Vertaalwedstrijd Nederland Vertaalt 2015 Juryrapport vertaalopgave

Vertaalwedstrijd Nederland Vertaalt 2015
Juryrapport vertaalopgave Engels-Nederlands
‘The Trees’ van Philip Larkin
Poëzie biedt zicht op wonderlijke werelden. Je wilt er grip op krijgen maar telkens ontsnappen de
woorden, glippen ze weg als zand tussen je vingers. Dit gedicht maakt een eenvoudige indruk; het gaat
over bomen maar we hebben hier te maken met Philip Larkin, een dichter die erom bekendstaat
eenvoud en diepgang als het ware terloops en op modern-klassieke wijze met elkaar te verbinden.
‘The Trees’ is een typisch Larkingedicht: het is een melancholieke overpeinzing over de cyclus van het
leven en het verglijden van de tijd, vol sprekende beelden en klankeffecten. De bomen trekken de
aandacht op zich, blijven bomen maar suggereren ook andere, wezenlijker betekenissen. In de vele sklanken in de eerste en derde strofe en met name in de slotregel is het ruisen van de wind in de bomen
hoorbaar. Het spel van de wind met de bomen verbeeldt het bewegen van de tijd rond dat wat eeuwig
vast lijkt te staan.
Het gedicht heeft een strakke vorm: drie strofes bestaande uit vier jambische tetrameters elk, met
omarmend rijm. De vraag in strofe twee, ‘Is it that they are born again / And we grow old?’, krijgt
nadruk door het enjambement en door de tegenstelling tussen geboren worden en oud worden. De
manier van zeggen heeft iets tentatiefs: ‘almost’ (2), ‘a kind of’ (4), ‘seem’ (11) zijn woorden die een blik
gunnen op de onzekerheid die de beschouwer en dus ook de lezer bekruipt. Het woord ‘written’ (8) kan
in de tekst van een dichter als sleutelwoord worden opgevat; en dit is door veel inzenders opgepikt.
‘Gegrift’, ‘gekerfd’, ‘ingeschreven’, ‘neergepend’, ‘verhaald’, ‘vastgelegd’ en ‘opgeschreven’ zijn
vertalingen die we vaak tegenkwamen.
Het is gepast om hier te vermelden dat een van de inzenders het woord ‘written’ weergegeven heeft
met ‘vertaald’, wat wij dan weer opvatten als een poging om als vertaler zichtbaar te worden. Zo vallen
schrijven en vertalen als het ware samen met het verstrijken van de tijd, het doorgeven van leven, het
gebruiken van het hout van de bomen om waarheden in te kerven. Bravo, bravo! Want Philip Larkin is
uiterst moeilijk te vertalen. Er is wel werk van hem in het Nederlands vertaald, maar niet veel, losse
gedichten in tijdschriften en twee bundeltjes. Dit gedicht was al eens vertaald, door niet de minste,
door de dichter Jan Eijkelboom. Een compliment aan de vele vertalers die meededen aan deze
wedstrijd is dus zeer op zijn plaats. Overal was het plezier te zien dat men had aan het schuiven met
woorden, lang gezochte woorden, weloverwogen woorden, woorden die de kern van wat Larkin wilde
zeggen willen treffen.
En het aantal inzendingen was ongekend hoog – 424, waarvan 92 uit België – en hoewel een aantal
vertalers oplossingen had gezocht in dezelfde richting, was er toch geen vertaling gelijk. Daarmee
wordt een al vaak bewezen vertaalwet nog eens bevestigd: vertalingen weerspiegelen de veelheid van
lezingen die je kunt hebben, vooral bij een gedicht.
De vertaalopgave luidde: maak een correcte vertaling, creatief en origineel, zo dicht mogelijk bij het
origineel en zo vrij als nodig. Aan de hand van deze criteria heeft de jury de inzendingen beoordeeld.
Maar het is wel van belang te zeggen dat ‘correct’ altijd betekent: correct ten opzichte van wat? We
hebben geprobeerd zowel de inhoud als de vorm in de gaten te houden, apart en in hun onderlinge
wisselwerking. Vorm is dan niet alleen rijm of het ritme, maar ook de ruisende sisklanken van de wind,
het sleutelwoord dat op het juiste moment in het betoog van het gedicht valt, de klanken die fraai
moderne melancholie suggereren.
Er waren ook wel enigszins vreemde versies. Versies waarin ‘rings of grain’ vertaald waren met
‘graancirkels’ en ‘castles thresh’ met ‘dorsende kastelen’, en die zijn in de eerste ronde afgevallen. Dat
gold eveneens voor vertalingen met een geheel andere vorm. Voorop stond voor ons dat Larkin een
twintigste-eeuws gedicht geschreven heeft tegen de achtergrond van een oude, misschien romantische
traditie om de verjongingsdrift van de natuur te bezingen. Dat dat proces ook betrekking kan hebben
op de mens die bomen gebruikt als een spiegel van zijn eigen verval en herleven.
Voorts heeft de jury vooral gelet op de poëtische spanning van de vertaling als geheel om uit te komen
bij die vertalingen die een eenheid vormen en in de buurt komen van de beeldende kracht van Larkin.
En zij was er al met al ook behoorlijk gecharmeerd van als er onopvallend en helder gerijmd werd en
het Larkinse ritme enigszins werd gehonoreerd.
De genomineerden zijn, in alfabetische volgorde:
Lucy Kooman (181)
Dit is qua klank en ritme een prachtige vertaling, met veel mooie vondsten, maar qua betekenis en
metrum misschien ietwat te vrij. De sfeer van het gedicht wordt goed aangevoeld en weergegeven;
vooral de eerste strofe vonden we erg mooi: ‘Teer blad weer aan de bomen, / Een woordloos waas nog
pas, / Het vol ontvouwen moet nog komen, / Een soort rouw om wat ooit was.’ De vertaalster heeft
zich sterk op klanken gericht, bijvoorbeeld in de fraaie drieslag van de slotregel, ‘Laat los, laat los, laat
los’. Een sterke regel was ook ‘De dood telt hun ringen, nooit hun blad’.
Els de Roon Hertoge (789)
Deze vertaling weerspiegelt goed de aarzeling die uit het origineel spreekt: ‘een woord dat bijna wordt
geuit’, ‘iets droefs’, ‘alsof hij zegt’. De vraagstructuur in de tweede strofe is mooi opgelost: ‘Dat zij weer
jong zijn en wij oud -/ is dat het? Nee, ook zij vergaan’. Mooie vondsten vonden we verder: ‘een truc is
het, hun nieuw bestaan’; ‘gespeld met ringen in het hout’ en het opvallende maar intrigerende ‘vroeger
is dood’. Wat opvalt is dat ‘mei’ in de vertaling slechts impliciet aanwezig is.
Ina Schermer-Vermeer (P63)
Deze vertaling vormt een organisch geheel, zowel in retorische structuur als wat betreft metrum. Het
rijm is vanzelfsprekend, de toon wel ietwat gedragen, archaïsch haast. In de derde strofe is de metafoor
van het kasteel geëxpliciteerd door het beeld van ‘het volle bladerdak’, wellicht door een vleugje
rijmdwang (dreef moest rijmen op herleef, maar de dreef past misschien wel). De slotregel is erg mooi:
‘Begin opnieuw, herleef, herleef’, waarbij de herhaalde f-klanken nu klinken als een niet ruisende maar
zacht fluitende wind.
Wilfried Vrijstein (738)
In deze vertaling staan sterke regels, zoals ‘Integendeel, hun voorjaarstooi / Grift jaarlijks nerven in
hun hout’. Er is duidelijk geprobeerd om kort en krachtig te formuleren en een zekere helderheid na te
streven. De jury zag ook soms enige twijfel en minder krachtige regels zoals ‘Het groen, het is een soort
van leed’. Maar de laatste strofe heeft haar charmes met het bijzondere rijmpaar ‘bladerkrans’ en ‘Een
nieuwe kans, een nieuwe kans!’
Johan Zonnenberg (79)
Dit is een mooie vertaling, al aarzel je meteen aan het begin door een opvallend beeld: ‘De bomen
lopen tastend uit / als op het puntje van de tong’. Ook elders veroorlooft deze vertaler zich
inhoudelijke vrijheden, bijvoorbeeld door een regel als ‘Toch ruist elk loofkasteel getrouw’ op te nemen
om een – inderdaad fraaie – slotregel te presenteren: ‘een nieuw begin voor jou, voor jou’. Uit deze
vertaling spreekt iets van de enorme creativiteit die vele deelnemers voor deze wedstrijd hebben
aangeboord.
De winnaar:
De jury stond voor de onmogelijke taak om een vertaling te kiezen die er helemaal uitsprong. Die
vertaling is niet gevonden en eigenlijk is dat maar goed ook. Een perfecte vertaling zou zich
onmiddellijk losmaken van het oorspronkelijke gedicht en een eigen leven gaan leiden. Beter is het om
vast te haken aan de metafoor van Larkin en de afwisseling van oud en nieuw te vieren, het
voortborduren op wat af moet sterven om nieuw te worden. Het is ook daarom dat de jury kiest voor
de versie die in de slotregel het meest de essentie weergeeft van het vertaalproces zelf: ‘Begin opnieuw,
herleef, herleef.’ De prijs gaat naar de inzending van Ina Schermer-Vermeer.

Download Report