Trefwoorden Musicologie Verbetertools Vierfasenmodel James Brown VERBETEREN Auteur Rik Spann Rik Spann tijdens het Nationaal Kwaliteitscongres 2014 The sound of management Musicologie als verbinder van rationele en emotionele kwaliteit Als we ons met volle overtuiging wijden aan de verbetering van kwaliteit in onze organisaties, dan zullen we ons niet alleen moeten richten op rationele, maar ook op emotionele kwaliteit. Dit was een van de belangrijkste conclusies van het Nationaal Kwaliteitscongres 2014. Slotstuk van het congres was een performance door business musicoloog Rik Spann die via muzikale metaforen en verhalen de essentie van het Vierfasenmodel belichtte. Hier is zijn verhaal. SIGMA Nummer 4, september 2014 32 www.sigmaonline.nl SIGMA Nummer 4, september 2014 VERBETEREN Op het Nationaal Kwaliteitscongres verraste spreker en business musicoloog Rik Spann het publiek met impressies uit de werelden van jazz, rhythm ‘n blues, soul, disco en singer-songwriters, gevolgd door een live gespeeld verhaal over het ontstaan van de song Sexmachine van James Brown. Dat deze aanpak werkt, is voor Spann niet verwonderlijk. Sinds zijn studie musicologie (met name sinds de research voor zijn afstudeerscriptie over de ontwikkeling van de gitaar in de jazz) is hij overtuigd van de dynamische en metaforische kracht van muziek – en in ruimere zin kunst, theater en film. Van hieruit was het een logische stap om zich te wijden aan het ontwikkelen van een methodiek die in de organisatiewereld instrumenteel kan zijn in de vertaalslag van theorie en model naar praktijk en business. De theorie wint aan toegankelijkheid en toepasbaarheid, terwijl de klank en energie van live gespeelde soul, funk, blues, rock en jazz mensen zo raken dat ook de emoties niet onberoerd blijven. James Brown als kwaliteitsmanager: The Far Side of Complexity Het verhaal over het ontstaan van de song Sexmachine van James Brown heeft zich in de praktijk bewezen als een managementtool van bijna mythische proporties. Of het nu gaat om vraagstukken op het gebied van kwaliteitsmanagement, transformationeel leiderschap, hr, teamdynamiek, klantperspectief, innovatie of creativiteit: James Brown geeft antwoord. Het gaat dan soms om vak- of branchespecifieke oplossingen, maar vaker om inzichten in de onderliggende organisatorische wetmatigheden, die van grote waarde kunnen zijn in de verbetering van kwaliteit op fundamenteel niveau. Als voorbeeld: in het verhaal blijkt dat vooruitgang eerder te boeken is door vanaf een bepaald punt de vergroting van complexiteit af te remmen en om te buigen richting vereenvoudiging, dan door alles te geven in ongeremde vergroting Figuur 1. The Far Side of Complexity Complexity Point B Complex Point A Simplistic − In dit artikel wordt muziek als verbetertool gepresenteerd. − Muzikale metaforen en verhalen uit de werelden van jazz, blues, rock, funk, soul, disco en singer-songwriter geven verdieping aan organisatorische en managementissues. − Voorbeelden illustreren hoe muzikale lessen leiden tot praktische aanbevelingen, en van daaruit naar een structurele verbetering van innovatie- en organisatiekwaliteit. van complexiteit. De keuze voor vereenvoudiging en de shift van ego naar groepsbewustzijn leidt tot ontspanning en stressreductie, effectievere samenwerking, ruimte voor elkaars bijdrage, grotere waardering voor elkaars werk en effectievere uitvoering van individuele taken. Hierbij is het wel zo dat voorafgaande aan de vereenvoudiging een bewuste keuze gemaakt dient te worden om de op discipline en structuuranalyse gebaseerde route door de complexiteit aan te gaan. Voor dit fenomeen zijn in de muziek vele prachtige voorbeelden te vinden. In het geval van James Brown studeren musici bijvoorbeeld talloze complexe toonladders in om uiteindelijk alleen die muzikale elementen te kiezen die ze nodig hebben om zichzelf ten volle uit te drukken. Expressie wint van de techniek, techniek faciliteert de expressie. Een prachtige metafoor voor de juiste balans tussen mens en organisatiesysteem. Hoewel het model in figuur 1 voor zich spreekt en het verhaal ook in woorden is uit te leggen, blijkt de muzikale variant – waarbij live gedemonstreerd wordt hoe eenvoudigere muzikale partijen leiden tot meer groove, meer dynamiek en meer ruimte voor het verhaal – oneindig meer tot de verbeelding te spreken (ook in letterlijke zin). Mede door de mix van het leveren van informatie en beleving op rationeel én emotioneel niveau leidt dit tot verbreding van visie, verdieping van inzicht en vergroting van impact vanwege de kortere route naar implementatie in de praktijk. Een essentiële factor hierin is het gegeven dat praten over en begrijpen van emotie van een totaal andere orde is dan het ervaren ervan. De kwaliteit van ervaring is niet los te zien van het ervaren van kwaliteit. Jimi Hendrix en de drive van het grommende beest Point C Simple Time SIGMA Nummer 4, september 2014 In minder dan 50 woorden Ook de verhalen van Jimi Hendrix blijken een onuitputtelijke bron van informatie en inspiratie voor professionals te zijn. Alleen al door de energieke muziek en theatrale kracht van deze geniale vernieuwer brengt een Jimi Hendrix-sessie het publiek vrijwel direct in een zeer innovatieve state of mind. Je hoeft maar het intro van Purple Haze in te zetten en de sfeer in de zaal is veranderd. Pure magie. Daar kunnen geen duizend inspirerende woorden tegenop. De verhalen zelf bouwen hier vervolgens op voort, en bieden talloze verrassende aanknopingspunten. Hendrix stelde zich bijvoorbeeld op voor een muur van gitaarversterkers, draaide www.sigmaonline.nl SIGMA Nummer 4, september 2014 33 VERBETEREN de volumes open en wijdde zich daarna aan het temmen van het beest – de loeiende feedback van een grommend monster – een prachtige metafoor voor organisaties die een cultuur ontwikkelen waarin ze ruimte bieden voor innovatieve en spirituele kracht van hun werknemers. Ga niet uit van een beetje menselijke power die je stapje voor stapje opbouwt, maar denk groot, vanuit je kracht, voorbij je grenzen. Hendrix wordt ook vaak ingezet in motivatietrainingen waarin het boek Drive van Daniel Pink wordt behandeld. Pink richt zich hierin op mastery, autonomy en purpose als intrinsieke motivatoren. Met Jimi Hendrix als gids worden deze begrippen niet alleen (met veel gemak) verhelderd, maar de drive is ook voelbaar als Purple Haze losbarst. Ornette Coleman: The Shape of Business to Come Jazz: een onuitputtelijke inspiratiebron. Free jazz-musici als Ornette Coleman (in de sessie over het legendarische album The Shape Of Jazz to Come uit 1959), vertonen de verfrissende neiging om afwijkingen van de tot dan toe bestaande norm niet als fouten te beschouwen, maar vanuit een houding van ‘even wennen, spannend’, continu en spelenderwijs nieuwe normen neer te zetten. Fouten bestaan gewoon niet. Een essentieel element van creatief en lateraal denken (Edward De Bono). Essentieel voor alles wat met het menselijke aspect binnen het op innovatie gerichte kwaliteitsspectrum te maken heeft. ‘Embracing errors as a source of learning’ noemt Sergej van Middendorp dit improvisatieprincipe zoals hij het toepast in zijn workshop Jazzinbusiness. Wat zoveel betekent als: van de Rolling Stones, kan worden ingezet in zowel zeer eenvoudige als complexere programma’s. Een voorbeeld van het laatste: vanuit de metafoor van het verdraaien van de snaren en het daarmee kiezen van een nieuw referentiekader, komen we uit bij een sessie over aanpassingsvermogen. Deze leidt tot het inzicht dat aanpassingsvermogen niet alleen aanpassen aan maar ook aanpassen van betekent (dit sluit aan bij de ideeën over pro-activiteit van o.a. Stephen Covey). Daarnaast kunnen we hiermee ingaan op de bij creatieve geesten vaak aanwezige worsteling tussen artistieke vrijheid en faciliterende – maar als beperkende ervaren – structuur. Dit wordt via muzikale voorbeelden doorvertaald naar de fundamentele vraag of door de mens gecreëerde organisatiesystemen nog wel het oorspronkelijke doel dienen of dat er een interventie nodig is om de juiste verhouding te herstellen. De eventuele ‘weeffout in onze manier van organiseren’ (Wouter Hart) weten we vervolgens bloot te leggen met Satisfaction en op te lossen met Start Me Up. Verdraaide organisaties pakken we aan met gedraaide rockplaten. The Human Factor: De terugkeer van adem in de machine In de jaren tachtig van de vorige eeuw, werd de drumcomputer geïntroduceerd. De voordelen waren evident: zo strak als deze computer speelde, kon een menselijke drummer het natuurlijk nooit. Zowel in metrum (strak in de maat) als dynamiek (alles even hard) was de mens verslagen. Zelfs musici die bekend stonden als pioniers in het singersongwriter-genre (dat vooral gericht was op een persoonlij- Management is, above all, a practice where art, science and craft meet (Henry Mintzberg). fouten uit laksheid zijn verboden, fouten om van te leren zijn goed, fouten die leiden tot innovatie zijn fantastisch. Maak dus ruimtes waar fouten gemaakt kunnen worden. Stimuleer mensen om fouten licht op te nemen. En evalueer fouten met twee vragen: wat leren we van deze fout en welk effect van deze fout heeft mogelijk waarde in een andere context? Keith Richards: Over afgeknipte snaren en verdraaide organisaties ‘The only things you need to play rock ‘n roll are five strings, three chords, two fingers and one asshole.’ De manier waarop Keith Richards door een combinatie van creatief denken, lef, eigenwijsheid en een open mind de basis legde voor het enorme artistieke en zakelijke succes SIGMA Nummer 4, september 2014 34 ke manier vertolken van menselijke emoties, zoals Neil Young, Leonard Cohen en Joni Mitchell), experimenteerden naar hartelust met de nieuwe mogelijkheden van kunstmatige ritmes en geluiden. Maar na een aantal jaren gebeurde er iets verrassends. De rek leek eruit en plotseling was hij er: het knopje. De fenomenale vernieuwing bestond uit de toevoeging van een klein knopje waar in stoere letters bij stond: The human factor. Als je dat knopje indrukte, dan gebeurde er iets bijzonders. Je hoorde niet echt verschil in het nog steeds strakke ritme, maar toch voelde het veel beter. Het mathematisch strakke ritme werd door het indrukken van het knopje voorzien van random errors. Toevallige fouten! Soms ietsje eerder, soms iets te laat, dan weer iets zachter dan de rest of een mep die er iets bovenuit knalde. Het was zo ingeprogrammeerd dat de ‘fouten’ onvoorspelbaar en willekeurig tevoorschijn www.sigmaonline.nl SIGMA Nummer 4, september 2014 VERBETEREN Tabel 1. Voorbeelden van songs / muzikale verhalen in verbinding met organisatorische thema’s en lessen SONG THEMA MANAGEMENTLES SEXMACHINE – James Brown Motivatie Hoe motiveer ik mezelf en mijn team? START ME UP – Rolling Stones Stressmanagement Hoe vinden we de juiste balans tussen ontspanning en spanning? PURPLE HAZE – Jimi Hendrix Innovatie Hoe vergroten we het innovatief vermogen van onze organisatie? THINK – Aretha Franklin Bezieling Hoe brengen we bezieling terug in onze organisaties? (Nyenrode) BALLAD OF JOHN & YOKO – Beatles Leiderschap Hoe ziet leiderschap er uit binnen het nieuwe ondernemen? BILLIE JEAN – Michael Jackson Flexibiliteit Hoe passen we onze organisaties sneller aan veranderingen aan? HUMAN NATURE – Miles Davis Inspiratie en lef Waarom is sturen op ‘menselijke kwaliteit’ de sleutel tot succes ? SCUTTLE BUTTIN’- Stevie Ray Vaughan Presentatie Theater/ Drama in Presentaties (training Nyenrode) SPOOKY’S DAY OFF – SSM Improvisatie Improvisatie en Leiderschap (training Nyenrode) CHAN CHAN – Buena Vista Social Club Samenwerking Hoe werken we optimaal samen in succesvolle organisaties? SHINING STAR – Earth, Wind & Fire Talentontwikkeling Hoe ontwikkelen en behouden we onze talenten? TIME 2 – Ewan Dobson Creativiteit Wat is het geheim van de organisatie van de toekomst? kwamen. Human had blijkbaar te maken met het afschaffen van klinisch perfectionisme en gepolijste kunstmatigheid. Naar organisaties vertaald: van Taylor (Fredric, Scientific Management, 1911 : control and command, de enige juiste methode, de mens als produktiemiddel, een sociaal contract met levenslange zekerheid) naar Taylor (James, zanger, You’ve Got A Friend, 1971 : herstel van de menselijke maat, adem en ruimte op alle hiervoor genoemde gebieden). The Sound of Success? Is muziek een wondermiddel voor het bereiken van succes in ons persoonlijke en zakelijke leven? Het antwoord hierop zal helder zijn: er bestaat geen wondermiddel dat succes kan garanderen. Zoals Paul de Blot, hoogleraar business spiritualiteit op Nyenrode het uitdrukte: ‘Succes wordt vooral bepaald door de manier waarop je omgaat met toeval en met onzekerheid’. In dit artikel is maar een tipje van de sluier opgelicht. Tabel 1 biedt een beknopt overzicht van de vaardigheden en skills die vanuit muzikale live analyses en metaforen gepresenteerd en getraind kunnen worden. De ware kracht van muziek bevindt zich onder water, onder de oppervlakte die we bewust waarnemen. En daar, in de subtekst, bevinden zich onze emoties. Het domein waar we het over hebben als we refereren aan emotionele kwaliteit. En al kunnen we die wereld in al haar nuances en mysteries niet definiëren en berekenen, we kunnen haar wel voelen en ervaren. Een vaak lastig gebied voor de kwaliteitsmanager die niet gewend is om dit soort, vaak als vaag en soft ervaren elementen in de vergelijking mee te nemen. SIGMA Nummer 4, september 2014 De uitdaging voor de toekomstgerichte kwaliteitsprofessional is streven naar een op organische en organisatorische wetmatigheden gebaseerde balans tussen rationele en emotionele kwaliteit. Resulterend in een variant van succes die dan misschien niet grijpbaar is als een materieel fenomeen, maar wel voelbaar in de sound. Het voor velen nog behoorlijk onwennige maar onmiskenbaar aanwezige geluid dat op magische wijze in alle hoeken doordringt, zich niets aantrekt van de wetten van ruimte en tijd, en in die zin misschien meer te maken heeft met de kwaliteit van de toekomst dan we ons nu, in de periode dat vele organisaties het knopje met the human factor nog niet hebben (her) ontdekt, kunnen voorstellen. Literatuur Blot de, P. (2014), werkcollege, Nyenrode Business University. Hart, W., (2010), Verdraaide organisaties – Terug naar de bedoeling, i.s.m. Marius Buiting, Kluwer Deventer. Pink, D. (2011) Drive – The surprising truth about what motivates us, Riverhead Books Middendorp, Sergej van (2010), ‘Kom in de groove van jazz’, Business Spiritualiteit Magazine, Quist Leidschendam, pp. 40-49. Webster, I (2013), Project management on the far side of complexity, Free e-book, pmhut.com. Auteur Drs. Rik Spann (1959) is business musicoloog, spreker, trainer en gitaar virtuoos. Hij zet muziek in om managementmodellen, -theorieen en -processen toegankelijk en toepasbaar te maken. Hij doceert in verschillende projecten op Nyenrode Business University. Op het gebied van kwaliteitsmanagement is hij actief in een aantal programma’s i.s.m. Prof. Dr. Ing. Teun Hardjono, waarin zij in een virtuoze mix van managementleer, muziek en kunst het Vierfasenmodel extra diepgang en praktische toepasbaarheid verlenen. www.thesoundofmanagement.com www.sigmaonline.nl SIGMA Nummer 4, september 2014 35