Les 64 – Antwoorden Opdracht 1: Geef de volledige vervoeging van het werkwoord Betalen (to pay), ‫שִל ם‬ ‫ם‬, ‫ ִׁש‬,‫ם ל ם‬, ‫שִׁש‬ {shillem} [pi'el]. Persoon Ik (m) Ik (v) Jij (m) Jij (v) Hij Zij Tegenwoordige tijd ‫שלם‬ ( ‫ֵמ‬ meshallem /0‫מ‬0‫מֵש(ל‬ meshalèmèt ‫שלם‬ ( ‫ֵמ‬ meshallem /0‫מ‬0‫מֵש(ל‬ meshalèmèt ‫שלם‬ ( ‫ֵמ‬ meshallem /0‫מ‬0‫מֵש(ל‬ meshalèmèt Wij (m) ‫םִם‬, ‫מֵש(לֵמִׁש‬ Wij (v) /‫שלֵמו‬ ( ‫ֵמ‬ Jullie (m) ‫םִם‬, ‫מֵש(לֵמִׁש‬ Jullie (v) /‫שלֵמו‬ ( ‫ֵמ‬ Zij (m) ‫םִם‬, ‫מֵש(לֵמִׁש‬ Zij (v) /‫שלֵמו‬ ( ‫ֵמ‬ Gebiedende wijs: m: Verleden tijd ִ ‫ם‬, ‫שִל(מֵתִׁש‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamtie ִ ‫ם‬, ‫שִל(מֵתִׁש‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamtie ‫ת‬4 ‫(מ‬ ֵ ‫שִ ל‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamtá ‫(מ ֵת‬ ֵ ‫שִ ל‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamt ‫שִלם‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillem ‫ֵמה‬ 4 ‫שִ ל‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shilmáh Toekomende tijd ashallem ‫שלם‬ ( ‫ַא‬ ashallem ‫שלם‬ ( ‫ַא‬ ‫שלם‬ ( ֵ/ teshallem ִ‫ֵמ‬ ‫ם‬, ‫של ִׁש‬ ( /ֵ teshalmie ‫שלם‬ ( ִֵ yeshallem ‫שלם‬ ( ֵ/ teshallem Persoon ִ‫ם‬, ‫ַאנִׁש‬ ִ‫ם‬, ‫ַאנִׁש‬ ‫ה‬4‫את‬ /‫א‬ ֵ ‫הוא‬ ‫םִא‬, ‫הִׁש‬ meshalmiem ‫שִ (ל ֵמנו‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamnoe ‫ֵשלם‬ (‫נ‬ neshallem ‫(חנו‬ ֵ ‫ַאנ‬ e e m shalmot ‫שִ (ל ֵמנו‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamnoe ‫ֵשלם‬ (‫נ‬ n shallem ‫(חנו‬ ֵ ‫ַאנ‬ meshalmiem ‫ם‬/0 ‫(מ‬ ֵ ‫שִל‬ ‫ם‬, ‫ ִׁש‬shillamtèm ‫ֵש(לֵמו‬/ teshalmoe ‫אתם‬ 0 meshalmot ‫ן‬/0 ‫(מ‬ ֵ ‫שִל‬ ‫ם‬, ‫ִׁש‬ shillamtèn ‫ֵש(לֵמו‬/ teshalmoe ‫אתן‬ 0 e e m shalmiem ‫םלֵמו‬, ‫שִׁש‬ shilmoe ‫ִֵש(לֵמו‬ y shalmoe ‫הם‬ meshalmot ‫םלֵמו‬, ‫שִׁש‬ shilmoe ‫ִֵש(לֵמו‬ yeshalmoe ‫הן‬ ‫ ש(לם‬shallem,v: ִ‫ֵמ‬ ‫ם‬, ‫של ִׁש‬ ( shalmie, mv: ‫שלֵמו‬ ( shalmoe, infinitief: ‫ לֵש(לם‬leshallem Opdracht 2: Lezen zonder puntjes. Plaats de puntjes, geef de uitspraak en de vertaling. ‫ש ֵלשום‬ ‫ם‬, ‫ ל ִׁש‬0‫ון ש‬/ִ‫ם‬, ‫ (בעִׁש‬/‫םִא קוֵרא‬, ‫ הִׁש‬hie qoret ba'iton shèl shilshon Zij leest [in] de krant van eergisteren ‫ֵמן‬ ( ‫םמז‬, ‫ֵחשב ִׁש‬ ( ‫םִם ל‬, ‫דִׁש‬4‫(הִֵל‬ hayeladiem lechashev mizman De kinderen rekenen al lange tijd ‫םם‬, ‫םִֵרושל(ִִׁש‬, ‫ִׁש‬ 4 ‫באה ב‬4 ‫ה (ה‬4‫(שנ‬ 4 ‫ ב‬bashánáh habá'áh biroeshalayiem Volgend jaar in Jeruzalem (De wens uitgesproken aan het slot van de Pesachmaaltijd, om uitdrukking te geven aan de wens van de Joden om terug te keren naar hun vaderland. Zie les 19. haba krijgt een extra a als vrouwelijke uitgang, want shánáh is vrouwelijk). ‫ה‬4‫ל‬0‫ ש‬/0‫ד‬0‫ ֵר הוא ִום (ההול‬4‫ח‬4‫מ‬ máchár hoe yom hahoelèdèt shèláh Morgen is haar verjaardag ‫לב ִום‬4‫יבכ‬ ֵ ‫ון בֵכ]ל‬/ִ‫ם‬, ‫ב (בעִׁש‬/‫םִ כו‬, ‫ ַאנִׁש‬anie kotev ba'iton bechol yom Ik schrijf elke dag in de krant ‫ה‬0‫בוע (הז‬ ( ‫ש‬ 4 ‫ם ִא (בסוץ (ה‬, ‫ה הִׁש‬4‫ תוֵר‬/‫מח‬ ( ‫ש‬ ‫ם‬, ‫ ִׁש‬simchat toráh hie basof hashávoe'a hazèh Simchat Torha [is] dit weekeinde. Les 65 – Judaica (9) – ‫תנ!״ך‬, # Tanach, de Joodse Bijbel De Tanach of Tenach is de Bijbel van het Jodendom. Hij bevat de 39 boeken van het Oude Testament, maar in een andere volgorde, en gecombineerd tot 24 boeken, omdat de tweedelige boeken Samuel, Koningen en Kronieken als één boek worden geteld, evenals de twaalf kleine profeten en de boeken Ezra en Nehemia. Het woord Tanach is een Hebreeuws acroniem, dat is gevormd uit de eerste letters van de drie delen waaruit de Tanach is opgebouwd: / {t} van ‫ה‬4‫ תוֵר‬Torah, Wet, ‫{ נ‬n} van ‫םִם‬, ‫םִאִׁש‬, ‫ נֵבִׁש‬Nevi'iem, Profeten, en ‫{ כ‬ch} van ‫םִם‬, ‫ובִׁש‬/ֵ‫ כ‬Ketoeviem, Geschriften). Om dit woord van drie medeklinkers te kunnen uitspreken zijn klinkers ingevoegd: ֵ‫״ך‬4‫(נ‬/ {tanách} of ‫נ(״ ֵך‬/ֵ {tenach}. (De uitspraak van de k-klank aan het begin van het woord ketoeviem verandert in een ch-klank, omdat hij in tanach niet aan het begin staat). Fragment uit de Leningrad-codex of Codex Leningradensis. Het is het oudste nog bestaande complete handschrift van de masoretische tekst van de Tenach, daterend uit het jaar 1008. De hoofdindeling van de Tanach Torah of Pentateuch, het belangrijkste deel van de Tenach /ִ‫ֵֵראש‬ ‫ם‬, ‫ב ִׁש‬ Bereshiet Genesis, 'in het begin' /‫שמו‬ ֵ Shemot Exodus, 'namen' ‫א‬4‫םקֵר‬, ‫ִׁש‬ ֵ ‫ו(י‬ Wajikra Leviticus, '' en hij riep' e ‫מדֵב(ֵר‬ ‫ם‬, ‫ב( ִׁש‬ Bamidbar (B midbar) Numeri, 'in de woestijn' ‫םִם‬, ‫ֵרִׁש‬4‫דֵב‬ Devariem Deuteronomium, 'woorden' De Profeten (Nevi'iem) begint met de nieuwe leider Jozua die Mozes opvolgde. Vroegere profeten, ‫םִם‬, ‫םאשונִׁש‬, ‫םִם ֵרִׁש‬, ‫םִאִׁש‬, ‫{ נֵבִׁש‬nevi'iem rishoniem}: ‫ֵהוש (ע‬ n ִ Yehoshoea Jozua of Joshua, 'Jaweh redt'; van dezelfde stam is de naam ‫ִשוע‬, ( Yeshua, Jezus, afgeleid. ‫םִם‬, ‫שוְפֵטִׁש‬ Shofetiem Richteren of Rechters (‫( שוְפט‬m) richter, (scheids)rechter) e ‫שמואל א‬ ֵ Sh moe'el 1 1 Samuel 'naam Gods'? ‫שֵמואל ב‬ Shemoe'el 2 2 Samuel ‫םִם א‬, ‫כִׁש‬4‫ֵמל‬ Meláchiem 1 1 Koningen ‫םִם ב‬, ‫כִׁש‬4‫ֵמל‬ Meláchiem 2 2 Koningen Latere profeten, ‫םִם‬, ‫אחֵרונִׁש‬ ַ ‫םִם‬, ‫םִאִׁש‬, ‫{ נֵבִׁש‬nevi'iem acharoniem}: ‫הו‬4ִ‫ֵש ֵע‬ (ִ Yesha‘yáhoe Jesaja, 'Jaweh is heil/redding' ‫הו‬4ִ‫ֵמ‬ ֵ ‫םֵר‬, ‫ִִׁש‬ Yirmeyáhoe Jeremia, 'Jahweh sticht' ‫ֵחזֵקאל‬ 0ִ Yechèzqel Ezechiël, 'God is sterk', 'God geeft kracht' (‫ק‬4‫ז‬4‫ ח‬cházáq (bn) Sterk) ‫הוש (ע‬ ‫ִואל‬ ‫מוס‬4‫ע‬ ‫ה‬4ִ‫ע]ב ֵד‬ ( ‫ה‬4‫ִונ‬ ‫ה‬4‫םמִכ‬, ‫ִׁש‬ ‫נ(חום‬ ‫חַב(וּקוק‬ ‫ה‬4ִ‫ְֵפֵנ‬ (‫צ‬ ִ(‫(חג‬ ‫ה‬4ִ‫ֵז (כ ֵֵר‬ ִ‫ם‬, ‫(מלֵאכִׁש‬ De twaalf 'kleine profeten' vormen samen één boek(rol): Hoshea Hosea, 'Verlossing' Jo'el Joël, 'Jahweh is God' Ámos Amos Ovadjáh Obadja, 'Vereerder van Jahweh' Jonáh Jona, 'Duif' Micháh Micha, 'Wie is als Jahweh?' Nachoem Nahum, 'Trooster' Chavaqoeq Habakuk, 'Omhelzen'? 'Omhelsde'? Tsefanjáh Zefanja, 'Jahweh heeft verborgen/beschermd' Chaggay Haggai, 'Feestelijk' ('geboren op een feestdag') e Z charyáh Zacharia, 'Jahweh heeft herinnerd' (‫כ(ֵר‬4‫ז‬, zie les 49) Mal’áchie Maleachi, 'Mijn bode' De Geschriften (Ketoeviem) bestaan uit een zeer diverse verzameling van literatuur en bestaat uit 11 boeken. Het bevat alle resterende geschriften van de Tenach, waaronder de vijf feestrollen. Dichterlijke boeken: ‫םִם‬, ‫םלִׁש‬, ‫תֵהִׁש‬ Tehilliem Psalmen ִ‫םשֵל‬, ‫מִׁש‬ Mishle Spreuken ‫םאיוב‬, ‫ִׁש‬ Iyov of Yov Job Feestrollen, /‫םִלו‬, ‫{ ֵמגִׁש‬megillot} of /‫םִלו‬, ‫חמש ֵמגִׁש‬4 {chamesh megillot} Vijf rollen: ‫םִם‬, ‫שִֵרִׁש‬ ‫ם‬, ‫שִֵר (ה ִׁש‬ ‫ם‬, ‫ ִׁש‬Shier hashiriem Hooglied, wordt gelezen op Pesach /‫ֵרו‬ Roet Ruth, 'gezellin', wordt gelezen op Shavoe'ot/Pinksteren, ‫ה‬4‫אִכ‬ Echah Klaagliederen, wordt gelezen op Tisha be'av /0‫ל‬0‫ק]ה‬ Qohèlèt Prediker, 'iemand die een vergadering bijeenroept', 'iemand die een gemeente toespreekt'; wordt gelezen op Soekot, Loofhuttenfeest ‫א ֵסתֵר‬0 Èster Esther, wordt gelezen op Poeriem Overige geschriften: ‫םיאל‬, ‫נִׁש‬4‫ד‬ Dáni'el Daniël, 'mijn rechter is God'. ‫א‬4‫עֵזֵר‬0 Èzrá Ezra, 'Hulp' e ‫ה‬4ִ‫ֵח ֵמ‬ 0‫נ‬ N chèmyáh Nehemia ‫מִם א‬4 ‫ם‬, ‫םבֵֵרִ (הי ִׁש‬, ‫ דִׁש‬Divre Hayámiem 1 1 Kronieken, 'De Dingen der Dagen' ‫מִם ב‬4 ‫ם‬, ‫םבֵֵרִ (הי ִׁש‬, ‫ דִׁש‬Divre Hayámiem 2 2 Kronieken De indeling en volgorde van deze groep boeken kan variëren. Deze volgorde van de Tanach wordt bevestigd door teksten in het Nieuwe Testament: • '... geschreven staat in de wet van Mozes en de profeten en de psalmen', Lucas 24:44, • het vergoten bloed 'van Abel, de rechtvaardige, tot het bloed van Zacharias, de zoon van Berechja'; vermeld in in het eerste boek, Genesis 4:8, en het laatste boek, 2 Kron. 24:20-21. Enkele bekende vertalingen van de Tanach zijn: Targoem ‫{ ת(ֵרֵ גום‬targoem} (m), Vertaling. Dit is de Aramese vertaling of parafraserende uitleg van de Torah, gemaakt in de tweede eeuw of derde eeuw. Toen de Joden vanuit Israël in de diaspora (verstrooiing) waren gevoerd, begonnen zij de Hebreeuwse taal kwijt te raken en al snel werd Aramees de gangbare spreektaal. Hij is een belangrijke bron voor de interpretatie van de Bijbel, omdat hij de traditionele Joodse uitleg van de Schriften in die periode weergeeft. Septuaginta. ‫ם ִם‬, ‫שבֵעִׁש‬ ‫ם‬, ‫{ ת(ֵרֵ גום (ה ִׁש‬targoem hashiviem} Vertaling van de Zeventig, oftewel Septuaginta of LXX, de Griekse vertaling, 2 eeuwen BCE gemaakt ten behoeve van de Grieks sprekende Joodse gemeente in Alexandrië, Egypte. Dit was de Bijbel die de apostelen en de eerste Christelijke gemeenten gebruikten. In het christendom wordt de Tanach beschouwd als het Oude Verbond; het Nieuwe Testament wordt in het Hebreeuws ‫שה‬4 4 ‫ (ה ַחד‬/ִ‫ם‬, ‫{ (הבֵֵרִׁש‬haberit hachadásháh} het Nieuwe Verbond genoemd Naast de Tanach kent het Jodendom de Talmoed, die ook wetten en verhalen bevat, zie les 68. Psalmen De benaming ‫םִם‬, ‫םהלִׁש‬, ‫{ ֵת ִׁש‬tehiliem} betekent lofprijzingen, want met de psalmen prijzen en verheerlijken we God. Van dezelfde wortel ‫ הלל‬komt het woord Halleluja Het woord ‫םמזֵמוֵר‬, ‫{ ִׁש‬mizmor} (m) betekent gezang, psalm, lied, en komt voor in de aanhef van 57 psalmen. Het woord psalm is afgeleid van het Griekse psalmos, een lied met instrumentale begeleiding. De 150 psalmen zijn oorspronkelijk verdeeld in vijf boeken, die elk afsluiten met een lofprijzing. Woordenschat /ִ‫ם‬, ‫בֵֵרִׁש‬ brit (v) Verbond, verdrag ‫ גִבוֵר‬,‫םבוֵר‬, ‫גִׁש‬ gibor (m) Held ִ‫ם‬, ‫םִבוֵרִׁש‬, ‫ גִׁש‬,ִ‫ם‬, ‫םבוֵרִׁש‬, ‫גִׁש‬ giborie (bn) Heldhaftig ‫ה‬4‫גֵבוֵר‬ gevoeráh (v) (Helden)moed, heldhaftigheid ‫םהלל‬, ‫ִׁש‬ hillel [pi'el] Loven, prijzen ‫(הלל‬ hallel (m) Lofzang ‫ה‬4ִ‫(הלֵלו‬ haleloeyáh Halleluja Hierin is ‫ה‬4ִ een naam van God, dus 'Godlof' of 'Prijst God'. ‫ה‬4‫ש‬4‫ חַ ד‬,‫ש‬4‫חד‬4 chádásh, chadásháh (bn m, v) Nieuw, vers ‫ק‬4‫ז‬4‫ח‬ cházáq (bn) Sterk, krachtig ‫םִֹוֵר‬, ‫ כִׁש‬,‫םֹוֵר‬, ‫כִׁש‬ kinnor (m) Viool, lier /0‫ֵֹר‬0‫םכ‬, ‫ִׁש‬ kinnèrèt Het (liervormige) Meer van Galilea ‫ה‬4‫םִל‬, ‫ ֵמגִׁש‬,‫ה‬4‫םגל‬, ‫ֵמ ִׁש‬ megilláh (v) Rol, boekrol, rol perkament /‫םִלו‬, ‫ֵמגִׁש‬ ‫מחול‬4 máchol (m) Dans ‫םִם‬, ‫םמִֹׁש‬, ‫ִׁש‬ ‫םִא‬, ‫בִׁש‬4‫נ‬ ‫ל‬0‫נב‬ ‫ש(ם‬4‫נ‬ ‫מה‬4 ‫ֵש‬ 4‫נ‬ ‫ב‬4‫ עוג‬,‫ב‬4‫ג‬n‫ע‬ ‫עז‬n ,‫ עוז‬,‫ע]ז‬ ‫ש‬0‫ קוד‬,‫ש‬0‫ק]ד‬ ‫םלֵצל‬, ‫צִׁש‬ ‫םצלֵצול‬, ‫ִׁש‬ ‫ ֵרוב‬,‫ֵר]ב‬ (‫קִע‬4‫ֵר‬ ‫מ(ע‬4‫ש‬ ‫ה‬4‫םהִל‬, ‫ ֵת ִׁש‬,‫ה‬4‫םהל‬, ‫ֵת ִׁש‬ ‫וף‬/ ,‫]ף‬/ ‫ (קע‬/4 ‫ת(ֵרֵ גום‬ ‫ה‬4‫תֵֵרוע‬ miniem (?) návie (m) nevèl (m) násham [pa'al] neshámáh (v) oegáv (m) oz, oez (m) qodèsh (m) tziltzel [pi'el] tziltzoel (m) rov (m) ráqia (m) sháma [pa'al] tehilláh (v) tof (m) táqa [pa'al] targoem (m) teroe'áh (v) Snaarinstrumenten? Profeet ‫םאִם‬, ‫םִ ִׁש‬, ‫נֵבִׁש‬ Harp Ademen Ziel, geest, levensadem, 'neshomme' (Pan)fluit (oud), orgel (nieuw) Macht, kracht, moed Heiligheid, heiligdom Klinken, klingelen, luiden; iemand opbellen Geklingel, klank, rinkelen, rinkelend instrument, cimbaal Meerderheid; heel veel Uitspansel, hemel Horen; hoorbaar (luid?) Lof, loflied, psalm ‫םִם‬, ‫םהלִׁש‬, ‫ֵת ִׁש‬ Trommel, tamboerijn Blazen (trompet, shofar); insteken Vertaling Gejubel; een van de klanken van de shofar (zie les 53) Opdracht 1: Het werkwoord Loven, Prijzen ‫םהלל‬, ‫{ ִׁש‬hillel} [pi'el] is in onbruik geraakt en komt alleen in Bijbelse teksten voor. We gaan het niet leren. Van belang zijn alleen: Gebiedende wijs: m: ‫ (הלל‬hallel, v: ִ‫ם‬, ‫ (הלֵלִׁש‬hallelie, meervoud: ‫ (הלֵלו‬halleloe, infinitief: ‫ֵהלל‬ ( ‫ ל‬lehalel Opdracht 2: Psalm 150. Beluister de gezongen psalm 150 http://www.youtube.com/watch? v=XOdVu0gUB1Q, of http://www.youtube.com/watch?v=jq0dVQnkoHs noteer de uitspraak en de vertaling (waarbij de video een handje helpt – maar vertrouw niet te veel op de vertaling. Bestond er in oude tijden al een orgel?). ‫ה‬4ִ‫א (הלֵלול‬ ‫קדֵשו‬4 ‫;הלֵלולאל ֵב‬ ( ‫זו‬n‫ִע ע‬ ( ‫ֵק‬ ‫ם‬, ‫םבֵר ִׁש‬, ‫ ִׁש‬,‫הלֵלוהו‬. ( ‫ִו‬/]‫ֵבוֵר‬ 4 ‫םבג‬, ‫ב (הלֵלוהו ִׁש‬ ‫גדֵלו‬n ‫ כֵֵר]ב‬,‫הלֵלוהו‬. ( ‫שוְפֵר‬ 4 ‫ (קע‬/ֵ‫ ב‬,‫ג (הלֵלוהו‬ ‫םֹוֵר‬, ‫ֵנבל וֵכִׁש‬ 0 ‫ ב‬,‫הלֵלוהו‬. ( ‫ומחול‬ 4 ‫]ף‬/ֵ‫ ב‬,‫ד (הלֵלוהו‬ ‫ב‬4‫ֵעג‬ n ‫םִם ו‬, ‫ֵמִֹׁש‬ ‫ם‬, ‫ ב ִׁש‬,‫הלֵלוהו‬. ( ‫ֵלִלש (מע‬ 4 ‫ֵצ ֵלצ‬ ‫ם‬, ‫ה (הלֵלוהו ב ִׁש‬ ‫ה‬4‫ֵרוע‬/ֵ ִ‫םצ ֵלצֵל‬, ‫ ֵב ִׁש‬,‫הלֵלוהו‬. ( ‫ה‬4ִ ‫ ֵת (הלל‬,‫מה‬4 ‫ֵש‬ 4 ֹ‫ו כ]ל (ה‬ ‫ה‬4ִ‫הלֵלול‬. ( Bronnen: Algemene Bijbelse Encyclopedie, Servire; nl.wikipedia org (informatie en afbeelding); mechonmamre.org; Israel Today magazine; millon.