Een grenzeloos conflict, 1930-1955

Een grenzeloos conflict, 1930-1955
Factsheet, 15 februari 2014
“Een wereldervaring vanuit persoonlijk perspectief”
Wat is het?
‘Een grenzeloos conflict’ is een gelaagde, multimediale presentatie, die de gebruiker ervan inzicht
geeft in de wereldwijde samenhang van gelijktijdige gebeurtenissen rond en tijdens de Tweede
Wereldoorlog. De presentatie ontsluit het algemene verhaal over de oorlog via drie bijzondere
levensverhalen. Het gaat daarbij om personen die als gevolg van de oorlogsgebeurtenissen een
wereldwijde beweging maken, maar tegelijkertijd een link met Nederland hebben. Deze geografische
wisselwerking ontsluit een dynamiek van oorzaak en gevolg, op persoonlijk niveau en op wereldwijde
schaal.
‘Een grenzeloos conflict’ is ook een meerstemmige presentatie. De persoonlijke verhalen
vertegenwoordigen verschillende perspectieven (man en vrouw, geallieerd en nazi, Westers en nietWesters). Die verschillende perspectieven blijken ook uit het gebruikte bronnenmateriaal.
Het project krijgt vorm in een reizende exhibit (beoogde beschikbaarheid eind 2014/begin 2015) en in
een website (op een nader te bepalen moment onder te brengen bij www.tweedewereldoorlog.nl). De
inhoud is hetzelfde, de functionaliteit is afgestemd op de verschillende vormen van gebruik
(respectievelijk collectief en individueel).
Wie werken er tot nu toe mee?
‘Een grenzeloos conflict’ is een multidisciplinair en cross-institutioneel samenwerkingsproject. Het
project is bedacht door het NIOD, Perspekt en Kiss the Frog. De partners vinden elkaar in een gedeeld
enthousiasme om deze verhalen voor het publiek te ontsluiten en kunnen bogen op een grote
ervaring op hun respectievelijke werkterreinen.
De samenwerkingspartners hebben niet de wens om eigenaar te zijn van dit concept en deze exhibit.
In de verdere uitwerking en realisatie van het project wordt dan ook nadrukkelijk gezocht naar
samenwerking met en overdracht naar de WO2-musea en -herinneringscentra.
Waarom is het bedacht?
De plek die de Tweede Wereldoorlog inneemt in het collectieve geheugen is in de afgelopen decennia
sterk veranderd. De feitelijke kennis over de oorlog heeft een meer fragmentarisch karakter gekregen.
Ook is het perspectief op de gebeurtenissen gekanteld. De ervaringen van de eerste generatie zijn in
afnemende mate bepalend. Het betekeniskader voor de oorlog verschuift van ‘Nederland als natie’
naar ‘Nederland internationaal’. De etnische en culturele diversiteit van de bevolking neemt toe. Het
publiek verwacht steeds meer van erfgoedinstellingen als het gaat om de kwaliteit en de
toegankelijkheid van de geboden beleving. Een globaal perspectief, een pluriforme insteek en een
cross-mediale scenografie zijn voorwaarden geworden om de Tweede Wereldoorlog in de beleving van
het publiek relevantie te geven.
De gekozen opzet van het project ‘Een grenzeloos conflict’ beantwoordt aan de sector-brede
behoefte 1 bij oorlogsmusea en herinneringscentra om voornoemde uitdagingen tegemoet te treden.
Wat vertelt het?
De presentatie is opgebouwd in drie lagen: drie wereldomvattende persoonlijke verhalen, vijftig
gebeurtenissen op wereldschaal en, als verbindend element, een wereldkaart met de stapsgewijs
veranderende machtsverhoudingen. Het desbetreffende onderzoek is verricht door het NIOD.
Vervolgens zijn keuzes gemaakt voor de ontsluiting naar het publiek.
(1) De eerste laag wordt gevormd door de levensverhalen van drie personen. Deze worden deels
verteld aan de hand van niet eerder gepubliceerd materiaal uit persoonlijke archieven:
•
Chaim Nussbaum (1909-1994), een joodse rabbijn/leraar, wordt geboren nabij Auschwitz,
groeit op in Nederland, belandt via Litouwen, Rusland en Japan in Nederlands-Indië, wordt als
Japans krijgsgevangene bij de Burma spoorlijn tewerkgesteld, verblijft na zijn bevrijding kort in
Nederland en woont vervolgens tot aan zijn overlijden in Canada;
Zie o.a. Meijer & Jongerius. 2013. Visie 2020. Toekomstverkenning musea en herinneringscentra WO2 ; NIOD/Ribbens &
Captain. 2011. Tonen van de Oorlog. Toekomst voor het museale erfgoed van de Tweede Wereldoorlog.
1
•
Theophilia d’Hont-Berkenveld (1916-2008), een Surinaamse met Hollandse/indiaanse roots,
komt met het KNIL-vrouwenkorps via Curaçao, New York en Australië in november 1945 in
Batavia om hulp te verlenen aan slachtoffers van de Japanse bezetting. Woont vanaf 1946 met
haar echtgenoot – een Surinaamse beroepsmilitair met wie ze in Batavia huwt – afwisselend in
Nederlands-Indië, Suriname, en opnieuw in Indië en Suriname, om uiteindelijk in 1955 naar
Nederland te verhuizen;
•
Jan Rudolf Hommes (1918-1991), een fanatieke Nederlandse SS-er en Kriegsberichter, vecht
aan het Oostfront, als oorlogsverslaggever meevarend op een U-Boot op de Atlantische Oceaan
en rond de Cariben, wordt in 1944 door de Canadezen gevangen genomen tijdens de Slag om
Arnhem. Na uitzitting van een korte straf werkt hij als juridisch adviseur van de Nederlandse
gouverneur in Nieuw-Guinea en wordt uiteindelijk hooggeplaatst ambtenaar op het Ministerie van
Landbouw. Als zodanig ook in Europees verband op het hoogste ambtelijke niveau actief.
De nu gekozen personen zijn een eerste keuze. Het is goed mogelijk om al naar gelang de
behoefte en mogelijkheden van de samenwerkingspartners in een vervolgstadium één of
meerdere levensverhalen te wisselen, met behoud van het concept en de opzet.
(2) In de tweede laag komen vijftig gebeurtenissen op wereldschaal aan bod, van de Japanse
inval in China in 1931 tot en met de oprichting van het Warschaupact in 1955. De tussenliggende
gebeurtenissen vinden verspreid over de wereld plaats, in alle ‘stages of war’. Sommige
gebeurtenissen hebben een algemene impact, andere raken direct aan de persoonlijke
levensverhalen. Het gekozen timeframe verbindt de Tweede Wereldoorlog met de veranderende
internationale verhoudingen in het Interbellum en met de naoorlogse dekolonisatie-periode en het
uitbreken van de Koude Oorlog.
(3) De derde laag vertaalt zich in een dynamische wereldkaart die de machtsverhoudingen
weergeeft tussen de As-mogendheden, geallieerden en neutrale landen, steeds overeenkomend
met het moment van een gebeurtenis in laag 1 respectievelijk laag 2. De kaart toont op welke
plek of welk gebied de algemene gebeurtenis of het persoonlijke life event betrekking heeft. De
kaart laat zien waar de personen zich bevinden op de verschillende momenten bevinden en wat
hun route door de tijd heen is. Op deze wijze wordt de dynamiek van oorzaak en gevolg
(uiteraard op hoofdlijnen) visueel gemaakt.
Hoe ziet het eruit?
Recente ontwikkelingen op het gebied van multimedia bieden ongekende mogelijkheden om een
dergelijk gelaagd verhaal adequaat te ontsluiten. De inhoud en de bezoekerservaring blijven daarbij
steeds richtinggevend voor het ontwerp.
Voor wat betreft de exhibit speelt de presentatie zich af op een meterslange tafel, samengesteld uit
grote, aan elkaar gekoppelde multi-touchscreens. De algemene gebeurtenissen en de persoonlijke life
events zijn aangegeven op een tijdlijn die zich over de hele tafel uitstrekt. De dynamische wereldkaart
bevindt zich in een (digitaal) venster, dat de gebruiker over de tafel heen en weer kan slepen.
Afhankelijk van de gekozen positie worden algemene gebeurtenissen (op de tafel zelf) en persoonlijke
life events (in het venster) ontsloten aan de hand van oorspronkelijke foto’s, film- en
geluidsfragmenten, krantenartikelen uit onder meer de collecties van het NIOD en het Nederlands
Instituut voor Beeld en Geluid. Bezoekers kunnen naar keuze wisselen tussen de drie persoonlijke
perspectieven.
De presentatie kan door meerdere bezoekers tegelijkertijd worden gebruikt en is meertalig.
De web-variant maakt gebruik van dezelfde content. De web-variant zal een afgeleide zijn van de
exhibit-variant, maar is afgestemd op gebruik door één persoon.
Wat is de relevantie?
Prof. dr. Kees Ribbens beoordeelt het project als volgt:
‘Het project ‘Een grenzeloos conflict, 1930-1950’ vormt een toegankelijke en aantrekkelijke wijze voor
de beoogde gebruikers om helder inzicht te krijgen in de omvang en impact van de Tweede
Wereldoorlog. Als aanvulling op het bestaande aanbod aan WO2-informatie, dat in belangrijke mate
een beeld geeft van de oorlogsontwikkelingen in met name Nederland, biedt het de gelegenheid om
op een eigentijdse manier in aanraking te komen met individuele levensverhalen die de
veelomvattendheid van het oorlogsgebeuren (niet in de laatste plaats in geografisch opzicht) concreet
en persoonlijk maken.
Het op gebruiksvriendelijke wijze tonen – en in context plaatsen – van de uiteenlopende ervaringen
en perspectieven helpt om het historisch voorstellingsvermogen van de gebruikers te prikkelen en te
vergroten. Vanuit de steeds aanwezige relatie met de Nederlandse geschiedenis wordt de gebruiker
zodoende vertrouwd gemaakt met een breder internationaal perspectief in een ruimere tijdssetting.’
Hoe ver is het nu en wat is het vervolg?
Het project bevindt zich momenteel in de onderzoeks- en ontwikkelingsfase. Deze fase wordt eind
2013 afgerond. Beoogd wordt om begin 2014 de fase van ontwerp en (later) realisatie in te gaan.
Gestreefd wordt naar plaatsing van de exhibit bij instellingen verspreid over het land. De exploitatie
zal plaatsvinden op grond van reële kosten voor transport, opbouw en service.
De initiatiefnemers verwelkomen ideeën om de presentatie aan te vullen of van context te voorzien,
waarbij de behoeften van de instellingen en de mogelijkheden van de locaties uitgangspunt zullen
vormen. Ook wordt gezocht naar een eindbestemming voor de exhibit.
Meer weten?
Neem contact op met het NIOD, 020-5233800, prof. dr. Kees Ribbens ([email protected]).

Download Report