. Jaargai GESPREKMETLYDIADAVIS Meesterlijke bondigheid PAPIERLEESTBETE" Van hetscherm onthouden we minder Met de kennis van nu le VoJ & WETENSCHARCULTUUR, LIT ONZEGIDSDEZEWEEK )FIE CeciIeNarinx / ^ t SIR EDMUND/ 30 AUGUSTUS2014 TENEERSTE BESCHOUWING DE SLAGVELDPARADOX Na een zomer van de brandhaarden klinkt het wat vreemd om te stellen dat oorlog op zijn retour is, zoals conflictexperts doen. Is het erger dan ooit, en zo nee, waarom lijkt het dan zo? Door Eline Huisman WAT ZEI U, EEN DERDE WEREIDOORIOG op logen, dit isongekend. ' Dewereld lijkt komst? Kom nou, we zitten er mid- meerdanooit in brandte staan. denin! Was een nieuwe grote oorlog tot voor kort nogvoervoorcomplot- Lijkt? Ja.Want hoe obsceen het ook magklinken,welevenin devredtgste tijd indemenselijke geschiedenis. Verruil de indringende beelden voor grijze tabellen, en het is onmisken- denkers en andere nichebewoners, de pausverldaardedievorigeweekallang begonnen: 'Webeleven nu een Derde Wereldoorlog, zij het verspreid. De oorlogisoveral.' De oorlog is overal en niet meekijken is geen optie: wie een beeldscherm heeft, ontkomt niet aan een bijna live ervaringvan bombardementen op Gaza,debmte onthoofdingvan journalist James Foley door strijders van de IslamitischeStaatof deverne- deringen van Oekraiense soldaten door pro-Russische rebellen in het oosten van het land. Isheterger danooit? Devraagdiein Caps Lock boven deze zomer hing, werd afgelopenweekbeantwoord. "In de tien jaar dat ik dit werk doe, heb ik dit nog nooit meegemaakt', zei Juriaan Lahr,hoofd internationale hulpverleningvan het Rode Kruis. 's Werelds ellende magzijnvakzijn, dewanhoopskreetklonkhelder.'Zoveeloor- baar:statenverklarenelkaarsindshet eindevandeTweedeWereldoorlog zeldennogdeoorlogenhetaantalmensendatdooroorlogsgeweld omkomt, is drastisch gedaald. In1990 l<wamen nog bijna 80 duizend mensen om in strijdgeweld, in 2013 lag dat aantal rond 20 duizend. Op Latijns- en Centraal Amerika na dalen de doodslagstatistiekenwereldwijd. Delaatsteupdate van de Global Peace Index bejubeltonzeeeuwnogsteedsalsdevreedzaamste ooit- hetrapport kwamuit in juniditjaar. 'Degigantische afname in geweld is demeestopvallendeenminstgewaardeerdeontwikkelinginonzegeschiedenis', schreefSteven Pinker in 2011in zijn boekThe Better Angelsof OurNature. In zijn bestseller, vertaald als > 13 DE VOLKSKRANT BESCHOUWING TENEERSTE DE SLAGVELDPARADOX > Onsbetere ik, laat de psycholoog van Harvard Universityzienhoewedoorscholingenontwikkeling steeds vredelievender warden. Nefgingen tot wraak,uitbuiting endominantie blijven weliswaar deaardvanhetbeestje,wekunnenzeweltemmen. Pinkers hoopvolle evolutie in hetkort: deopkomst vanstaten wasdeeerste stapuit deanarchie enhet deocassettesnaarAl Jazeera,en dan maarhopendatzewerdenuitgezonden',stelt Beatrice deGraaf,hoogleraar baarder.Doordatweineeninfomiatie- ConflictenVeiligheid.Vandaagkomen maatschappij leven, en doordat ter- beelden en informatie in alle heftig- heldbinnen,enlangnietalleenviatra- reurgroependankbaarinspelenopde alomtegenwoordigebeeldschermcul- ditionele media. Zelfs wie een kantoor- tuur. Extreem geweldwordt eenmid- geweldvanonsbestaanalsjager-verzamelaars.Een partij meteenmonopolie opgeweldmaaktdewe- baanheeft,lijkt viahetbeeldscherm del om deboodschap uit te dragen. reldeensmkoverzichtelijker.Dankzijhandelleerdenwedatiedereenwintbijvrede.Endankzijonder- testaan. wijs,lezen,reizenenpubliek debatleerdenweook empathievoelenvoormensenbuitenonzefamilieenvriendenkring.Zoisnietalleenoorlogopzijnretour, maar ook geweld in bredere zin. Slavernij, moord,lijfstraffen,verkrachtingenmishandeling werdenuitgebannenofopzijnminstgededmeerd. dagelijksmiddeninhetkrijgsgeweld Maar de belangrijkste invloed op onsgevoelvanonveiligheid zithemin depolitieke rol diesocialemediahebbengekregen, steltDeGraaf.'Deterroristenvannuzijnwaremakelaarsin angst.Beeldenzijnnietalleenvangro- Ookpolitic!, activisten enpublicistenbuitendegruwelijkheden politiek uit:'DeIraakseregeringvanAl-Maliki gebruiktegeruchtendatmensenlevendwerdenbegravenom deVStot hulptedwingen', zegtDeGraaf.'Maar jeziethetookindediscussieronddemonstraties in Den Haag. Allerlei tere kwaliteit enveel snellerbeschik- spookbeeldenvanISwardenopNeder- Derede kon aanhaar zegetochtbeginnen. Hetiseenverhaaldatindezomervan2014opzijn baar,erwordtookpolitiekmeebedre- landgeprojecteerd. ' Eengematigdgeluid krijgt in hetpublieke debatgeen minst merkwaardig klinkt. Juistdewreedheid lijkt inonzedagelijkseportieconflictnieuwsaaneenopmars bezig.Hetbeeldvanjournalist JamesFoley,in En daarin zijn ze heel succesvol. Boko Haram in Nigeria is een goed voorbeeld.Debewegingwasalactief oranjegewaadgeknieldindewoestijnvlakvoorzijn onthoofding,staatoponsnetvliesgegrift.Netalshet berichtvan276schoolmeisjes,ontvoerddoordeis- lamitischeorganisatieBokoHaraminNigeria,de ontvoeringvanRodeKruis-medewerkersinAfghanistan en bombardementen op een ziekenhuis in Gaza. Vroeger leekoorlog nogoverzichtelijk, met twee regeringslegers, eenafgebakendslagveldensolda- ven.' kansmeer,steltDeGraaf.'Deextremen wardenuitvergroot indesnelheidvan de informatiestroom.' sinds 2002, maar werd pas berucht sinds de reeks aanslagen vanaf 2009. 'Hetiseensoortwreedheidswedloop', zegtThomasMorgan,onderzoekerbij hetInstituteforEconomicsandPeace, datde GlobalPeaceIndexuitbrengt. 'Wiedurftdegruwelijkstedingente doen? Het is besmettelijk. Deangst is groterdandedreiging- eenaanslag ME seftooktemakenmet on er am met angstvoor de omte gaan, stelt De Graaf. Als tendiezichzelfherkenbaaraankleedden.Nuschuilt kostvaakmaareen oftwee levens. Dat we met sterfelijkheid warden gecon- inelkeburgereenpotentieleIS-strijder,kanzelfseen vluchtelingenkampnietmeeropveiligheidrekenen is het succes van terroristen. ' In de woordenvan Briscoe: 'Manipulatie en fronteerd, grijpen weterug opzeker- en is het aantal opduikende rebellengroepen nau- transparantiezijnhetyinenyangvan men, levensbeschouwing. 'Proefper- welijksbijtehouden.Toch? sociale media.' den',zegtIvanBriscoe,onderzoekerbij denktank voorinternationalebetrekldngenClingendael.Met dereeks conflicten dienaheteindvan deKoude Oor- loglosbarstte-vandeRwandesegenocidetotdeoor- orde en stabiliteit in een broos bestaan.' log inJoegoslavie, kwamen ideeen opover"nieuwe nischeverschillen.Maarguerrilla-achtigeooriogen warenmindernieuwdangedacht.'Indeliteratuur 'Met is een soort wreedheidswedloop. overconflictwarendeEersteenTweedeWereldoor- loglangetijddominant',verklaartWillemijnVerko- Wie durft de gruwelijkste dingen ren. hoofd van het Centrum voor Internationaal te doen?' Conflict-Analyse enManagement (CICAM) aande RadboudUniversiteit vanNijmegen. 'Datleidde de sonen in sociaal-psychologischonkregen, werden nietbozer,bangerof verdrietiger,maarwerdenpositiever overhuneigengroepennegatieftegenover buitenstaanders', stelt De Graaf.'Eenstevigwereldbeeldgeeft rebellie tegen autoritaire regimes zijnvan alle tij- oorlog':ongrijpbaarensteedsvakergebaseerdopet- heidlnonswereldbeeld; cultuur, nor- derzoekdie beeldenva<i9/11te zien 'Etnischespanningen,separatismeengewapende Juistindesamenlevingvanvandaag isdatstevigewereldbeeldzoek.Onze wereld is zo ingewikkeld en onoverzichtelijkgeworden, datwe ons onzekerdervoelen, legtHans Boutellieruit, directeurvan maatschappelijk onder- zoeksinstituutVerwey-Jonker.'Wele- aandacht afvan andere conflicten, terwijl deViet- venin eennetwerksamenleving.Soci- namoorlogookeenguerrillastrijdwaseninChina begin20steeeuwdekrijgsherendomineerden. ben metveel meerverschillende men- Watwelnieuwis,isderolvansocialemedia.'Al Qaidastuurde tien jaargeleden nogold school vi- 14 Dewereldmagveiligerzijndanooit, hetgeweld dateris,wordtsteedszicht- aleverbandenzijnlosserenwehebsen en culturen te maken.' Zonder vastestructurengroeithetgevoel > SIR EDMUND/ 30 AUGUSTUS2014 15 RellenophetOnafhankelijkheidsplein inKiev,beginaugustus. Foto AFP DE VOLKSKRANT BESCHOUWING DE SLAGVELDPARADOX OORLOGENENCONFLICTENIN2013 Kaartmetdeactieveconflictenindewereldin2013 Turkije- Filipijnen Colombia Nigeria Oorlog CentraalAfrikaanseRepubliek (minimaal 1.000 gevechtsdoden perjaar) DR Congo lie (minimaal25 gevechts- dodenperjaar) I I Zowel een oorlog als een Mozambique ander conflict AANTALCONFLICTENWERELDWUD* GEVECHTSDODENPERJAAR* Van 1946 tot 2013 NIET-STATELUKECONFllCTEt Wereldwijd, van 1989 tot 2013 50 ........ Van 1992 tot 2013 80.000 ..................... . .... 50 ... ................ ...... ....,., 40 60.000... 40 .................. ..... .......... 30 ......... 40. 000. ............... ....... 20 . . 30 20 10 20. 000 10 0-1. "- 46 .50 .55 -60 .65 ^0-7^-^-^-,, -^-,-^-^-^^ . 300814 ©DeVolkskrant - ib. Bron: UCDP 0-|'89 '95 '00 -05 '10 . 13 Minsteas een van de betrokken strijderseen overheidspartij." 0 -J-±--I-h'92 '95 '00 '05 '10 "Geen van de betrokken strijders een overheidspartij. > vanonbehagen, zegtBoutellier. 'IndeEuropese cultuur istwijfel en scepsis tot kunst verheven. Bij drei- gingvanbuitenisergeenstevigwereldbeeldwaarweopterugkunnen grijpen. Ikvoel het onbehagen zelf: vroegerdachtikdatooriognooitin mijnlevenzouvoorkomen, maardat issindseenpaarjaarweg.' De onveiligheidsparadox,noemt Boutellierhet. Wezijnsteedsveiliger, maardaarom bangerteverliezen wat we b^n'Endusverzuchtenwebij gruwelijk nieuwshoeergdebescha'vingtoch kan zinken,in plaatsvan onzeverbeterde omstandigheden te prijzen. Maarer is meer aan de hand, stelt politicologeenhistoricaVerkoren.Dat juistdelaatstemaandendeconHicten erger lijken dan ooit, komt doordat hetookmindervervanonsbedis."De 16 rampmet deMH17is eensterkvoor- beeld.Wekunnenonzeogennietsluiten,hetraaktons.Datgeldtookvoor watergaandeisin SyrieenIrak-Ne- derlandse journalisten warden ontvoerdenookjongensvanhierdoen meeaandestrijd.' OverMalilezenwe meerdanoverCongoofSoedan-simpelwegomdatNederlandmilitairbe- trokkenisbijdeburgeroorlogdiedaar tussenRuslandenOekraine- enhetri- sicodatEuropainzo'noorlogwordt meegesleurd. 'Oorlogentussenregeringslegers zijneenstukdodelijker, simpelwegomdatje metprofessio- nelelegerstemakenhebt'.'stelt Bris- coe.'Maarhetrisicoopeenooriogtussenstatenisbeperkt.Geenvandepar- tijenheefterbijtewinnen.' woedt.'Globaliseringis hierdesleutel. Wekunnenonssteedsminderloszien vanderestvandewereld',aldusVerko- lang in brand staat.' De angst voor de situatie in Oekrainezitdanooknietindeemstvan hetconflictofhetaantaldoden,maar indekansdathetuitloopt opooriog enaantallen vluchtelingen, slachti fersendodenzijnvaakzelfshelema niet te meten. Het Uppsala Confli DataProgram(UCDP),eengerenoi meerdonderzoeksprogrammavani ZweedseUppsala-universiteit, pub! ceertalsindsdejarenzeventigcijfe overgewelddadige conflicten. Afgel penjaarbrachthetvoorheteerstgH cijfers naar buiten over het aanl slachtoffersinSyrie-zewarenteonl ren. Ofzoals De Graafhet zegt: 'De KoudeOorlogzetteeenkaasstofpover Europa. Nu die voorbij is, zien we steedsscherperdatdewereldalheel moeilijk.Strijdendepartijenmanip lerendecijfersinhuneigenvoorda trouwbaar omtepubliceren. DUSEENONBETROUWBAREGIOSin onflict,weetBriscoe.Makenweons orgen om niets? Niet helemaal. Ook e cljfersvertellenniethetheleveraalenlijkendewereldsomszonni^-voorte stellen.Informatieverza- melen in conflictgebieden is heel 'In conflictstudies is het hip a naarde cijfers te kijken', stelt Veri ren. Daarmee kun je grote verhalf vertellen. Dat is mooi, maar ook b perkt. ' Eenfoutwaarookveel media! trappen,valthaarcollegaenpolera loogLeanWeckebij.'Hetfysieke g weldwordtuitvergroot,terwijlde c SIR EDMUND/ 30 AUGUSTUS 2014 lectievefmstratiesdiedaaraantengrondslagliggen nauwelijks warden onderzocht. Eenconflict ismeer daneen seriegewelddadige handelingen. ' Bovendien,steltWecke,ishetdevraagofhetaantaldoden weleengoedeindicatorisvoordeernstvanhetcon- flict. Voordeoplossing vanconflicten ishetbelangrijker omtewetenwaardestrijd omgaat. Gaathet omverschillende belangen ofverschillende opvattingen?Inhetlaatstegevalzijnvredesonderhande- lingenvakersuccesvol,wantopvattingenkunnen makkelijker naast elkaarbestaan. TeldehetUCDPin2013nog33conHictenwereldwijd,dewebsiteconflictenteller.nl-eeninitiatiefvan ondermeerhetministerievanBuitenlandseZaken telt er momenteel 53.Verschillendedefinitiesvan conflict biedenvoor elkwat wils, watstatistieken be- treft.Demanieromoorlogincijferstevattenisarbitrair, steltVerkoren. 'lets geldt nu als oorlog als er minstens1.000dodenperjaarvallenenhetconflict een politieke doelstelling heeft. Daarmeevalt de 'drugsoorlog'inMexicovaakbuitendestatistieken - erzitofficieelgeenpolitiekmotiefachter.Maarde strijdkostduizendenlevensperjaar.' Juistdoorglobalisering enonderiinge betrokkenheld isrecent conflict ooksteeds moeilijker te categoriseren, steltVerkoren. 'GeldtSyriealseenburger- oorlog?Hetismeereeninternationaleoorlogdie binneneenlandwordtuitgevochten.' Watvertellen de getallen ons wel? De eerste tien jaarvande2lsteeeuwwarenhoopvol,stellenzowel Briscoe als Verkoren. Het aantal conHicten en de ernstervanwaswereldwijdrelatieflaag.Maarvolgens detweewetenschappers staatjuist delaatste twee,driejaardewinstinvredeenveiligheid serieus op losseschroeven. 'Alsje inzoomt op decijfers, zie j e dathetaantaldodenenconflictensinds2 Oilvoor- zichtigoploopt', zegtVerkoren. Hetaantalgevechtsdoden is dramatisch omhoog geschoten sinds de burgeroorioginSyrie- in2012kwamenvanelkevijf gevechtsdoden ertweeominSyrie. 'Hardnekkige,wredeenextreemdodelijkeconflictenzijnterug', stelt Briscoe. 'JeziethetinIrak,Syrie, Libie,deCentraalAfrikaanseRepubliekenZuid-Soe- dan.' Volgenshemontstaatdaarbijeennieuwtype conflict, eenmengvorm tussen gewapend conHict encrimineelgeweld.Waarhetbijeen'normaal'conflictgaatomcontroleovergebiedenofdeoverheid, richtennieuwestrijdgroepenzichopeconomische controle. Vergelijkbaar met de drugskartels in Mexico,strevenstrijdendegroepeninLibie,Syrieen Maliallereerstnaareenvasteinkomstenbrondoor economische controle. 'In Mosul Ran ISbelasting heffen,groepen inMalihebbeneeneigeneconomie opbasisvankidnapping, inLibiekomt hetgeldbinnen door de mensenhandel', legt Briscoe uit. 'De staat bestrijden komt later, daarover maken zezich OORLOGTUSSENIEGERS ISHETDODEUJKST In dejaren vijftig werden wereldwijdgemiddeld zesinternationaleoorlogen-tussenstaatsle- gers-perjaaruitgevochten. Sinds2000was dat gemiddeldminder dan een. Die daling is belangrijk. Hoewel hot aantalburgeroorlogen tot beginjaren negentig toenam, daaldehot aantal gevechtsdoden. In- ternationaleoorlogen zijn veel dodelijker, simpelwegomdat de betrokken regeringslegers professionelermateriaal hebbenen eengroter budget. niet druk. Zolang je de lokale bevol- kingmaardomineert,hebjegelden macht.' Politiek conflict en crimineel geweld zijn zo steeds minder goed te scheiden.Strijdersdwingencontrole afmetextreemgeweldenintimidatie. Deplaatselijkebevolkingwordtonderdrukt, hetrechtssysteem isvaakgebaseerd op geweld, en mensen slaan steeds vaker op devlucht. Latijns-Ame- zegt Briscoe. 'Je ziet het al bij de peshmerga's. Het risico is dat meerdere groepen van verschillende landen steun krijgen. Danwordt eenbur- geroorlogeen internationale burgeroorlog.' Maar steun aan lokale groepen of pogingen de staat te versterken ne- mennietdevoedingsbodemvangeweld weg, stelt Verkoren. 'Niet alleen rika is het afschrikwekkende voor- een sterke, maar ook een legitieme overheidisnodig,diebevolkingsgroe- beeld:hetgrootstehumanitairepro- pengelijkbehandelt',vult zeaan.Ver- bleem daaris demassalestroom kin- korenbestrijdt hetbeelddatde'vijandenvanvandaag'deirrationele religi- deren uit Guatemala, Honduras en El Salvador die crimineel geweld ontvluchten. euze fanatici zijn, of de puur econo- mischgedrevencriminelen.'Datgaat voorbijaandefmstratiediemensenin conflictsituatiesdrijft, dievaaklegitiem is. Het aanpakken van de schrij- nende ongelijkheidis van groot beVRtutinisiiE^ en ONDERHANDEIAARS hebben geenschijnvankansin dit soort con- lang.' Steven Pinkervergeet inzijnverhaal overdegrotetrend naarvrede envei- ligheiddriebelangrijkedingen,volgensdeconflictexperts.Zijngrotehumanitairerevolutie,waarinmarteling flictverbetering te brengen, terwijl juistdeinternationalegemeenschap volgens Briscoe een belangrijke rol speeltindeverbeteringvanonzevei- verieden behoren,blijftvooral beperkt ligheid. tot hetWesten. 'Het idee dat democra- Bovendien is het aantal betrokken en verkrachting grotendeels tot het partijenperconflictextreemhoog.Dat tie ooit de helewereldoverspoelt, is nietlangervanzelfsprekend', zegtVer- constateert ook het UCDP: het aantal koren. 'In veel staten is zelfs het > betrokken strijdende partijen was sinds2002nietzogroot,enooktoen was die piek uitzonderlijk sinds het eindvandeTweedeWereldoorlog.Dat maakt vredesonderhandelingen moeilijk: hoe groter het aantal rebel- lenorganisaties,hoemoeilijkerhetis er samenuit te komen. Die mengvorm van crimineel ge- weldenpolitiekconflictisdegrootste uitdagingvoorvredeinonzetijd,stelt 'Bij dreiging van buiten hebben wij in Europa Briscoe. 'Westerse overheden willen geen stevig graagingesprekkunnenmeteenover- wereldbeeld waarop held. *Watgaanjullie doen om hetgeweldte verminderen?'In mil kunje we kunnen teruggrijpen' steun geven. Maar in deze landen heeft deoverheid geen enkele controle, enis de politic corrupt. Ze kunnen niets doen. Niet in Irak, niets in Libie, nauwelijks lets in Mali en Honduras. ' Buitenlandse overheden kunnen alleen invloed uitoefenen vialokaleproxy/orces,oftewel:steunaanlokalestrijders, 17 DE VOLKSKRANT TENEERSTE BESCHOUWING DE SLAGVELDPARADOX Politiek conflict en crimineei geweld zijn steeds minder goedtescheiden > monopolieopgeweldnietori twist. ' Zijn recept van economisi ontwikkelingenonderwijsvoorvrf isinteressant,maarkanookhetteg, gestelde opleveren. 'Ook opgele mensen diegeen alternatief hebh zoekengefrustreerd hun heilin i weldof criminaliteit', zegtBrisa KijkmaarnaarMali,zegthij,ooitl democratischevoorbeeldvanAfri! Ergingveelontwikkelingsgeldna: toe.Maarindeovergangnaar deir cratiewerdhetnoordelijkedeelw hetlandnietgehoord, ennietgeo troleerd.'Daargrepengewelddadi groepenhunkans.' Debelangrijfc bornondervredeenveiligheidin wereldisdetoenemende socialeon lijkheid. Want die speelt, benadni kenVerkorenenBriscoe,inieder a flirt eenrol. Levenweindevredigsteeeuwooi Overdelaatstehonderdjaarbekel. zou dat best eens kunnen. Maarn Gaza,Oekraine en de opmars van - nognietindestatistieken-zietder relderopnieuweenstuksomberd uit.Zekeralswehierdannoghet: Bovenstefoto:eenHamasbrigadeinGaza-Stad.Boven:ver- woestehuizeninGaza.LinksvanbovenaftBokoHaram-ver- da!ILte"TOStgehouc'endoorhetNi9eriaansele9e^estanten 7,_eerbetoon voorgedodeJemenitische soldaten. Foto'sANP,AFP,Getty 18 weldaantoevoegeninZuid-Soedan, CentraalAfrikaanse Republiek, Lib NigeriaenMali-conflicten diemini media-aandachtgenieten.Zoals11 masMorganvandeGlobalPeaceInd verzucht:'Dewereldzalmindervred zijn in onzevolgende editie.'