wens hier niet aan deel te nemen.’ En een hoogleraar kernfysica Lees op de 26 10/2007 liet het volgende weten: ‘De uitgangspositie van uw vraag stuit mij in die mate tegen de borst, dat ik niet aan het beantwoorden ervan toekom.’ Maar er waren ook positieve reacties. ‘Leuk om daarover te fantaseren’, mailde de Nijmeegse sociaal-psycholoog Roos Vonk direct. ‘Bedankt voor dit oneerbare voorstel’, schreef de Rotterdamse hoogleraar moleculaire genetica Jan Hoeijmakers. Maar het meest enthousiast van allemaal was hersenonderzoeker Dick Swaab, die het verzoek als een uitnodiging zag om zijn fantasie de vrije loop te laten. ‘Ik zou graag weefsel uit het voorste deel van de hersenen van een bonobo willen transplanteren naar het brein van Rita Verdonk en Geert Wilders’, schreef hij. ‘Zo wil ik nagaan of dit hen zou omtoveren tot fatsoenlijke primaten met begrip voor anderen.’ Vervolgens legde hij uit dat bonobo’s hun conflicten oplossen door de liefde met elkaar te bedrijven. Maar had het ook weten schappelijke waarde, wilden we weten. Hij dacht er heel even over na. Vervolgens begon hij te lachen. ‘Ik vrees dat dit totaal geen nieuwe inzichten oplevert. Maar ik zou er een hoop lol aan beleven. En veel mensen met mij.’ [email protected] volgende pagina’s welke 11 onethische experimenten wetenschappers kozen 27 10/2007 000 0 Wetenschap Wat zijn de gevolgen van een leven lang alleen maar fastfood eten? Experiment: 1 Mest kinderen vet 0 Wie? Jaap Seidell is hoogleraar voeding en gezondheid aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Daarnaast is hij directeur van het Onderzoeks centrum Preventie Overgewicht in Zwolle. Welk experiment? ‘Ik zou eeneiige tweelingen op vroege leeftijd splitsen. De ene helft krijgt 20 jaar lang voeding volgens de schijf van 5, de andere helft eet veel fastfood. Verder hebben ze een vergelijkbaar leven: ze moeten evenveel sporten en dezelfde gezondheidszorg krijgen. Daarom kunnen we ze het beste opsluiten in een soort inrichting. Vervolgens kijken we of de ene groep meer gezondheidsproblemen heeft dan de andere groep.’ Waarom onethisch? ‘Tweelingen moet je niet scheiden, kinderen niet opsluiten. Bovendien is niet duidelijk welke gezondheidsschade je tijdens zo’n onderzoek bij de proefpersonen aanricht.’ Hoezo relevant? ‘De invloed van voeding op de gezondheid is moeilijk te onderzoeken. We kunnen mensen vragen hun eetgewoonten bij te houden. Vervolgens kijken we wie kanker of hart- en vaatziekten krijgt. Maar daar zitten veel haken en ogen aan. Zo is bekend dat veel dikke mensen meer eten dan ze rapporteren. Bovendien worden de ziekten niet alleen door voeding veroorzaakt. Er speelt veel meer mee. Hoogopgeleiden hebben vaak gezondere eetgewoonten dan lageropgeleiden. Bovendien laten ze zich vaker controleren bij een dokter. Ze roken minder, sporten meer en hebben veiligere seks. Daar door is lastig vast te stellen wat de invloed is van alleen gezond eten. Met dit onder zoek kun je al die problemen omzeilen.’ Experiment: Stop alle dopingcontroles Wie? Harm Kuipers is hoogleraar bewegingsweten schappen aan de Universiteit van Maastricht. In 1975 werd hij wereldkampioen allround schaatsen in Oslo. Momenteel is hij lid van Medische Commissie van de Inter nationale Schaatsunie. Welk experiment? ‘Ik ben benieuwd wat er gebeurt als het gebruik van doping in de sport wordt toegestaan. Wetenschappers zouden de sporters moeten volgen en hun prestaties moeten meten. Zo kunnen we achterhalen wat de echte effecten op de prestaties zijn.’ Waarom onethisch? ‘Je stelt de sporters bloot aan grote risico’s. Ze zullen van alles proberen, tot gendoping aan toe. Waarschijnlijk gaan ze 000 09/2007 2 Experiment: Geef iedereen een Hummer (en ontwricht het klimaat) 3 Wie? Will de Ruijter, hoogleraar fysische oceanografie aan de Universiteit Utrecht. Welk experiment? ‘De mensheid is al goed bezig met de opwarming van de aarde, maar het is wel een beetje saai dat het zo langzaam gaat. Want het wordt in een mensenleven maar een paar graden warmer, en de zeespiegel stijgt slechts enkele decimeters. Ik zou het klimaat graag naar een ander evenwicht zien springen. Maar daarvoor moeten we de opwarming wel verder aanzwengelen. Hoe? Stimuleer mensen om veel te stoken en laat iedereen in een Hummer rijden. Zo pompen we in korte tijd veel meer broeikasgassen in de atmosfeer. Tegelijk bedekken we de ijskappen met roet, waardoor ze het zonlicht beter absorberen en sneller smelten.’ Waarom onethisch? ‘Een flinke, snelle klimaatverandering geeft ongetwijfeld veel sociale onrust. De aarde krijgt te maken met onleefbare droogtegordels en ijsgordels. De kustzones, waar veruit de meeste mensen wonen, komen onder de zeespiegel te liggen. Daardoor ontstaan volksverhuizingen en bijbehorende oorlogen om land. Wij blijven heus niet in Nederland wachten tot het echt onleefbaar is. Voor die tijd zijn we vertrokken.’ Waarom relevant? ‘Momenteel kunnen we moeilijk voorspellen hoe snel het klimaat reageert op veranderingen. Tijdens dit experiment moeten we alles goed in de gaten houden: met satellieten in de ruimte en boeien vol meetinstrumenten in de oceaan. Wat ik verwacht? In het huidige evenwicht stroomt warm water in de bovenste lagen van de oceaan naar het noorden en tegelijkertijd gaat in diepere lagen koud water terug naar het zuiden. Door het smelten van de ijskappen worden deze golfstromen verstoord. De aarde kan daardoor binnen enkele tientallen jaren in een ijstijd 0 terecht komen.’ de dopinglijst gebruiken als boodschappenlijst. Wat het gevolg zal zijn? Als alles is toegestaan, gaan er zeker doden vallen.’ Hoezo relevant? ‘Het is heel interessant om te zien in hoeverre doping de prestaties beïnvloedt. Er is een onder sporters een wijdverbreid geloof dat een beetje doping goed is voor de prestaties, meer doping beter en veel doping het beste. Sommige mensen beweren dat wielrenners geen Tour de France meer kunnen rijden zónder doping. Maar het effect van doping op de prestaties zou wel eens geweldig tegen kunnen vallen. Van sommige verboden middelen is aangetoond dat ze nauwelijks helpen.’ 10/2007 29 Wetenschap Wat gebeurt er als we geen enkele goedkeuring van anderen krijgen? 5 Experiment: Ontwerp een razendsnel, meedogenloos virus Wie? Ab Osterhaus is hoogleraar virologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Hij speelde een belangrijke rol bij de identificatie van het SARS-virus. Welk experiment? ‘Het pandemisch influenzavirus dat in 1918 zo’n 50 miljoen slachtoffers maakte, werd kort geleden door Ameri kaanse wetenschappers gereconstrueerd. Het zou ook mogelijk moeten zijn een virus te maken dat a) net zo efficiënt van mens op mens overgaat als influenza-virussen, 4 Experiment: Hoogwater? Versterk geen dijken 0 Wie? Arnold Verruijt, emeritushoogleraar grondmechanica aan de TU Delft. Welk experiment? ‘Wanneer de Nederlandse rivieren weer eens te kampen hebben met extreem hoogwater, nemen Rijkswaterstaat, de provincies en de waterschappen geen noodmaatregelen, zoals in 1995 is gebeurd. Ze beperken zich tot het bestuderen van de verschijnselen en het maken van filmopnamen.’ Waarom onethisch? ‘Als de dijken bezwijken, komen de polders daarachter een paar meter onder water te staan. Daar wonen 10.000, soms 100.000 mensen.’ 30 10/2007 Hoezo relevant? ‘Ingenieursbureaus voorspelden bij het hoogwater in 1995 dat enkele dijken het niet zouden houden. Ik kwam na controle tot dezelfde conclusie. Toen zijn op diverse plekken noodmaatregelen genomen. Zo hebben soldaten vliezen tegen de dijken gelegd, om te verhinderen dat te veel rivierwater de dijk zou binnen dringen. Op andere plaatsen is zand tegen de dijk gestort, voor extra tegendruk. De dijken hielden stand. Wetenschappelijk gezien was dat jammer. We weten nu nog altijd niet of de dijken zonder al die maatregelen wél bezweken zouden zijn.’ en b) net zo fataal is als het Ebolavirus.’ Waarom onethisch? ‘Als zo’n virus uit het lab ontsnapt of wordt vrijgelaten, kan dit zeer ernstige gevolgen hebben’ Hoezo relevant? ‘Het maken van een gevaarlijk virus zorgt ervoor dat we het ontstaan van een epidemie, de ontwikkeling ervan en het verloop van de aandoening beter leren begrijpen. En daar komt bij dat we kunnen bedenken hoe we moeten ingrijpen als een soortgelijk virus een keer daadwerkelijk de kop opsteekt.’ 7 Experiment: Zeg tegen gezonde mensen: ‘U gaat bijna dood’ Wie? Ad Vingerhoets is bijzonder hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Tilburg. Hij doet veel onderzoek naar stress. Welk experiment? ‘Ik zou een groep gezonde mensen willen splitsen. Tegen de helft zeg ik dat ze nog maar een paar weken 6 Experiment: Maak mensen onzeker Wie? Roos Vonk, hoogleraar psychologie in Nijmegen. Ze doet veel onderzoek naar het zelfbeeld en de zelfwaardering van mensen. Welk experiment? ‘Ik zou graag weten wat er gebeurt als je bij proefpersonen alle bronnen van bevestiging zou weghalen. Vrienden, collega’s en geliefden geven een week lang geen enkele blijk van goedkeuring. Geen glimlach, geen complimenten, geen aanmoedigingen. Dat is overigens lastig te realiseren. Er zijn experimenten geweest waarin mensen gevraagd werd onaardig te doen tegen vreemden. Dat bleken de meesten al erg moeilijk te vinden.’ Waarom onethisch? ‘De gevolgen zullen per persoon verschillen. Dat zie je ook bij mensen die dit door een ruzie in de familie of vriendenkring echt meemaken. In het gunstigste geval wordt een proefpersoon bij het ontbreken van bevestiging heel defensief. Hij denkt: ‘Ik heb die anderen toch niet nodig’. Maar bij sommigen zal het tot een depressie leiden.’ Waarom relevant? ‘Veel mensen beweren dat hun zelfvertrouwen niet beïnvloed wordt door degenen in hun omgeving. Het komt uit henzelf, zeggen ze. Ik betwijfel dat. Ik wil er wat om verwedden dat de zelfwaardering van de proefpersonen in dit onethische experiment omlaag keldert. Bevestiging van anderen is de grond waarop we lopen. We zijn ons nauwelijks bewust van het belang ervan, tot het moerassig begint te worden.’ te leven hebben, tegen de andere helft dat ze gezond zijn. Tegelijk splits ik ook een groep terminaal zieken. De helft daarvan krijgt de waarheid te horen, de andere mensen vertellen we dat ze kerngezond zijn.’ Waarom onethisch? ‘Vertel je mensen dat ze ziek zijn, dan veroorzaakt dat stress. Langdurige stress zorgt ervoor dat het afweersysteem minder goed gaat functioneren. Als je gezonde proefpersonen vertelt dat ze ernstig ziek zijn, zouden ze wel eens echt ziek kunnen worden, zeker als ze in aanraking komen met virussen of bacteriën. Voor zieken die denken dat er niets aan de hand is, geldt het omgekeerde. Zij gaan waarschijnlijk minder snel achteruit dan zieken die hun diagnose wel kennen. Dat roept overigens een interessante vraag op: is het misschien onethisch mensen te vertellen dat ze ernstig ziek zijn? De stress die zo’n mededeling veroorzaakt, versnelt immers de achteruitgang.’ Hoezo relevant? ‘Door ethische regels mogen onderzoekers mensen niet aan ingrijpende stress blootstellen. Ik heb proefpersonen eens naar een film laten kijken, waarin vrouwen verkracht werden. Of ik liet ze denken aan het ergste dat ze ooit hadden meegemaakt. De emotionele belasting daarvan stelt nauwelijks iets voor. Met dit experiment zouden we het werkelijke effect van stress 0 kunnen meten.’ 10/2007 31 10 Wetenschap Houdt een man net zo veel van een kind als hij niet de echte vader is? 8 Experiment: Ontwerp een antimateriebom Experiment: Laat helft schizofrenen onbehandeld 0 Wie? René Kahn is hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Utrecht. In zijn boek Onze Hersenen schrijft hij over de smalle grens tussen normaal en abnormaal gedrag. Welk experiment? ‘Het zou veel nieuwe inzichten opleveren als we een groep van 100 schizofrenie patiënten zouden splitsen: de ene helft behandelen we, de andere helft gedurende enkele jaren niet. Het lot bepaalt wie in welke groep komt.’ Waarom onethisch? ‘Patiënten die niet worden, behandeld zijn vaak voort- 32 10/2007 durend psychotisch. De kans op zelfmoord is zonder medicijnen tientallen keren hoger dan met behandeling. Dan is het natuurlijk volstrekt onacceptabel om door toeval te laten bepalen wie behandeld wordt en wie niet. Dit dilemma speelt trouwens in de hele medische wetenschap. Tegen een groep kankerpatiënten zeg je ook niet: ik weet dat dit medicijn werkt, maar ik ga de helft van jullie er toch niet mee behandelen.’ Hoezo relevant? ‘Bij schizo freniepatiënten blijkt de 9 Wie? Jan Zaanen, hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Universiteit Leiden. Welk experiment? ‘Antimaterie is het tegenovergestelde van de normale materie die ons omringt. Het is de beste energiedrager die bestaat: in een kilogram zit 10 miljard keer zo veel energie als in een kilo benzine. Als je over het spul beschikt, is het kinder lijk eenvoudig om een bom te bouwen. Wanneer je het snel mengt met gewone materie komt alle energie vrij in een knal die een atoombom doet lijken op een kippenscheet. Ik vraag mij af: als we erg ons best doen, wat is dan het grootste gat dat we met zo’n antimateriebom in de planeet kunnen blazen?’ Waarom onethisch? ‘Er is ongeveer 25 kilo antimaterie nodig om Nederland in een glasvlakte te veranderen, heb ik berekend.’ hersenafwijking soms te verergeren, ook als ze onder behandeling zijn. De hersenen worden kleiner, vooral aan de vooren de zijkanten. We weten alleen niet hoe dat komt. Is het krimpen van het brein het gevolg van hun ziekte? Of is het juist de oorzaak? En wat is de invloed van de medicijnen? Na afloop van dit experiment weten we precies wat door de ziekte wordt veroorzaakt en wat het effect is van de medicijnen. Wat ik vermoed? Dat de afwijking groter zou zijn als we patiënten niet behandelen.’ Experiment: Verbeter de mens! Wie? Jan Hoeijmakers is hoogleraar moleculaire genetica bij het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. Hij doet vooral onderzoek naar kanker en verouderingsziekten. Welk experiment? ‘Ik zou willen proberen de mens genetisch te verbeteren. In de toekomst is het bijvoorbeeld mogelijk het DNA van een aantal bevruchte embryo’s snel te analyseren. Het beste embryo plant je vervolgens in de baarmoeder. Op die manier worden de kinderen gezonder dan de ouders. Maar in de verre toekomst is nog veel meer mogelijk. We zouden de mens nieuwe, nuttige eigenschappen kunnen geven. Zo produceren veel diersoorten een speciaal enzym. Daarmee repareert hun lichaam de schade die uv-straling aan cellen toebrengt. Zo’n eigenschap is bij de mens en de meeste andere zoogdieren in de evolutie verloren gegaan, maar we zouden het gen weer aan het DNA van een menselijk embryo kunnen toevoegen. Als je dat goed doet, zorg je ervoor dat het kind dat daaruit ontstaat veel minder kans heeft op huidkanker. En niet alleen hij, ook alle volgende generaties.’ Waarom onethisch? ‘De ethische discussie hierover moet nog gevoerd worden. Is dit wat we willen? Maar eigenlijk verschilt het kiezen van het beste embryo niet veel van de reageerbuisbevruchtingen zoals ze nu plaatsvinden. Momenteel maken de artsen de keuze tussen verschillende embryo’s op het oog. Ze kijken door een micro scoop of het embryo intact is en het membraan er goed uitziet. Het analyseren van het genoom is slechts een kleine stap verder.’ Hoezo relevant? ‘Het draait niet meer om de survival of the fittest, zoals het tot nu toe in de evolutie is geweest. Kinderen komen steeds minder vaak op natuurlijke wijze ter wereld. En ook mensen met slechte gebitten, slechte ogen en een slechte afweer planten zich voort. We overleven dankzij hulpmiddelen als brillen en medicijnen. Maar ondertussen verslechteren onze genen steeds verder. Dat gaat ten koste van de kwaliteit van leven. Op termijn moet dat problemen veroorzaken. Zeker als er een crisis ontstaat, waardoor de hulpmiddelen niet meer voorradig zijn.’ Hoezo relevant? ‘Natuurkundigen zouden dolgraag over een behoorlijke hoeveelheid antimaterie beschikken om te bestuderen hoe het zich gedraagt. De NASA is zeer geïnteresseerd, omdat het zou kunnen dienen als raket brandstof. Het probleem is om voldoende antimaterie te maken. Dat kan alleen met deeltjesversnellers zoals bij het CERN in Zwitserland. Momenteel produceren alle deeltjesversnellers in de wereld samen zo’n 10 miljardste gram antimaterie per jaar. Als je deze methode zou opschalen, dan 11 Wie? Inez de Beaufort is hoogleraar medische ethiek bij het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. Welk experiment? ‘Hoe veel mannen denken de vader te zijn van een kind dat in werkelijkheid niet van hen is? Volgens schattingen gaat het om ongeveer 5 tot 10 procent, maar niemand weet dat zeker. Laat de baby en beide ouders vlak na de geboorte bij het consultatiebureau verplicht bloed afstaan. Dan is het makkelijk te achterhalen.’ kost de productie van een gram van het benodigde ‘antiwater stof’ rond de 50 miljard euro. Hier valt echter heel wat te verbeteren. Er zijn claims dat het ook voor 20 miljoen euro per gram moet kunnen. Het gerucht doet de ronde dat de US Air Force hier in het geheim op aan het studeren is.’ ExperimenT: Ontmasker overspelige moeders Waarom onethisch? ‘Ten eerste: het is onacceptabel om mensen te dwingen bloed af te staan. Ten tweede: de waarheid kan veel ellende teweegbrengen. Daarom houden artsen hun mond wanneer ze na een bevalling ontdekken dat het kind een bloedgroep heeft die niet past bij de vermeende vader. Toch kun je je afvragen of dat wel juist is. Een kind heeft ook het recht te weten wie zijn genetische ouders zijn. In verband met erfelijke aandoeningen kan dat heel nuttig zijn. Stel dat de vader de ziekte van Huntington krijgt. Dan gaat het kind zich zorgen maken, omdat er een kans bestaat dat hij de ziekte ook krijgt. Maar wanneer de vader de vader helemaal niet is, hoeft het kind zich ook geen zorgen te maken.’ Hoezo relevant? ‘Ik ben vooral zelf heel nieuwsgierig. Maar voor psychologen is het ook interessant. Houdt een man net zo veel van een kind als hij erachter komt dat hij niet de echte vader is, terwijl hij dat wel dacht te zijn?’ 10/2007 33
© Copyright 2024 ExpyDoc
