Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2013-14
ETHIEK VAN DE RECHTER
EEN RECHTSVERGELIJKENDE STUDIE VAN DE
CODES IN BELGIË, FRANKRIJK EN
NEDERLAND
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Jan De Beul
(studentennr. 00803141)
Promotor: Prof. dr. Piet Taelman
Commissaris: Prof. dr. Karen Broeckx
INHOUDSTAFEL
VAAK GEBRUIKTE AFKORTINGEN ............................................................................................................................iv
VOORWOORD .....................................................................................................................................................................vi
INLEIDING.............................................................................................................................................................................1
AFDELING I. HET ONDERZOEKSOPZET-EN ONDERWERP ............................................................................................7
AFDELING II. DE METHODE ........................................................................................................................................... 10
§1. Het onderzoek.................................................................................................................................................. 10
§2. De redactie ........................................................................................................................................................ 13
HOOFDSTUK 1. ETHIEK VAN DE RECHTER: EEN BEGRIPSANALYSE ...................................................... 15
AFDELING I. ALGEMEEN................................................................................................................................................. 15
AFDELING II. ETHIEK VAN DE RECHTER...................................................................................................................... 16
§1. Filosofisch kader: deugdethiek, deontologie en consequentionalisme ................................... 16
§2. De taak van de rechter ................................................................................................................................. 19
§3. Filosofisch kader toegepast op taak van de rechter: definiëring ............................................... 23
§4. Kreet om verantwoording: onderscheid met andere disciplines ............................................... 28
A.
Tucht ................................................................................................................................................................. 29
B.
Burgerrechtelijke en strafrechtelijke aansprakelijkheid ............................................................ 33
AFDELING III. ONTLEDING VAN DE DEFINITIE ........................................................................................................... 37
§1. Regels: bronnen van de ethiek van de rechter ................................................................................... 37
A.
Algemeen......................................................................................................................................................... 37
B.
De eed ............................................................................................................................................................... 40
C.
De tuchtrechtelijke fout ............................................................................................................................ 42
D.
De codes........................................................................................................................................................... 46
§2. Bepaald gedrag en bepaalde persoonlijkheid..................................................................................... 51
§3. Rechter ................................................................................................................................................................ 51
§4. ... Mede ................................................................................................................................................................ 52
§5. Vertrouwen van de burger in justitie ..................................................................................................... 53
HOOFDSTUK 2. RECHTERSCODES: KERNWAARDEN ONDER DE LOEP .................................................. 59
AFDELING I. ALGEMEEN................................................................................................................................................. 59
AFDELING II. NAAR EEN CODIFICATIE VAN DE ETHIEK VAN DE RECHTER ............................................................. 60
§1. Codificatietendens: historische een maatschappelijke schets..................................................... 60
§2. België: Gids voor magistraten ................................................................................................................... 62
i
§3. Frankrijk: Recueil des obligations déontologiques des magistrats ........................................... 64
§4. Nederland: NVvR-rechterscode ............................................................................................................... 66
§5. Mondiaal: Bangalore Principles of Judicial Conduct ........................................................................ 67
§6. Europese Unie: Judicial Ethics: Principles, Values and Qualities................................................ 69
AFDELING III. ONAFHANKELIJKHEID EN ONPARTIJDIGHEID.................................................................................... 70
§1. Onafhankelijkheid .......................................................................................................................................... 70
A.
Algemeen......................................................................................................................................................... 70
B.
Taxonomie ...................................................................................................................................................... 73
C.
Moed.................................................................................................................................................................. 74
§2. Onpartijdigheid ............................................................................................................................................... 75
A.
Algemeen......................................................................................................................................................... 75
B.
Wraking ........................................................................................................................................................... 77
C.
Nevenfuncties................................................................................................................................................ 80
D.
Politieke activiteit........................................................................................................................................ 82
E.
Persoonlijke relaties ................................................................................................................................... 85
AFDELING IV. LOYAUTEIT ............................................................................................................................................. 87
§1. Algemeen ........................................................................................................................................................... 87
§2. Loyauteit aan het recht ................................................................................................................................ 87
§3. Loyauteit ten aanzien van personen ...................................................................................................... 90
A.
Verhouding zetel-parket ........................................................................................................................... 90
B.
Collegialiteit ................................................................................................................................................... 91
C.
Partijen, advocaten en gerechtspersoneel ........................................................................................ 93
AFDELING V. INTEGRITEIT ............................................................................................................................................ 97
§1. Algemeen ........................................................................................................................................................... 97
§2. Als een kernwaarde....................................................................................................................................... 97
§3. Als dé kernwaarde: de Nederlandse formule .................................................................................. 101
AFDELING VI. TERUGHOUDENDHEID ....................................................................................................................... 104
§1. Algemeen ........................................................................................................................................................ 104
§2. Vrijheid van vereniging............................................................................................................................. 105
§3. Vrijheid van meningsuiting ..................................................................................................................... 108
A.
Commentaar op gerechtelijke beslissingen ................................................................................... 111
B.
Wetenschappelijke activiteit................................................................................................................ 113
C.
Verontwaardigingsrecht ........................................................................................................................ 115
AFDELING VII. BEKWAAMHEID ................................................................................................................................. 119
§1. Algemeen ........................................................................................................................................................ 119
ii
§2. Kennen ............................................................................................................................................................. 120
§3. Kunnen............................................................................................................................................................. 123
BESLUIT ........................................................................................................................................................................... 125
BIJLAGE A: DE EEDFORMULES .............................................................................................................................. 127
A.
Eedformule voor de Belgische rechters .......................................................................................... 127
B.
Eedformule voor de Franse rechters ................................................................................................ 127
C.
Eedformule voor de Nederlandse rechters .................................................................................... 127
BIJLAGE B: DE TUCHTFOUT .................................................................................................................................... 129
A.
Tuchtfout voor de Belgische rechters .............................................................................................. 129
B.
Tuchtfout voor de Franse rechters .................................................................................................... 129
C.
Tuchtfout voor de Nederlandse rechters ........................................................................................ 129
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................................... 131
BELGIË, INTERNATIONAAL EN ANDERE LANDEN .................................................................................................... 131
FRANKRIJK .................................................................................................................................................................... 144
NEDERLAND .................................................................................................................................................................. 148
iii
VAAK GEBRUIKTE AFKORTINGEN
Afkorting
Bron
Cc.
Code civil (Frankrijk)
CE
Conseil d’État (Frankrijk)
CCJE.Nr3
Consultative Council of European Judges – Opinion no. 3 on the principles and rules
governing judges’ professional conduct, in particular ethics, incompatible behavior
and impartiality
COJ
Code de l’organisation judiciaire (Frankrijk)
Cp.
Code pénal (Frankrijk)
NCPC
Code de procédure civile (Frankrijk)
Const.
Grondwet 4 oktober 1958 (Frankrijk)
CSM
Conseil supérieur de la magistrature (Frankrijk)
CSM.Rc.
Conseil supérieur de la magistrature – Recueil des obligations déontologiques des
magistrats
EVRM
Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele
Vrijheden
ENCJ.Er.
European Network of Councils for the Judiciary – Judicial Ethics Report 2009-2010
Ger.W.
Gerechtelijk Wetboek (België)
Gw.
Gecoördineerde Grondwet (België)
HRJ
Hoge Raad voor de Justitie (België)
HRJ.Gids
Hoge Raad voor de Justitie en Adviesraad voor de magistratuur – Gids voor de
magistraten
Nl.Gw
Grondwet (Nederland)
NVvR
Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak
NVvR.Rc
Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak – NVvR-rechterscode
Osm
Ordonnance nr. 58-1270 22 décembre 1958 portant loi organique relative au statut de
la magistrature (Frankrijk)
iv
rn.
Randnummer
Rv
Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Nederland)
RvE.Aanb.
Comité van Ministers van de Raad van Europa – Recommendation CM/Rec (2010)12
to member states on judges: independence, efficiency en responsibilities
RvE.ECh.
Raad van Europa – European Charter on the statute for judges and Explanatory
memorandum
Sw.
Strafwetboek (België)
VN.BPJC
Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity van de United Nations Office on
Drugs and Crime – Bangalore Principles of Judicial Conduct
Wet AB
Wet algemene bepalingen (Nederland)
Wet RO
Wet op de rechterlijke organisatie (Nederland)
Wrra
Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren (Nederland)
v
VOORWOORD
In de aanloop naar dit schrijven, de bachelor-en masterjaren, ging mijn interesse steeds
meer uit naar de magistratuur, dan vooral de zetel. Ik was dan ook zeer tevreden dat ik
me gedurende anderhalf jaar in de jungle van de ‘ethiek van de rechter’ kon wagen.
Een jungle? Jawel, de ‘ethiek van de rechter’ is geen voor de hand liggende discipline. De
bronnen zijn zeer verspreid, de meningen lopen sterk uiteen, basiswerken bieden
slechts een elementair inzicht, systematiek is vaak zoek en dit alles doet zich voor in al
de landen die in beschouwing werden genomen, België, Nederland en Frankrijk.
Bijgevolg vergde het soms heel wat moeite om door de bomen het bos te zien.
Uiteindelijk werd dan ook, binnen de lijnen van het onderzoeksonderwerp (infra 7),
slechts een fractie belicht. Dit bleek het niet enkel een interessant en intensief, maar
zelfs leuk avontuur.
Het protocol gebiedt me ten slotte, zonder tegenzin weliswaar, hier een kort woord van
dank uit te spreken: aan prof. dr. TAELMAN voor de zeer gewaardeerde begeleiding, aan
prof. dr. BROECKX om me in het kader van de cursus Deontologie van de juridische
beroepen een duidelijk en systematisch overzicht mee te geven van dit onderwerp en
aan prof. dr. KRUITHOF om mijn interesse te wekken voor rechtsvergelijking. Hopelijk zijn
hier (positieve) sporen van te vinden. Bovenal mogen natuurlijk ook de papa en de
mama niet vergeten worden.
Een hele resem bronnen wordt na de eerste vermelding in verkorte vorm weergegeven.
In de bibliografie is naast de volledige referentie ook telkens de verkorte versie te
vinden. De links naar verschillende online bronnen waren bij het afsluiten van het
onderzoek allemaal actueel.
Jan, 14 mei 2014
T
vi
INLEIDING
1.
We schrijven 13 augustus 1996. Een zekere Marc DUTROUX, zijn toenmalige
echtgenote Michelle MARTIN en één van hun handlangers, Michel LELIÈVRE, worden
gearresteerd op verdenking van ontvoering, verkrachting en moord van verschillende
jonge meisjes. Uiteindelijk zal blijken dat zij zeven slachtoffers hebben gemaakt,
waarvan vijf het met hun leven moesten bekopen. Onder hen bevindt zich ook Bernard
WEINSTEIN, een handlanger van dit duivelse trio. Wanneer in de periode daarop bekend
geraakt dat DUTROUX en MARTIN eerder, in 1989, al eens voor pedofilie veroordeeld
waren, maar in 1992 vervroegd vrijkwamen, neemt de verontwaardiging enkel toe. Een
maand erop wordt onderzoeksrechter CONNEROTTE, met het befaamde ‘spaghettiarrest’1
van het Hof van Cassatie, van de zaak gehaald. Door op een benefiet voor één van de
slachtoffers een bord spaghetti en een vulpen in ontvangst te nemen, bracht hij zijn
onpartijdigheid in het gevaar. De maat was vol, België reageerde geschokt. Meer dan
driehonderdduizend mensen verzamelden op 20 oktober 1996 in Brussel om hun
verbolgenheid te uiten over de wijze waarop het onderzoek werd gevoerd en de
werking van politie, politiek en gerecht in het algemeen. De Witte Mars zou één van de
grootste betogingen worden die het land ooit heeft gekend. Wanneer enkele jaren later,
in 1998, DUTROUX zich tijdens een bezoek aan het gerechtsgebouw van Neufchâteau aan
een korte ‘boswandeling’ waagt, is de maat helemaal vol.2
2.
Eind 1996 treedt de Nederlandse stichting Wetenschappelijk Onderzoek
Rechterlijke Macht (WORM) naar buiten met haar Rapport Integriteit Rechterlijke Macht
(IRM-rapport).3 De groepering, in de media ook wel ‘Verontruste Burgers’ genoemd,
toonde aan de hand van ‘wetenschappelijk’ onderzoek aan dat de veronderstelde
onafhankelijk en onpartijdigheid van de rechter slechts een fictie was. Al te vaak bleken
1
2
3
Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918.
Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd
gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6;
Aanvullend verslag: Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en
gerecht werd gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1997-98, nr.
713/8; Vr. en Antw. Kamer 1995-96, 22 augustus 1996, 1365 (Vr. nr. 621-631); I. DUPRE, “De Hoge
Raad voor de Justitie. Het nieuwe huis van vertrouwen”, RW 1998-99, (1507) 1507; H. FRANKEN,
“Onafhankelijk en vertrouwelijk: een paradox in de positie van de rechter?”, Trema 1997, (237)
237; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Deel 2 Strafprocesrecht,
Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, 611, voetnoot 2444.
H. REM, R. VAN DER VAART, N. BURHOVEN JASPERS en P. RUIJS, Rapport Integriteit Rechterlijke Macht,
Zutphen, Marchal, 1996, 106 p. en www.sdnl.nl/irm.htm.
1
rechters heel nauwe banden te hebben met advocatenkantoren en nevenfuncties te
bekleden in ondernemingen en instellingen waardoor hun onpartijdigheid danig in het
gedrang kwam. Vooral het instituut van de rechter-plaatsvervanger kreeg heel wat
kritiek te verduren.4 In de jaren ’90 werd de rechterlijke macht steeds meer gehekeld,
maar dit sloeg werkelijk alles. Hoe controversieel de methode ook was, het Rapport
schudde Nederland hevig door elkaar.5
3.
Begin 2001 barst in Outreau, een kleine gemeente in het noorden van Frankrijk,
een waar pedofilieschandaal los. Achttien inwoners worden verdacht van massaal
misbruik van kinderen uit de streek en op bevel van onderzoeksrechter BURGAUD
gearresteerd. In juni van datzelfde jaar komt één van de verdachten in de gevangenis
om het leven, vermoedelijk door zelfmoord. Alle media-aandacht gaat naar dit tot dan o
zo vredige dorpje nabij Boulogne-Sur-Mer. In juli 2004 worden zeven beschuldigden
door het hof van assisen van Pas-de-Calais van iedere vervolging ontslagen. Van de tien
veroordeelden gaan er zes in beroep. Ook zij worden op 1 december 2005, vier jaar na
het begin van deze nachtmerrie, door het hof van beroep van Parijs vrijgesproken. Het
openbaar ministerie en minister van Justitie Pascal CLÉMENT erkennen dat er zware
fouten werden gemaakt. Frankrijk staat op zijn kop.6
4.
Deze drie affaires, samen met verschillende anderen in binnen-en buitenland,
weekten een ongeziene woedegolf los. De taak en plaats van het gerecht moesten
grondig worden herzien. Het vertrouwen was geschokt.
4
5
6
“Er waart een spook door Nederland, door de wandelgangen van de paleizen van Justitie.
Ternauwernood zichtbaar, erg vaag, maar vermomd in zwarte toga en witte bef. De Rechterplaatsvervanger!"
L.E. DE GROOT-VAN LEEUWEN, “De samenstelling van de rechterlijke macht” in E.R. Muller en C.P.M.
Cleiren (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland,
Deventer, Kluwer, 2006, (59) 74-77; M.F.J.M. DE WERD, “Verontruste burgers over de integriteit
van de rechterlijke macht”, Trema 1997, 101-104; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Is een
verschoningscode wenselijk?”, Trema 2002, (92) 93; M.M. STEENBEEK, “De NVvR-Rechterscode
(Lezing gegeven op de «Debatavond over het nut of de oorzaak van een deontologiecode voor
magistraten» georganiseerd door Magistratuur en Maatschappij op 26 maart 2012)”, D&T 2012,
(85) 86-87 (hierna: STEENBEEK); G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als
kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002,
(66) 69.
M. DANTI-JUAN, “Les réformes récentes de la justice français après l’affaire d’Outreau”, RDP 2008,
(856) 856-860; H. EPINEUSE, “Quelle responsabilité pour les magistrats après Outreau?”, AJ Pénal
2006, (396) 1; X., “L’affaire d’Outreaux”, JT 2005, 780; X., “Parole(s): l’affaire d’Outreau”, Droit et
Cultures 2008, 35-42.
2
Een parlementaire onderzoekscommissie in België zou zich “uitspreken over de
aanpassingen die [moesten] worden aangebracht in de organisatie en de werking van het
gerechtelijk en politieapparaat”.7 In de nasleep van de DUTROUX-crisis en de bevindingen
van de onderzoekscommissie8, volgde een hele reeks hervormingen, de ene al wat
ingrijpender dan de andere. De Wet Franchimont van 1998, genoemd naar de voorzitter
van de commissie, voerde een hervorming door van de wijze waarop het vooronderzoek
in strafzaken wordt gevoerd.9 De zogeheten Octopushervorming van datzelfde jaar
beoogde de wijziging van art. 151 van de Grondwet 10 (hierna: Gw.) waaronder de
oprichting van de Hoge Raad voor de Justitie, de integratie van de politiediensten en
enkele wijzigingen in de gerechtelijke organisatie.11 Daarop zouden nog verschillende
wetgevende ingrepen volgen.12, 13
De Nederlandse minister van Justitie beveelt het Wetenschappelijk Onderzoek-en
Documentatiecentrum (WODC) van het Ministerie van Veiligheid en Justitie om de
bezwaren uit het IRM-rapport kritisch onder te loep te nemen. Het resultaat, dat zich
enkel toespitst op rechters, bevestigt grotendeels de bezwaren uit het IRM-rapport.15
7
8
9
10
11
12
13
15
Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd
gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6, 10.
Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd
gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6;
Aanvullend verslag: Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en
gerecht werd gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1997-98, nr.
713/8. Ook de terreurdaden van de Bende van Nijvel kregen een staartje: Parlementair onderzoek
naar de wijze waarop de bestrijding van het terrorisme en het banditisme georganiseerd wordt,
Parl.St. Kamer 1989-90, nr. 59/8-10; Parlementair onderzoek naar de noodzakelijke
aanpassingen van de organisatie van het politie-en justitiewezen op basis van de moeilijkheden
die gerezen zijn bij het onderzoek naar de «Bende van Nijvel», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 573/7.
Wet 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het
opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998, err. BS 7 augustus 1998; C.
VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht & internationaal procesrecht. Deel 1 Strafrecht,
Antwerpen, Maklu, 2006, 14-20.
Wijziging aan de Grondwet van 20 november 1998, BS 24 november 1998.
Wet 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee
niveaus, BS 5 januari 1998; Wet 22 december 1998 tot wijziging van sommige bepalingen van
deel II van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de Hoge Raad voor de Justitie, de
benoeming en aanwijzing van magistraten en tot invoering van een evaluatiesysteem, BS 2
februari 1999; Wet van 22 december 1998 betreffende de verticale integratie van het openbaar
ministerie, het federaal parket en de raad van de procureur des Konings, BS 10 februari 1999; J.
LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia,
2012, 5 en 7; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Deel 2
Strafprocesrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, 597-598.
Supra 3, noot 9.
In deze periode komt ook de justitiebarometer tot stand, waarover verder meer: infra 54, rn 74.
R.J.J. ESHUIS en N. DIJKHOF, Nevenfuncties zittende magistratuur, Den Haag, WODC, 2000, 124 p. Dit
kreeg in 2001 een vervolg: De nevenfuncties van vaste rechters en plaatsvervangers (Zie M. KUIJER,
3
Het in tussentijd ingevoerde stelsel voor de verplichte registratie van nevenfuncties
bleek amper dienst te doen.16 Al snel oppert men ook het idee om een ‘gedragscode’ in
het leven te roepen die, dan vooral nog voor rechter-plaatsvervangers, als gids zou
kunnen fungeren.17 In 2001 geeft de werkgroep Schijn van partijdigheid18 van de
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) op haar beurt, de vakvereniging van
officieren van justitie en rechters, het WODC opdracht om dezelfde kwestie vanuit een
iets breder perspectief te belichten.19 Het rapport Schijn van partijdigheid rechters20, dat
(schijn van) partijdigheid onderzoekt zowel vanuit het standpunt van de rechter als van
de procespartijen, komt wederom, mits de nodige nuances, tot dezelfde conclusies. Ook
hier komen de nevenfuncties en de mogelijke wenselijkheid van een ‘verschoningscode’
aan de orde.21 Het onderwerp blijft brandend actueel, voornamelijk in de rechtsleer. De
wetgevende initiatieven die in rechtstreeks verband staan met de heisa na het IRMrapport blijven beperkt. Wel volgt er op het niveau van de NVvR, en met uitdrukkelijke
verwijzing naar de eerdere gebeurtenissen, een Leidraad onpartijdigheid van de rechter
(2004).22 In diezelfde periode wordt, net zoals in België, een hervorming van het gerecht
doorgevoerd, waaronder de oprichting van de Raad voor de rechtspraak en de
herziening van het procesrecht voor burgerlijke zaken.23, 24
16
17
18
19
20
21
22
23
24
“Schijn van partijdigheid: de resultaten van het WODC-rapport over wraking, verschoning en
nevenfuncties”, NJB 2002, 2089-2093).
Art. 44a wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren (hierna: Wrra); G. VRIEZE, “Hedendaagse
evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing
van de president”, Trema 2002, (66) 70-71.
R.J.J. ESHUIS en N. DIJKHOF, Nevenfuncties zittende magistratuur , Den Haag, WODC, 2000, 9.
Naar aanleiding van het door de NVvR, samen met de Nederlandse Orde van Advocaten, in 2000
gehouden besloten symposium ‘Voorkoming van schijn van partijdigheid’. Zie:; J.L.R.A.
HUYDECOPER, “Onpartijdigheid en verschoning”, Trema 2001, 5-8; F.H. VAN HECKEN, “Symposium
«Schijn van partijdigheid»: is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2001, 9-10.
J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2002, (92) 94; B.E.P. MYJER,
“Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies
over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 496-498.
M. TER VOERT en J. KUPPENS, Schijn van partijdigheid rechters, Den Haag, WODC, 2002, 181 p.
Ibid, 3-4.
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid van de rechter, maart 2004,
9 p., www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org (hierna: Leidraad onpartijdigheid).
Wet van 6 december 2001 tot herziening van het procesrecht voor burgerlijke zaken, in het
bijzonder de wijze van procederen in eerste aanleg, Stb. 2001, 580; Wet van 6 december 2001 tot
wijziging van de Wet op de rechterlijke organisatie, de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren
en enkele andere wetten in verband met de instelling van de Raad voor de rechtspraak (Wet Raad
voor de Rechtspraak), Stb. 2001, 583; H.J. SNIJDERS, C.J.M. KLAASEN en G.J. MEIJER, Nederlands
burgerlijk procesrecht, Kluwer, Deventer, 2007, 23-24.
Als reactie op enkele gerechtelijke dwalingen, waaronder de ‘Schiedammer parkmoord’, werd de
Commissie Evaluatie Afgesloten strafzaken (of ook ‘Pothumus II’) ingericht. Zij richt zich
voornamelijk op de wijze waarop telkens het onderzoek werd gevoerd.
4
Reeds in de jaren ’90, en dus vóór de affaire Outreau, voerde men in Frankrijk al
heel wat veranderingen door. Zo is sinds 1 maart 1994 de nieuwe Code pénal van kracht,
die een hele reeks nieuwe ideeën, waaronder de strafrechtelijke aansprakelijkheid van
rechtspersonen, introduceert.25 Wanneer de Franse minister van Justitie in 2003, na de
inbeschuldigingstelling van een hoge magistraat, de Commission de réflexion sur
l’éthique du juge in het leven roept onder leiding van Jean CABANNES, plaatst men ook de
‘deontologie’ op de agenda.26 Een band met de zaak Outreau is er hier dus niet. Toch
drukten ook deze gebeurtenissen definitief hun stempel op het gerechtelijke landschap.
Meteen gingen er stemmen op om het instituut onderzoeksrechter grondig te herdenken
of zelfs af te schaffen.27 Na de feiten wordt er, net zoals in België na de zaak DUTROUX, een
parlementaire onderzoekscommissie opgericht die op haar beurt verscheidene
voorstellen aanreikte, waaronder het opstellen van een code.28 Een reeks wetten van
2007 voert diverse veranderingen door in het statuut van de magistraten en de werking
van het gerecht. Deze laatsten hebben, op enkele kleine uitzonderingen na, steeds
betrekking op het gerechtelijk onderzoek en getuigen van de bezorgdheid die na
Outreau is ontstaan. De figuur van de onderzoeksrechter blijft evenwel behouden.29
5.
Ook op microniveau speelde zich dientengevolge een heuse verandering af. Deze
verschillende schandalen, samen met verschillende andere en hoewel niet allemaal van
dezelfde grootorde, maakten in België, Frankrijk en Nederland ook discussie los over het
statuut, het gedrag in het bijzonder, van rechters. Vanaf de jaren ’90 van de vorige eeuw
werd duidelijk dat de legitimiteit van rechters, die tot dan zo vanzelfsprekend was
geweest, zware klappen had gekregen. Diezelfde trend manifesteerde zich tegelijkertijd
25
26
27
28
29
Ander vb.: Loi nr. 2000-516 15 juin 2000 renforçant la protection de la présomption d'innocence
et les droits des victims, JORF 16 juin 2000 voert het vermoeden van onschuld in onder meer de
Code de procédure pénal in.
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Premier rapport, 2003, 48 p.,
www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000232/0000.pdf;
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 28 p.,
www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/034000695/0000.pdf.
L. C., “Vingt ans de critiques contre le juge d'instruction”, Le Figaro 6 januari 2009,
www.lefigaro.fr; M. DOORNAERT, “Sarkozy wil einde onderzoeksrechter”, De Standaard 8 januari
2009, www.standaard.be; S. DURAND-SOUFFLAND, “Dix ans après Outreau, la justice attend sa
réforme”, Le Figaro 22 febrauri 2011, www.lefigaro.fr; O. WALLAERT, “Fin annoncé du juge
d’instruction”, Le Figaro 12 januari 2009, www.lefigaro.fr.
A. VALLINI en P. HOUILLON, Au nom du peuple français, juger après Outreau, Parijs, Assemblée
nationale, 2006.
M. DANTI-JUAN, “Les réformes récentes de la justice français après l’affaire d’Outreau”, RDP 2008,
(856) 860-866.
5
ook in andere landen en zelfs op het internationale plan, in het bijzonder bij de
Verenigde Naties en de Raad van Europa. Stilaan groeide het besef dat een nieuwe
benadering zich opdrong. De uitwassen van weleer waren niet enkel te wijten aan het
systeem. Men diende zich eveneens te bezinnen over het statuut van de magistraten en
de perceptie van hun gedrag door de publieke opinie. De onafhankelijkheid en
onpartijdigheid moesten ten allen tijde gewaarborgd worden, maar de instrumenten (in
de meest brede zin van het woord) waarover men beschikte, leken niet te volstaan.
Meteen rees de vraag of wat men in België en Frankrijk traditiegetrouw met de term
‘deontologie’30 aanmerkt, niet, naar het voorbeeld van enkele andere landen, in een
‘code’ moest worden verzameld.
6.
In 2002 keurt de Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, die opereert
onder auspiciën van de Office on Drugs and Crime (UNODC) van de Verenigde Naties, de
definitieve versie van de Bangalore Principles of Judicial Conduct goed.31 Diezelfde
maand neemt de Consultative Council of European Judges (CCJE), een adviesorgaan van
de Raad van Europa, een advies met betrekking tot het gedrag van rechters aan.32 Met
het Judicial Ethics Report 2009-2010 levert vervolgens het European Network of Councils
of the Judiciary (ENCJ) van de Europese Unie, dat de onafhankelijke organen
vertegenwoordigt die waken over een goede en onafhankelijke rechtsbedeling in de
lidstaten, haar bijdrage.33 In Nederland volgt in 2004 de Leidraad onpartijdigheid van de
rechter34, in 2009 de Leidraad nevenfuncties35 en ten slotte, in 2011, de NVvRrechterscode36. Recent, in januari 2014, keurden de gerechten en de NVvR de Leidraad
30
31
32
33
34
35
36
Voor het begrip: infra 17, rn. 23 en 23, rn. 30 e.v.
Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, The Bangalore Principles of Judicial Conduct,
25-26 november 2002, 11 p., www.unodc.org (hierna: VN.BPJC).
Consultative Council of European Judges, Opinion no. 3 of the Consultative Council of European
Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on the
principles and rules governing judges’ professional conduct, in particular ethics, incompatible
behavior and impartiality, 19 november 2002, www.coe.int (hierna: CCJE.Nr3).
European Network of Councils for the Judiciary, Judicial Ethics Report 2009-2010, 2-4 juni 2010,
15 p., www.encj.eu (hierna: ENCJ.Er.).
Supra 4, noot 22.
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad nevenfuncties voor rechterlijke en
gerechtsambtenaren, 23 maart 2009, 22 p., www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org (hierna:
Leidraad nevenfuncties).
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, NVvR-rechterscode, 26 september 2011, 10 p.
www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org (hierna: NVvR.Rc).
6
onpartijdigheid en nevenfuncties in de rechtspraak goed.37 In het zog van de zaak Outreau
komt in 2010 in Frankrijk de Recueil des obligations déontologiques des magistrats van
de Conseil supérieur de la magistrature (CSM) tot stand.38 Met de Gids voor de
magistraten, vastgesteld door de Hoge Raad voor de Justitie (HRJ) en de Adviesraad voor
de magistratuur, krijgt ook België in 2012 haar eigen versie.39 Een trend is gezet.
Hier werden echter enkel de meest essentiële bijdragen opgesomd. Verderop
worden zij uitvoeriger besproken en in hun context geplaatst (infra 62, rn. 83).
AFDELING I. HET ONDERZOEKSOPZET-EN ONDERWERP
7.
Noemt men het nu ‘deontologie’, ‘beroepsethiek’, ‘judicial ethics’ of ‘judicial
conduct’, er is de voorbije jaren heel wat om te doen geweest.40 Het was als het ware één
van de centrale vraagstukken in het gerechtelijk recht, het statuut van de magistraten in
het bijzonder, en kon ook bij het grote publiek op heel wat aandacht rekenen. Zoals
hoger geschetst, is er vooral de laatste jaren een nieuwe, internationale golf ontstaan,
met als centraal element de vraag naar codificatie van enkele standaarden.
8.
LONDERS, emeritus eerste voorzitter bij het Belgische Hof van Cassatie,
onderscheidt drie tendensen die zich de laatste twee decennia hebben voltrokken,
namelijk (i) de verschuiving van de klassieke finaliteit naar een maatschappelijk
verantwoorde uitoefening van de functie, (ii) een ruime internationalisering en (iii) de
vraag naar een codificatie.44
Die drie trends vormen dan als het ware de subvragen in een poging vast te
leggen wat er zich de voorbije jaren, vanaf de tweede helft van de jaren ‘90, afspeelde op
het vlak van de ‘deontologie’ van de rechter.
37
38
39
40
44
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid en nevenfuncties, januari
2014, 22 p., www.nvvr.org. Daar deze nog maar net is gepubliceerd, wordt hij verderop buiten
beschouwing gelaten.
Conseil supérieur de la magistrature, Recueil des obligations déontologiques des magistrats,
2010, 67 p., www.conseil-superieur-magistrature.fr (hierna: CSM.Rc).
Hoge Raad voor de Justitie en Adviesraad voor de magistratuur, Gids voor de magistraten, 27 juni
2012, 23 p., www.csj.be (hierna: HRJ.Gids).
Voor een duidelijke uitwerking van deze termen: infra 23, rn. 30.
Londers, 329; G. LONDERS, “Algemene inleiding – De deontologie van de magistraat. Een inleiding
tot discussie” in HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE (ed.), Naar een positieve deontologie?, Brussel,
Bruylant, 2009, (1) 1 (verzamelwerk hierna; HRJ) J.A.Z. HOOFT GROOFLAND, “Beroepsethiek van
rechters”, Trema 2005, 286-292, komt tot gelijkaardige vaststellingen.
7
9.
Allereerst verschoof de ‘deontologie’ van een intern naar extern gegeven. Steeds
meer werd de rol van het vertrouwen in het gerecht benadrukt. Om diezelfde reden
wenst men ook steeds meer afstand te nemen van de tucht.
In tweede orde is men dit ook steeds meer op internationaal niveau beginnen te
bestuderen en gaat men vaker, via rechtsvergelijking, te rade bij de ervaringen in andere
landen. In onderhavig onderzoek manifesteert dit zich in het onderzoek naar Belgisch,
Frans en Nederlands recht (infra 11, rn. 15).
Tot slot werden, althans voor wat onze regio betreft, op het niveau van de
Verenigde Naties en de Europese Unie ‘rechterscodes’ ontwikkeld, daarin gevolgd door
nationale magistratenverenigingen. Deze ‘codes’ verenigden enerzijds de andere twee
tendensen en reikten aan de andere zijde een stel regels aan waar rechters horen aan te
beantwoorden.
10.
De bestudering van deze drie trends in België, Frankrijk en Nederland beoogt een
geordend overzicht te bieden van hoe zij zich in deze landen voltrokken, in een poging
vast te leggen wat er in de voorbije twintig jaar plaatsvond en tot welke hoogte men
gemeenschappelijke ontwikkelingen kan vinden. In geen van deze landen werd immers
in het verleden, in de loop van de 2Oe eeuw, veel aandacht aan dit thema besteed.45 Het
leek een voor de hand liggende zaak dat rechters zich betamelijk gedragen en daar in het
recht ook voldoende waarborgen voor te vinden waren (supra 7, rn. 7).46 Een
systematische en uitgebreide behandeling van dit onderwerp, enkele uitzonderingen
niet te nagesproken47, blijkt dan ook niet voorhanden.
45
46
47
D. KOKKINI-IATRIDOU, Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek, Deventer, Kuwer, 1988,
28.
X. DE RIEMAECKER en G. LONDERS, “Deontologie en tucht” in X. DE RIEMAECKER en G. LONDERS (eds.),
Statuut en deontologie van de magistraat, Brugge, die Keure, 2000, (311) 315 (hierna: DE
RIEMAECKER en LONDERS); H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ,
(23) 25; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 286; J.
VILLACÈQUE, “Magistrats et avocats: quelle formation commune pour servir ensemble la justice? Un
débat actuel”, Recueil Dalloz 2013, (263) 265; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder gedragscode nog
wel te vertrouwen? (I)”, Trema 2005, (139) 139.
Voor België: X. DE RIEMAECKER en G. LONDERS, Statuut en deontologie van de magistraat, Brugge, die
Keure, 2000, xvi + 431 p. Voor Frankrijk: G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, La déontologie du magistrat,
Parijs, Dalloz, 2009, 184 p. (hierna: CANIVET en JOLY-HURARD). Voor Nederland: E. BAUW, B. BÖHLER
en M. WESTERVELD, Togadragers in de rechtsstaat, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2013, 289
p. (hierna: E. BAUW e.a.).
8
11.
De centrale onderzoeksvraag, zoals uitgewerkt in randnummer 8 en opgedeeld in
subvragen onder randnummer 9, vormen de krijtlijnen van dit onderzoek. Zij bepalen
meteen ook wat al dan niet aan bod zal komen.
Hoewel het gros van deze ‘codes’ zowel van toepassing is op de staande als op de
zittende magistratuur, gaat de aandacht enkel uit naar deze laatste. Het zijn namelijk de
rechters die de waarborgen van onafhankelijkheid én onpartijdigheid moeten genieten
en verzekeren. Het openbaar ministerie is traditioneel een hiërarchisch gestructureerd
korps, waarvan de magistraten in de regel partijdig zijn. In sommige landen wordt hier,
anders dan in België48, nog meer de nadruk op gelegd. In Nederland bijvoorbeeld kreeg
in 2005 het openbaar ministerie haar eigen gedragscode.49 Franse parketmagistraten
worden dan weer onderworpen aan een andere tuchtprocedure dan de rechters. 50 Toch
zullen heel wat van de te bespreken principes overeenkomstig van toepassing zijn op
magistraten bij het openbaar ministerie.
Ook bijzondere instellingen (bv. lekenrechtspraak, plaatsvervangende-rechters,
...) komen niet er sprake. Hetzelfde geldt voor de regels die eigen zijn aan een bepaalde
materie (bv. vermoeden van onschuld in het strafrecht). In zekere zin wordt hier dus
enkel het gemeen recht belicht, nu veel van de principes die verderop geschetst zullen
worden evenzeer op deze rechters van toepassing zullen zijn.51
Daarenboven krijgt de tucht, hoewel klassiek nauw verwant aan de ‘deontologie’,
hier geen afzonderlijke behandeling. In de weinige werken die hetzelfde onderwerp
behandelen, krijgt de tucht doorgaans wel aandacht.52 Enkel waar dienstig vanuit het
onderzoeksonderwerp, komt zij aan bod. Ook wat er speelde vóór de omwenteling in de
jaren ’90 wordt in principe niet behandeld.
De bespreking van de resem principes die op rechters rusten, wordt tot slot
enkel behandeld vanuit de onderzoeksvraag. Bijgevolg krijgen enkel deze principes die
48
49
50
51
52
De Gids erkent de bijzondere positie van het openbaar ministerie, maar verkondigt dat voor het
overige de regels erin uiteengezet ook op haar van toepassing is (HRJ.Gids, 2-3).
Openbaar Ministerie, Gedragscode openbaar ministerie, 2012, 19 p., www.om.nl (vernieuwde
versie).
Art. 48, eerste lid Ordonnance nr. 58-1270 22 décembre 1958 portant loi organique relative au
statut de la magistrature, JORF 23 décembre 1958 (hierna: Osm); CANIVET en JOLY-HURARD, 21-22.
Zie bv. HRJ.Gids,p. x.
Supra 8, noot 47.
9
daadwerkelijk in de ‘codes’ verwoord zijn een behandeling. Dit vormt dan ook de
grootste beperking op de verdere uitwerking van dit onderwerp.
AFDELING II. DE METHODE
§1. Het onderzoek
12.
Uitgaand van een rechtsvergelijkende benadering, die overigens ook de
verschuiving van de klassieke finaliteit naar een maatschappelijk verantwoorde
uitoefening van de functie wenst vast te leggen, werd ervoor gekozen om niet de term
‘deontologie’, zoals gebruikelijk is in België en Frankrijk, maar ‘ethiek van de rechter’ te
hanteren om de verschillende opvattingen te ‘universaliseren’69.
13.
De ‘rechterscodes’ vormen een essentiële rode draad.71 Zij zijn evenwel niet de
enige bron van de ethische regels die de functie van rechter beheersen. De materie is
zeer verspreid. Deze ‘codes’ worden verder toegelicht aan de hand van verdragen,
wetten, besluiten en relevante rechtsleer. Rechtspraak komt slechts in ondergeschikte
orde aan bod. Vooreerst wordt tuchtrechtspraak slechts zelden gepubliceerd. 72
Bovendien is rechtspraak per definitie reactief. Dit valt moeilijker te rijmen met het
uitgangspunt van de verschillende ‘codes’, namelijk het aanreiken van positief
geformuleerde principes. Desalniettemin leveren deze uitspraken een niet te
verwaarlozen bijdrage aan dit leerstuk. Al is het maar omdat zij aangeven hoe bepaalde
69
71
72
F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking,
Mechelen, Kluwer, 2007, 27 (hierna: GORLÉ e.a.).
Voor een uitvoerige bespreking van dit begrip: infra 61, rn. 46, voorbeelden: supra 6, rn. 6.
In Frankrijk worden de uitspraken van de Conseil supérieur de la magistrature, die onder andere
de disciplinaire beslissingen neemt ten aanzien van de magistraten van de zetel, wel gepubliceerd.
Zij vormt hier dus een uitzondering op. Te consulteren op: www.conseil-superieurmagistrature.fr/discipline-des-magistrats. Ook de uitspraak gebeurt in principe in het openbaar:
art. 57, derde lid Osm. In België worden zij wel door de minister van Justitie opgenomen in een
gegevensbank (art. 427 Gerechtelijk Wetboek; hierna: Ger.W.). Sporadisch zijn zij ook voor een
ruimer publiek toegankelijk, zie bijvoorbeeld een overzicht in G. LONDERS, “Commentaar bij art.
404 Ger.W.” in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., OGR – Afl. 66, 51 e.v. De tuchtrechtspraak
wordt in Nederland niet, althans krachtens de wet, systematisch verzameld. Via rechtspraak.nl
kan men niettemin enkele uitspraken van de Hoge Raad consulteren. In ieder geval mag men
stellen dat er ginds heel zelden rechters worden ontslagen (Enkele cijfers: J. REMMELINK, “De Hoge
Raad als tuchtrechter” in W.C. VAN BINSBERGEN, C.J. ENSCHEDÉ, L.C.M. MEIJERS en A. MULDER (eds.),
Handhaving van de rechtsorde. Bundel aangeboden aan Albert Mulder, Zwolle, Tjeenk Willink,
1988, (183) 191.). Vanaf 2011 verschaft de Raad voor de Rechtspraak, na een brief van RTL, in
haar jaarverslagen informatie over de aan rechters opgelegde disciplinaire maatregelen (RAAD
VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2011, 2012, 13, www.jaarverslagrechtspraak.nl). Ook in de
jaarverslagen van de Hoge Raad kan men enige informatie vinden.
10
regels in de praktijk worden toegepast.73 De rechtspraak van het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens (EHRM) speelt een belangrijkere rol.74
14.
Dit onderwerp mag men dan wel eveneens vanuit filosofische hoek kunnen
bekijken, het blijft natuurlijk een juridische analyse. Dat staat niet in de weg dat
sporadisch ook andere disciplines, waaronder de filosofie, ter sprake kunnen komen.75
15.
Vandaag de dag kan geen enkele masterproef nog zonder eens over de
landsgrenzen te kijken. Het onderzoek krijgt daarom een rechtsvergelijkende insteek en
belicht de kwestie vanuit het Belgische, Franse en Nederlandse recht (supra 8, rn. 9).76, 77
Ook de instrumenten op het niveau van de VN, de Raad van Europa en de EU worden
onder de loep genomen (supra 6, rn. 6), weliswaar iets summierder. Deze laatste zijn
echter individuele bijdragen die men niet kan kaderen in een volledig uitgewerkte
rechtsorde, maaar zullen wel van toepassing zijn op de Belgische, Franse en
Nederlandse rechters. Zij werken dus in zekere zin door tot op het nationale niveau.
Omgekeerd zullen de nationale teksten een belangrijke bron vormen in de evolutie naar
een reeks gemeenschappelijke principes op Europees of internationaal niveau,
waardoor men in zekere zin kan spreken van een wisselwerking.78 Dit ligt in de lijn van
de tendens om op internationaal niveau op zoek te gaan naar gemeenschappelijke
standaarden.79 Het lijkt niet langer houdbaar dit zuiver op nationaal niveau te
bestuderen. Gezien de grote gelijkenissen krijgt niet ieder land een afzonderlijke titel,
maar gebeurt de vergelijking onder de verschillende titels.
73
74
75
76
77
78
79
GORLÉ e.a., 38.
Zie N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel
instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean
Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 229-230.
L. KESTEMONT en P. SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012, 69.
GORLÉ e.a., 30-31; D. KOKKINI-IATRIDOU, Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek,
Deventer, Kuwer, 1988, 139 (Advies aan beginnende comparatisten zich te beperken tot
maximum vier rechtstelsels).
Zie: H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 23, 25 en 33.
W. DEVROE, Rechtsvergelijking in een context van europeanisering en globalisering, Acco, Leuven,
2010, 58-63.
O.m. BAUW e.a., 67; J. BETOULLE, “Magistrat”, Rev.pr.civ.Dalloz september 2011, (1) 3 (hierna:
BETOULLE); G. LONDERS in S. LUST en P. LUYPAERS (eds.), Tucht en deontologie: (in)effectiviteit van het
tuchtrecht ter handhaving van de waardigheid van het ambt, Brugge, die Keure, 2007, (329) 329
(hierna: LONDERS); C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une
déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle
des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 86; D. SALAS en H. EPINEUSE (eds.), L’éthique du juge:
une approche européenne et internationale, Parijs, Dalloz, 2003, 218 p. (hierna: SALAS en EPINEUSE);
J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own
Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 503.
11
België, Frankrijk en Nederland zijn West-Europese landen die zowel op politiek,
op socio-economisch als op cultureel gebied heel wat gelijkenissen vertonen. Bovendien
dragen hun rechtsstelsels nog, het ene land wat meer dan het andere, in aanzienlijke
mate de kenmerken van het Napoleontische bewind.80 Daarenboven is dit geen kwestie
die
enkel
binnen
één
rechtsstelsel
nuttig
kan
worden
bestudeerd. 82
De
internationalisering van het recht tilt ook dit thema naar een hoger niveau. Met deze
‘codes’ zijn de eerste stappen in een geleidelijke eenmaking gezet. 83 De
rechtsvergelijkende methode kan dus wel degelijk een meerwaarde bieden. Een trein die
we niet willen missen.
16.
Het eigenlijke onderzoek ving aan met een studie van de rechterlijke deontologie
naar Belgisch recht. Meteen stond vast dat een volledige behandeling van de deontologie
van de rechter niet aan de orde was. Een duidelijke aflijning drong zich dus op. Waar dit
aanvankelijk nog benaderd zou worden vanuit het standpunt van de advocaat en de
mate waarin hij een sturende rol kan spelen, werd dit al snel opzij geschoven. Het
duidelijk vastleggen van de krachtlijnen bleek een verhaal van trial and error en vereiste
op zich al een zekere voorstudie.86 Voortaan zouden de recente ontwikkelingen, door
LONDERS geïdentificeerd in de vorm van drie trends, het uitgangspunt vormen (supra 7,
rn. 8).
In een tweede stadium en na een grondige overweging, werden ook het
Nederlandse en Franse recht aan de studie toegevoegd.
Tot slot werd aan de hand van de massa relevante literatuur een ruwe structuur
opgezet. In ditzelfde stadium kwam ook pas echt rechtspraak aan bod.
80
82
83
86
BAUW e.a., 36-37; GORLÉ e.a., 152.
Zie ook: H. LAMON, “Wanneer magistratendeontologie verandert in integriteit”, Juristenkrant, afl.
272, 26 juni 2013, 10.
GORLÉ e.a., 95; L. KESTEMONT en P. SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012,
58.
GORLÉ e.a., 28; L. KESTEMONT en P.SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012,
18; D. KOKKINI-IATRIDOU, Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek, Deventer, Kuwer,
1988, 137.
12
§2. De redactie
17.
Diverse landen houden er vaak een ander begrip op na om hetzelfde aan te
wijzen. In het ergste geval hanteert men voor dezelfde notie verschillende begrippen die
door elkaar worden gebruikt. Het eerste hoofdstuk tracht hieraan tegemoet te komen.
Vertrekkend vanuit de moraalfilosofie, waar dit zijn wortels heeft, en later toegepast op
de functie van de rechter en de recente ontwikkelingen, wordt gekozen voor één begrip,
‘ethiek van de rechter’. Eens duidelijk gedefinieerd, krijgen de verschillende
bestanddelen een eigen bespreking.
Dit eerste hoofdstuk beoogt als het ware een overzichtelijke kijk te geven op de
‘ethiek van de rechter’ in België, Frankrijk en Nederland, zonder de plichten
gedetailleerd te behandelen. Hier vormt de “verschuiving van de klassieke finaliteit naar
een maatschappelijk verantwoorde uitoefening van de functie”, de ware kerngedachte. In
de loop van dit eerste hoofdstuk doen stilaan de ‘codes’ hun intrede. Het is dus niet zo
dat in dit onderzoek enkel de codes centraal staan.
18.
In het tweede hoofdstuk komen vervolgens de verschillende plichten en waarden
aan bod. Op basis van de verschillende ‘codes’, aangevuld met relevante wetgeving,
rechtsleer en, weliswaar in minder mate, ook rechtspraak, worden de verschillende
principes toegelicht. Zij worden opgehangen aan de kapstokken onafhankelijkheid en
onpartijdigheid, loyauteit, integriteit, terughoudenheid en bekwaamheid.87,
88
Dit is
natuurlijk niet de enige denkbare benadering89, maar heeft als voordeel dat ook Franse
87
88
89
Geïnspireerd op: K. GEENS, Het vrij beroep, onuitg. doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 1986, 7176, 99-104 en 118-119 (Objectiviteit, loyauteit, confidentialiteit en bekwaamheid). Zie eveneens:
K. GEENS, “De reglementering van het vrij beroep”, TPR 1988, 127-255; K. GEENS, “Deontologie en
discipline in justitieland: omdat het moet of omdat het hoort?” in E. BREMS, K. BROECKX en G.
DEBERSAQUES, Goed procesrecht – Goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, (704) 726. Eerste om
deze begrippen toe te passen op de rechter: E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de
rechterlijke macht”, RW 1988-89, (169) 169-170. Nadien veelvuldig overgenomen en in
Nederland eenmalig gehanteerd door J. REMMELINK, “een gedragscode voor rechters?”, Trema
1995, (358) 359.
GEENS e.a. hanteren meestal het begrip ‘objectiviteit’ in plaats van ‘onafhankelijkheid en
onpartijdigheid’. Dit gaat terug op het onderwerp van G EENS’ proefschrift, het vrij beroep. In de
mate dat deze auteurs deze begrippen ook verder invullen, doelen zij meestal op de vereisten van
onafhankelijkheid en onpartijdigheid.
Bv. COMMISSION DE REFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DANS LA MAGISTRATURE, Rapport final, 2003, 28 p.,; C.
MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel,
Bruylant, 2007, (85) 111-123.
13
en Nederlandse principes eraan kunnen worden vastgeknoopt. Het zijn dus eerder
‘functionele begrippen’.91
Naast deze vier hangers duikt ook steeds het onberispelijk privéleven bij deze
auteurs op. Hoewel dit zowel in de verschillende rechtsstelsels als in de reeks ‘codes’
een belangrijke plaats inneemt, krijgt dit hier geen eigen kapstok. Het valt niet te
betwisten dat de rechter zich, mits de nodige eerbied (art. 8 EVRM), ook in zijn
privéleven betamelijk hoort te gedragen. Het zijn echter de verschillende principes, die
onder de vier kapstokken worden opgelijst, die de rechter niet enkel in zijn
beroepsleven, maar ook in zijn privéleven in acht moet nemen en dus daar aan bod
zullen komen.
Dit tweede luik vertrekt dus vanuit de principes die op magistraten rusten, zoals
deze in de verschillende ‘codes’ worden verwoord. Opgehangen aan de kernbegrippen
onafhankelijkheid en onpartijdigheid, loyauteit, integriteit, terughoudendheid en
bekwaamheid en aangevuld met andere relevante rechtsbronnen wordt getracht
gemeenschappelijke standaarden vast te leggen.
19.
Tot slot wordt uit dit alles een besluit getrokken. Daarbij proberen we aan de
hand van de geschetste situatie te duiden hoever de evolutie zich reeds voltrok en wat,
naar onze bevindingen, enkele noodzakelijke stappen zijn.
91
L. KESTEMONT en P. SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012, 63.
14
HOOFDSTUK 1. ETHIEK VAN DE RECHTER: EEN BEGRIPSANALYSE
AFDELING I. ALGEMEEN
20.
In tegenstelling tot wat in België gangbaar is, vertrekt dit schrijven vanuit de
notie ‘ethiek van de rechter’. Via de moraalfilosofie wordt in Afdeling II een basiskennis
meegegeven van de voornaamste ethische strekkingen (§1), die vervolgens, na de
functie van de rechter te hebben besproken (§2), daarop wordt toegepast om
aansluitend een werkdefinitie van ‘ethiek van de rechter’ voor te stellen (§3). Afdeling II
wordt afgesloten door het onderscheid te maken met andere, gerelateerde disciplines
om het begrip duidelijk af te bakenen (§4).
In Afdeling III wordt de definitie tot slot in vijf verschillende parten opgedeeld,
die vervolgens elk een eigen bespreking krijgen.
Hoofdstuk 1 poogt dus duidelijk het begrip ‘ethiek van de rechter’ te schetsen,
zonder dat de verschillende plichten uitvoerig worden belicht (supra 13, rn. 17). Het is
immers één van de voornaamste trends van de voorbije jaren om dit begrip en de
draagwijdte ervan in vraag te stellen. Waar toegelaten, zal ook hier naar de diverse
‘codes’ worden verwezen. In de loop van dit eerste hoofdstuk zullen zij steeds meer aan
bod komen. Eens bij het tweede hoofdstuk aanbeland, voeren zij dan de hoofdtoon.
15
AFDELING II. ETHIEK VAN DE RECHTER
§1. Filosofisch kader: deugdethiek, deontologie en consequentionalisme
21.
De moraalfilosofie (van het Latijnse ‘mos’: zeden of gebruik) of ethiek (van het
Griekse ‘èthos’: zeden of gebruik) is één van de voornaamste filosofische strekkingen. 93,
94
Zij tracht vast te leggen hoe iemand hoort te leven en wat van iemand verwacht mag
worden in diens levensloop, dat wat ‘moreel’ of ‘ethisch verantwoord’ is.95 Dit maakt het
dus in eerste instantie een praktische discipline.96 Er bestaat evenwel, zoals meteen zal
blijken, geen vaste invulling voor deze begrippen. Hieronder zetten we kort en sterk
vereenvoudigd de drie belangrijkste ethische stromingen uiteen, namelijk deugdethiek,
deontologie en consequentionalisme.97 Let wel, geen van hen mag aanzien worden als de
absolute waarheid of als vrij van enige kritiek. Bovendien dragen heel wat ethische
denkpistes kenmerken in zich van verschillende van deze drie stromingen.
22.
De deugdethiek, met als grondleggers PLATO en ARISTOTELES, richt zich op deugden
of het karakter, in tegenstelling tot plichten (deontologie) of gevolgen van bepaalde
handelingen (consequentionalisme).98, 99 Het gaat hem hier meer om ‘zijn’ dan om ‘doen’,
over het al dan niet beschikken over bepaalde karaktertrekken of gewoonten die moreel
als eerzaam beschouwd mogen worden.100 Het zwaartepunt ligt bij wat moreel goed is,
de wijze waarop men zich moreel ‘beter’ kan maken en een goed leven kan leiden door
93
94
95
96
97
98
99
100
J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, xi.
Beide begrippen worden doorgaans door elkaar gebruikt: D. NICHOLSON en J. WEBB, Professional
Legal Ethics: Critical Interrogations, Oxford, Oxford University Press, 1999, 4-5 (hierna: NICHOLSON
en WEBB); P. SINGER, Practical Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 1.
G. BERNARD, “The Definition of Morality” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy,
http://plato.stanford.edu/index.html; J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge
University Press, 2010, 7. Hierdoor onderscheidt zij zich van de sociale wetenschappen (bv.
antropologie of sociologie) die ook de menselijke drang en sociale normen bestuderen, maar
menselijk gedrag wensen te beschrijven, analyseren en verklaren eerder dan voor te schrijven.
J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 7; NICHOLSON en
WEBB, 4.
R. HURSTHOUSE, “Virtue Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy,
http://plato.stanford.edu/index.html (hierna: HURSTHOUSE); NICHOLSON en WEBB, 11-12.
HURSTHOUSE; NICHOLSON en WEBB, 29-30; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een
inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 27.
Het karakter wordt evenwel door de deontologische ethiek en het consequentionalisme niet
volledig in de wind geslagen. Bepaalde karaktertrekken zijn van belang in die zin dat zij
individuen noodzaken zich naar zekere verplichtingen te schikken (NICHOLSON en WEBB, 31).
NICHOLSON en WEBB, 29-30.
16
bepaalde deugden (voortreffelijkheden) te ontwikkelen.101 Waar deze twee andere
bewegingen zich hoofdzakelijk richten tot bepaalde, geïsoleerde handelingen, bekijkt de
deugdethiek mensen in hun totaliteit. Zelfs een heel deugdzaam mens begaat wel eens
individuele ondeugdzame handelingen.102 Het is een combinatie van drie concepten:
‘aretè’ (deugd), ‘phronèsis’ (praktische wijsheid) en ‘eudaimonia’ (geluk).103 Het geluk is
het hoogste goed, waar men hoort naar te streven.104 Hiervoor dient men te beschikken
over zekere deugden105, karaktertrekken die diep geworteld liggen in de bezitter
ervan.106, 107 De praktische wijsheid stelt ons in staat deze deugden ook in de praktijk om
te zetten.108 Het kan dus in zekere zin vergeleken worden met (levens)ervaring.
23.
De deontologie of plichtethiek, waarvan Immanuel KANT de bekendste
pleitbezorger is, afgeleid van de Griekse woorden ‘deon’ (plicht) en ‘logos’ (leer)109, gaat
uit van bepaalde plichten, regels, principes of rechten die een bepaald gedrag verbieden
of net een bepaald gedrag opleggen.110 Deontologie behoort dus tot die morele theorieën
die opleggen hoe we ons behoren te gedragen, eerder dan wat voor een persoon we
zouden moeten zijn.111 Een deontologist mag verder, in tegenstelling tot zijn
belangrijkste opponent, de consequentionalist112, een bepaalde gedraging als goed
kwalificeren, hoe schadelijk ook zijn gevolgen.113 Wat een bepaalde keuze ‘goed’ maakt
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
NICHOLSON en WEBB, 30: C. PANZA en A. POTTHAST, Ethiek voor dummies, Amsterdam, Pearson,
Benelux, 2010, 102.
NICHOLSON en WEBB, 30-31. Men is ook niet of deugdzaam of ondeugdzaam. Er bestaan immers
graden van ondeugdzaamheid en men kan zelfs zedeloos zijn ook al handelt men volstrekt
conform alle verplichtingen.
Hursthouse; NICHOLSON en WEBB, 31-33; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een
inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 36-41.
D.R. KELLER, “A Brief Overview of Basical Ethical Theory” in P. CONNOLLY, B. COX-WHITE, D. R. KELLER
en M.G. LEEVER (eds.), Ethics in Action. A Case-based Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, 24;
NICHOLSON en WEBB, 31; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de
ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 37.
HURSTHOUSE; NICHOLSON en WEBB, 31-32.
HURSTHOUSE: “To possess a virtue is to be a certain sort of person with a certain complex mindset.”
A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,
Uitgeverij Boom, 2008, 41: “Wij worden niet deugdzaam geboren. [...] We hebben de deugd dus niet
‘van nature’. [...] Evenmin kunnen we de deugd uit het niets scheppen: onze natuur moet minstens
deugen (geschikt zijn) om tot deugd gemaakt te worden. De ene mens is geschikter dan de ander,
maar niemand is deugdzaam zonder een goede vorming of opvoeding”.
HURSTHOUSE.
L. ALEXANDER en M. MOORE, “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of
Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.
NICHOLSON en WEBB, 13.
L. ALEXANDER en M. MOORE, “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of
Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.
Ibid.
NICHOLSON en WEBB, 13.
17
is of zij in overeenstemming is met een bepaalde morele norm. Deze normen zullen door
iedereen nageleefd moeten worden.114
24.
Bij consequentionalisme of gevolgenethiek tot slot, waarvan Jeremy BENTHAM115
en John Stuart MILL ongetwijfeld de meest vertrouwde verdedigers zijn, staan, anders
dan bij deontologie, enkel de gevolgen centraal.116 Een bepaalde keuze wordt hier als
‘goed’ of ‘moreel aanvaardbaar’ gekenmerkt wanneer zij iets goed produceert, te
vergelijken met de gevolgen van de alternatieve handelswijzen in die welbepaalde
situatie.117 Dit vraagt dus telkens een kosten-batenanalyse.118
25.
Stel, ter illustratie, dat iemand in nood vanuit ethisch oogpunt geholpen moet
worden. De voorstander van het consequentionalisme zal erop wijzen dat helpen het
algemeen welzijn zal verhogen. Volgens de deontologist daarentegen handelt men door
te helpen conform een bepaalde regel, bijvoorbeeld “behandel anderen zoals je zelf
behandeld wenst te worden”. De aanhanger van de deugdethiek zal dan weer in
herinnering
brengen
dat
iemand
helpen
getuigt
van
barmhartigheid
of
menslievendheid.119
Van de oudheid tot de verlichting was de deugdethiek bij uitstek de populairste
denkwijze binnen de moraalfilosofie.120 Daar andere stromingen er in de periode die
volgde echter niet in geslaagd zijn een voldoende overtuigende en coherente basis te
114
115
116
117
118
119
120
L. ALEXANDER en M. MOORE, “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of
Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.
Hoewel BENTHAM wel degelijk het begrip ‘deontologie’ omschrijft, ziet hij dit in een utilitaristisch
kader: “The Principle, then, on which Deontology is grounded, is the principle of Utility; in other
words, that every action is right or wrong – worthy or unworthy – deserving approbation or
disapprobation, in proportion to its tendency to contribute to or to diminish the amount of public
happiness” (J. BENTHAM, Deontology, or The Science of Morality: In Which the Harmony and CoIncidence of Duty and Self-Interest, Virtue and Felicity, Prudence en Benevolence, Are Explained and
Exemplified, I, Londen, Longman, Rees, Orme, Browne, Green and Longman, 1834, 21 en 23-24).
D.R. KELLER, “A Brief Overview of Basical Ethical Theory” in P. CONNOLLY, B. COX-WHITE, D. R. KELLER
en M.G. LEEVER (eds.), Ethics in Action. A Case-based Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, 27;
NICHOLSON en WEBB, 21; W. SINNOTT-ARMSTRONG, “Consequentionalism” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford
Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT,
Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 89.
J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 101; NICHOLSON
en WEBB, 13 en 21.
D.R. KELLER, “A Brief Overview of Basical Ethical Theory” in P. CONNOLLY, B. COX-WHITE, D.R. KELLER
en M.G. LEEVER (eds.), Ethics in Action. A Case-based Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, 27.
HURSTHOUSE.
NICHOLSON en WEBB, 29.
18
bieden voor het moraliteitsvraagstuk, kent de deugdethiek de laatste decennia terug een
heropleving121, te meer in verschillende vormen van de professionele ethiek.122
§2. De taak van de rechter
26.
Dat rechters in de samenleving, en zeker in de moderne rechtsstaat, een
belangrijke plaats innemen, hoeft eigenlijk niet meer herhaald te worden. 123 De
rechterlijke macht is immers krachtens de grondwet exclusief124 bevoegd om geschillen
tussen burgers onderling en tussen burgers en overheid bindend125 te beslechten (infra
57, rn. 77).126 Het belang ervan wordt algemeen erkend. Iedere maatschappij leidt
onvermijdelijk tot geschillen.127 Het behoort dan tot de taak van de rechterlijke macht
deze te beslechten.128 Zij draagt bij tot het bewaren van vrede en ordening, nu iedere
ontwikkelde samenleving eigenrichting verwerpt.129
Rechters spreken recht. Bij het hen voorgelegde geschil trachten ze de feiten te
vatten om er vervolgens het recht op toe te passen. Het idee echter dat de rechter enkel
slaafs, als “la bouche qui prononce les paroles de la loi”, de spreekbuis is van de wetgever,
is duidelijk achterhaald.131, 132 MONTESQUIEU’s syllogistische visie op het rechtspreken, de
rechter hoeft enkel de wet (‘maior’) toe te passen op de feiten (‘minor’) om tot zijn
121
122
123
124
125
126
127
128
129
131
132
NICHOLSON en WEBB, 29 en 31.
A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,
Uitgeverij Boom, 2008, 50 en 52 e.v.
VN.BPJC, 2; Consultative Council of European Judges, Magna Carta of Judges, 17 november 2010,
rn. 1, www.coe.int; CSM.Rc., p. XIII; NVvR.Rc, 1.
Met die nuance dat de voorbije decennia allerhande vormen van alternatieve
geschillenbeslechting (‘alternative dispute resolution’ of ‘ADR’), zoals arbitrage en bemiddeling,
hun intrede hebben gedaan. Ook tal van rechtscolleges die traditioneel buiten de rechterlijke
macht vallen, blijven buiten het bestek van deze masterproef.
Infra 71, noot 522.
Art. 144-145 Gw.; art. 64 e.v. Constitution du 4 octobre 1958, JORF 5 octobre 1958 (Geen
uitdrukkelijke toekenning van bevoegdheden aan de rechterlijke macht; hierna: Const.); art. 112113 Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden van 24 augustus 1815 (hierna: Nl.Gw.).
R. PERROT, Institutions judiciaires, Paris, Montchrestien, 2004, 3.
W. VAN GERVEN, De taak van de rechter in een West-Europese democratie, Antwerpen, Kluwer, 1977,
3.
NVvR.Rc, 1. Cf. BAUW e.a., 37; B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het
water, voorlopige moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1560 e.v.; R. PERROT, Institutions
judiciaires, Paris, Montchrestien, 2004, 3.
ENCJ.Er., p. 1; D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à
clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 4; Bauw e.a., 38; J. SOEHARNO, “Over rechterlijke intuïtie. Paul
Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van Aristoteles”, R&R 2005, (235) 236.
Als “a vending machine into which the pleadings are inserted together with the fee and which then
disgorges the judgment together with the reasons mechanically derived from the Code” (M. WEBER,
geciteerd in B. NELISSEN, “Deontologische codes of deugden voor (te) openhartige magistraten?”,
RW 2011-12, (806) 808; hierna: NELISSEN 2012).
19
uitspraak te komen (‘subsumptie’), stemt niet meer met de werkelijkheid overeen en
getuigt enkel van naïviteit.133 Het is ondertussen algemeen aanvaard dat rechters zich
steeds actiever opstellen134, aan beleid doen en mee het recht vormen135. De wetgever
maar al te vaak niet in staat om in bepaalde belangrijke maatschappelijke debatten de
knoop door te hakken, waardoor hij de bal doorspeelt naar de rechter.136 Deze zal per
slot van rekening recht moeten spreken.137 Denk maar aan vroege abortuszaken,
euthanasiekwesties of het vraagstuk van de wrongful life-zaken138, dewelke zich zowel in
België, Frankrijk als Nederland hebben voorgedaan.139 Dit wordt enkel maar versterkt
doordat de wetgever steeds meer open normen is gaan uitvaardigen.140, 141 Een strikte
scheiding der machten is bijgevolg niet meer van deze tijd. De rechterlijke activiteit heeft
een aanzienlijke impact op het maatschappelijk leven142 en geniet steeds meer
aandacht143.
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
BAUW e.a., 40; L. CADIET en E. JEULAND, Droit judiciaire privé, Parijs, Litec, 2004, 66; NELISSEN 2012,
808; P. SCHOLTEN, Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht,
Zwolle, Tjeenk Willink, 1974, 76. Zie eveneens de indeling in P. SMITS, Artikel 6 EVRM en de civiele
procedure, Doctoraatsthesis Rechten Erasmus Universiteit Rotterdam, 1996, 275-276 (hierna:
SMITS).
P. LAMBERT, “La montée en puissance du juge” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN en FACULTÉS
UNIVERSITAIRES SAINT-LOUIS (eds.), Le rôle du juge dans la cité, Brussel, Bruylant, 2002, 5.
ENCJ.Er., 1; BAUW e.a., 40; W.J. GANSHOF VAN DER MEERSCH, “Overwegingen omtrent de kunst recht te
spreken en de uitoefening van het rechterlijk ambt”, RW 1973-74, (113) 117; NELISSEN 2012, 808;
W. VAN GERVEN, De taak van de rechter in een West-Europese democratie, Antwerpen, Kluwer, 1977,
20-22.
NELISSEN 2012, 810 (“la judiciarisation du droit”). Zie ook, voor wat Nederland betreft:
WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID, De toekomst van de nationale rechtsstaat, Den
Haag, Sdu uitgevers, 2002, 174-177 en www.wrr.nl (“juridisering”).
Over rechtsweigering: infra 89, rn. 113.
Brussel 21 september 2010, T.Gez. 2011-2012, 183 (‘Rukiyé); Cass. fr. 13 juli 2001, TBBR 2002,
208 (‘Perruche’); HR 18 maart 2005, LJN AR5213 (‘Baby Kelly’).
De Gids erkent dat de wet en de samenleving niet met gelijke snelheid evolueren en de rechter
daarom blijk moet geven van wijsheid (HRJ.Gids, 19).
BAUW e.a., 41; D. CHARVET, "Les magistrats français et la déontologie: une problématique à
clarifier", Recueil Dalloz 2008, (1634) 1636; P. LAMBERT, “La montée en puissance du juge” in
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN en FACULTÉS UNIVERSITAIRES SAINT-LOUIS (eds.), Le rôle du juge
dans la cité, Brussel, Bruylant, 2002, 4-5; NELISSEN 2012, 808; J. SOEHARNO, “Over rechterlijke
intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van Aristoteles”, R&R 2005, (235)
236.
Met de hervorming van de rechterlijke organisatie in 2001 heeft de Nederlandse wetgever aan de
gerechten en de Raad voor de rechtspraak de taak toegekend om, in het belang van de eenheid, de
uniforme rechtstoepassing te bevorderen. Hierdoor krijgt dus ook de rechterlijke macht een
reglementerende bevoegdheid. Deze ‘rechtersregelingen’ hebben evenwel slechts waarde van
aanbeveling. Zie art. 23 en 94 van de wet op de rechterlijke organisatie (hierna: Wet RO).
P.P.T. BOVEND’EERT en C.A.J.M. KORTMANN, Rechterlijke organisatie, rechters en rechtspraak,
Deventer, Kluwer, 2013, 4-7 (hierna: BOVEND’EERT e.a.); DE RIEMAECKER en LONDERS, 313.
CCJE.Nr3, rn. 11; NVvR.Rc, 1; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour
une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité
professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 87; D. SALAS, “Le renouveau du débat
20
27.
145
Daarbij komt dat de rechtzoekende geen keuze heeft en zijn rechter niet kiest.144,
Hij heeft de beslissing maar te accepteren. De rechtzoekende is aangewezen op de
rechterlijke macht en moet noodgedwongen zijn geschillen voor de overheidsrechter
brengen.
28.
Beide vaststellingen gecombineerd maakt dat de rechter over aanzienlijke macht
beschikt.
Macht
die
vanzelfsprekend
ook
gepaard
gaat
met
heel
wat
verantwoordelijkheid.147 Dit is ook de bezorgdheid die aan de diverse ‘codes’ ten
grondslag ligt (infra 57, rn. 77).148 Dat rechters telkens volledig zelf de balans tussen
macht en verantwoordelijkheid weten te bewaren, is al evenzeer een illusie.149 “De
uitoefening van die macht moet dwingend in goede banen geleid worden. Naast de regels
van het procesrecht, zijn de deontologische regels waaraan de magistraat onderworpen is
de vangrails van die macht. Zij moeten verhinderen dat die macht zou ontsporen, van zijn
doel zou worden afgewend of misbruikt.”150,
151
De Franse Conseil supérieur de la
magistrature verwoordt het als volgt: “appelé à remplir un rôle de plus en plus important,
le juge doit répondre de sa liberté par une éthique plus exigeante.”152 In onderhavige
masterproef richten we ons enkel op deze ‘deontologische’ regels. Het onderscheid
tussen ‘deontologie’ en procesrecht ligt nochtans niet steeds voor de hand.153 Vele regels
144
145
147
148
149
150
151
152
153
sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 15-16: “Comme vous jugez, vous serez jugés!” Dit
gaat ook in toenemende mate op voor de persoon van de rechter zelf.
DE RIEMAECKER en LONDERS, 314 en 317; J. SOEHARNO, “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke
integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3, (9) 24 (hierna SOEHARNO 2011).
Cf. supra 19, noot. 124.
ENCJ.Er., p. 1; G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit
november 2003, (5) 6; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286)
291; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE
LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 86; J.
SOEHARNO, “Over rechterlijke intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van
Aristoteles”, R&R 2005, (235) 239.
Uitdrukkelijk in CSM.Rc., p. xiii-xiv en NVvR.Rc, 1.
DE RIEMAECKER en LONDERS, 314.
Ibid. Zie ook: LONDERS, 340; G. LONDERS, “Algemene inleiding – De deontologie van de magistraat.
Een inleiding tot discussie” in HRJ, (1) 13.
Gelijkluidende vaststelling in H. BOULARBAH, “La déontologie positive – première tentative
d’approche exploratoire” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité
professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (125) 125; A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Naar
een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2002, (84) 84; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek
van rechters”, Trema 2005, (286) 286; A. LACABARATS, “Les travaux du Conseil de l’Europe sur la
déontologie des juges” in Salas en Epineuse, (85) 86.
Geciteerd in D.N. COMMARET, “A propos de la loi n° 95-884 du 3 août 1995 ou réflexions sur
l’honneur du magistrate”, Recueil Dalloz 1995, (197) 9.
H. BOULARBAH, “La déontologie positive – première tentative d’approche exploratoire” in
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel,
Bruylant, 2007, (125) 132-133; G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des
magistrats”, Esprit november 2003, (5) 15.
21
die klassiek als ‘deontologische’ bepalingen worden gekwalificeerd, werden in het
gerechtelijk recht opgenomen. Verderop staan we stil bij de verschillende bronnen van
deze plichten (infra 37, rn. 49).
29.
Er is niet enkel een taak weggelegd voor de rechter zelf, maar hier rijst ook een
institutioneel aspect. Ook de andere staatsmachten en de rechterlijke macht zelf zullen
alles in het werk moeten stellen opdat de individuele rechters hun taak naar behoren
kunnen uitvoeren. Zo kan een rechter gewraakt worden terwijl hij vanuit ethisch
oogpunt niets verkeerd hoeft gedaan te hebben.154 De Nederlandse code schuift daarom,
uitzonderlijke overigens, een reeks ‘randvoorwaarden’ naar voor, gericht in eerste
instantie tot de wetgevende en uitvoerende macht, maar ook op de (interne) organisatie
van het gerecht.155 Zij beogen hoofdzakelijk de noodzakelijke onafhankelijkheid te
waarborgen.
De
Bangalore
Principles
bevatten
eveneens
Measures
for
the
Implementation of the Bangalore Principles of Judicial Conduct. In de Franse code liggen
eveneens een reeks voorschriften ingebed die zich niet tot de rechter richten. Zo zal men
een rechter niet mogen vervangen in een poging een bepaalde beslissing te
beïnvloeden156 en brengt deze de waarborgen, bv. bij benoeming, voor de
onafhankelijkheid en onpartijdigheid in herinnering. Het is voorts vanuit diezelfde
bekommernis dat de Hoge Raad voor de Justitie er in 2012, met Fortisgate nog vers in
het geheugen, voor heeft gepleit om iedere inmenging in justitie strafbaar te stellen.157
Er moet, kortom, ook een kader worden geschapen opdat de rechter zijn taak naar
behoren kan uitvoeren.
154
155
156
157
SOEHARNO 2011, 16.
NVvR.Rc, 9-10.
CSM.Rc., a.14.
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, “Maak inmenging in justitie strafbaar”, 26 oktober 2012, wwww.csj.be.
22
§3. Filosofisch kader toegepast op taak van de rechter: definiëring
30.
Nu bondig een filosofische achtergrond werd verschaft en ook de functie van de
rechter werd belicht, kunnen we de draden die werden gesponnen samenbinden. Onder
de vorige titel besloten we reeds dat, samen met de regels uit het procesrecht, de
‘deontologische’ regels de grenzen zijn op de ongebreidelde macht die aan de rechter is
toegekend. Onder deze titel lichten we toe waarom we uiteindelijk net kozen voor
‘ethiek van de rechter’, eerder dan voor ‘deontologie’. Daarvoor zetten we belangrijkste
redenen uiteen om naderhand een werkdefinitie van dit begrip aan te reiken.
31.
De ‘deontologische’ regels hebben ongetwijfeld een gemengd juridische en
ethische achtergrond.158 Het gaat om normen die van oorsprong ethisch zijn. Sterker
nog, de deontologie is een toonaangevende denkrichting binnen de ethiek (supra 15, rn.
20). Ook binnen het recht nemen zij in toenemende mate een belangrijke plaats in. Toch
mag men geenszins ‘ethiek’ en ‘deontologie’ verwarren, wat helaas maar al te vaak
gebeurt.159 Vanuit internationaal oogpunt lijkt er, hoewel de voorbije jaren steeds meer
aandacht ging naar dit thema, geen duidelijke consensus over welk begrip men hoort te
hanteren. ‘Deontologie’160, ‘judicial conduct’161, ‘judicial ethics’162 of ‘(beroeps)ethiek’163
worden lukraak over dezelfde kam geschoren (supra 7, rn. 7). Uitzonderlijk gebruikt
men zelfs ‘deontologie’ en ‘ethiek’ naast en door elkaar.165 Hier rijst dan de vraag naar
158
159
160
161
162
163
165
Zie bv. BAUW e.a., 66; CANIVET en JOLY-HURARD, 7-8 en 13-15; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND,
“Beroepsethiek van rechter”, Trema 2005, (286) 286; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur
l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 5.
A. GARAPON, “Ethique du juge” in L. CADIET (ed.), Dictionnaire de la justice, Parijs, Presse
Universitaire de France, 2004, (473) 473.
Gangbare term in België en Frankrijk.
American Bar Association, Model Code of Judicial Conduct, 2011, www.americanbar.org (infra 60,
rn. 80) en Bangalore Principles of Judicial Conduct.
Naast ‘judicial conduct’ is dit een veel voorkomende term in de ‘codes’ in de Verenigde Staten.
Andere voorbeelden: European Court of Human Rights, Resolution on Judicial Ethics, 23 juni
2008, 3 p., www.echr.coe.int (‘Code’ van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, die in de
Franse versie teruggrijpt naar letterlijke vertaling: ‘éthique judiciaire’. Deze benaming is dus ook
doorgesijpeld naar Europa); International Criminal Court, Code of Judicial Ethics, 2 januari 2005,
6 p., www.icc-cpi.int (‘Code’ van het Internationaal Strafhof in Den Haag. De Franse versie
hanteert ook hier ‘éthique judiciaire’).
De voornaamste term in Nederland. Zo is er na het opstellen van de NVvR-rechterscode een
Commissie beroepsethiek binnen de NVvR opgericht. Andere voorbeelden: J.A.Z. HOOFT
GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292; J. REMMELINK, “Een gedragscode
voor rechters?”, Trema 1995, (358) 359.
European Network of Councils for the Judiciary, Judicial Ethics Report 2009-2010, 2-4 juni 2010,
15 p., www.encj.eu (Franse versie: ‘déontologie’); Consultative Council of European Judges,
Opinion no. 3 of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attention of the
Committee of Ministers of the Council of Europe on the principles and rules governing judges’
23
een overkoepelende term die deze nationale verschillen weet te overstijgen of te
‘universaliseren’166. Daarom werd uiteindelijk voor ‘ethiek van de rechter’ gekozen.
Zoals uit de volgende paragraaf zal blijken, zijn er immers ook auteurs die een nietdeontologische benadering verkiezen. ‘Ethiek’ geldt dan als alles omvattende term en
geeft tegelijkertijd zeer duidelijk de band met de moraalfilosofische aspecten weer.
32.
Het is ongetwijfeld zo, zoals de meerderheid van de Belgische en Franse auteurs
verkondigen, dat deze ethiek van de rechter in eerste instantie deontologisch is. Ook de
gangbare benadering in Nederland is vanuit de deontologie.167 Nederlandse auteurs
blijken dit begrip echter niet in de mond te durven nemen. Zij spreken steevast over
‘beroepsethiek’ of een rechter die ‘integer’ moet zijn.168 Traditioneel omschrijft men
‘deontologie’ van de rechter als het geheel van plichten die op magistraten rusten bij het
uitoefenen van hun beroep169, of anders als “het geheel van gedragsregels, zowel
geschreven als ongeschreven, die de professionele verplichtingen uitmaken die rusten op
diegenen die behoren tot een bepaalde beroepsgroep[, de rechterlijke macht,] en die zowel
betrekking hebben op hun interne verhoudingen als op hun verhouding met derden, in het
licht van de finaliteit van het betrokken beroep”170. Het accent ligt hier klaar en duidelijk
bij een reeks gedragsregels (cf. supra 17, rn. 23). De regels van de deontologie dicteren
een reeks geboden en verboden waar de rechter zich te allen tijde naar dient te
gedragen (bv. beroepsgeheim of de verschillende onverenigbaarheden die doorgaans in
de wet staan ingeschreven). Het zich conformeren aan deze verschillende geboden en
verboden is dan op zichzelf een waardig goed. Juristen worden geschool om in regels te
denken.
33.
Hoewel de ethiek van de rechter voornamelijk deontologisch geïnspireerd is,
verdedigen heel wat auteurs, hoofdzakelijk in Nederland, recentelijk een deugdethische
benadering174 of minstens een deugdethische correctie175 op de klassiek deontologische
166
167
168
169
170
174
professional conduct, in particular ethics, incompatible behavior and impartiality, 19 november
2002, www.coe.int (Franse versie: ‘déontologie’).
Supra 7, rn. 7.
Zie A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2002, (84) 85.
Cf. supra 23, noot 163 en 164.
BETOULLE, 82; CANIVET en JOLY-HURARD, 7-8;
DE RIEMAECKER en LONDERS, 315. Cf. J. MORET-BAILLY, “Déontologie” in L. CADIET (ed.), Dictionnaire de
la justice, Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, (326) 327.
A. GARAPON, J. ALLARD en F. GROS, Les vertus du juge, Parijs, Dalloz, 2008, 184 p. (Frankrijk); S.
DIJKSTRA, “Het grote onbehagen nader beschouwd”, Trema 2013, (49) 53; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND,
“Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292; A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit:
24
aanpak. Een (zuiver) deontologisch model zou niet in staat zijn een antwoord te bieden
op alle uitdagingen waarmee de hedendaagse rechter wordt geconfronteerd. Zou dit
verwant zijn met de toenemende populariteit van de deugdethiek (supra 18, rn. 25)?
Echte sporen van een consequentionalistische visie komen we echter niet tegen.176
Met verwijzing naar de steeds toenemende rol van de rechter in de moderne
samenleving, zoals hierboven, vertrekken zij vanuit bepaalde deugden waaraan de
rechter moet voldoen. “Terwijl een plichtsethiek geen bijzondere aandacht schenkt aan de
zelfverwerkelijking van de morele actor, zal de deugdenethische aanpak er bijzonder in
geïnteresseerd zijn. [...] Terwijl een plichtsethicus zich afvraagt welke normen of beginselen
van toepassing zijn op een situatie, vraagt de deugdenethicus zich af wat voor iemand de
betrokkene zou moeten zijn en wat voor een leven die persoon zou moeten leiden.”177
Centraal staan de deugden die vereist zijn om het goede leven te leiden.178 Dit is een
kwestie van de juiste balans te zoeken tussen wantrouwig en naïef, tussen volgzaam en
onbetrouwbaar, tussen de media opzoekend en in een ivoren toren zitten, tussen
medelijdend en ongeïnteresseerd enz.179 NELISSEN brengt dit verder uitdrukkelijk in
verband met wat in onze contreien als een ‘positieve deontologie’ wordt aangemerkt.180
‘Zelfverwerkelijking’ via evaluatie en permanente scholing nemen hier een centrale
plaats in.181 NELISSEN vervolgt dat “[w]ie deontologische codes wenst op te stellen voor
Belgische magistraten, raden we bijgevolg aan om de bestaande, wettelijke
175
176
177
178
179
180
181
over regels en deugden”, Trema 2002, 284-288; E.A. HUPPENS-CLUYSENAER, “Beroepsethiek bij
rechters: politieke macht of onafhankelijkheid?”, AA 2010, (133) 133; J. SOEHARNO, “Is judicial
integrity a norm? An inquiry into the concept of judicial integrity in England and the Netherlands”,
Utrecht Law Review 2007, afl. 3, (8) 18 (hierna: SOEHARNO 2007); G. VRIEZE, “Hedendaagse
evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing
van de president”, Trema 2002, (66) 70; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel
te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 207.
NELISSEN 2012, 817-822 (België) die hevig gekant is tegen wetsvoorstel houdende invoering in het
Gerechtelijk Wetboek van een bijzondere tuchtprocedure ingeval van schending van het
neutraliteitsbeginsel door leden van de zetel van de rechterlijke macht, Parl.St. Senaat 2010-11,
nr. 5-524/1.
Zie evenwel: M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.),
Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457)
462-463, die dit aan de drie stromingen linkt.
NELISSEN 2012, 819. Zie ook G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te
vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 207-208.
M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht.
Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 464-465.
G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur,
wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 73. Zie ook G. VRIEZE, “Zijn
rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 208.
NELISSEN 2012, 819 en 823.
A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 286.
25
verbodsbepalingen en verplichtingen aan te vullen met excellentiecriteria in plaats van te
investeren in alarmbellen en soortgelijke ontradende initiatieven”.182 Het opstellen van
eventuele codes wordt dus niet per definitie uitgesloten.183
Maar zijn hier ook sporen van te vinden in deze codes? De Franse Recueil gaat
duidelijk uit van een deontologische benadering. Uit hoofdbeginselen voor het
rechterlijke statuut distilleert men een waslijst aan gedragsregels.184 Slechts zeer
uitzonderlijk komen persoonlijke eigenschappen aan bod. Dit biedt het voordeel dat de
rechter in de geviseerde situaties over een duidelijke richtlijn beschikt. In
omstandigheden niet omschreven in de ‘code’ blijft het echter gissen. De rechter kan dan
hoogstens op zoek gaan naar de onderliggende gedachte, als die er al is, en deze
toepassen op de concrete situatie. De Belgische Gids en de Nederlandse NVvRrechterscode, beiden voortbouwend op het Judicial Ethics Report 2009-2010, gaan in
beginsel uit van ‘kernwaarden’ of ‘excellentienormen’ waar vervolgens een reeks
persoonlijke kwaliteiten en gedragsregels worden uit afgeleid, voornamelijk voor
gevallen die makkelijk en al meermaals tot vragen hebben geleid.185 Zo heeft de rechter
zowel in de door de ‘codes’ beoogde situaties, via de gedragsregels, als in andere
casussen, via de waarden, een houvast.
Het is trouwens in de lijn van de deontologische insteek dat men scherp van leer
trekt tegen de intrede van het zogeheten ‘new public management’ bij het gerecht, een
managementfilosofie die ervoor pleit de principes uit de privésector toe te passen op
overheidsdiensten en die deels ook haar weg tot in de codes zou hebben gevonden.
Begrippen als zuinigheid en efficiëntie staan er centraal, maar gaan eraan voorbij dat
rechtspraak er in de eerste plaats voor en door mensen is (cf. infra 73, rn. B).186
182
183
184
185
186
NELISSEN 2012, 823.
Zie ook A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284)
286; SOEHARNO 2011, 31.
Zie CSM.Rc, xi.
HRJ.Gids, ix; NVvR.Rc, 2; ENCJ.Er, 1; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke
deontologie” in HRJ, (23) 31: de ‘derde generatie deontologische instrumenten’, na de Model Code
van de American Bar Association (eerste generatie) en de Canadese ervaring (tweede generatie)
(infra 60, rn. 80 e.v.).
S. DIJKSTRA, “Het grote onbehagen nader beschouwd”, Trema 2013, 49-54: “Als voortdurend op een
cijfermatige of bedrijfsmatige wijze over de rechtspraak wordt gesproken, voelt de justitiabele zich
niet meer dan een nummer en voelt de rechter zichzelf gereduceerd tot een schakel in het
productieproces”. Zie ook B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water,
voorlopige moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1568-1574.
26
34.
Uit het lezen van enkele Nederlandse auteurs zou men geneigd kunnen zijn
‘beroepsethiek’ gelijk te stellen aan ‘integriteit.187 Niets is minder waar. ‘Beroepsethiek’
is vergelijkbaar met het begrip ‘deontologie’. De verdere invulling daarvan kan variëren
van land tot land en van persoon tot persoon. ‘Integriteit’ (of ‘integer zijn’) daarentegen
heeft dan weer net een welbepaalde invulling. Verderop wordt bij de interpretatie die
men in Nederland aan ‘integriteit’ geeft stilgestaan (infra 101, rn. 129).
35.
Tot slot wordt ‘deontologie’ nog te vaak verward met tucht, wat men nu net meer
en meer wil verlaten (infra 29, rn. 41).193 ‘Deontologie’ schrijft men daarenboven soms
ook enkel toe aan vrije beroepen.194 Ook van deze verwarring wensen we met ‘ethiek
van de rechter’ afstand te nemen.
36.
Voortaan wordt dus steeds de term ‘ethiek van de rechter’ gebruikt.195 Enkel
wanneer verwezen wordt naar die welbepaalde stroming in de moraalfilosofie of om
duidelijk te refereren naar de Belgische en Franse cultuur wordt nog van ‘deontologie’
gesproken.
37.
Dit alles indachtig wordt de ‘ethiek van de rechter’ begrepen als een stel van
regels, in de brede zin, die een bepaald gedrag van en een bepaalde persoonlijkheid voor
de rechter voorschrijven, mede met het oog op het tot stand brengen en in stand houden
van het vertrouwen van de burger in justitie. Iets verderop wordt deze definitie in
187
193
194
195
A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, 284-288; H.L.C.
HERMANS, “De integriteit van de rechter”, Trema 2000, 23-29; J. SOEHARNO, “Is judicial integrity a
norm? An inquiry into the concept of judicial integrity in England and the Netherlands”, Utrecht
Law Review 2007, afl. 3, 8-23; J. SOEHARNO, The Integrity of the Judge: A Philosophical Inquiry,
Farnham, Ashgate, 2009, 180 p.; J. SOEHARNO, “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke
integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3, 9-33 (hierna: SOEHARNO 2011). Ook het IRM-rapport (supra 1,
rn. 2) en het voorstel voor een nieuw tuchtrecht hanteren dit berip (infra 43, rn. 312).
Cf. K. GEENS, “Deontologie en discipline in justitieland: omdat het moet of omdat het hoort?” in E.
BREMS, K. BROECKX en G. DEBERSAQUES, Goed procesrecht – Goed procederen, Mechelen, Kluwer,
2004, (704) 719.
A. LACABARATS, “Les travaux du Conceil de l’Europe sur la déontologie des juges” in Salas en
Epineuse, (86) 87; J. MORET-BAILLY, “Déontologie” in L. CADIET (ed.), Dictionnaire de la justice,
Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, (326) 328.
Zie, voor een zeer gelijkaardige motivering: G. AZIBERT, “Préface” in Salas en Epineuse, (1) 1 : "Cet
ouvrage est un chantier nouveau pour la profession de magistrat. […] Nous sommes en effet habitués
à aborder les questions de déontologie soit sous l’angle disciplinaire, soit sous l’angle de la
responsabilité du service public de la justice. Ici rien de tel. […] Nous traiterons exclusivement de
l’éthique du juge – expression à entendre au sens large – sous un angle résolument international et
européen afin de prendre pleinement de la nouvelle exigence qui touche cette profession" (eigen
onderlijning).
27
afzonderlijke bestanddelen opgedeeld, die elk afzonderlijk worden besproken (infra 37,
rn. 49).
§4. Kreet om verantwoording: onderscheid met andere disciplines
38.
Deze ethiek van de rechter is niet enkel een vraag naar geloofwaardigheid, naar
vertrouwen van de burger in justitie, maar ook naar het afleggen van verantwoording en
responsabilisering.198 Zeker nu de legitimiteit van gezag niet meer zo vanzelfsprekend
is. De aanzienlijke macht die rechters is toegekend, vraagt ook dat rechters
verantwoordelijk kunnen worden gesteld, dat zij op het matje kunnen worden geroepen.
De afnemende acceptatie van gezag moet meer dan ooit worden gebaseerd op
vertrouwen, maar dat vertrouwen wordt niet eenvoudig verkregen. Meer en meer
worden allerhande controlemechanismen ingericht om het vertrouwen van de burger te
versterken.199 Dit moet met de nodige zorg benaderd worden nu de onafhankelijkheid
van de rechter en van de rechterlijke macht in het geheel niet in het gedrang mag
worden gebracht.200 Heden bestaan er aansprakelijkheidsregimes op verschillende
niveaus.201 Naast de veeleer voor de hand liggende niveaus die meteen hieronder
worden toegelicht, denke men bijvoorbeeld ook aan een goed communicatie-en
persbeleid202, aan initiatieven om de burgers inzicht te verschaffen in de werking van
justitie203, aan een registratie en openbaarmaking van nevenfuncties en, niet in het
198
199
200
201
202
203
H. EPINEUSE, “Quelle responsabilité pour les magistrats après Outreau?”, AJ Pénal 2006, 396 e.v.;
M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht.
Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 457-458; NELISSEN
2012, 811; A. OOMS en A. WIJNANTS, “Over openbaarheid in de rechtszaal ... en magistraten en
meningen ...” in C. DECLERCK, P. FOUBERT en A. OOMS (eds.), Geheimen in het recht, Antwerpen,
Intersentia, 2011, (29) 39; SOEHARNO 2011, 26-28. Cf. G. CANIVET, “La conception française de la
déontologie des magistrats”, Esprit november 2003, (5) 6. In de Franse Déclaration des Droits de
l'Homme et du Citoyen van 1789 las men al dat “[l]a Société a le droit de demander compte à tout
Agent public de son administration” (art. 15; CSM.Rc, c.30).
E. BAUW e.a., 88.
CCJE.Nr3, rn. 51.
CANIVET en JOLY-HURARD, 45-46.
Bv. RAAD VOOR DE RECHSTPRAAK, Agenda voor de rechtspraak 2002-2005, maart 2002, 3,
www.rechtspraak.nl.
Bv. ‘RECHT-vaardig’, het initiatief van o.m. de Hoge Raad voor de Justitie om justitie tot in de
klaslokalen
te
brengen
(www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/o0024n_0.pdf).
28
minst, de aloude motiversingsplicht.204 Transparantie van het gerecht is doorslaggevend
voor het aanvaarden ervan door het publiek.205
39.
De ethiek van de rechter is een discipline op zich. Zij moet daarom duidelijk
onderscheiden worden van andere materies zoals de tucht en de straf-en
burgerrechtelijke aansprakelijkheid van de rechter. Deze zijn om te beginnen per
definitie
reactief,
als
antwoord
op
een
tuchtrechtelijke,
strafrechtelijke
of
burgerrechtelijke fout. Het betreft de sanctie voor schending van een bepaalde regel of
de verplichting om op te draaien voor de veroorzaakte schade. Het is hoofdzakelijk het
onderscheid met de tucht dat de voorbije jaren heel wat aandacht genoot.
A.
40.
Tucht
Onder deze hoofding wordt niet enkel stilgestaan bij de tuchtrechtelijke
aansprakelijkheid van de rechter, maar eveneens bij de plaats van het tuchtrecht in zijn
geheel. Het was voornamelijk in België en Frankrijk dat men de voorbije jaren vaststelde
dat tucht en ‘deontologie‘ te nauw verknocht waren geraakt en men duidelijk op de
verschillen wou wijzen. Een verwarring tussen tucht en ‘beroepsethiek’ leek in
Nederland nooit echt te hebben plaats gevonden. Niettemin zullen de beschouwingen
die hieronder worden gemaakt ook in grote lijnen van toepassing zijn op de Nederlandse
situatie. De eigenlijke inhoud van het tuchtrecht in België, Frankrijk en Nederland komt
hier dan weer niet aan bod (bv. procedure, straffen, ...). De tuchtrechtelijke fout komt
wel later nog aan bod, aangezien zij ook een belangrijke – vóór de invoering van de
codes zelfs de belangrijkste – ethische norm inhoudt (infra 42, rn. 58). Er wordt
daarentegen wel kort stilgestaan bij de criteria die op internationaal niveau werden
vastgelegd en waaraan de procedure moet voldoen.
41.
Traditioneel werden de tucht en de deontologie aan elkaar gekoppeld, als een
“Siamese tweeling”213, en zelfs verward, waardoor de meeste van die regels verwoord
204
205
213
SOEHARNO 2007, 20.
Zie ENCJ.Er, 9. (cf. infra 80, noot 609); Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures
for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari
2010, 8-10, www.judicialintegritygroup.org; G. CANIVET, “La conception française de la déontologie
des magistrats”, Esprit november 2003, (5) 17.
LONDERS, 330.
29
zijn als verboden.214 De tucht, repressief van nature, is het geheel van regels dat vastlegt
wanneer en hoe iemand die ‘afwijkend’ gedrag vertoont gesanctioneerd kan worden.215
De tucht is in hoofdzaak gericht op de interne verhoudingen binnen de beroepsgroep, in
casu de rechterlijke macht.216 Zij moet ervoor zorgen dat de interne cohesie of het
aanzien van de rechterlijke macht gehandhaafd worden.217 De tuchtrechtelijke sancties
beogen dan ook deze interne cohesie in stand te houden en raken de overtreder in zijn
rechten als lid van de groep, bijvoorbeeld door hem via afzetting definitief uit deze groep
te verwijderen.218 Om diezelfde reden worden tuchtrechtelijke maatregelen steeds door
de eigen beroepscategorie genomen. “Vanuit die invalshoek gaat men, enerzijds, bepaalde
verplichtingen opleggen en verheffen tot deontologische regels waarvan men denkt dat de
naleving ervan die interne cohesie en het aanzien bij derden het best waarborgen.
Anderzijds gaat men vanuit die benadering de inbreuken op de deontologische normen
slechts sanctioneren via de tucht wanneer zij een bedreiging vormen voor de interne
cohesie en de reputatie naar buiten van de gerechtelijke instellingen. Aldus werd in het
verleden de deontologie verengd tot een onderdeel van de tucht op grond van een
verwarring tussen het algemeen belang en het particulier belang van de gerechtelijke
instellingen”.219 Het is niet zo dat iedere tekortkoming van de rechter aan de ethische
214
215
216
217
218
219
CANIVET en JOLY-HURARD, 15; D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une
problèmatique à clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 1635-1636; DE RIEMAECKER en LONDERS,
311; J.-F. KRIEGK, “La culture judiciaire: une contribution au débat démocratique”, Recueil Dalloz
2005, (1592) 2; H. LAMON, “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en
magistraten”, Limb.Rechtsl 2013, (3) 9-10; D. SALAZ, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge”
in SALAS en EPINEUSE, (3) 5 en 10; Zie ook Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity,
Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22
januari 2010, 15, noot 9, www.judicialintegritygroup.org.
Geïnspireerd op CANIVET en JOLY-HURARD, 17. Zie ook: Verslag namens de Commissie voor de
Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek
betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-1067/8, 3; G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction
générale” in J. VAN COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel,
Bruylant, 2001, (1) 2-3.
Arbitragehof 7 december 1999, nr. 129/99, 6, B.4, over onderscheid tussen tucht-en strafrecht.
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van de
bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 51067/8, 2; CANIVET en JOLY-HURARD, 17-18; G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN
COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1)
2-3; LONDERS, 330.
CANIVET en JOLY-HURARD, 18. Het heeft dan ook geen nut meer een tuchtrechtelijke vordering in te
stellen wanneer de persoon in kwestie een einde heeft gesteld aan zijn functie (Cass. 12 oktober
1990, Arr.Cass. 1990-91, 174; CSM 2 juli 1992, nr. S064; HOGE RAAD DER NEDERLANDEN, Verslag over
2009-2010, 2011, 95, www.rechtspraak.nl).
LONDERS, 330. Zie ook: DE RIEMAECKER en LONDERS, 311 (“Misplaatst corporatisme”); G. LONDERS,
“Algemene inleiding – De deontologie van de magistraat. Een inleiding tot discussie” in HRJ, (1) 13.
30
principes tot een disciplinaire sanctie moet leiden.220 Echte tuchtrechtelijke regels waar
de rechter zich dient naar te schikken zijn er dan ook niet, merkt de CSM terecht op. 221
In heel wat gevallen zullen rechters zelfs vrijwillig hun ontslag nemen, wat men
voornamelijk in Nederland vaststelt.222
42.
De laatste twee decennia is men echter tot het inzicht gekomen dat de
voornaamste finaliteit van de ‘deontologie’ (in België en Frankrijk) of ‘ethiek van de
rechter’ (vanuit het onderzoeksonderwerp) daar niet ligt.223 De ethiek van de rechter
streeft in eerste instantie na dat de rechter zijn taak op een maatschappelijk
verantwoorde wijze vervult. Zij dient dus het algemeen belang, overstijgt de zuiver
interne verhoudingen en heeft een preventieve functie225. Men pleit voor een
‘deontologie’ die afstapt van het verbod en zich verplaatst naar het domein van de
aanbevelingen.226 Een ‘deontologie’ met een meer ethische insteek die vertelt hoe men
moet leven (supra 16, rn. 21).
Het is vanuit deze laatste invalshoek dat men de laatste jaren in België massaal
pleit voor een ‘positieve deontologie’, eerder dan voor een negatieve en op
verbodsbepalingen gerichte benadering. Er blijkt evenwel nog enige verwarring over de
eigenlijke invulling van dit begrip. Een eerste zienswijze gaat, zoals zonet aangestipt, uit
van het aanreiken van aanbevelingen en dus op positieve wijze verwoorden van de
kernbeginselen van de functie van magistraat. Volgens een tweede strekking
daarentegen wijst ‘positieve deontologie’ eerder op attitudevorming en het stimuleren
van zelfreflectie.228
220
221
222
223
225
226
228
CANIVET en JOLY-HURARD, 162; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M.
CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer,
Kluwer, 2006, (457) 481.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Contribution à la réflexion sur la déontologie des magistrats,
2 oktober 2003, www.conseil-superieur-magistrature.fr.
Zo namen twee Nederlandse rechters spontaan ontslag nadat sprake was van alcoholmisbruik in
het verkeer met “bijkomende omstandigheden”, nadat de procureur-generaal te kennen gaf het
ontslag van beiden te vorderen (HOGE RAAD DER NEDERLANDEN, Verslag 2007 en 2008, 2009, 142,
www.rechtspraak.nl).
Zie CCJE.Nr3, rn. 60; CCJE.MC, rn. 18.
Cf. ENCJ.Er., 1.
H. BOULARBAH, “Methodologische opbouw van de positieve deontologie”, in HRJ, (121) 125-126;
LONDERS 331. Zie CANIVET en JOLY-HURARD, 160.
H. BOULARBAH, “La déontologie positive – première tentative d’approche exploratoire” in
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel,
Bruylant, 2007, (125) 133-134; H. LAMON, “Een gecodeerde gids voor magistraten”, Juristenkrant,
31
De Belgische Gids voor de magistraten is dan ook, net zoals haar Franse
tegenhanger, formeel: “Dit document is een gids voor magistraten. Dit overzicht van
principes is geen tuchtcode, noch een code ten behoeve van tuchtrechtelijke overheden en
kan niet als basis voor tuchtrechtelijke vervolgingen dienen.”229 Hierin lijken zij sterk
geïnspireerd te zijn door de ervaring van de Canadian Judicial Council (of Conseil
canadien de la magistrature; infra 60, rn. 81).230 Diens Ethical Principles of Judges uit
1998 pogen eveneens slechts een gids te zijn.231 Zij vertrekken vanuit een reeks
kernwaarden (‘statements’) waar aansluitend een reeks gedragsregels (‘principles’) uit
worden afgeleid, om deze dan verder toe te lichten in ‘commentaries’.232 De NVvRrechterscode is evenmin, hoewel dit niet uitdrukkelijk wordt verkondigd, geen
tuchtrechtelijk instrument.
43.
Hoewel het tuchtrecht zelf dus buiten het onderwerp van deze verhandeling valt,
weze het nuttig te vermelden dat de internationalisering zich inhet tuchtrecht doorzet,
dan vooral op Europees niveau. Met het arrest Vilho Eskelinen uit 2007 oordeelde het
Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat wanneer het nationale recht voorziet in
de toegang tot een rechter voor de beslechting van een geschil waarbij een ambtenaar of
een andere persoon bekleed met overheidsgezag betrokken is, aangenomen moet
worden dat het geschil onder de toepassing van artikel 6 EVRM valt.233 Die regel geldt
onder meer voor disciplinaire procedures tegen magistraten.234 Daarmee wijkt het Hof
uitdrukkelijk af van de oudere rechtspraak uit het arrest Pellegrin.235 In de periode die
zou volgen, heeft het EHRM de eisen waaraan het tuchtrecht moet voldoen verder
229
230
231
232
233
234
235
afl. 253, 12 september 2012, 12; H. LAMON, “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij
advocaten en magistraten”, Limb.Rechtsl. 2013, (3) 11-13.
HRJ.Gids, ix (originele onderlijning). Zie ook CSM.Rc., p. xiv: “Ce Recueil ne consitue pas un code de
discipline mais un guide pour les magistrats [...]”.
Canadian Judicial Council, Ethical Principles for Judges, 1998, 52 p., www.cjc-ccm.gc.ca.
Ibid, p. 3: “The Statements, Principles and Commentaries are advisory in nature. Their goals are to
assist judges with the difficult ethical and professional issues which confront them and to assist
members of the public to better understand the judicial role. They are not and shall not be used as a
code or a list of prohibited behaviours. They do not set out standards defining judicial misconduct.”
H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
SALAS en EPINEUSE, (21) 38; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ,
(23) 30.
EHRM 19 april 2007, nr. 63235/00, Vilho Eskelinen/ Finland. Meer: P. MAFFEI, “Tuchtrecht voor
magistraten en EVRM” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN
(eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, (259) 265268.
EHRM 5 februari 2009, nr. 22330/05, Olujić/ Kroatië.
EHRM 8 december 1999, nr. 28541/95, Pellegrin/ Frankrijk. Zie ook, voor magistraten: EHRM 8
februari 2001, nr. 47936, Pitkevich/ Rusland (Onontvankelijkheid).
32
uitgewerkt.236 Net zoals de ethiek van de rechter kreeg ook het tuchtrecht, buiten de
rechtspaak van het EHRM, heel wat aandacht op Europees niveau237, maar eveneens in
België238, Frankrijk239 en Nederland240.
B. Burgerrechtelijke en strafrechtelijke aansprakelijkheid241
44.
Onder
de
burgerrechtelijke
aansprakelijkheid
onderscheiden
we
de
aansprakelijkheid van de rechter en deze van de staat voor het handelen van de rechter.
Enkel deze eerste vorm wordt hier nader onder de loep genomen, nu deze het nauwst
verbonden is met de ethiek van de rechter. Niettemin kan ook de aansprakelijkheid van
de staat voor rechterlijk optreden justitie zware imagoschade berokkenen.242
236
237
238
239
240
241
242
Zie o.m. EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/Oekraïne.
CCJE.Nr3, rn. 58-74; CCJE.MC, rn. 18-22; Raad van Europa, European Charter on the statute for
judges and Explanatory memorandum, 8-10 juli 1998, p. 7-8, www.coe.int (hierna: RvE.ECh);
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation CM/Rec (2010)12 to member
states on judges: independence, efficiency en responsabilties, 17 november 2010, rn. 66-71,
www.coe.int (hierna: RvE.Aanb).
Wet van 15 juli 2013 tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de
tucht, BS 25 juli 2013, nadat in 1999 en 2002 het tuchtrecht al eens grondig was hervormd. Met
de wet van 1999 wou men al tegemoet komen aan de waarborgen van het EVRM (Verslag over het
wetsvoorstel houdende wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde
betreft, van het Gerechtelijk Wetboek en wetsvoorstel tot wijziging van boek II, titel V, van het
Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1666/5, 4).
Loi constitutionnelle nr. 2008-724 23 juillet 2008 de modernisation des institutions de la Ve
République, JORF 24 juillet 2008; Loi organique nr. 2007-287 5 maart 2007 relative au
recrutement, à la formation et à la responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007. De CSM had al
voor Vilho Eskelinen de tuchtprocedure afgestemd op art. 6 EVRM. Bovendien kan zij rechtstreeks
door een burger gevat worden (art. 65, tiende lid Const. io. art. 50-3 Osm).
Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband
met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde
rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te
treffen, Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2, thans hangende.
Zie G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, “La responsabilité des juges, ici et ailleurs”, Revue internationale
de droit comparé 2006, 1049-1093.
Aansprakelijkheid van de staat voor ambtsfouten van magistraten is in België erkend sedert het
eerste Anca-arrest van het Hof van Cassatie (Cass. 19 december 1991, Arr.Cass. 1991-92, 364),
later verfijnd in het tweede Anca-arrest (Cass. 8 december 1994, Arr.Cass. 1994, 1074; zie J.
LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia,
2012, 196-199; A. VAN OEVELEN, “De aansprakelijkheid van de Staat voor foutieve jurisdictionele
beslissingen” (noot onder Cass. 5 juni 2008), RW 2008-09, (801) 801-802). Met een wet van 1972
heeft de Franse wetgever de aansprakelijkheid van Franse Staat voor handelen van de rechterlijke
macht in de Code de l’organisation judiciaire (hierna: COJ) ingeschreven, te vinden in art. L.141-1
en L.141-2 (“fonctionnement défectueux du service de la justice”). Zij wordt slechts weerhouden in
geval van rechtsweigering of zware fout. Daarnaast bestaan er nog enkele bijzondere regimes
(CANIVET en JOLY-HURARD, 47-58; zie ook art. 48-1 Osm). In Nederland heeft de hoge Raad nooit
veel ruimte gelaten voor aansprakelijkheid voor onrechtmatige rechtspraak (HR 3 december
1971, NJ 1972, 137). Met een wet van 1996 werd toch in art. 42 Wrra een
aansprakelijkheidsregeling ingeschreven. Men maakt een onderscheid tussen de
aansprakelijkheid voor ‘bedrijfsfouten’ en voor een rechterlijke uitspraak. In de rechtsleer wordt
er echter nog steeds over getwist (A.S. HARTKAMP en C.H. SIEBURGH, Mr. C. Asser’s Handleiding tot de
33
45.
Om hun onafhankelijkheid te waarborgen, kunnen rechters zelf niet te pas en te
onpas persoonlijk aansprakelijk worden gesteld.243 In de meeste common law-landen
kent men om deze reden de rechter doorgaans immuniteit toe tegen een vordering tot
schadevergoeding.244 Toch erkent men zowel in België245, Frankrijk246 als Nederland247
enkele gevallen waarin men uitzonderlijk toch de rechter persoonlijk kan aanspreken.248
46.
Op strafrechtelijk vlak genieten rechters geen immuniteit.249 Net zoals het
tuchtrecht is het repressief van aard.250 De verschillen zijn echter legio.251 Zo is het
adagium “nullum crimen sine lege” niet van toepassing op het tuchtrecht, “nulla poena
sine lege” slechts in beperkte mate. Bovendien leidt een disciplinaire sanctie niet ipso
facto tot een strafrechtelijke veroordeling.252 Het strafrecht bevat naast het gemeen
strafrecht dat voor alle burgers geldt, heel wat bepalingen die specifiek gericht zijn op
openbare ambten of rechters in het bijzonder.253 Door crimineel gedrag wordt het
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. 6. Verbintenissenrecht. Deel IV. De verbintenis uit de
wet, Deventer, Kluwer, 2010, 385; J.F.M. JANSSEN, “De persoonlijke aansprakelijkheid van de
rechter”, NJB 2008, 1212-1218; V.V.R. VAN BOGAERT, “Het (on)geschonden vertrouwen in de
rechterlijke macht”, Trema 1998, 33-37). Internationaalrechtelijke gronden werden niet in
beschouwing genomen.
CCJE.Nr3, rn. 55; CCJE.MC, rn. 22. Voor de fouten in de uitoefening van functie staan immers in
eerste instantie rechtsmiddelen open.
G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, “Le responsabilité des juges, ici et ailleurs”, Revue internationale de
droit comparé 2006, (1049) 1061. Zie ook Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity,
Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22
januari 2010, 11, www.judicialintegritygroup.org
Art. 1140 Ger.W.. Voor cijfers, zie: B. DEJEMEPPE, “La responsabilité civile des juges entre passé et
avenir” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats,
Brussel, Bruylant, 2007, (27) 28.
Art. 141-2 en 141-3 COJ en art. 11-1 Osm. Enkel de Franse Staat kan, na door de schadelijder te
zijn aangesproken, verhaal nemen tegen de rechter in kwestie. Hier werd tot op heden nog geen
gebruik van gemaakt (CANIVET en JOLY-HURARD, 50). Zie ook CCJE.MC, rn. 22.
Art. 42 Wrra.
CCJE.Nr3, rn. 56-57: beveelt aan dat dit enkel mogelijk is in geval van opzet.
CCJE.Nr3, rn. 52-54 (Zeer kritisch); G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, “Le responsabilité des juges, ici et
ailleurs”, Revue internationale de droit comparé 2006, (1049) 1053.
CANIVET en JOLY-HURARD, 17: “la répression pénale n’est que la répression disciplinaire propre de
l’Etat”. Zelfde vaststelling door: J. DU JARDIN, “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation
sur la justice disciplinaire au sein des ordres professionnels”, JT 2000, (625) 626.
Zie hiervoor: G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN COMPERNOLLE en M.L. STORME
(eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 2-6; J. DU JARDIN, “Le contrôle
de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au sein des ordres
professionnels”, JT 2000, (625) 626-627.
Zeer uitzonderlijk zal het EHRM de tuchtvervolging toch als strafvervolging kwalificeren: P.
MAFFEI, “Tuchtrecht voor magistraten en EVRM” IN F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P.
TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen,
Intersentia, 2010, (259) 263-265.
Zie o.m. art. 237 e.v. en 458 Belgisch strafwetboek (hierna: Sw.) (België); art. 226-13 en 432-4 e.v.
Franse Code pénal (hierna: Cp.) (Frankrijk); art. 272 e.v., 355 e.v. en 364 Wetboek van Strafrecht
(Sr.) (Nederland).
34
vertrouwen in justitie immers verregaand aangetast, aangezien een rechter zelf de
normen schendt die hij net behoort te bewaken.254
47.
Twee markante bepalingen verdienen hier bijkomende aandacht. Vooreerst
verwerft de rechter uit hoofde van zijn functie heel wat vertrouwelijke informatie.
Vanuit de ethiek zal hij ertoe gehouden zijn deze geheim te houden. Schending van dit
beroepsgeheim kan door de bevoegde autoriteiten tuchtrechtelijk gesanctioneerd
worden. In België, Frankrijk en Nederland kan de rechter die zijn beroepsgeheim
miskent bovendien ook strafrechtelijk vervolgd worden.255
In tweede instantie wijdt men doorgaans ook afzonderlijke bepalingen aan
rechtsweigering (infra 89, rn. 113). In België en Frankrijk is dit niet enkel een
(‘deontologische’) plicht256 waarvan de schending tuchtrechtelijk257 beteugeld kan
worden. Een inbreuk kan ook aanleiding geven tot burgerrechtelijke258 en
strafrechtelijke aansprakelijkheid259. Met de hervorming van het gerecht in 2002 werd
de procedure in Nederland, die gelijkaardig was aan dewelke België en Frankrijk thans
kennen, bij gebrek aan toepassingen in de praktijk260, geschrapt uit het Wetboek van
Burgerlijke Rechtsvordering (hierna: Rv).261 Niettemin wordt dit er ook beschouwd als
één van de wezenlijke plichten die op rechters rust.262
254
255
256
257
258
259
260
261
262
SOEHARNO 2011, 30. Om diezelfde reden zou men ook een kandidaat met een strafrechtelijk
verleden, i.c. verkeersovertredingen die van dien aard zijn dat ze de waardigheid van het ambt in
het gedrang brengen, tot het ambt van rechter kunnen weigeren (RvS 4 februari 2013, nr.
222.363, D&T 2013, 224; cf. infra 42, rn. 58). Met de Nederlandse wijziging van de Wet
rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van
de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren
disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II
2013/14, 33 861, nr. 3, 5-6 (MvT)) zou een blanco strafregister (‘verklaring omtrent het gedrag’)
een noodzakelijke voorwaarde voor benoeming worden.
Art. 458 Sw.; art. 226-13 Cp.; art. 272 Sr.
Art. 5 Ger.W.; art. 4 Franse Code civil (hierna: Cc.).
Art. 404 Ger.W.; art. 43 Osm.
Art. 1140, 4° Ger.W. en art. 141-3, 2° COJ (en art. 366-1 Franse Code de procédure civile; hierna:
NCPC).
Art. 258 Sw. en art. 434-7-1 Cp.
P.A.M MEIJKNECHT, “Nederland” in A.W. JONGBLOED (ed.), Aansprakelijkheid voor optreden van de
rechterlijke macht, Den Haag, Boom Jurdische Uitgevers, 1999, (40) 41.
A.I.M. VAN MIERLO; “Art. 26 Rechtsweigering” in A.I.M. VAN MIERLO, C.J.J.C. VAN NISPEN en M.V. POLAK
(eds.),
Tekst
en
Commentaar
Burgerlijke
Rechtsvordering,
Deventer,
Kluwer,
https://navigator.kluwer.nl.
Art. 13 Wet houdende algemeene bepalingen der wetgeving van het Koninkrijk (hierna: Wet AB)
en art. 26 Rv.
35
48.
Hieruit volgt dat, hoewel de ethiek van de rechter, de tucht, de burgerrechtelijke-
en strafrechtelijke aansprakelijkheid merkelijke invloed uitoefenen op het gedrag en de
persoon van de rechter en alle nauw gelieerd zijn aan zijn bijzondere plaats binnen de
maatschappij, zij niet gelijk te stellen zijn. Al deze disciplines hebben immers een
verschillende doelstelling. Dit wordt ook door het Belgisch Gerechtelijk Wetboek
uitdrukkelijk erkend.264
264
Art. 417 Ger.W.: “De tuchtvordering staat los van de strafvordering en van de burgerlijke
rechtsvordering.” De Hoge Raad voor de Justitie pleitte er bij het nieuwe tuchtrecht in 2002 voor
om rechtshulp uit te werken voor magistraten die als eiser of verweerder betrokken zijn in een
burgerlijke of strafrechtelijke procedure (Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende
het wetsontwerp tot wijziging van deel II, boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek
betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht
voor de leden van de Rechterlijke Orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer
2001-02, nr. 50-1553/002, 9).
36
AFDELING III. ONTLEDING VAN DE DEFINITIE
§1. Regels: bronnen van de ethiek van de rechter
A.
49.
Algemeen
Deze ethiek van de rechter is een stel van regels die een bepaald gedrag van en
een bepaalde persoonlijkheid voor de rechter voorschrijven, mede met het oog op het
tot stand brengen en in stand houden van het vertrouwen van de burger in justitie
(supra 53, rn. 73). Het gaat dus wel degelijk om regels, principes zo men wil, maar niet
enkel om gedragsregels.265 Dit doet de vraag rijzen naar de bronnen van deze regels.
Hierbij wordt de hiërarchie van de rechtsbronnen gevolgd zoals die door Hans KELSEN is
uiteengezet.267
50.
Op internationaal niveau werden heel wat verdragen vastgelegd die het statuut
van de rechter en diens ethiek beheersen, dan vooral door de onafhankelijkheid van de
rechterlijke macht en de rechter te waarborgen. Denk maar aan het Europees Verdrag
voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM), art. 6 in het
bijzonder, van de Raad van Europa en de rechtspraak van het EHRM ter zake, de
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM)268 en het Internationaal
Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (BUPO)269, beiden op het niveau van
de Verenigde Naties. Voorts hebben ook heel wat internationale organisaties
documenten hieromtrent uitgevaardigd. Vooral op het niveau van de Raad van Europa is
men zeer actief.270
51.
De voornaamste bronnen vinden we nog steeds op nationaal niveau. De nationale
grondwet271 legt de krachtlijnen van het staatsbestel vast en daar behoort ook de
rechterlijke onafhankelijkheid toe (infra 70, rn. 94). Met een aanbeveling uit 2010 spoort
het Comité van Ministers van de Raad van Europa de lidstaten aan om deze
265
267
268
269
270
271
Ook deugden worden hier als regels beschouwd.
Zie hiervoor ook A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries:
the Dutch example”, NQHR 2004, (59) 67-72.
BS 31 maart 1949. Dit verdrag is niet bindend.
BS 6 juli 1983.
Supra 6, rn. 6. Ook de Magna Carta of Judges, het European Charter on the statute for judges
(RvE.ECh) en de Aanbeveling van het Comité van Ministers van Raad van Europa (RvE.Aanb)
kunnen hier vermeld worden.
Evenals andere teksten met constitutionele waarde, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse Wet AB uit
1829.
37
onafhankelijkheid, zowel extern als intern, in de eigen grondwet te verankeren en
verder uit te werken in de gewone wetten.272
In een verkiezing naar het meest verwerpelijke artikel in 2010 deed VAN
ORSHOVEN dit, onder de vorm van het huidige art. 151, §1 Gw., af als het
“geconstitutionaliseerde wantrouwen”.273 Het artikel kreeg zijn actuele vorm in de
nasleep van de DUTROUX-crisis.274 Met de grondwetswijziging van 2008 kreeg de Franse
CSM uitdrukkelijk bevoegdheid inzake rechterlijke ‘deontologie’.275
52.
De verschillende principes krijgen eveneens uitwerking in de nationale wetten,
met name in het gerechtelijk recht. Denk maar aan de bescherming van het
beroepsgeheim276, tal van onverenigbaarheden of het verbod op rechtsweigering. Ook
de verschillende wrakingsgronden leveren, hoewel in se reactief, een nuttige bron van
principes. De door de wet opgelegde eed bij de indiensttreding en de in de wet
omschreven tuchtfout nemen eveneens een belangrijke plaats in. Beiden verdienen
evenwel een afzonderlijke behandeling (infra 40, rn. 56 resp. 42, rn. 58). Men
onderscheidt hier drie niveaus, van algemeen naar bijzonder: de regels m.b.t. de hele
gerechtelijke organisatie277, de procedureregels278 en de bepalingen betreffende het
statuut van de rechter279.
53.
Voorts kan men ook heel wat regels ontwaren uit de rechtspraak van de gewone
rechtbanken en de rechtscolleges bevoegd met het tuchtrecht over de magistraten.
Hoewel men, zoals reeds uitvoerig betoogd, tucht en ethiek geenszins mag verwarren,
vormen de disciplinaire uitspraken een ideale bron van wat men al dan niet mag, door
de concretisering van de doorgaans nogal vage principes (cf. infra 42, noot 309). In
België en Nederland kan men de verschillende tuchtrechtelijke beslissingen van de
272
273
274
275
276
277
278
279
RvE.Aanb., rn. 7.
P. VAN ORSHOVEN, “Het geconstitutionaliseerde wantrouwen”, 28 oktober 2010,
www.legalworld.be/legalworld/verkiezing-paul-van-orshoven.html.
Supra 2, rn. 4.
Loi constitutionnelle nr. 2008-724 van 23 juillet 2008 de modernisation des institutions de la Ve
République, JORF 24 juillet 2008, thans art. 65, achtste lid Const.
In België werd het beroepsgeheim enkel op negatieve wijze verzekerd, door iedere inbreuk
strafrechtelijk te sanctioneren (art. 458 Sw.).
België: Ger.W.; Frankrijk: COJ; Nederland: Wet RO.
België: Ger.W.; Frankrijk: NCPC; Nederland: Rv.
België: Ger.W.; Frankrijk: Osm; Nederland: Wrra.
38
gerechten280 respectievelijk de Hoge Raad281 evenwel niet raadplegen.282 De Franse
wetgever is echter een andere weg ingeslagen. Om de magistraat in kwestie ten volle te
laten genieten van de democratische principes, in het bijzonder de garanties uit het
EVRM, en de legitimiteit van de Conseil supérieur de la magistrature283 te versterken,
maakt de CSM sedert de wetswijziging van 2001 alle beslissingen via haar website
openbaar, inclusief alle veroordelingen sedert 1959.284, 285 Dit maakt dat de rechtspraak
van de CSM de voorbije jaren een heel belangrijke rol is gaan spelen op het vlak van de
‘déontologie’.286 Men treft er als het ware de referentie voor het beeld dat de rechter aan
de samenleving moet bieden.287
54.
Ook in de rechtsleer gaat er de laatste jaren heel wat aandacht naar de ethiek van
de rechter. Men tracht hoofdzakelijk de plaats en functie van de ethiek van de rechter te
vatten (bv. onderscheid met de tucht of de vraag naar de finaliteit van deze ethiek). In
mindere mate komen ook de verschillende kernwaarden aan bod. De meningen kunnen
bovendien ook heel erg uiteenlopen, wat het de lezer enkel moeilijker maakt zich een
duidelijk beeld te maken van de stand van zaken.
55.
De eerste bron van deze ethiek van de rechter blijven evenwel de ongeschreven
algemene rechtsbeginselen, gewoonten en gebruiken.289 Dit vloeit voort uit de aard van
280
281
282
283
284
285
286
287
289
Bevoegdheid ex art. 412 Ger.W. Met de wet van 15 juli 2013 tot wijziging van de bepalingen van
het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht (BS 25 juli 2013) worden ten laatste vanaf 1
september 2014 afzonderlijke tuchtrechtbanken en tuchtrechtbanken in hoger beroep ingesteld.
Dit nieuwe voorstel wenste verschillende problemen te verhelpen en het tuchtrecht aan te passen
aan de wezenlijke kenmerken van het tuchtrecht (Wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen
van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-1067/1, 1;
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van de
bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 51067/8, 2-4). In tussentijd heeft de Nationale federatie van de griffiers bij de Hoven en
Rechtbanken een (partieel) vernietigingsberoep ingesteld bij het Grondwettelijk Hof (Hand.
Senaat 2013-14, 20 ferbuari 2014, 5-141, 49; A. KEEREMAN, “«Waarom dragen wij nog een toga?»”,
Juristenkrant, afl. 285, 12 maart 2014, 9).
Bevoegdheid ex art. 46d Wrra.
Supra 10, noot 54.
Men kan voor wat de beslissingen tegen magistraten van de zetel betreft nog steeds beroep
aantekenen bij de Franse Conseil d’État (hierna: CE; CE 12 juni 1969, nr. 72 480, www.conseiletat.fr).
Loi organique nr. 2001-539 25 juin 2001 relative au statut des magistrats et au Conseil supérieur
de la magistrature, JORF 26 juin 2001, het huidige art. 57, derde lid Osm.
Te consulteren op: www.conseil-superieur-magistrature.fr/jurisprudence-et-csm.
CANIVET en JOLY-HURARD, 161.
D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 14.
Cass. 23 september 1968, Arr.Cass. 1969, 85; Cass. 30 november 2001, RW 2003-04, 297; BAUW
e.a., 69; CANIVET en JOLY-HURARD, 10-13; G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN
COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 2;
39
deze regels. Zij vinden immers hun oorsprong in de ethiek en de taak van de rechter en
worden slechts uitzonderlijk in rechtsnormen omgezet.290 Deze waarden en normen
worden van de oudere ervaren rechters op de jongere overgedragen.291 Er heerst dus
een zekere ‘esprit du corps’, die evenwel door een steeds diverser samengestelde
magistratuur op de helling komt te staan.292 HOOFT GRAAFLAND voegt daaraan toe dat de
nieuwe, onervaren rechter zich dan op een andere wijze deze normen en waarden eigen
moet maken. ‘Codes’ zouden daarvoor in aanmerking kunnen komen. Ook na de
codificatie, internationaal dan wel nationaal, behouden deze principes hoofdzakelijk hun
ongeschreven karakter.
B. De eed
56.
Bij indiensttreding leggen de Belgische, Franse en Nederlandse rechters de eed af
in de handen van een rechtbank. Pas vanaf de eedaflegging kan de rechter zijn functie
opnemen.293 De eigenlijke formule is achteraan opgenomen in bijlage A.
Met de eed zweert men trouw aan de structuur en instellingen van het land, het
principe van de democratische rechtsstaat294 in het bijzonder, of wezenlijke principes
van het ambt, zoals het geheim van de raadkamer in de Franse en Nederlandse tekst.296
Hij speelt in de eerste plaats in op het eigen bewustzijn.297 In de eed wordt echter niet
290
291
292
293
294
296
297
L. HUYBERECHTS, “Reflecties over enkele plichten van de rechter” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.),
Liber Amicorum Alain De Nauw. Het strafrecht bedreven, Brugge, die Keure, 2011, (371) 378;
LONDERS en DE RIEMAECKER, 340; CANIVET en JOLY-HURARD, 10-13.
Cf. CANIVET en JOLY-HURARD, 10-13; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema
2005, (286) 286.
J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 290.
BAUW e.a., 66; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 291;
SOEHARNO 2011, 21.
Art. 290, derde lid Ger.W.; art. 6 Osm; art. 5g Wrra; Cass. 10 mei 1954, Arr.Cass. 1954, 584; Hof ’s
Hertogenbosch 8 november 2007, LJN BB7403.
Waaruit ook de eerbied voor het geldende recht volgt (N. BANNEUX, “D’une formule unificatrice
aux fondements d’une déontologie contemporaine: étude de droit constitutionnel sur le serment
des magistrats judiciaires”, RBDC 2008, (81) 111).
In België is dit niet zo voor de hand liggend, aangezien dezelfde eed aan iedereen die een
openbaar ambt opneemt wordt opgelegd, tenzij de wet uitdrukkelijk anders voorziet. Het is dus
als het ware de ’gemeenrechtelijke eed’, die amper echte plichten oplegt aan de Belgische rechter
(N. BANNEUX, “D’une formule unificatrice aux fondements d’une déontologie contemporaine: étude
de droit constitutionnel sur le serment des magistrats judiciaires”, RBDC 2008, (81) 85, 106 en
115).
CANIVET en JOLY-HURARD, 64; M.R. RUTGERS, “De ambtseed als waarborg of als instrument voor
integriteitsbewustzijn?” in J.T.J. VAN DEN BERG, E. VERHULP en R.K. VISSER (eds.), Liber Amicorum.
Zoals een goed ambtenaar betaamt, Den Haag, Ien Dales Leerstoel, 2010, (161) 172. Zie ook
Wijziging van de Ambtenarenwet en enkele andere wetten in verband met goed ambtelijk
handelen, goed werkgeverschap en algemene regels over integriteit, Kamerstukken II 2003/04, 29
346, nr. 3, p. 4 (MvT).
40
naar het geweten verwezen, merkt de Nederlandse MACKOR op.298 Over de eed die ook de
Belgische magistraten afleggen, stelde het Arbitragehof (thans Grondwettelijk Hof) dat
“[d]e eedaflegging [ertoe strekt degene die hem aflegt] in openbare vergadering op
plechtige wijze te horen verklaren dat hij de rechtsregels zal eerbiedigen van het
staatsbestel waarin hij een publiekrechtelijke functie gaat vervullen. In die zin belangt de
eed evenzeer hen aan die hem ontvangen als hen die hem afleggen.”300 Het Hof vervolgt
dat “[d]e eed van gehoorzaamheid aan de Grondwet en aan de wetten van het Belgische
volk [in die zin moet] worden beschouwd als een plechtige verklaring van onderwerping
aan de rechtsregels van de Belgische rechtsorde” en “die woorden hebben geen andere
draagwijdte dan een belofte van loyauteit ten aanzien van het grondwettelijk systeem
waarvoor een democratisch bestel heeft geopteerd” (eigen onderlijning).301
De eed was lange tijd de enige echte erkenning van het onderworpen zijn aan
zekere ethische regels, maar lijkt ondertussen met de introductie van andere
instrumenten, niet in het minst de ‘codes’, algemeen toch wat aan belang te hebben
moeten inboeten.302 In zijn inaugurale rede, getiteld “De waarde van de eed’, betoogde
SOEHARNO, die parallellen trekt met Platos en Aristoteles’ deugdenethiek, evenwel dat de
eed net aan een opmars bezig zou zijn.303
57.
In haar finale verslag riep de Commissie Cabannes, ingesteld “à renforcer
l’éthique dans la magistrature”, op om de eed voor de Franse magistraten terug op te
waarderen.304 Zij stelde voor om de eedformule, “dans un souci de clarification et de
simplification”, te herschrijven en er zeven fundamentele principes in op te nemen.305 De
tuchtrechtelijke fout zou vervolgens in die zin worden aangepast dat iedere miskenning
298
300
301
302
303
304
305
A.R. MACKOR, “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-Rechterscode”, Trema 2013, (61) 6263. Zie, later: A.R. MACKOR, “Rechterlijke macht: geschraagd of ondermijnd door kernwaarden?”,
RM Themis 2014, (6) 8.
Arbitragehof 15 oktober 2002, nr. 151/2002, B.3.1. In casu ging het om een gemeenteraadslid dat
vanwege republikeinse sympathieën meende gediscrimineerd te worden door het verplicht
zweren van trouw aan de Koning en uiteindelijk in het ongelijk werd gesteld.
Ibid, B.3.2. Zie ook EHRM 8 juni 1999, nr. 39511/98, McGuinness/ Verenigd Koninkrijk: “an
affirmation of loyalty to the constitutional principles which support, inter alia, the workings of
representative democracy in the respondent State”.
Cf. CANIVET en JOLY-HURARD, 64.
Te raadplegen op www.oratiereeks.nl.
Supra 5, rn. 4 en noot 26.
Deze zou als volgt luiden: “Je jure, au service de la loi, de remplir mes fonctions avec impartialité et
diligence, en toute loyauté, intégrité et dignité, dans le respect du secret professionnel et du devoir de
réserve” (eigen onderlijning; COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005,
18).
41
van de eed ook meteen een disciplinaire fout uitmaakt.306 De CSM erkende de richting
die de Commissie uit wou, maar wees erop dat uit de tuchtrechtelijke uitspraken, die
overigens vrij te raadplegen zijn, de verschillende principes voldoende duidelijk
blijken.307 Ook uit de rechtspraak van de CSM blijkt dat de eed niet zo’n belangrijke
plaats inneemt bij de beoordeling van eventuele fouten en enkel bij schending van het
beroepsgeheim telkenmale wordt aangevoerd.308 De eed voor de Franse magistraten
werd uiteindelijk dus niet aangepast.
C. De tuchtrechtelijke fout
58.
De tuchtrechtelijke norm legt vast onder welke omstandigheden de rechter
disciplinair gesanctioneerd kan worden. Deze is doorgaans vervat in één enkele bepaling
en moet alle mogelijke inbreuken voorzien, wat de formulering zeer vaag maakt, zoals
ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens moest onderschrijven.309 Het
principe “nullum crimen sine lege” geldt namelijk niet in het tuchtrecht (supra 34, rn. 12).
Het is niet enkel de omzetting van het legaliteitsbeginsel, weliswaar in beperkte mate, in
het tuchtrecht, maar eveneens een algemene ethische norm. Dit illustreert wederom de
nauwe band die er tussen de ethiek van de rechter en de tucht heerst, ook na de
gewijzigde opvattingen. In Nederland is de literatuur hierover eerder summier. Dit valt
vermoedelijk te verklaren vanuit de vaststelling dat ‘beroepsethiek’ en tucht er nooit zo
nauw verwant werden beschouwd als bij ons. Het is hoofdzakelijk door de geschiedenis
van art. 404 Ger.W., de DUTROUX-affaire, dat dit artikel in de literatuur veel aandacht
306
307
308
309
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 18.
BETOULLE, 84.
Zie BETOULLE, 75: de eed is niet volledig uit de rechtspraak van de CSM verdwenen.
EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/ Oekraïne, §175 e.v.: “However, the Court
recognises that in certain areas it may be difficult to frame laws with high precision and that a
certain degree of flexibility may even be desirable to enable the national courts to develop the law in
the light of their assessment of what measures are necessary in the particular circumstances of each
case. [...]The need to avoid excessive rigidity and to keep pace with changing circumstances means
that many laws are inevitably couched in terms which, to a greater or lesser extent, are vague. The
interpretation and application of such enactments depend on practice. [...] These qualifications,
imposing limits on the requirement of precision of statutes, are particularly relevant to the area of
disciplinary law.” De verdere interpretatie in de paktijk van dergelijke vage bepalingen kan dan
een voldoende waarborg zijn voor de nodige voorzienbaarheid en toegankelijkheid van het recht
(§179; EHRM 27 maart 1996, nr. 17488/90, Goodwin/ Verenigd Koninkrijk, §33). Het EHRM stelt
namelijk, volgens vaststaande rechtspraak, aan de vereiste dat de inmenging bij wet moet
voorzien zijn (art. 8 – 11 EVRM) ook kwalitatieve vereisten. De wet moet toegankelijk zijn voor de
persoon in kwestie en zijn gevolgen moeten voorzienbaar zijn. Dit is bovendien een klassiek
verweer van rechters die menen dat de inmenging, bv. in hun privéleven, niet “bij wet is voorzien”.
Zie ook bv. ECRM 13 mei 1992, nr. 18957/91, Haseldine/ Verenigd Konkrijk (Ontvankelijkheid):
“disciplinary law is necessarily drafted in general terms”.
42
genoot.311 Ook hier werd de tekst achteraan opgenomen in een afzonderlijke bijlage,
bijlage B. In de paragrafen die volgen, wordt eerst een algemeen aanvaard criterium
besproken, om vervolgens de formules in de verschillende landen nader te onderzoeken,
met de nadruk op het vertrouwen in het gerecht.
59.
Uit de bewoordingen van de diverse formuleringen blijkt dat men algemeen312
verschillende criteria hanteert. Vooreerst kunnen de magistraten die de waardigheid van
hun ambt beschamen of hun ambtsplichten verwaarlozen een tuchtrechtelijke sanctie
oplopen.313 Denk bijvoorbeeld aan een rechter die zich schuldig maakt aan overmatig
drankgebruik314 of veroordeeld werd voor het corruptie315. Zowel het gedrag in het
privéleven en in de uitoefening van het ambt komen, voor wat de waardigheid van het
ambt betreft, in aanmerking. Dit blijven niettemin zeer vage bewoordingen.316
60.
Daarnaast staat ook de mogelijkheid open van een tuchtstraf tegen rechters die
afbreuk doen aan de goede werking van justitie of het vertrouwen in die instelling.317 De
inlassing van het tweede lid in art. 404 Ger.W.318 leek hoofdzakelijk te zijn ingegeven
door de affaire-DUTROUX.319 Toch bleek het Hof van Cassatie reeds voor de invoeging
311
312
313
314
315
316
317
318
319
Nog voor de hetze losbrak, bracht procureur-generaal bij het Hof van Cassatie en hoogleraar E.
KRINGS het al onder de aandacht (supra 13, noot 87).
Met de wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in
verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde
rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te
treffen (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2), die nog volop in bespreking is in het
Nederlandse parlement en waarvoor een bijzonder Werkgroep disciplinaire tussenstappen in het
leven werd geroepen, zou het arsenaal straffen uitgebreid worden (Kamerstukken II 2013/14, 33
861, nr. 2, p. 2 en 5 (MvT)).
Art. 404, eerste lid Ger.W.; art. 43, eerste lid Osm; art. 46c, 1, a Wrra (Thans enkel nog schriftelijke
waarschuwing).
CSM 19 april 2012, nr. S196. Werd in Nederland beschouwd als niet geschikt zijn voor het
vervullen van het ambt, anders dan wegens ziekte in de zin van art. 46l Wrra (HR 15 december
2012, LJN BK6646).
Valt in Nederland onder art. 46 m Wrra (infra 45, noot 335).
BETOULLE, 76; S. DIJKSTRA, “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, (273)
277.
Art. 404, tweede lid Ger.W.; art. 46c, 2 Wrra.
Wet van 7 juli 2002 tot wijziging van deel II, boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek
betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht
voor de leden van de Rechterlijke Orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek, BS 14 augustus
2002, nadat men reeds een poging had ondernomen met een wet van 7 mei 1999 (BS 30 juli
1999) die men evenwel niet in werking kon laten treden. De parlementaire voorbereidingen van
deze laatste wet blijven dan ook relevant. Voor de totstandkoming: G. LONDERS, “Commentaar bij
art. 404 Ger.W.” in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., OGR – Afl. 66, 35 - OGR – Afl. 66, 56.
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel houdende wijziging, wat het
tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek en
43
ervan rekening te houden met de weerslag van het verzuim op het vertrouwen van de
burgers.320 Dit bleek dus een maat voor niets en verschillende auteurs stelden zich dan
ook vragen bij het nut van deze nieuwe bepaling.321 LAENENS is daarentegen van oordeel
dat dit nieuwe, tweede lid “een aangelegenheid [betreft] die de belangen van de
betrokken procespartijen overstijgt”, waarmee “de wetgever in de justitie een nieuwe
bedrijfscultuur [invoert]”.322
Naar Frans recht maakt niet enkel de algemene norm (art. 43, eerste lid Osm) de
tuchtfout uit, maar eveneens de eed (supra 40, rn. 56) en de algemene plicht tot loyauteit
(art. 10 Osm).323 Met een wet van 2007324, gevolgd door een wet van 2010325, werd aan
art. 43 Osm een tweede lid toegevoerd. Sedert de jaren ’70 zou de CSM zich steeds meer
hebben beroepen op de algemene norm in art. 43, eerste lid Osm.326 Net zoals in België
moet men het doen met een zeer breed en vaag criterium.327 Volgens een strikte lezing
van de Ordonnance portant loi organique relative au statut de la magistrature (Osm)
lijkt het vertrouwen in justitie in Frankrijk op zich geen zelfstandige reden om een
tuchtstraf te riskeren. Uit de rechtspraak van de CSM volgt evenwel het
320
321
322
323
324
325
326
327
wetsvoorstel tot wijziging van boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 199798, nr. 1666/5, 2.
E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, (169) 172; G.
LONDERS, “Commentaar bij art. 404 Ger.W.” in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., OGR – Afl. 66,
35 - OGR – Afl. 66, 41-42. Ook de Raad van State wees erop dat de draagwijdte van art. 404 Ger.W.
destijds al zo ruim was, dat wat men met het nieuwe lid beoogde, reeds onder het oude artikel viel
(Adv.RvS, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/001, 43).
G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het
tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 18; DE RIEMAECKER en LONDERS, 311-312.
J. LAENENS, “Laakbare rechterlijke attitudes” in R. DE CORTE, J. MEEUSEN, M. PERTEGÁS, S. RUTTEN en A.
VAN OEVELEN (eds.), Hulde aan prof. dr. Jean Laenens, Anwerpen, Intersentia, 2008, (251) 252 en
258.
BETOULLE, 56; D. DOKHAN, “Le Conseil d’État, garant de la déontologie des magistrats d’orde
judiciaire”, RFDA 2002, (768) 1.
Loi organique nr. 2007-287 5 mars 2007 relative au recrutement, à la formation et à la
responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007. Vernietigd door de Conseil Constitutionnel
omdat de onafhankelijkheid van de rechter vereist dat dit voorafgaandelijk in een rechterlijke
beslissing, die bovendien defintitief moet zijn geworden, wordt vastgesteld (Conseil
Constitutionnel 1 maart 2007, nr. 2007-551 DC).
Loi organique nr. 2010-830 22 juillet 2010 relative à l'application de l'article 65 de la
Constitution, JORF 23 juillet 2010. Ook bij deze wet zat de affaire Outreau nog vers in het
geheugen (Rapport fait au nom de la Commisssion des lois constitutionnelles, de la législation et
de l’administration générale de la République sur le projet de loi organique n° 1983 adopté par le
Sénat, relatif à l’application de l’article 65 de la Constitution, Senaat 2009-10, nr. 2163). Voor de
tekst: infra 104, rn. 132.
BETOULLE, 75.
Ibid, 56. Tijdens de parlementaire voorbereidingen sprak men in België zelfs van een waar
‘containerbegrip’ (Verslag namens de Commissie voor de Justitie Wetsontwerp tot wijziging van
deel II, boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de
wet van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde
betreft, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2001-02, nr. 2-1198/2, 7-8).
44
tegenovergestelde.328 Het vertrouwen van de rechtsonderhorige in het gerecht is in de
laatste decennia meer en meer naar de voorgrond getreden dat vandaag “l’image de la
justice se retrouve au coeur du critère de la faute disciplinaire”.329 Het vertrouwen van de
burgers vormt dan ook, net zoals in België het geval was vooraleer men aan art. 404
Ger.W. een tweede lid toevoegde, in bijna iedere uitspraak van de CSM een belangrijke
toetssteen.
Over de Nederlandse versie bestaat er amper rechtspraak of literatuur330 en de
waarde van de tuchtfout als bron van ethische principes mag daarom niet overschat
worden. Indien de rechter ernstig nadeel toebrengt aan de goede gang van zaken bij de
rechtspraak of het in haar te stellen vertrouwen, kan hij ontslagen worden. 331 Enkel het
ontslag komt desgevallend in aanmerking. Deze bepaling heeft een sterk preventieve
werking, luidt het.332 De Hoge Raad lijkt, zo blijkt althans uit de schaarse beschikbare
rechtspraak, ook bij andere maatregelen, zoals een schorsing, wel eens te verwijzen naar
het in de rechtspraak te stellen vertrouwen.333 De Wrra kent verschillende van aparte
gronden, waardoor de Hoge Raad, anders dan in België en Frankrijk, veel minder nood
heeft aan een algemene norm en de toets aan het publiek vertrouwen. Zo bepaalt de
Wrra onder meer dat de rechter die zich inlaat met partijen of het beroepsgeheim
schendt, een schriftelijke waarschuwing kan oplopen of ontslagen kan worden wanneer
hij hierover reeds een schriftelijke waarschuwing heeft gekregen.334 Is een rechter
veroordeeld voor een misdrijf, om een ander voorbeeld te noemen, kan hij ontslagen
worden.335 Het wetsvoorstel dat thans in behandeling is en onder meer het aantal
mogelijke disciplinaire maatregelen zou uitbreiden, zou van art. 46c Wrra een echte
328
329
330
331
332
333
334
335
Ibid, 75.
J.-C. MAGENDIE, “La responsabilité des magistrats”, Recueil Dalloz 2003, (1177) 10. Zie ook
BETOULLE, 75.
S. DIJKSTRA, “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, (273) 277.
Art. 46c, 2 Wrra.
J. LAENENS, “Laakbare rechterlijke attitudes” in R. DE CORTE, J. MEEUSEN, M. PERTEGÁS, S. RUTTEN en A.
VAN OEVELEN (eds.), Hulde aan prof. dr. Jean Laenens, Anwerpen, Intersentia, 2008, (251) 253. Ook
openheid over de reeds opgelegde sancties, zoals de Raad voor de rechtspaak dit in haar
Jaarverslag 2011 publiceerde, zou een preventieve werking hebben (wijziging van de Wet
rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van
de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren
disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II
2013/14, 33 861, nr. 3, 3 (MvT).
HR 13 augustus 2010, LJN BN5907, overw. 3.7.1.
Art. 46c Wrra.
Art. 46m Wrra.
45
tuchtnorm maken (zie bijlage B).336 De bijzondere gronden worden behouden, maar het
catch all-karakter van de algemene norm wordt versterkt. Dit zou “inzichtelijker”
moeten maken welke verschillende vormen van ongeoorloofd gedrag gesanctioneerd
kan worden.337 Art. 46ca Wrra zou dan voortaan alle disciplinaire maatregelen
omvatten.338 In de memorie van toelichting refereert men uitdrukkelijk naar het effect
van bepaald “ongeoorloofd gedrag of anderszins ongewenste situaties” op het aanzien van
de professie en in de maatschappij, dat als voornaamste reden voor dit wetsvoorstel
geldt.339
D. De codes
61.
De voorbije vijftien jaar tekent er zich een duidelijke en internationaal
waarneembare tendens af om al de verschillende principes die de rechterlijke functie
beheersen op te nemen in zogeheten ‘codes’.345, 346 Zij nemen een steeds prominentere
rol in binnen de bronnen van de ethiek van de rechter. Zo zijn er op het niveau van de
VN en de Europese Unie (ENCJ), maar ook – chronologisch gerangschikt – in Nederland,
Frankrijk en België tal van instrumenten ontstaan. Daarnaast bestaat er ook een reeks
aanbevelingen en rapporten opgesteld door instellingen die ressorteren onder
verantwoordelijkheid van de Raad van Europa (supra 6, rn. 6). Ook in de private
sector347, al dan niet wettelijk gereguleerd, en voor heel wat publieke functies zijn er in
336
337
338
339
345
346
347
De hudige regeling was wellicht niet meer houdbaar na het arrest Volkov, waarin het EHRM de
vereisten voor een tuchtrechtelijke procedure duidelijk uiteenzet (EHRM 9 januari 2013, nr.
21722/11, Oleksandr Volkov/ Oekraïne; S. DIJKSTRA, “Over disciplinaire sancties en
machtenscheiding”, Trema 2013, (273) 279). Dit werd dertig jaar geleden al aangekaart: J.
REMMELINK, “De Hoge Raad als tuchtrechter” in W.C. VAN BINSBERGEN, C.J. ENSCHEDÉ, L.C.M. MEIJERS
en A. MULDER (eds.), Handhaving van de rechtsorde. Bundel aangeboden aan Albert Mulder, Zwolle,
Tjeenk Willink, 1988, (183) 193, met verwijzingen.
Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband
met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde
rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te
treffen, Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3, 10 (MvT).
Ibid, 1.
Ibid, 2.
J.P. TERHECHTE, J. P., “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their
own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 502 en 507.
In de bijlage bij CCJE.Nr3 treft men een hele lijst van de codes die in verschillende lidstaten van de
Raad van Europa ontwikkeld zijn.
Zie hierover: F. OSMAN, “Avis, directives, codes de bonne conduite, recommendations, déontologie,
éthique, etc.: réflexion sur la dégradation des sources privées du droit”, RTD Civ. 1995, 509 e.v.; J.
DU JARDIN, “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au
sein des ordres professionnels”, JT 2000, (625) 626; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder gedragscode
nog wel te vertrouwen? (I)”, Trema 2005, (139) 145-146.
46
diezelfde periode soortgelijke ‘codes’ in het leven geroepen.348 Denk maar aan corporate
governance-codes voor het besuur van ondernemingen, deontologische codes voor
advocaten, architecten, artsen, notarissen, de reclamesector enz. Het leeuwendeel is een
vorm van autoregulering en gaat dus uit van de beroepsgroep zelf. Een beduidend
aandeel heeft echter ook waarde van wet, ofwel omdat zij krachtens de wet tot stand
zijn gekomen349, ofwel omdat zij in een wet zijn opgenomen.
62.
Hoewel men doorgaans als overkoepelende term het begrip ‘code’ hanteert, ook
voor de versies uit andere beroepen350, kan men bezwaarlijk spreken van een
“oorspronkelijke onderneming waarin men een geheel rechtsgebied behandelt in een
comprehensief en exhaustief wetboek op een doorlopende, homogene en logisch-stuitende
wijze”.351 Het voornaamste onderscheid schuilt in het niet-exhaustieve en niet-bindende
karakter. De ‘codes’ “pretenderen immers niet een antwoord te geven op alle ethische
vragen waarvoor een rechter zich gesteld kan zien”.352 Bovendien beogen zij slechts een
‘leidraad’, ‘aanbeveling’ of ‘gids’ te zijn om de rechters te helpen.353 De CCJE verdedigt
dan ook het gebruik van de term ‘statement of standards of professional conduct’, eerder
dan ‘code’.354 Dezelfde vaststelling gaat ook op voor de andere stukken zoals het
European Charter on the statute for judges355, de Recommendation of the Committee of
Ministers to member states on judges: independence, efficiency and responsibilities en de
Magna Carta of Judges. Zij hebben dus zeker geen kracht van wet356, wat niet wegneemt
dat rechters ze mee kunnen nemen in hun overwegingen. Zo wordt de Leidraad
348
349
350
351
352
353
354
355
356
CCJE.Nr3, rn. 41.
Zo is het bijvoorbeeld vaste rechtspraak van het Belgisch Hof van Cassatie dat de reglementen van
de ordes van advocaten een wet zijn in de materiële zin (Cass. 12 december 1983, Arr.Cass. 198586, 533).
F. OSMAN, “Avis, directives, codes de bonne conduite, recommendations, déontologie, éthique, etc.:
réflexion sur la dégradatation des sources privées du droit”, RTD Civ. 1995, (509) 2.
R.C. VAN CAENEGEM, aangehaald in D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot
heden, Gent, Story-Scientia, 2005, 135.
NVvR.Rc, 1. Zie ook HRJ.Gids, x (“De gids beoogt een aanzet te geven tot het in kaart brengen van
goede praktijken die voortvloeien uit de toepassing van de algemene beginselen.”); CSM.Rc, xi (“Le
Parlement a souhaité que soit établi un Recueil des obligations déontologiques et non un code de
déontologie. Cette orientation «traduit le choix de ne pas figer le contenu de règles par essence
évolutives, ni les détailler dans un catalogue exhaustif mais inévitablement incomplete. […].”).
HRJ.Gids, ix; NVvR.Rc, 1; VN.BPJC, 2; Leidraad nevenfuncties, 6-7; Leidraad onpartijdigheid, 3; J.-C.
VIULLEMIN, “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”, Recueil Dalloz 2010, (1544)
1.
CCJE.Nr3, rn. 46. Zie ook CANIVET en JOLY-HURARD, 162.
RvE.ECh., p. 3 en 10.
A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch
example”, NQHR 2004, (59) 67; J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial
Networks Create their own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 502-503 en 513.
47
onpartijdigheid geregeld aangehaald bij de behandeling van wrakingsverzoeken.357
Aangezien dit sterk ingeburgerd is in de literatuur, wordt uiteindelijk, de zonet vermelde
kanttekening indachtig, toch gekozen om het telkens over ‘codes’ te hebben. Met dit
begrip verwijzen we enkel naar de Belgische Gids, de Franse Recueil, de Nederlandse
NVvR-rechterscode, de Bangalore Principles (VN) en het Judicial Ethics Report 2009-2010
(ENCJ). De andere instrumenten zullen telkens met hun eigen naam worden aangeduid.
Zij behandelen doorgaans het hele rechterlijke statuut, waardoor de ethische principes
slechts ondergeschikt zijn (cf. supra 22, rn. 12).358
63.
Deze codes mogen ondertussen wel in heel wat landen zijn aangenomen, de weg
naar hun uiteindelijke totstandkoming ging niet over een leien dakje. Vele auteurs
toonden zich in de aanloop naar de ontwikkeling van de codes in hun land zeer kritisch.
Ook de Consultative Council of European Judges moest erkennen dat, ondanks een
duidelijk pleidooi voor dergelijke initiatieven359, er onlosmakelijk ook nadelen aan
verbonden zijn.360 Zo kunnen zij de indruk wekken dat alle mogelijke situaties erin
geregeld worden en zij als exhaustief beschouwd mogen worden.361 Het andere uiterste
is dan weer een code die dermate vaag is dat zij geen enkele meerwaarde biedt 362 of
enkel beginselen hanteert die voor de hand liggen. Zij zouden ook kunnen verworden tot
een wapen van de media en het publiek om rechters als het ware te stalken. 364 Diezelfde
benadering zou tevens ook de band met de tucht net kunnen versterken en de ‘positieve
deontologie’, waar men in België naarstig voor pleit, in de weg kunnen staan.365 De kans
bestaat immers dat men het gedrag van de rechter nogal blind gaat toetsen aan de code
om iedere inbreuk vervolgens tuchtrechtelijk te bestraffen. De ethische regels zijn
bovendien een product van de maatschappij en de geldende opvattingen zijn per
357
358
359
360
361
362
364
365
Bv. HR 20 november 2009, LJN BG9014; Rb. Den Haag 11 november 2013, nr. KG RK 13-1700, Rb.
Roermond 20 december 2012, LJN BV0476. Naar de Leidraad nevenfuncties lijkt men nog niet te
hebben teruggegrepen.
Zie A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch
example”, NQHR 2004, (59) 67.
CCJE.Nr3, rn. 47.
CCJE.Nr3, rn. 46. Ook in RvE.Aanb, rn. 73 wordt hiervoor gepleit.
CCJE.Nr3, rn. 46; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3)
15-17: STEENBEEK, 89; J.-C. VUILLEMIN, “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”,
Recueil Dalloz 2010, (1544) 1.
H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
SALAS en EPINEUSE, (21) 22:
G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194)
203.
LONDERS, 347.
48
definitie tijdsgebonden. Het is een dynamisch proces dat zich voortdurend ontwikkelt.
Een star instrument als een code zou niet mee evolueren met de tijd.366 Het lijkt
bovendien niet haalbaar, noch wenselijk om werkelijk alles in zo’n code te vatten. Voorts
zouden zij de eigen verantwoordelijkheid van de rechter kunnen ondermijnen wanneer
enkel verwacht wordt dat hij zich gedraagt zoals geschreven staat.367 Zo’n code zou dan
ieder verder debat stilleggen.368 EPINEUSE wijst er ten slotte op dat, aangezien men het
idee van deze codes – paradoxaal genoeg – ontleent aan de common law-landen en de
Verenigde Staten in het bijzonder, men, al dan niet bewust, ook de daar geldende
principes wil transponeren naar het continent.369 Toch zijn deze ideeën niet
noodzakelijk te verzoenen met onze rechtscultuur.
64.
Daartegenover staat dat de maatschappij dermate complex is geworden dat een
code toch enige duidelijkheid verschaft.370 Zo’n code kan dan fungeren als ‘kompas’ voor
magistraten, veelal jonge, die op zoek zijn naar steunpunten (pedagogische rol).371
Daarnaast bieden zij evenzeer het grote publiek een duidelijk inzicht in het functioneren
van de rechterlijke macht372 en slaan zo een brug tussen de rechters en de
samenleving373. Tot dan waren de verschillende bronnen immers sterk verspreid.374
Zo’n code ligt ook in het verlengde om dit alles ook op internationaal niveau
366
367
368
369
370
371
372
373
374
H. LAMON, “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en magistraten”,
Limb.Rechtsl. 2013, (3) 12; LONDERS en DE RIEMAECKER, 317; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur
l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 17; G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een
code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema
2002, (66) 69.
P. KOP, “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, (1796) 1796; STEENBEEK, 89.
CANIVET en JOLY-HURARD, 161.
H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
SALAS en EPINEUSE, (21) 31 e.v.; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende rechterlijke deontologie” in
HRJ, (23) 28-29.
L. HUYBRECHTS in P. LEFRANC, J. DECOCKER, I. DE TANDT en F. EVERS, “Een deontologiecode voor
magistraten: een noodzaak? (Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent)”, D&T 2012, (237) 244.
CANIVET en JOLY-HURARD, 160-161; LONDERS, 345; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du
juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 10:
A. LACABARATS, “Les travaux du Conseil de l’Europe sur la déontologie des juges” in SALAS en
EPINEUSE, (85) 88; LONDERS, 347.
D. CHARVET, "Les magistrats français et la déontologie : une problématique à clarifier", Recueil
Dalloz 2008, (1634) 1637 ("Un outil pour les juges et un pacte avec nos concitoyens."); M. KUIJER,
The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the requirements of
Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 435; NICHOLSON en WEBB, 96.
CANIVET en JOLY-HURARD, 160.
49
bespreekbaar te maken. Een code zou het ideale instrument zijn voor uniforme
opvattingen.375
Uiteindelijk bleken de voordelen het te halen van de nadelen, vooral omdat de
nadelen te ondervangen zijn door onder meer te kiezen voor een niet al te gedetailleerde
code. Men kan zich immers de vraag stellen in welke mate een breedvoerige code te
verzoenen is met de onafhankelijkheid van de rechter. De codes in België, Frankrijk en
Nederland geven dan ook telkens duidelijk aan vanuit dit dubbel doel te zijn opgesteld,
enerzijds als gids voor de magistraten zelf (intern) en anderzijds om het grote publiek
vertrouwd te maken met de functie van rechter (extern).377 De termen van de Belgische
Gids en de Franse Recueil zijn hier bijna identiek, wat ook hier bevestigt dat men over de
landsgrenzen heen is gaan kijken.
65.
De ethiek van de rechter is in essentie zelfregulering379, wat wordt verklaard
vanuit de vereiste onafhankelijkheid.380 Het is daarom van wezenlijk belang dat
dergelijke codes uitgaan van de rechterlijke macht zelf, zo stelt het CCJE (infra 62, noot
454). Verderop wordt stilgestaan bij welke organisaties uiteindelijk de codes
neerschreven en hun samenstelling (infra 62, rn. 83 e.v.).
66.
De ‘charters’ die uiteindelijk in België, Frankrijk en Nederland het licht zagen, zijn
een duidelijke afspiegeling van de heersende opvattingen (cf. supra 26, rn. 33). De zeer
deontologisch geïnspireerde benadering van de American Bar Association (ABA), de
Model Code of Judicial Conduct, wordt daarmee duidelijk van de hand gewezen.381 Het is
geenszins de bedoeling dat zij een sluitend geheel vormen (supra 48, rn. 63) en de
rechter behoudt zelf een grote verantwoordelijkheid. Dit neemt natuurlijk niet weg dat
ze niet door iedereen goedkeurend werden onthaald.
375
377
379
380
381
A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2OO2, (84) 90.
HRJ.Gids,p. ix; CSM.Rc, xiii; NVvR.Rc, 1; VN.BPJC, 2.
CCJE.Nr3, rn. 45.
A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch
example”, NQHR 2004, (59) 67; G. LONDERS, “Algemene inleiding – de deontologie van de
magistraat. Een inleiding tot discussie” in HRJ, (1) 12; B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht”
in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en
rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 493.
American Bar Association, Model Code of Judicial Conduct, 2011, www.americanbar.org, die zeer
disciplinair geïnspireerd is; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ,
(23) 30-31.
50
De codes erkennen voorts telkens dat zij slechts een eerste stap zijn. De ethiek
van de rechter is in weze evolutief, waardoor voortdurende reflectie, in de eerste plaats
door de rechters zelf, een noodzakelijke voorwaarde is voor het succes ervan.385 Met
andere woorden, “[d]eze gids voor de magistraten is geen eindpunt in de permanente
reflectie over de kernwaarden van het beroep. De gids beoogt een aanzet te geven tot het in
kaart brengen van goede praktijken die voortvloeien uit de toepassing van de algemene
beginselen. Op die wijze kan de leidraad evolueren en aangepast worden aan de
toekomstige situaties.”386
67.
Een toelichting bij de ontstaansreden van de vijf codes en een uiteenzetting van
de verschillende kernwaarden met daaruit afgeleide gedragsregels, vormen de kern van
het twee hoofdstuk.
§2. Bepaald gedrag en bepaalde persoonlijkheid
68.
Een zuiver deontologische code zou enkel uitgaan van een reeks gedragsregels
(supra 17, rn. 23). De Model Code van de ABA en de Italiaanse Gedragscode voor rechters
en leden van het openbaar ministerie388, telkens een heus compendium van een hele
reeks plichten die veelal in de vorm van verboden werden geformuleerd, zijn hier een
treffende illustratie van.389 Zij gaan eraan voorbij dat ook de persoonlijkheid van de
rechter een belangrijke factor is en hij zich blijvend zal moeten ontwikkelen. Niet alles
laat zich namelijk afdwingen met behulp van regels en sancties.390
§3. Rechter
69.
De bijzondere principes die op rechters rusten, zijn inherent verbonden aan de
plaats die rechters innemen binnen de samenleving (supra 19, rn. 26). Van beroepen
wier activiteit doorgaans een aanzienlijke impact heeft op het maatschappelijk leven,
385
386
388
389
390
HRJ.Gids, x; CSM.Rc, xi-xii; NVvR.Rc, 1.
HRJ.Gids, x.
Een Nederlandse vertaling werd opgenomen in Trema 1995, 363 e.v. Het was de eerste in Europa,
maar kende weinig succes (H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende rechterlijke deontologie” in HRJ,
(23) 29).
Het zijn telkens instrumenten die vroeg het leven zagen. De eerste versie van de Model Code
dateert van 1924 (toen: ‘Canons of Professional Ethics’), laatst gewijzigd in 2010. De Italiaanse
Gedragscode stamt dan weer uit 1994. Dit is dus duidelijk vóór de gewijzigde opvattingen.
A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 287.
51
zoals ook advocaten en artsen, wordt verwacht dat zij voldoen aan strenge regels.391 Tot
op zekere hoogte kan men ook hier gemeenschappelijke standaarden vastleggen.392 Op
een relevanter niveau blijkt ieder beroep echter eigen principes te kennen.
70.
Dezelfde, minstens zeer gelijkaardige, beginselen zullen daarom van toepassing
zijn op vergelijkbare functies. Administratieve rechters393, lekenrechters, rechters in
opleiding, plaatsvervangende-rechters en ook het openbaar ministerie394 zullen zich in
grote mate met dezelfde principes moeten kunnen identificeren.395
Zoals hoger reeds aangegeven, licht in deze masterproef de focus enkel op de
gewone rechter. Deze andere categorieën komen hoogstens bij wijze van kantmelding
aan bod en krijgen geen systematische behandeling.
§4. ... Mede
71.
Ondertussen is het duidelijk dat de ethiek van de rechter twee kanten op kan, of
zij leunt aan bij de tucht, of zij neigt eerder naar een moraalfilosofische benadering.396
De laatste vijftien jaar is men in België, Frankrijk en Nederland uitdrukkelijk meer de
tweede richting willen uitgaan, in ons gebied wel eens met ‘positieve deontologie’
aangestipt. In Nederland was er nooit echt sprake van een verwarring tussen ethiek en
tucht. Bijgevolg waren er ook geen kreten te horen om afstand te nemen van deze
391
392
393
394
395
396
C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel,
Bruylant, 2007, (85) 89.
Zie proefshrift GEENS (supra 13, noot 87).
In Frankrijk werd voor administratieve rechters een afzonderlijke charter vastgelegd: Conseil
d’État, Charte de déontologie des membres de la juridiction administrative. Principes et bonnes
pratiques, 2011, 19 p., www.conseil-etat.fr. Voor meer, zie : C. VIGOUROUX en P. GONOD, “A propos
de la charte de déontologie des membres de la juridiction administrative”, AJDA 2012, 875 e.v.
In Nederland is er een afzonderlijke code voor het OM: Openbaar Ministerie, Gedragscode
openbaar ministerie, 2012, 19 p., www.om.nl (vernieuwde versie), voor meer BAUW e.a., 143 e.v.
Ook voor het openbaar ministerie bestaan er tal van internationale aanbevelingen, bijvoorbeeld:
Consultative Council of European Proescutors, European Guidelines for Ethics and Conduct for
public prosecutors, 31 mei 2005, 4 p., www.coe.int; United Nations Congress on the Prevention of
Crime and the Treatment of Offenders, Guidelines on the Role of Prosecutors, 1990, 4 p.,
www.unrol.org.
HRJ.Gids, x.
H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
Salas en Epineuse, (21) 45. Cf. C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour
une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité
professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 89.
52
tucht.397 Niettemin neemt men ook daar de tendens waar om dit meer en meer vanuit de
ethiek te bestuderen.
72.
Elk van beide zienswijzen kent de ethiek van de rechter ook een afzonderlijke
functie toe. Vanuit de tucht is zij eerder gericht op de interne verhoudingen (supra 29,
rn. 41).398 Uitgaand van de meer filosofisch geïnspireerde benadering is de ethiek van de
rechter in eerste instantie gericht op het vertrouwen in het instituut, zoals hierna
besproken.399
Hoezeer men ook steeds meer wil inzetten op de vertrouwensfunctie, er zal
steeds enige band met de tucht blijven. Deze schrijft immers voor wanneer en hoe
rechters die ‘afwijkend’ gedrag vertonen en zo de ethische principes schenden,
gesanctioneerd kunnen worden (supra 29, rn. 41). Vanuit deze optiek is de ethiek van de
rechter in het belang van alle beroepsgenoten en in dat van de beroepsgroep zelf
(‘interne cohesie’).400 Dit is een belangrijke functie van deze ethiek en behoort dit
overigens ook te blijven. Deze lijkt evenwel de voorbije jaren meer naar de achtergrond
te verdwijnen, wat in de definitie wordt vertaald door het gebruik van ‘mede’.
§5. Vertrouwen van de burger in justitie
73.
Bij het begin kwamen reeds een resem schandalen in België, Frankrijk en
Nederland aan bod die steeds bij het grote publiek tot heel wat verontwaardiging
hebben geleid (supra 1, rn. 1 e.v.). Telkens werd hier op verschillende niveaus scherp op
gereageerd (supra 2, rn. 4). Halverwege de jaren ’90 stelde men vast dat het aanzien van
de rechterlijke macht, dat tot dan nog zo vanzelfsprekend was, sterke klappen had
gekregen.
397
398
399
400
Zie wel infra 53, noot 399.
Voor Nederland, aangezien het ginds niet aan bod kwam: Bauw e.a., 68.
SOEHARNO 2011, 31: “Het waarborgen van integriteit heeft twee functies: het bevorderen van het
professioneel karakter van de ambtsdragers en het waarborgen van vertrouwen in het instituut
Rechtspraak. Omdat waarborging van integriteit zich afspeelt in de context van de legitimering van
gezag, heeft het een groter bereik dan toezicht of tucht.Waarborging heeft immers niet slechts te
waken over gedrag, maar ook over verantwoording ten overstaan van publiek vertrouwen.”. Zie ook
J.-F. KRIEGK, “La culture judiciaire: une contribution au débat démocratique”, Recueil Dalloz 2005,
(1592) 3; B.E.P. MYER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.),
Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer,
2006, (485) 486.
D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil
Dalloz 2008, (1634) 4.
53
Toch is het vertrouwen van de burgers van primordiaal belang voor het goed
functioneren van het gerecht (cf. supra 28, rn. 38). De rechterlijke macht is als ‘derde’
staatsmacht immers de waakhond van de rechtsstaat (supra 19, rn. 26). De nadruk die
men thans legt op het vertrouwen in het gerecht is natuurlijk niet volledig nieuw.402
74.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft vanaf het arrest Delcourt,
bij de uitwerking van het leerstuk van de onpartijdigheid van de rechter (art. 6.1 EVRM),
uitdrukkelijk terug gegrepen naar de weerslag op het vertrouwen van de burger in het
gerecht.403, 404 De rechtzoekende mag niet alleen eisen dat de rechter niet over zijn zaak
mag oordelen wanneer hij vooringenomen zou zijn, maar eveneens wanneer terecht kan
worden gevreesd dat de rechter met vooringenomenheid over de zaak zou oordelen.405
Met andere woorden, “justice must not only be done; it must also be seen to be done”.406 Elke
schijn van partijdigheid, door de ogen van een “external obeserver”, is volledig uit den
boze.
Het Hof wees er ook in andere contexten, waaronder de verhouding tussen gerecht
en media410, herhaaldelijk op dat “[r]egard must [...] be had to the special role of the
judiciary in society. As the guarantor of justice, a fundamental value in a State subject to
402
403
404
405
406
410
Ook de NVvR zou hier al op hebben op gewezen in 1979 (SMITS,, 244). Zie ook E. KRINGS, “Plichten
en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, 171.
EHRM 17 januari 1970, nr. 2689/65, Delcourt/ België. Zie ook het arrest Piersack (EHRM 1
oktober 1982, nr. 8692/79, Piersack/ België, §30): “What is at stake is the confidence which the
courts must inspire in the public in a democratic society”. Dezelfde zinsnede wordt in de arresten
die volgen nog tal van keren gehanteerd, zo bijvoorbeeld in een later mijlpaalarrest: EHRM 24 mei
1989, nr. 10486/83, Hauschildt/ Denemarken, §48.
A. OOMS, “De rechterlijke onpartijdigheid is niet steeds wat ze lijkt. Een historische en
prospectieve analyse over de grens tussen objectieve en subjectieve onpartijdigheid”, CDPK 2010,
(499) 499 (hierna: OOMS).
Ibid, 504.
Voor het eerst in EHRM 17 januari 1970, nr. 2689/65, Delcourt/ België, §31. Het Hof zou in de
jaren die komen dit Engelse adagium nog tientallen keren hanteren.
Dit bleek meermaals een moeilijk evenwicht. Het Hof erkende immers de taak van de media als
“publieke waakhond” (EHRM 23 september 1994, nr. 15890/89, Jersild/ Denemarken, §31). Zie
ook het befaamde Sunday Times-arrest: “Furthermore, whilst the mass media must not overstep the
bounds imposed in the interests of the proper administration of justice, it is incumbent on them to
impart information and ideas concerning matters that come before the courts just as in other areas
of public interest. Not only do the media have the task of imparting such information and ideas: the
public also has a right to receive them.” (EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, The Sunday Times/
Verenigd Koninkrijk (n° 1), §65).
54
the rule of law, it must enjoy public confidence if it is to be successful in carrying out its
duties.”411
75.
Uit sociologisch onderzoek bleek meermaals dat het vertrouwen van de burger in
justitie niet meer zo vanzelfsprekend is als weleer. Met de ervaring van de DUTROUXcrisis net achter de rug, gingen onderzoekers van de Universiteiten van Leuven (KU
Leuven) en Luik (Ulg) in 2002 na hoe de Belgen over justitie denken.412 In totaal werden
zo’n 3 200 enquêtes verwerkt.413 Op de vraag “kan u mij in het algemeen zeggen of u
vertrouwen heeft in justitie?”, antwoordde 55, 7% van de bevraagde personen eerder
geen of geen vertrouwen te tonen in justitie.414 Bovendien merkte men op dat het
vertrouwen kleiner was wanneer de bevraagde reeds een persoonlijke ervaring met
justitie had gehad.415 Deze vaststellingen zijn best dramatisch. In 2007417 en 2010418
werd hetzelfde onderzoek nog eens herhaald.419 Het vertrouwen zou er ietwat op
vooruitgegaan zijn, maar de resultaten blijven niettemin abominabel voor een instelling
zo vitaal als justitie.
In diezelfde periode wordt er ook soortgelijk onderzoek in Frankrijk en Nederland
verricht. Studies uit 1997 en 2001 toonden aan dat het Franse gerecht met een enorm
vertrouwenstekort kampte.420 Een volgend onderzoek uit 2008, op verzoek van de CSM,
geeft slechts blijk van minieme verbeteringen.421 Slechts 63% van de ondervraagden
411
412
413
414
415
417
418
419
420
421
EHRM 26 april 1995, nr. 15974/90, Prager en Oberschlick/ Oostenrijk, §34. Later met dezelfde
woorden tal van keren herhaald. Ook meermaals herhaald met betrekking tot openbaar
ministerie, bv. EHRM 11 maart 2003, nr. 35640/97, Lesnik/ Slovakije;.
S. PARMENTIER, G. VERVAEKE, J. GOETHALS, R. DOUTRELEPONT, G. KELLENS, A. LEMAÎTRE, B. CLOET, J.
SCHOFFELEN, M. VANDERHALLEN, P. BIREN, M. SINTOBIN, T. VAN WIN en M. VANDEKEERE, Justitie
doorgelicht. De resultaten van de eerste Belgische ‘justitiebarometer’, Gent, Academia Press, 2004, 1
en www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2004-n.pdf.
Ibid, 23.
Ibid, 29-30.
Ibid, 31.
33% gaf te kennen geen of eerder geen vetrouwen te hebben in justitie (SIGNIFICANT GFK, De
Belgen en justitie in 2007. Resultaten van de tweede Belgische justitiebarometer, 2007, 10-11,
www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2007-n-2.pdf.
40% van de respondenten getuigde geen of eerder geen vertrouwen in justitie te hebben
(SIGNIFICANT
GFK,
Rapport
Justitiebarometer
2010,
2010,
10-12,
www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2010-n_0.pdf).
Uitgevoerd door een privaat onderzoeksbureau in opdracht van de Hoge Raad voor de Justitie.
Ook hieruit bleek telkens dat wie al eens in contact is geweest met justitie minder vertrouwen
heeft in deze instelling.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2007, 2008, 87, www.csm.fr.
Ibid, de CSM legt de link met het OUTREAU-fiasco.
55
verklaart vertrouwen te tonen in de Franse justitie.422 Ook onderzoek van het
Nederlands Sociaal Cultureel Planbureau wijst uit dat het vertrouwen van de
Nederlandse burgers in het rechtssysteem in de tweede helft van de jaren ’90 in een dal
zat en in 1999 voor het eerst onder de 50% ging.423 Later onderzoek, uit 2012, stelt vast
dat 70% van de Nederlanders te kennen geeft vertrouwen te hebben. Telkenmale bleek
ook uit deze onderzoeken dat wie reeds in contact is gekomen met het gerecht minder
vertrouwen toont.424
Cijfers zeggen weliswaar niet alles, ze geven zeker een indruk. In grote lijnen is het
vertrouwen er de laatste tien jaar in al deze landen dus terug ietwat op vooruitgegaan.
Nederland doet het daarbij net iets beter. De grote reflectie sedert de jaren ’90 kwam
dus niet zonder aanleiding.
76.
LEMMENS en STORME identificeren de werving en vorming, de onafhankelijkheid en
onpartijdigheid, de ‘deontologie’, de toegang tot het gerecht, de procedureregels en de
rechtsmiddelen als factoren die aan de oorsprong kunnen liggen van een zeker verlies
aan vertrouwen.426 De mate van vertrouwen van de burger in justitie wordt dus niet
enkel beïnvloed door de mate waarin rechters zich aan zekere ethische principes weten
te houden. Ook andere elementen hebben zeker hun invloed, waaronder – ongeacht of
magistraten in de fout zijn gegaan – verschillende schandalen, de rol van de media427, de
houding van de politiek of de wijze waarop andere beroepen die deel uitmaken van of
nauw verboden zijn met justitie hun taak uitvoeren (bv. advocaten, cipiers,
gerechtspersoneel, griffiers429, politieagenten).431 Dit leek ook de Nederlandse
422
423
424
426
427
429
Ibid, 150.
P. DEKKER, C. MAAS-DE WAAL en T. VAN DER MEER, Vertrouwen in de rechtspraak, Den Haag, Sociaal
Cultureel Planbureau, 2004, 44 e.v., www.scp.nl, polste naar het vertrouwen in het rechtssysteem.
Frankrijk: p. 172; Nederland: B.C.J. VAN VELTHOVEN en M.J. TER VOERT, Geschilbeslechtingsdelta 2003.
Over verloop en afloop van (potentieel) juridische problemen van burgers, Den Haag, WODC, 2004,
176.
P. LEMMENS en M.L. STORME, “Woord vooraf” in P. LEMMENS en M.L. STORME (eds.), Vertrouwen in het
gerecht, Brussel, Bruylant, 1995, (vii) vii-viii. Dateert dus van vóór het DUTROUX-debacle.
F. BUSSY, “Justice et médias”, Recueil Dalloz 2010, (2526) 2527 wijst op het belang van de
openbaarheid van de zittingen voor het vertrouwen van de burger, zoals erkend door het EHRM
(EHRM 20 mei 1998, nr. 21257/93, Gautrin e.a./ Frankrijk, §42). In het verzekeren van
openbaarheid is ook een belangrijke rol weggelegd voor de media.
Arbitragehof 16 december 1998, nr. 138/98, B.4.3 : “Het is uit hoofde van zijn medewerking aan de
uitoefening van de rechterlijke macht dat de griffier, die naast en met de rechter publiek optreedt, in
de ogen van het publiek onafhankelijkheid en onpartijdigheid dient uit te stralen”. In Nederland
werd de benoeming van een Turkse vrouw tot waarnemend griffier geweigerd vanwege haar
hoofddoek, wat in strijd zou zijn met de onafhankelijkheid en onpartijdigheid.
56
Rechtspraak te hebben begrepen wanneer zij in 2010 de Gedragscode rechtspraak
vaststelde. Deze gedragscode, niet te verwarren met de NVvR-rechterscode, richt zich tot
alle medewerkers van de Rechtspraak, ook de niet-rechtsprekende.432 Voor rechters was
deze te summier en ging hij niet ver genoeg.433 In Belizzi oordeelde het EHRM
daarenboven dat ook gerechtelijke assistenten met verregaande bevoegdheden
eveneens van onpartijdigheid moeten doen blijken.434 Op het niveau van de Verenigde
Naties werd eveneens een resem Principles of Conduct for Court Personnel vastgelegd.435
Zij horen zich per slot van rekening ook te realiseren wat de repercussies zijn van hun
handelen op het vertrouwen in justitie.
77.
Het besef dat het beeld bij de publieke opinie van justitie en zelfs van het land als
democratische rechtsstaat zwaar te leiden kan hebben onder ethisch onverantwoord
gedrag, dragen ook de verschillende rechterscodes uit.436 De NVvR-rechterscode
verwoordt het treffend wanneer zij stelt dat “[d]e rechterlijke macht […] één van de
peilers van onze democratische rechtsstaat [vormt]. De rechtspraak draagt bij aan de
instandhouding van de rechtsstaat en het vertrouwen van de burger in het recht. Daarvoor
is essentieel dat rechters blijvend vertrouwen en gezag genieten in de samenleving. De
maatschappelijke rol die rechters vervullen, de daarvoor aan hun toevertrouwde taken met
de daarbij aan hun gegeven ingrijpende bevoegdheden en de daarbij behorende eigen
verantwoordelijkheid maken dat zij aan hoge standaarden moeten voldoen” (supra 19, rn.
26 en 22, rn. 28).437, 438 Tal van keren grijpen zij vervolgens terug naar het belang van dit
vertrouwen.439
Dit is bovendien één van de doorslaggevende redenen om voor zo’n code te
kiezen. Zij bieden namelijk niet enkel een houvast voor de rechters zelf, maar pogen ook
de rechtsonderhorigen inzicht te verschaffen in het reilen en zeilen van justitie (supra
49, rn. 64). Dit kan het vertrouwen enkel maar ten goede komen (supra 28, rn. 38).
431
432
433
434
435
436
437
438
439
SOEHARNO 2011, 33.
Raad voor de Rechtspraak, Gedragscode rechtspraak, 2010, 1 p., www.rechtspraak.nl.
NVvR.Rc, 1-2.
EHRM 21 juni 2011, nr. 46575/09, Belizzi/ Malta, §59.
Te raadplegen op: www.judicialintegritygroup.org.
CSM.Rc, ix: “L’autorité judiciaire tient sa légimité de la Constitution. Cette légimité est confortée par
la confiance que lui accordent les citoyens.”
NVvR.Rc, 1.
CSM.Rc, xiii; VN.BPJC, 2; ENCJ.Er, 1; CCJE.Nr3, rn. 8, 9, 22; RvE.ECh, p. 7, rn. 4.3 en 10, rn. 1.1;
RvE.Aanb, rn. 20
‘Vertrouwen’ komt niet voor in de preambule van de Gids, maar wordt meermaals naar voor
geschoven als een belangrijke maatstaf.
57
58
HOOFDSTUK 2. RECHTERSCODES: KERNWAARDEN ONDER DE LOEP
AFDELING I. ALGEMEEN
78.
Centraal in deze codes staan natuurlijk de kernwaarden, verder uitgewerkt in de
vorm van voornamelijk gedragsregels. Slechts een beperkt aandeel van de auteurs heeft
zich in het tijdsvak in kwestie, vanaf de tweede helft van de jaren ’90 tot nu, toegelegd op
het beschrijven van deze principes. De hoofdvraag betrof meestal de functie en plaats
van de ethiek van de rechter, de wenselijkheid van gedragscodes en het onderscheid met
andere disciplines.
In Afdeling II wordt stilgestaan bij de algemene trend om te codificeren (§1),
zowel
vanuit
maatschappelijk
als
historisch
oogpunt.
Vervolgens
komt
de
ontstaansgeschiedenis van de verschillende codes aan bod, namelijk de Belgische Gids
(§2), de Franse Recueil (§3), de Nederlandse NVvR-rechterscode (§4), de Bangalore
Principles of Judicial Conduct door de VN (§5) en het Judicial Ethics Report 2009-10 op
het niveau van de EU (§6).
79.
In de vier afdelingen die volgen, worden de verschillende regels opgehangen aan
de noemers onafhankelijkheid en onpartijdigheid (Afdeling III), loyauteit (Afdeling IV),
integriteit (Afdeling V), terughoudendheid (Afdeling VI) en bekwaamheid (Afdeling
VII).440
Loyauteit
en
terughoudendheid
zijn
allebei
terug
te
brengen
op
onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Het onberispelijk privéleven vormt geen
afzonderlijke kapstok, maar wordt terloops behandeld. Er weze hier al opgemerkt dat
verschillende beginselen onder meerdere van deze noemers kunnen worden
opgehangen. Er werd echter voor gekozen om ze desgevallend slechts onder één noemer
onder te brengen, afgaand op de benadering in de codes, en daar eventueel naar de
alternatieven te verwijzen.
In Hoofdstuk 2 worden dus in eerste instantie de codes behandeld. Dit brengt met
zich mee dat aan de ene kant de zienswijze van de codes gevolgd wordt en dat aan de
andere kant enkel de daarin opgenomen principes en wat daar nauw aan gelieerd is,
besproken wordt.
440
Zie voor een (kort) rechtsvergelijkend overizcht van verschillende codes: E. MAK en N. AYRIR, “De
kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309.
59
AFDELING II. NAAR EEN CODIFICATIE VAN DE ETHIEK VAN DE RECHTER
§1. Codificatietendens: historische een maatschappelijke schets
80.
Wie denkt dat codificatie een typisch instrument is van de civil law-stelsels, slaat
voor wat de ethiek van de rechter betreft de bal goed mis.441 De eerste gekende code liet
zich namelijk in 1924 optekenen door de American Bar Association (ABA), de
voornaamste beroepsvereniging voor advocaten in de Verenigde Staten.442 De Canons of
Judicial Conduct beoogden een ideale standaard voor te schrijven, eerder dan een hele
reeks specifieke plichten op te leggen (cf. supra 51, noot 384).443 In 1972 neemt de ABA
echter de Model Code of Judicial Conduct aan, die veel strenger en gedetailleerder is dan
de eerste Canons.444 De band met de tucht is dan ook zeer sterk.445 Dit zou bepalend zijn
voor de instrumenten die in de loop van de 20e eeuw zouden volgen.446 De Model Code
werd naderhand in 1990 aangepast en herschreven, om vervolgens nog verschillende
keren te worden bijgeschaafd.447 Voor bijna alle federale en deelstatelijke rechtbanken is
er een code van kracht op de leest geschoeid van de Modelcode van de ABA.448
81.
In 1998 maakt de Canadian Judicial Council de Ethical Principles of Judges
openbaar (supra 31, rn. 42). Hoewel Canada op geograisch en cultureel vlak sterk
aanleunt bij de Verenigde Staten, staat de benadering van dit document mijlenver van de
Amerikaanse ervaring.449 De Ethical Principles zijn in eerste instantie slechts een gids die
gekenmerkt wordt door een zeer gematigde en positieve benadering.450 De band met de
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch
example”, NQHR 2004, (59) 60.
Zie website: www.americanbar.org/about_the_aba/timeline.html.
H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
SALAS en EPINEUSE, (21) 27.
Ibid, 27.
P.L. OSTERMILLER, “The New ABA Judicial Code as a Basis for Discipline: Defending a Judge”, The
Justice System Journal 2007, (309) 309-310. De term ‘ethiek’ is hiervoor dan ook niet aangewezen,
nu zij eerder echte rechtsregels zijn (H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle
international de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 31).
H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 30.
Ibid, 309. In de versie van 1990 zou de nadruk minder liggen op haar disciplinaire aard, maar dit
blijft niettemin sterk aanwezig.
H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
Salas en Epineuse, (21) 27.
H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 30. De Canadese
principes bleken voor vele andere common law-landen het ideale evenwicht tussen aanbeveling
(“vrijwel niet belangrijk”) en het zuiver disciplinaire uit de Model Code of Judicial Conduct (p. 3132).
Ibid.
60
tucht wordt doorgeknipt, ondanks dat de Candadian Judicial Council ook de
tuchtbevoegdheid heeft.451
De invoering van de Ethical Principles of Judges ging gepaard met de oprichting
van een adviescomité om rechters met vragen een antwoord te kunnen verschaffen.452
Hoewel bepalen wat al dan niet wenselijk is in de eerste plaats een taak van de rechter
zelf is, erkent men dat zij ook op dit vlak wel eens voor dilemma’s worden geplaatst.
82.
Na de val van het communisme eind jaren ’80 en begin jaren ’90 zoeken heel wat
satellietstaten van de gewezen Sovjet-Unie toenadering tot het Westen. Dit betekent
eveneens het omarmen van westerse ideeën, zoals dat van de democratische rechtsstaat.
Vele Oost-Europese landen besloten al snel dergelijke gedragscodes in het leven te
roepen om de legitimering van de rechterlijke macht als een onafhankelijke staatsmacht
in de hand te werken.453, 454 Het is natuurlijk de vraag of de codes ook in hun opzet zijn
geslaagd. Zoals reeds aangehaald, had ook Italië al vroeg een code (supra 51, rn. 12).
Bijgevolg dringt pas op het einde van de vorige eeuw het idee van een codificatie
Europa binnen. Vele landen leken er tot dan geen nood aan te hebben. In tegenstelling
tot landen met een common law-traditie kregen de rechters immers, als “bouche qui
prononce les paroles de la loi”, een mechanische rol toebedeeld.455 Vele principes lagen al
vervat in de wet.456 Mede door een aantal schandalen kwam de ethiek van de rechter
onder de aandacht. Daar hoorde dan ook een debat bij over de wenselijkheid van een
eventuele code. Het is op het niveau van de Raad van Europa dat men de eerste stappen
zette voor een uniforme Europese aanpak en in 2000 werd de Consultative Council of
European Judges (CCJE) opgericht, met als doel de verdere implementering van de
451
452
453
454
455
456
H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in
Salas en Epineuse, (21) 38.
Ibid, 38 en 42.
Als bijlage bij CCJE.Nr3 is een lijst opgenomen van alle landen die vóór 2003 zo’n code hadden
ontwikkeld. Het gaat onder meer om Roemenië (1992), Estland (1994), Litouwen (1998),
Moldavië (2000), Tsjechië (2000), Slovakije (2001), Slovenië (2001) en Oekraïne (2002).
D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil
Dalloz 2008, (1634) 1; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une
déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle
des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 89; D. SALAS, "Le renouveau du débat sur l’éthique du
juge" in SALAS en EPINEUSE, (3) 9.
D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil
Dalloz 2008, (1634) 2.
A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch
example”, NQHR 2004, (59) 72-73.
61
rechten uit art. 6 EVRM te verzorgen.457 Haar derde advies aan het Comité van Ministers
is eerder dan een code met standaarden voor de rechters zelf, een oplijsting van
principes die in de Lidstaten voor de ethiek van de rechter zouden moeten gelden. Zo
gaat zij nauwer in op de rol van het vertrouwen van de burgers, de verhouding met
allerhande aansprakelijkheidsmechanismen en de wenselijkheid van “standards of
professional conduct”. Het zou moeten gaan om principes, veeleer dan een hele lijst van
verboden gedragingen waar de band met de tucht groter is, die bovendien door de
rechters zelf worden vastgelegd.458 De CCJE roept bovendien op om, zoals men eerder in
Canada deed, raadgevende commissies op te richten, die rechters met vragen of een
bepaalde activiteit uit het privéleven wel verzoenbaar is met hun ambt, bij te staan.459
§2. België: Gids voor magistraten
83.
Na de DUTROUX-affaire wordt heel de werking van het gerecht in vraag gesteld en
ook de ethiek van de rechter moest eraan geloven. Met de oprichting van de Hoge Raad
voor de Justitie in 1998, een orgaan sui generis dat bij geen enkele van de drie machten
ondergebracht kan worden, riep men een instelling in het leven die zou toezien op de
goede werking van de rechterlijke macht, mits eerbied voor de onafhankelijkheid van
deze staatsmacht.460 De Hoge Raad voor de Justitie bestaat voor de helft uit magistraten
en voor de andere helft uit niet-magistraten (art. 151, §2, tweede lid Gw.; art. 259bis-1
Ger.W.). In de jaren daarop schenkt de Hoge Raad ook stilaan aandacht aan de
‘deontologie’ van de rechter. Een “codificatie van de gedragsregels waaraan de
magistraat onderworpen is en waarvan de inbreuken via het tuchtrecht kunnen
gesanctioneerd worden” wijst de Hoge Raad voor de Justitie uitdrukkelijk af. 461 Zij
457
458
459
460
461
A. LACABARATS, “Les travaux du Conseil de l’Europe sur la déontologie des juges” in SALAS en
EPINEUSE, (85) 85.
CCJE.Nr3, rn. 48.
Ibid, rn. 29. Ook de Bangalore Principes reiken dit idee aan: Judicial Group on Strengthening
Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of
Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 6, www.judicialintegritygroup.org.
Verslag namens de Commissie voor de institutionele aangelegenheden betreffende het
wetsontwerp tot wijziging van sommige bepalingen van deel II van het Gerechtelijk Wetboek met
betrekking tot de Hoge Raad voor de Justitie, de benoeming en aanwijzing van magistraten en tot
invoering van een evaluatiesysteem voor magistraten, Parl.St. Senaat 1998-99, nr. 1-1169/2, 2.
Zie ook art. 151 Gw. en art. 259bis-12 e.v. Ger.W. voor de bevoegdheden van de advies- en
onderzoekscommissies. Er werden tevens benoemings- en aanwijzingscommissies ingericht met
het oog op een definitieve depolitisering van de toegang tot de magistratuur (art. 259bis-8 e.v.
Ger.W.).
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Jaarverslag 2001, 2002, 68, www.csj.be.
62
beschouwt het daarentegen wel als noodzakelijk de grondslagen van de ‘deontologie’ te
omschrijven als een leidraad, enerzijds voor het optreden van de magistraten,
anderzijds voor de uitoefening van het tuchtrecht. Zij acht zichzelf daar het geschikte
forum voor462 en neemt deze taak in de volgende jaren ook op. Zo organiseert de Hoge
Raad in 2008 het colloquium ‘Naar een positieve deontologie’ (supra 32, noot 227). In
tussentijd zou de HRJ ook de mogelijkheid van zogeheten referentiemagistraten inzake
deontologie onderzoeken.463 Een adviescomité is thans nog niet voorhanden.
84.
Begin 2012 verklaarde de minister van Justitie aan de Hoge Raad voor de Justitie
de opdracht te hebben gegeven een “positieve deontologie op te stellen voor
magistraten”.464 In juni 2012 werd de Gids voor de magistraten. Principes, waarden en
kwaliteiten goedgekeurd door de Adviesraad van de magistratuur465 en de Hoge Raad
voor de Justitie.
Voor de vorm en benadering kan verwezen worden naar wat geldt voor alle
codes uit deze periode (supra 26, rn. 33 en 50, rn. 66). Voor de Gids werd inspiratie
gezocht bij het Judicial Ethics Report van het ENCJ.466 Zowel de structuur als de inhoud
leunen daar zeer sterk bij aan. Heel wat principes zijn overigens letterlijk overgenomen.
Hij is opgebouwd rond acht (kern)waarden (onafhankelijkheid, onpartijdigheid,
462
463
464
465
466
Ibid.
Vraag om uitleg van de heer Karl VANLOUWE aan de minister van Justitie over «de open brief en het
standpunt van de Brusselse Parketmagistraten», Hand. Senaat Commissie Justitie 2012, 8 februari
2011-12, nr. 5-1678, 13; J. VAN DEN BERGHE in B. ALLEMEERSCH in P. LEFRANC, J. DECOKER, I. DE TANDT
en F. EVERS, “Een deontologische code voor magistraten: een noodzaak? Verslag debatavond 26
maart 2012 in Gent”, D&T 2012, (237) 242.
De minister gaf, na een vraag van K. VAN VAERENBERGH over een open brief van enkele
parketmagistraten aangaande de hervorming van het gerechtelijk arrondissement Brussel-HalleVilvoorde, eerst te kennen dat “[e]r in België geen codificatie [bestaat] van de deontologische regels
voor de magistratuur. Het Gerechtelijk Wetboek voorziet slechts in een heel algemene
deontologische regel [...]. De Hoge Raad voor de Justitie heeft wel een werkgroep opgericht met de
ambitie om een leidraad voor positieve deontologie op te stellen, die de basiswaarden van de
magistraten zou bevatten en die zich zou uitspreken over de verschillende gedragingen in het
beroeps-en privéleven van magistraten. De Hoge Raad voor de Justitie onderzoekt tevens de
mogelijkheid om referentiemagistraten inzake deontologie aan te stellen. Er wordt dus gewerkt aan
zo’n deontologische code” (Hand. Kamer 2011-12, 11 januari 2012, CRIV 53 COM 357, 28-29). Het
citaat in de tekst volgde twee weken later op een vraag van S. DE WIT, naar aanleiding van de
zogeheten ‘diamantoorlog’ bij het Antwerpse parket (Hand. Kamer 2011-12, 25 januari 2012,
CRIV 53 COM 375, 6-7).
Wet 8 maart 1999 tot instelling van een Adviesraad van de magistratuur, BS 19 maart 1999, dat
als taak heeft “adviezen te geven en met [de Minister van Justitie en de Wetgevende Kamers]
overleg te plegen over al hetgeen betrekking heeft op het statuut, de rechten en de
werkomstandigheden van de rechters en de ambtenaren van het openbaar ministerie” (art. 5, §1).
HRJ.Gids, ix.
63
integriteit, terughoudendheid en discretie, ijver, respect en luisterbereidheid, gelijke
behandeling en bekwaamheid) en, omdat enkel de waarden niet volstaan om het
vertrouwen in justitie te waarborgen,
acht kwaliteiten (wijsheid, loyauteit,
menselijkheid, moed, ernst en voorzichtigheid, bekwaamheid tot werken, luisteren en
communiceren en openheid van geest). Het onderscheid tussen beide categorieën is
behoorlijk kunstmatig.
§3. Frankrijk: Recueil des obligations déontologiques des magistrats
85.
Reeds in het rapport van de Commissie Cabannes kwam de vraag naar een
codificatie (“recueil”) van de ‘deontologische’ plichten van magistraten ter sprake.467
Deze commissie stelt voor om de code op te hangen aan dezelfde kernwaarden die ook,
atlhans volgens haar, in de eed zouden moeten worden opgenomen (supra 41, rn. 57).468
De Conseil supérieur de la magistrature469, die waakt over de onafhankelijkheid van de
rechterlijke macht en onder meer belast is met het tuchtrecht voor de Franse
magistraten (art. 64 en 65 Const.), toonde zich afkerig voor dit idee.470 De rechtspraak in
tuchtzaken zou voldoende houvast moeten bieden.471 Daarom besliste zij in 2006 om
alle uitspraken sedert 1959 samen te vatten en beschikbaar te stellen, enerzijds om de
magistraten zelf te informeren, anderzijds om voor het publiek de deuren open te
gooien.472 Ook het parlementair verslag na de affaire-OUTREAU sprak zich uit in het
voordeel van een code (supra 2, rn. 4). De wet van 2007 legt daarom de Conseil
supérieur de la magistrature de taak op om de verschillende ‘deontologische’ plichten te
verzamelen en bekend te maken.473 In 2008 krijgt de CSM vervolgens krachtens de
Franse Grondwet permanente saisine inzake ‘deontologie’ (art. 65 Const.; supra 37, rn.
467
468
469
470
471
472
473
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 19.
Vermeldenswaard is dat men deze benadering wel heeft gehanteerd bij het opstellen van de
Nederlandse Gedragscode openbaar ministerie (supra 9, rn. 11).
In haar huidige vorm opgericht met de Franse Grondwet van 1946 (BETOULLE, 29; M. LE POGAM, “Le
Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil Dalloz 2010, (1581)
1).
De Conseil is voor de helft samengesteld uit magistraten (art. 65 Const.).
Betoulle, 84.
M. LE POGAM, “Le Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil
Dalloz 2010, (1581) 2. Vanaf de tweede helft van de jaren ’90 publiceerde de CSM op regelmatige
basis al uittreksels van de adviezen (parket) en uitspraken (zetel) in de jaarverslagen.
Art. 18 Loi organique nr. 2007-287 5 mars 2007 relative au recrutement, à la formation et à la
responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007, thans art. 20-2 Loi organique nr. 94-100 5
février 1994 sur le Conseil supérieur de la magistrature. JORF 8 février 1994.
64
51).474 Het oprichten van een adviesorgaan acht de Conseil, in tegenstelling tot
verschillende pleidooien, waaronder van de voorzitter van het Hof van Cassatie475,
echter onnodig en zelfs bron van verwarring.476
86.
Allereerst heeft de CSM om tot de huidige versie van de Recueil des obligations
déontologues des magistrats te komen de eerste poging uit 2006 geactualiseerd.477
Daarop organiseerde zij in de loop van 2008 een enquête onder de Franse burgers478 en
één onder de magistratuur479 zelf.480 Verschillende magistraten zijn ook afzonderlijk aan
het woord geweest.481 De CSM heeft bovendien ook inspiratie geput uit buitenlandse
ervaringen, waaronder het werk van de Belgische Hoge Raad voor de Justitie.482 In 2010
werd uiteindelijk de Recueil voorgesteld.
Het werd een instrument met een hele waslijst aan plichten, zeer uitgebreid en
verplichtend verwoord.483 Bovendien is het rechtstreeks afgeleid uit de rechtspraak van
de Conseil supérieur de la magistrature, waardoor er, in tegenstelling tot wat het zelf
betoogt484, een sterke band blijft het met tuchtrecht.485 Ook de principes waaruit de
Recueil vertrekt, bouwen voort op deze zoals de CSM ze in de loop der jaren had
ontwikkeld.
Centraal
staan
onafhankelijkheid,
onpartijdigheid,
integriteit
(rechtschapenheid en loyauteit), legaliteit, aandacht voor de ander (waardigheid en oor
voor de ander) en tot slot discretie en terughoudendheid. De principes worden telkens
eerst toegelicht, waarna ze op institutioneel, functioneel en soms ook personeel niveau
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
CSM.Rc, ix-x.
V. LAMANDA, “Audience solennelle de la Cour de cassation. Discours de M. Vincent Lamanda,
Premier Président de la Cour de cassation le 7 janvier 2011”, www.courdecassation.fr. Zie ook M.
LE POGAM, “Le Conseil supérieur de la magistrature, au cœur du défi déontologique”, Recueil Dalloz
2010, (1581) 4.
Conseil supérieur de la magistrature, Contribution à la réflexion sur la déontologie des magistrats,
2 oktober 2003, www.conseil-superieur-magistrature.fr. Een wetsontwerp, momenteel nog in
bespreking, zou de magistraten wel een “entretien déontologiqueˮ aanbieden bij het het opnemen
van een (nieuwe) functie (infra 105, noot 795).
M. LE POGAM, “Le Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil
Dalloz 2010, (1581) 2; J.-C. VUILLEMIN, “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”,
Recueil Dalloz 2010, (1544) 1.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2007, 2008, 143-165, www.csm.fr.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2008, 2009, 76-136, www.csm.fr.
CSM.Rc, x-xi.
CSM.Rc, xi.
CSM.Rc, x; CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2008, 2009, 71 e.v., www.csm.fr.
E. MAK en N. AYRIR, “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309, besluiten uit
hun rechtsvergelijkende studie ook dat in Frankrijk de nadruk eerder ligt op plichten dan op
kernwaarden.
Supra 32, noot 229.
CANIVET en JOLY-HURARD, 162-163.
65
verder worden geduid. Naar Franse gewoonte ligt er nog steeds heel wat
verantwoordelijkheid bij de korpschef.486
§4. Nederland: NVvR-rechterscode
87.
De eerste codes die in Nederland het licht zagen, waren een rechtstreekse reactie
op de discussies over de onpartijdigheid en nevenfuncties die in de tweede helft van de
jaren ’90 woedden (supra 1, rn. 2 en 2, rn. 4). Nog voor de leidraden onpartijdigheid
(2004) en nevenfuncties (2009) liep er in de Arnhemse rechtbank een pilootproject.487,
488
De Arnhemse Aanbevelingen schetsen een reeks situaties onder dewelke het de
rechter wordt aangeraden zich te onthouden van verdere behandeling. Zij werden
naderhand overgenomen door de rechtbank van Maastricht. De Leidraden waren als het
ware een voorbode voor de Rechterscode.489 Even opmerkelijk is de Commissie ethiek
die de rechtbank van Groningen heeft ingesteld in 2000, daarin gevolgd door de
rechtbank van Zutphen in 2003.490 Zij adviseren rechters en voeden de permanente
bezinning. Recent maakte de Nederlandse Rechtspraak zelfs bekend dat voortaan in
ieder gerecht zowel een vertrouwenspersoon integriteit als een integriteitscommissie
zal worden ingesteld.491
88.
De NVvR-rechterscode volgde uit een consultatieronde van de in 1923 opgerichte
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, de vakvereniging van officieren van justitie
en rechters, onder haar leden en een rechtsvergelijkende studie door MAK en AYRIR.493 In
2011 werd de rechterscode voorgesteld. De reeds bestaande Gedragscode rechtspraak
zou te summier en in te algemene termen zijn opgesteld om ook rechters een
bevredigende richtsnoer te bieden.494 De kernwaarden onafhankelijkheid, autonomie,
486
487
488
489
490
491
493
494
Zie i.h.b. CSM.Rc, 44.
F.H. VAN HEKKEN, “Symposium «Schijn van partijdigheid»: is een verschoningscode wenselijk?”,
Trema 2001, (9) 9-10; G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunt: met een code als kompas laveren
tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002 (66) 67.
Een kopie is te vinden als de bijlage bij het WODC-rapport Schijn van partijdigheid rechters (p. 9192). Zoals vermeld, is er een sinds kort een herwerkte versie van de Leidraden (supra 6, rn. 6)
STEENBEEK, 88.
J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 289.
R. VAN ZUTPHEN, “Vertrouwenspersoon integriteit op elke rechtbank”, Rechtspraak Magazine, afl. 1,
maart 2014, 8.
Zie E. MAK en N. AYRIR, “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309;
NVvR.Rc, 2: “[d]ie waarden zijn in vrijwel alle internationale documenten en in veel gedragscodes in
andere landen terug te vinden [...].”
NVvR.Rc, 1-2. Zie hierover H.L.C. HERMANS, “Gedragsregels scheppen gaat van au”, Trema 2009,
126-128.
66
onpartijdigheid, integriteit, deskundigheid en professionaliteit vormen het uitgangspunt
van de NVvR-rechterscode waaruit een reeks gedragsnormen worden afgeleid.495 Het
gaat om behoorlijk vage496 principes die de pijlers moeten vormen voor de rechtspraak.
Er wordt, meer dan de Belgische en Franse variant, sterk ingezet op de eigen
verantwoordelijkheid van de rechter en zijn bewustzijn,497 onder meer bij zijn
uiteindelijke uitspraak, het toepassen van de principes op concrete situaties en het op
pijl houden van zijn kennis en vaardigheden. In tweede instantie bevat de code ook een
aantal randvoorwaarden, die gericht zijn op de overige twee staatsmachten en op de
organisatie van de rechtspraak (cf. supra 22, rn. 29). De NVvR heeft zich net zoals de
Belgische Hoge Raad voor de Justitie sterk laten inspireren door het Judicial Ethics
Report van het ENCJ.498 Een Commissie beroepsethiek kreeg in tussentijd de taak om de
kernwaardendiscussie levend te houden en de code actueel te houden.499
§5. Mondiaal: Bangalore Principles of Judicial Conduct
89.
De Verenigde Naties heeft zich steeds bekommerd om de onafhankelijkheid van
de rechterlijke macht.500 Zo kwamen bijvoorbeeld in 1985 de Basic Principles on the
Independence of the Judiciary tot stand.501 Hierin liggen echter geen regels aangaande de
ethiek van de rechter vervat.502 In 2000 werd in de schoot van de United Nations Office
for Drug Control and Crime Prevention (UNODC) de Judicial Integrity Group ingesteld503
als reactie op zware imagoschade van de rechterlijke macht ten gevolge van corruptie in
Afrika, Azië, Oost-en Centraal-Europa en Latijns-Amerika. ‘Integriteit’ wordt hier dus in
eerste zin begrepen als ‘niet corrupt’.
90.
Na een vergelijking van heel wat codes trad zij in 2000 naar buiten met de eerste
versie van de Bangalore Draft Code of Judicial Conduct. In deze vorm sloot de Bangalore
Code evenwel niet aan bij de West-Europese rechtstraditie. De aanleiding indachtig zou
495
496
497
498
499
500
501
502
503
NVvR.Rc, 2.
Te vaag volgens P. KOP, “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, (1796) 1796-1797.
NVvR.Rc, 3.
Ibid.
STEENBEEK, 92.
Zie art. 10 UVRM.
Resoluties 40/32 en 40/146 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (29
november 1985 en 13 december 1985), www.ohchr.org.
J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own
Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 508.
Of ook: Judicial Group on Strenghtening Judicial Integrity.
67
de band met het tuchtrecht overigens zeer nauw geweest zijn, wat zich onder meer
vertaalt in het gebruik van de term ‘code’. De CCJE toonde zich, in de persoon van Denis
SALAS,
daarom geen aanhanger van het instrument onder de destijds geldende vorm,
waarna het werd aangepast.504 In 2002 stelde de Judicial Integrity Group de definitieve
versie van de Bangalore Principles of Judicial Conduct vast en in 2007 publiceerde de
UNODC een uitgebreide commentaar op deze Principles.505 Het VN-verdrag van 31
okotber 2003 tegen corruptie legt de ondertekenende Naties op om gedragscodes voor
openbare ambten aan te moedigen.506 In 2006 werden de Staten bij resolutie
opgeroepen om de Bangalore Principles in acht te nemen.507 Vier jaar later, in 2010,
volgde de Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial
Conduct, met zowel een luik gericht tot de rechterlijke macht zelf als één gericht tot de
staat.508
91.
De
verklaring
is
opgebouwd
rond
de
principes
onafhankelijkheid,
onpartijdigheid, integriteit, fatsoen, bekwaamheid en toewijding. De Bangalore
Principles konden op heel wat goedkeuring rekenen, omdat ze een ruim debat
losweekten en erin slaagden een reeks gemeenschappelijke standaarden aan te reiken,
en luidden zo voor heel wat landen een nieuwe benadering in.510
504
505
506
507
508
510
CCJE.Nr3, noot 8; VN.BPJC, 11; H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international
de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 43-44.
J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own
Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 510.
Art. 8 Resolutie 58/4 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (31 oktober 2003),
www.unodc.org.
Resolutie 2006/23 van de Economische en Sociale Raad (27 juli 2006), UN Doc. E/RES/2006/23
(2006).
Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of
The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 17 p.,
www.judicialintegritygroup.org. De titel ‘Implementation’ in de Principles zelf was te beperkt (p.
3).
BAUW e.a., 67; H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie
des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 44; J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary –
How Judicial Networks Create their own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 512.
68
§6. Europese Unie: Judicial Ethics: Principles, Values and Qualities
92.
Sinds 2004 verenigt het European Network of Councils for the Judiciary (ENCJ)
officieel alle raden (“councils for the judiciary”) uit de Europese Unie die onafhankelijk
zijn van de uitvoerende en wetgevende macht en belast werden met het waarborgen van
de onafhankelijkheid van het gerecht in de EU-Lidstaten, waaronder de Hoge Raad voor
de Justitie, de Conseil supérieur de la magistrature en de Nederlandse Raad voor de
Rechtspraak.511
93.
In 2010, met het Judicial Ethics Report 2009-2010, maakt de ENCJ na twee jaar
studie haar eigen code bekend, Judicial Ethics. Principles, Values and Qualities genaamd.
De code vertrekt vanuit positief geformuleerde principes en kreeg heel wat bijval. Zowel
de Gids als de NVvR-rechterscode haalden telkens de mosterd bij dit rapport. Centraal
staan de kernwaarden (wat verwacht de samenleving van rechters?) onafhankelijkheid,
integriteit,
onpartijdigheid,
terughoudendheid
en
discretie,
ijver,
respect
en
luisterbereidheid, bekwaamheid en transparantie, aangevuld met de kwaliteiten
wijsheid, loyauteit, menselijkheid, moed, ernst en voorzichtigheid, ijver, luisteren en
communiceren (cf. supra 63, rn. 84).
511
RvE.Aanb, rn. 26-29, legt enkele niet-bindende minimumvereisten op. Zo zouden minstens de
helft van de leden rechters moeten zijn. In België en Frankrijk is deze vereiste niet voldaan.
69
AFDELING III. ONAFHANKELIJKHEID EN ONPARTIJDIGHEID
§1. Onafhankelijkheid
A.
94.
Algemeen
De onafhankelijkheid van de rechter is, samen met de onpartijdigheid, een
essentiële peiler (“corner stone”512) van het recht op een eerlijk proces en bepaalt het
wezen van het statuut van de rechters, zo ook van de ethiek van de rechter. Om deze
reden is het in de verschillende codes telkens het eerste principe dat aan bod komt. Vele
andere principes zijn hier overigens in grote mate op terug te brengen (infra 76, rn.
101). Toch maakte het rapport van de Franse Commissie Cabannes hier helemaal geen
melding van, aangezien het enkel rond rechterlijke plichten is opgehangen.
Onafhankelijkheid is geen voorrecht van de rechter, maar een recht dat iedere
burger geniet (art. 6 EVRM).513, 514 Zij werd vastgelegd op verschillende niveaus, zowel
op internationaal515 als op nationaal516 vlak. Het idee van de onafhankelijkheid van de
rechterlijke macht ten aanzien van de wetgevende en uitvoerende macht volgt
rechtstreeks uit de scheiding der machten.517 Deze onafhankelijkheid hoort dan ook
door deze andere staatsmachten geëerbiedigd en gegarandeerd te worden (cf. supra 22,
rn. 29).518 Ze wordt onder meer gewaarborgd door tal van mechanismen zoals, zonder
exhaustief te willen zijn, de regels met betrekking tot de selectie en werving, benoeming,
beloning, promotie, verdeling van zaken519, ondersteuning, werklast, veiligheid,
512
513
514
515
516
517
518
519
ECHR 15 mei 1996, nr. 22839/93, De Haan/ Nederland, 9 (Concurring opinion H.G. SCHERMERS).
HRJ.Gids, 1; CSM.Rc, 1; NVvR.Rc, 1; ENCJ.Er, 2.
BAUW e.a., 69; BETOULLE, 4.
Art. 6 EVRM; art. 14.1 BUPO; art. 10 UVRM.
Art. 151, §1 Gw.; art. 64 Const; enkel indirect in art. 116 en 117 Nl.Gw, wat wordt betreurd
(BOVEND’EERT e.a., 11 en 21). Dit volgt ook indirect uit verschillende andere (grond)wetsartikelen,
zo bijvoorbeeld, voor België: art. 13, 144, 145, 146, 151, 152, 154 en 157 Gw. (J. LAENENS, K.
BROECKX, D. SCHEERS en P. THIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 48).
Ook art. 155 Gw. kan hier worden aan toegevoegd.
NVvR.Rc, 3; ENCJ.Er, 2.
Art. 1 Basic Principles on the Independence of the Judiciary; art. 1.2 RvE.ECh.
Zie NVvR, p. 9, nadat er heel wat om te doen is geweest. In België is enkel de vraag gesteld of de
verregaande bevoegdheid van de rechtbankvoorzitter wel strookt met de onafhankelijkheid (art.
90 Ger.W.; M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de
courage”, JT 2013, (297) 303; H. LAMON, “Wanneer magistratendeontologie verandert in
integriteit”, Juristenkrant, afl. 272, 26 juni 2013, 10; B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de
magistraten: slag in het water, voorlopige moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1577,
noot 86, met verwijzingen naar Franse literatuur). Zie ook Judicial Group on Strengthening
70
beroepsgeheim, recht op vereniging, aansprakelijkheid en tucht.520 Het Europees Hof
voor de Rechten van de Mens erkende herhaaldelijk dat de wijze van aanstelling, de
garanties tegen externe druk en de termijn van aanstelling (niet noodzakelijk voor het
leven521) als belangrijke zekerheden worden beschouwd.522 Niet alle landen kennen
natuurlijk al deze mechanismen even sterk. In de bestudeerde landen gaat men op dit
vlak alvast verder dan wat het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens in de
rechtspraak van het EHRM vereist.
95.
De rechter moet zijn beslissing kunnen baseren op zijn eigen, vrije oordeel van de
feiten en de rechtsgronden, zonder enige binding ten opzichte van partijen of het
overheidsapparaat en zonder dat zijn beslissing onderworpen is aan toetsing door een
andere dan een in dezelfde zin onafhankelijke instantie.523, 524 Hij vormt zijn oordeel aan
de hand van het recht en zijn beoordeling van het concrete dossier, zonder enige vrees
iemand525 te mishagen of te behagen.526, 527 Ook loutere schijn van afhankelijkheid kan
problematisch zijn, althans wanneer deze legitiem is.528 Het eerder aangehaalde Engelse
adagium gaat dus ook hier op. Dit houdt tevens in dat de rechter in zijn dagelijks
functioneren zijn onafhankelijkheid, evenals zijn onpartijdigheid, actief moet
bewaken.530 Zo zal hij zich onder meer dienen te onthouden van contacten die bij het
520
521
522
523
524
525
526
527
528
530
Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of
Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 7, www.judicialintegritygroup.org.
M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht.
Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 472473.
Bv. EHRM 16 juli 1971, nr. 2614/65, Ringeisen/ Oostenrijk; EHRM 23 juni 1981, nr. 6878/75 en
7238/75, Le Compte, Van Leuven en De Meyere/ België, §57 (Over de onafhankelijkheid van de
Belgische Raden van Beroep van de Orde van Geneesheren, waar de leden zijn aangeduid voor
een termijn van zes jaar).
Zie o.m. EHRM 28 juni 1984, nr. 7819/77 7878/77, Campbell en Fell/ Verenigd Koninkrijk, §78
(infra 71, noot 527).
EHRM 19 april 1994, nr. 16034/90, van de Hurk/ Nederland, §45 (“In the Court’s opinion, the
power to give a binding decision which may not be altered by a non-judicial authority to the
detriment of an individual party is inherent in the very notion of a ‘tribunal’. […] This power can also
be seen as a component of the "independence" required by Article 6 para. 1 (art. 6-1).”); OOMS, 500501.
HRJ.Gids, 1 (“gevrijwaard van iedere externe invloed”); CSM.Rc, a.9 e.v.; NVvR.Rc, p 3; VN.BPJC,3.
Hiërarchische hogeren, media, politiek, publieke opinie, ...
HRJ.Gids, 1; CSM.Rc, a.2 en a.11; NVvR.Rc, 3; ENCJ.Er, 2.
Zeer trouw herhaalt het Hof “that in order to establish whether a tribunal can be considered
“independent” for the purposes of Article 6 § 1, regard must be had, inter alia, to the manner of
appointment of its members and their term of office, the existence of safeguards against outside
pressures and the question whether it presents an appearance of independence” (supra 71, not 522;
recent bv. EHRM 25 september 2011, nr. 33368/96, Yakis/ Turkije, §36).
Voor het eerst in EHRM 28 juni 1984, nr. 7819/77 en 7878/77, Campbell & Fell/ Verenigd
Koninkrijk, §78 (cf. supra 71, noot 527).
HRJ.Gids, 1, 2 en 5; CSM.Rc, a.10, a.16, a.21 en b.21; NVvR.Rc, p 3; ENCJ.Er, 2.
71
publiek de indruk kunnen wekken dat hij niet onafhankelijk handelt,531 wat zich
eveneens uitstrekt tot zijn privéleven (infra 100, rn. 128).532 De magistraten van de zetel
en het parket zullen voorts ten allen tijde mekaars onafhankelijkheid moeten
eerbiedigen533 en onafhankelijkheid ten aanzien van zijn collega-rechters is eveneens
geboden. Een rechter kan zich zodus niet, buiten de door de wet ingestelde
rechtsmiddelen om, als partij moeten verantwoorden ten overstaan van andere rechter
voor een beslissing die hij heeft genomen.534 Onafhankelijkheid sluit iedere externe
controle evenwel niet uit.535
Ook rechters hebben persoonlijke overtuigingen en voorkeuren. Zij zullen zich
hier dan ook minstens bewust van moeten zijn, zo stellen de codes.536 Het zou evenwel
een fictie zijn ervan uit te gaan dat rechters zich volledig kunnen bevrijden van hun
overtuigingen.537 De “rechter is ook maar een mens”, die beïnvloed wordt door geboorte,
opleiding, geloof edm.538 In een recent interview met Der Spiegel gaf ook Supreme Court
Justice Sonia SOTOMAYOR mee dat “[l]evenservaringen beïnvloeden elke rechter, we zijn
allemaal het product van onze ervaring”.539 Er is dus steeds iets persoonlijk aan een
uitspraak.540 Volgens NELISSEN, die eerder pleit voor onpartijdigheid, is absolute
onafhankelijkheid dan ook een illusie.541
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
HRJ.Gids, 2; CSM.Rc a.5 en a.20; VN.BPJC, 2; ENCJ.Er, 4; DE RIEMAECKER en LONDERS, 348.
HRJ.Gids, 5.
HRJ.Gids, 3 en 5; CSM.Rc, a.17 en b.16.
Hof Amsterdam 22 januari 1987, NJ 1987, 514.
Zie voor dit heikele evenwicht: wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en
enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van
voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en
tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3, 3 (MvT).
HRJ.Gids, 7; CSM.Rc, a.13; NVvR.Rc, 4-5; ENCJ.Er, 4.
G. CAPASHEN, “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, (3203) 1; NELISSEN
2012, 815.
SMITS,, 247. Cf. B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water, voorlopige
moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1584.
Vertaald in S. SHAFY, “Sonia Sotomayor: de eerste latina opperrechter”, Knack 22 april 2014, (74)
75.
ECRM 1 maart 1977, nr. 6782/74, 6783/74, 6784/74, X, Y en Z/ België: “Differences between the
solutions found to disputes by various judges are inherent in the existence of a democratic and
liberal society in which the judges have freedom to make a personal appreciation of the facts of the
case”.; A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 284.
NELISSEN 2012, 816.
72
B.
96.
Taxonomie
De codes, de ene weliswaar wat duidelijker dan de andere, maken steevast een
onderscheid tussen de institutionele en de individuele onafhankelijkheid.542 Waar de
eerste hoofdzakelijk doelt op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in het hele
staatsbestel en dus voornamelijk ten aanzien van de wetgevende en uitvoerende macht,
richt de individuele onafhankelijkheid zich tot de rechter zelf. Met de oprichting van
organen als de Hoge Raad voor de Justitie, de Conseil supérieur de la magistrature en de
Raad voor de rechtspraak is het in eerste instantie de institutionele onafhankelijkheid
die men wou waarborgen.543 Het Judicial Ethics Report 2009-2010 heeft bijna uitsluitend
aandacht voor de institutionele onafhankelijkheid. Beide concepten zijn natuurlijk
onlosmakelijk verbonden.
Talloze andere opdelingen zijn denkbaar. Zo gaat men in Nederland al enige tijd
uit van het vierluik constitutionele onafhankelijkheid (ten opzichte van de andere
staatsmachten),
zakelijke
of
functionele
onafhankelijkheid
(gericht
op
vrije
oordeelsvorming), persoonlijke of rechtspositionele onafhankelijkheid (de waarborgen
die zijn ingebouwd om de onafhankelijkheid van de rechter binnen de eigen organisatie
te verzekeren)544 en tot slot de praktische of feitelijke onafhankelijkheid (situatie waarin
de rechter zich feitelijk vrij voelt de beslissing te nemen die hij volgens zijn juridisch
geweten dient te geven).545 Bij de ethiek van de rechter komen overwegend de zakelijke
en de praktische onafhankelijkheid aan bod.546 Men erkent wel dat deze begrippen niet
als dusdanig uit de rechtspraak van het EHRM af te leiden zijn. 547 In afwijking van de
internationale codes, voegt de NVvR-rechterscode ook de autonomie (of ‘interne
542
543
544
545
546
547
HRJ.Gids, 2; CSM.Rc, 1; ENCJ.Er, 2; VN.BPJC, 3.
Hoewel de Hoge Raad (2000) en de Raad voor de rechtspraak (2002) recente fenomenen zijn, is
de CSM reeds sedert de Grondwet van 1946 met deze taak belast. Zie, voor meer: M. KUIJER, The
Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the requirements of
Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 395-396.
Cf. supra 70, rn. 94.
O.m. BAUW e.a., 69-70; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN
(eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer,
Kluwer, 2006, (457) 472-473; SMITS,, 255 e.v. Dit gaaat terug op een onderzoeksnota van de NVvR
uit 1979. Cf. BOVEND’EERT e.a., 18 e.v. (Enkel persoonlijke, zakelijke en institutionele).
BAUW e.a., 69; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.),
Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer,
2006, (457) 473.
Bv. M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the
requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 455.
73
onafhankelijkheid’548) toe als afzonderlijke kernwaarde, gekoppeld aan het in Nederland
veel besproken beginsel van rechtseenheid: “[d]e rechter geeft zijn autonomie vorm door
middel van zijn zelfstandige oordeelsvorming terwijl hij deel uitmaakt van een organisatie
die moet voldoen aan eisen van doelmatigheid en rechtmatigheid”. 549, 550 Hier staat de
spanning tussen het bestuurlijke (de organisatie) en het rechterlijke niveau
(rechtspreken) centraal. De beperkte middelen waarover de gerechtsbesturen
beschikken, worden door rechters niet steeds gewaardeerd en dreigen de kwaliteit van
de rechtspraak te bedreigen.551 Dit bleekt onder meer uit het manifest van enkele
raadsheren van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden uit 2012, die oproepen kwaliteit
en inhoud boven kwantiteit te verkiezen.552 Het manifest mocht op heel wat bijval
rekenen onder de Nederlandse rechter en zelfs de president van de Hoge Raad uitte in
een brandbrief zijn bezorgdheid.553 Volgens de Rechterscode claimt de rechter, met
inachtneming van de organisatorische en bestuurlijke kaders, zeggenschap over de wijze
waarop hij zijn werk inricht.554 Dit levert mogelijks heel wat discussie op tussen de
rechters en de besturen (zie art. 15 Wet RO). Om deze reden hebben de Raad voor de
rechtspraak en de gerechtsbesturen de NVvR-rechterscode niet bevestigd.555 In 2010
veroorzaakte de Franse minister van Justitie een relletje nadat hij overwoog een
striktere budgettaire controle op het Hof van Cassatie en de CSM uit te oefenen.556
C.
97.
Moed
Dat rechters wars van iedere druk een beslissing moet maken, vergt dat zij over
de nodige moed moeten beschikken.557 Moed nam reeds bij ARISTOTELES een voorname
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
A.R. MACKOR, “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-rechterscode”, Trema 2013, (61) 63-64
kant zich tegen deze gelijkstelling, maar wenst er een heel eigen invulling aan te geven.
NVvR.Rc, 4.
KOP leest dit eerder als een inperking dan een bevestiging van zijn autonomie, als “rechter je bent
hartstikke autonoom maar maak wel een beetje voort” (P. KOP, “De scheurende macht. Groeistuipen
bij modernisering”, Trema 2013, (55) 58).
BAUW e.a., 71; B. VAN LIEROP, “De kloof tussen rechters en hun bestuur”, NJB 2012, 2616-2619.
Te raadplegen op: www.rechtspraak.nl.
Ibid.
NVvR.Rc, 4; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.),
Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457)
479.
BAUW e.a., 71.
S. GUINCHARD, “Procès équitable”, Rev.pr.civ.Dalloz maart 2013, 66.
G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur,
wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 71: de oude Nederlandse
eedformule (art. 15 (oud) Wet RO) hanteerde ‘braaf’.
74
rol in.558 De Gids en het Judicial Ethics Report 2009-2010 erkennen dit zelfs als een
afzonderlijke ‘kwaliteit’: “[i]n combinatie met de onafhankelijkheid kan die moed ook
leiden tot impopulariteit en eenzaamheid.”559 Of anders, met de woorden van de NVvRrechterscode, “[h]ij is zich ervan bewust dat bepaalde zaken professionele moed van de
rechter vereisen om een beslissing te nemen waarvan hij meent dat deze rechtvaardig is,
ook al wordt deze beslissing in de samenleving niet breed gedragen”.560 Deze moed zal
hem eveneens in staat moeten stellen het hoofd te bieden aan interne en externe druk
en de uitdagingen van de moderne samenleving, aldus de Gids.561 In de Franse Recueil
komt deze eigenschap niet met zo veel woorden aan bod, maar kan deze wel uit andere
principes worden afgeleid.562 Ook in de Franse literatuur komt moed sporadisch ter
sprake.563
§2. Onpartijdigheid
A.
98.
Algemeen
Onpartijdigheid vraagt dat de rechter niet bevoordeeld of vooringenomen is ten
aanzien van de zaak of de partijen bij die zaak, met name “absence of prejudice of
bias”.564 Onpartijdig oordelen kan men zelfs kwalificeren als een deugd. Net zoals
onafhankelijkheid maakt dit deel uit van het recht op een eerlijk poces (art. 6 EVRM)565
en vertaalt zich in de blinddoek waarmee Vrouwe Justitia vaak wordt afgebeeld.
Opvallend is dat geen der (grond)wetten uitdrukkelijk bepalen dat de rechter
558
559
560
561
562
563
564
565
A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,
Uitgeverij Boom, 2008, 54.
HRJ.Gids, 21; ENCJ.Er, 13.
NVvR.Rc, 3 en 7.
HRJ.Gids, 21; M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de
courage”, JT 2013, (297) 303.
Bv. CSM.Rc, a.11 (“sans céder à la crainte de déplaire ni au désir de plaire”) en d.17.
D.N. COMMARET, “A propos de la loi n° 95-884 du 3 août 1995 ou réflexions sur l’honneur du
magistrate”, Recueil Dalloz 1995, (197) 7-8; S. ROZÈS, “Audience solennelle de début d’année
judiciaire 6 janvier 1988. Discours de Simone Rozès premier président de la Cour de cassation”,
www.courdecassation.fr: “Être magistrat, c’est aussi éviter de céder aux sollicitations de l’opinion
publique ou corporatiste et préférer une vérité parfois impopulaire, embarrassante ou incommode
aux facilités de la démagogie; l’impartialité, c’est le courage du juge”.
HRJ.Gids, 4 (en 23); NVvR.Rc, 4 en 7; CSM.Rc b.12 en b.13; VN.BPJC, 2; ENCJ.Er, 4; BAUW e.a., 75;
CANIVET en JOLY-HURARD,100-101; OOMS, 500; SMITS,, 248.
HRJ.Gids, 4; CSM.RC, b.1; ENCJ.Er, 4.
75
onpartijdig is.566 Wanneer het Belgische Hof van Cassatie in 1996 onderzoeksrechter
CONNEROTTE van de zaak-DUTROUX haalde, overwoog het dat “de onpartijdigheid een
fundamentele regel is van de rechterlijke inrichting” en “dat zij samen met het beginsel van
de onafhankelijkheid van de rechters ten aanzien van de andere machten de grondslag is
van [...] elke democratische staat”.567 Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens,
daarin gevolgd door de Lidstaten en de codes, hanteert traditioneel de tweedeling
objectieve en subjectieve onpartijdigheid.568
99.
Bij de subjectieve of persoonlijke onpartijdigheid is de persoonlijke instelling of
overtuiging van de rechter die een onpartijdige behandeling verhindert aan de orde. Dit
slaat onder andere op de houding die de rechter aanneemt of uitlatingen die hij doet
tijdens de zitting.569 Zij wordt vermoed tot bewijs van het tegendeel.
100. De objectieve of structurele onpartijdigheid aan de andere kant betreft de
betrokkenheid van de rechter bij een (verwante) zaak of bij één van de partijen bij die
zaak. De rechter wiens onpartijdigheid door een rechtzoekende redelijkerwijs betwijfeld
kan worden, moet zich onthouden de zaak te behandelen. Zelfs iedere schijn kan
voldoende zijn om tot partijdigheid te besluiten (“justice must not only be done, but also
seen to be done”; supra 54, rn. 74).570 Met het arrest Hauschildt stelde het Hof dat deze
schijn van partijdigheid objectief gemotiveerd moet zijn.571 Er moeten aantoonbare
aanwijzingen zijn dat er sprake is van partijdigheid. De vrees van de rechtsonderhorige
moet objectief gerechtvaardigd worden. De rechter die reeds in een andere
hoedanigheid van dezelfde zaak kennis nam, zal slechts zelden deze toets doorstaan.572
101. Het EHRM erkende in het arrest Kyprianou dat de subjectieve onpartijdigheid
moeilijk te bewijzen is, waardoor het in het gros van de zaken te werk gaat vanuit de
566
567
568
569
570
571
572
Zie wel art. 111-5 COJ: “L'impartialité des juridictions judiciaires est garantie par les dispositions du
présent code et celles prévues par les dispositions particulières à certaines juridictions ainsi que par
les règles d'incompatibilité fixées par le statut de la magistrature.”
Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918.
Eerste keer uitdrukkelijk erkend in het arrest Piersack, §30. De BPJC hanteert dit onderscheid niet
met zoveel woorden, nu zij niet voortbouwt op de rechtspraak van het EHRM.
BAUW e.a., 75. Zo getuigt de raadsheer-voorzitter die de beschuldigde voor het hof van assisen tot
twee maal toe ‘pipo’ noemt niet van onpartijdigheid (Cass. 28 februari 2008, RW 2008-09, 237,
noot).
HRJ.Gids, 6; NVvR.Rc, 5. Zie VN.BPJC, kernwaarde ‘integriteit’.
EHRM 24 mei 1989, nr. 10486/83, Hauschildt/ Denemarken, §48.
NVvR.Rc, 5.
76
objectieve onpartijdigheid.573 Bovendien geeft het EHRM uitdrukkelijk te kennen dat er
geen waterdicht onderscheid bestaat tussen beide begrippen:
“However, there is no watertight division between the two notions since the conduct
of a judge may not only prompt objectively held misgivings as to impartiality from
the point of view of the external observer (objective test) but may also go to the
issue of his or her personal conviction (subjective test).”574
Volgens OOMS is het klassieke onderscheid tussen objectieve en subjectieve
onpartijdigheid daarom aan het vervagen, reeds voor het arrest Kyprianou en al
evenzeer in de rechtspraak van het Belgische Hof van Cassatie.575
De onpartijdigheid, de objectieve onpartijdigheid in het bijzonder, blijkt eveneens
sterk verwant met de onafhankelijkheid.576 Het Hof behandelde herhaaldelijk beide
begrippen samen.577 Ook met andere principes is dit nauw verbonden, zo bijvoorbeeld
de vereiste terughoudendheid578, nu dit in de essentie ligt van de rechterlijke functie. Er
bestaat niet alleen verwantschap tussen beide begrippen, er is ook sprake van
‘eenrichtingsverkeer’.580 Onpartijdigheid veronderstelt namelijk onafhankelijkheid.
Niettemin hanteren de codes nog steevast deze tweedeling.
B.
Wraking
102. Een belangrijk instrument om de onpartijdigheid, maar ook de onafhankelijkheid
te waarborgen, is de wraking, die openstaat voor iedere partij die twijfels heeft omtrent
573
574
575
576
577
578
580
EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §119 (“Although in some cases it
may be difficult to procure evidence with which to rebut the presumption, it must be remembered
that the requirement of objective impartiality provides a further important guarantee. […] In other
words, the Court has recognised the difficulty of establishing a breach of Article 6 on account of
subjective partiality and for this reason has in the vast majority of cases raising impartiality issues
focused on the objective test.”).
EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §119. Ook al eerder in EHRM 22
juni 1989, nr. 11179/84, Langborger/ Zweden, §32 en EHRM 29 april 1988, nr. 10328/83,
Belilos/ Zwitserland, §67 (“ordinary citizen”).
OOMS, 523. Zie ook J. LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIRIAR, Handboek gerechtelijk recht,
Antwerpen, Intersentia, 2012, 49 en, eerder (Nederland): SMITS,, 244.
M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht.
Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 474; OOMS, 524. Zie
eveneens, in de zaak-Fortis: Cass. 13 maart 2012, www.juridat.be.
Bv. EHRM 6 mei 2003, nr. 39343/98, 39651/98, 43147/98, 46664/99, Kleyn e.a./ Nederland,
§192: “The concepts of independence and objective impartiality are closely linked and the Court will
accordingly consider both issues together as they relate to the present case”.
EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §120.
Zie SMITS,, 244-246. Zie ook S. GUINCHARD, “Procès equitable”, Rev.pr.civ.Dalloz maart 2013, 65.
77
de onafhankelijkheid of onpartijdigheid van de rechter. De rechter die zelf vermoedt niet
onpartijdig of onafhankelijk te zijn, zal zich vooreerst spontaan van de zaak moeten
onthouden (‘verschoning’ of ‘abstention’).582 Dit wordt als een ethische regel
beschouwd583 en ook de codes brengen dit telkens in herinnering.584 De rechter is, zo
voegt de NVvR-rechterscode daaraan toe, in beginsel transparant naar partijen over de
reden van verschoning. Het Belgische en Franse recht gaan uit van een hele waslijst aan
wrakingsgronden, die overigens zeer sterk op mekaar lijken.585 In België586 en
Frankrijk587 wordt aangenomen dat het in principe om een limitatieve lijst gaat. Het
Franse Hof van Cassatie heeft evenwel gedaan wat het Belgische Hof nooit durfde. Met
een arrest van 28 april 1998 erkende het Hof dat de in de wet omschreven
wrakingsgronden niet noodzakelijk limitatief zijn, maar dat ook gronden die
rechtstreeks gebaseerd zijn op art. 6 EVRM in aanmerking kunnen komen.588 Het Franse
Hof van Cassatie neemt hierbij wel een restrictieve houding aan. In België werd daarom
met ingang van 2 oktober 2001 een nieuwe eerste grond ingevoerd.589 Voortaan kan de
rechter ook gewraakt worden “wegens wettige verdenking” (art. 828, 1° Ger.W.). Het
limitatieve karakter werd dus in beide landen enigszins doorbroken. Al vanaf 1994 gaat
de Nederlandse wet enkel uit van een open norm (art. 36 Rv).590, 591 Het EHRM voegt
daaraan toe dat wrakingsverzoeken wel zo moeten worden behandeld dat zij niet leiden
tot een verlamming van het gerecht of een overmatige vertraging in de
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
Art. 831 Ger.W.; art. 339 NCPC en art. L111-7 COJ; art. 40 Rv.
Is wijd verspreid in Europa: I. GIESEN, F. KRISTEN, L. ENNEKING, E. DE KEZEL, L. VAN LENT en P.
WILLEMSEN, De wrakingsprocedure. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot
herziening van de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 178.
HRJ.Gids, 4-5; CSM.Rc, c.20; NVvR.Rc, 5; VN.BPJC, 4; ENCJ.Er, 4.
Art. 828 Ger.W.; art. L731-1 COJ en art. 341, eerste lid NCPC io. art. L111-6 COJ. In België en
Frankrijk bestaat tevens onttrekking van de zaak, die het hele gerecht beoogt: art. 648-659 Ger.W.
resp. art. 356-364 NCPC.
Cass. 24 november 1994, Arr.Cass. 1994, 1016.
Art. 341, eerste lid NCPC (oud): “La récusation d'un juge n'est admise que pour les causes
déterminées par la loi” (gewijzigd in 2012).
Cass. fr. 28 april 1998, Bull. 1998, I, nr. 155.
Art. 4 wet van 10 juni 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek,
het Wetboek van strafvordering en het Wetboek der registratie-, hypotheek- en griffierechten,
inzake onttrekking en wraking, BS 22 september 2001.
“[...] op grond van feiten of omstandigheden waardoor de rechterlijke onpartijdigheid schade zou
kunnen lijden”. In 1990 had de Hoge Raad het limitatieve karakter van art. 30 (oud) Rv al opzij
geschoven.
Zie, voor rechtsvergelijkend onderzoek dienaangaande: I. GIESEN, F. KRISTEN, L. ENNEKING, E. DE
KEZEL, L. VAN LENT en P. WILLEMSEN, De wrakingsprocedure. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar
de mogelijkheden tot herziening van de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers,
2012, 178 p.
78
rechtsbedeling.592 De wrakingsprocedure zelf wordt echter niet gedekt door art. 6
EVRM, aangezien deze geen betrekking heeft op “het vaststellen van zijn burgerlijke
rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem
ingestelde vervolging”.
Het is dan maar de vraag of, nu alle landen zo’n open norm kennen, men naar de
codes teruggrijpt voor de verdere invulling bij de behandeling van een wrakingsverzoek.
Ondanks dat men in Nederland wel eens reikt naar de Leidraad onpartijdigheid (supra
47, rn. 62)593, lijkt dit in strijd met de ratio van de codes. Het gaat per slot van rekening
slechts om aanbevelingen. Net zoals miskenning van de principes uit de code niet
noodzakelijk tot een tuchtstraf zal leiden, zal ook een wrakingsverzoek in eerste
instantie onderzocht worden in het licht van de concrete omstandigheden.
De voorbije jaren merkte men in Frankrijk594 en Nederland595 op dat het aantal
wrakingsverzoeken explosief is toegenomen.596 Daarom stelde de Commissie Cabannes
voor om de wrakingsprocedure veeleisender te maken.597 In Nederland heeft de
wraking de voorbije jaren dan weer heel wat inkt doen vloeien, zowel door de
Rechtspraak als in de vakliteratuur (bv. supra 78, noot 591). Naast de Leidraden werd er
een landelijk wrakingsprotocol opgesteld, daarin gevolgd door de verschillende
rechtbanken, waarin de procedure nauwgezet wordt uitgewerkt.598 GIESEN et al. schoven
als één van de mogelijkheden naar voor om de wrakingsprocedure te versterken door
net een opsomming in te voeren van enkele wrakingsgronden, zoals men dat dus thans
in België en Frankrijk kent.599
592
593
594
595
596
597
598
599
EHRM 22 september 1994, nr. 13839/88, Debled/ België, §37.
Dit was ook duidelijk de bedoeling van deze leidraad (p. 3) en diverse verschoningscodes.
CANIVET en JOLY-HURARD,103-104.
Met wel 200% op vijf jaar tijd, tussen 2006 en 2011 (W. VAN ROSSUM, J. TIGCHELAAR en P. IPPEL,
Wraking bottom-up. Een empirisch onderzoek, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 26,
www.rechtspraak.nl).
Over België zijn er geen cijfers bekend. Dezelfde trend wordt sporadisch wel gesugereerd, bv. E.
BREWAEYS, “De onafhankelijke rechter: ni Dieu, ni maître”, Juristenkrant, afl. 249, 16 mei 2012, 16.
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 44.
Te consulteren op www.rechtspraak.nl.
I. GIESEN, F. KRISTEN, L. ENNEKING, E. DE KEZEL, L. VAN LENT en P. WILLEMSEN, De wrakingsprocedure.
Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot herziening van de Nederlandse
wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 105.
79
C.
Nevenfuncties
103. Bovendien bestaan er telkens ook een hele reeks onverenigbaarheden, functies
die niet te verenigen zijn met het rechterschap. Allereerst zijn er nevenfuncties die door
de wet verboden zijn, de eigenlijke ‘onverenigbaarheden’.600 Zo mag de rechter
bijvoorbeeld geen advocaat of notaris zijn.601 Daarnaast zijn er nevenfuncties die niet
expliciet door de wet verboden zijn, maar ongeoorloofd zijn omdat zij de onafhankelijk
en onpartijdigheid of het vertrouwen in het gerecht op het spel kunnen zetten. De
nevenfuncties worden in de codes steeds onder de onpartijdigheid behandeld.
104. In Nederland werd in 1997, een jaar na het IRM-rapport, een verplichte
registratie van nevenfuncties ingevoerd, met het oog het “bevorderen van openbaarheid
en transparantie”603 (art. 44 Wrra).604, 605 Toch drong de NVvR al met een advies van
1980, gevolgd door een aanbeveling van 1986, aan op een vrijwillige registratie. Het
systeem uit 1997, zo getuigde het verslag van de WODC uit 2000, bleek echter mank te
lopen.606 Dit leidde onder meer tot de Leidraad onpartijdigheid (2004), die aangevuld
door de Leidraad nevenfuncties (2009) en thans in de vorm van de Leidraad
onpartijdigheid en nevenfuncties in de rechtspraak (2014) ook na de NVvR-rechterscode
600
601
603
604
605
606
Art. 292 – 304, 308-309 Ger.W. en art. 1597 van het Belgisch Burgerlijk Wetboek; art. 8, 9 – 9-2
Osm; art. 44 Wrra.
Art. 293 Ger.W.; art. 9-1 Osm; art. 44.1 Wrra. In België en Nederland kent men wel de
‘plaatsvervangende rechter’ resp. ‘rechter-plaatsvervanger’.
O.m. wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met enkele
aanvullingen op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en
rechterlijke ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29
937, nr. 3, 3 (MvT).
In Frankrijk legt art. 12-2 Osm wel op dat men een dossier bijhoudt, maar de inhoud daarvan is,
luidens de tekst zelf, beperkt. Een nieuwe wet zou hoge magistraten wel verplichten, net zoals
reeds het geval is voor bepaalde ambtenaren, hun vermogensstaat aan te geven (infra 105, noot
793). België kent geen dergelijk register, hoewel daar sporadisch wel voor wordt gepleit (bv. B.
ALLEMEERSCH in P. LEFRANC, J. DECOKER, I. DE TANDT en F. EVERS, “Een deontologische code voor
magistraten: een noodzaak? Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent”, D&T 2012, (237) 243).
In zijn jaarverslagen van 2003 tot en met 2009 heeft het Hof van Cassatie de nevenactiviteiten van
zijn leden gepubliceerd, doch enkel voor het hele Hof en dus niet gepersonaliseerd. Zie ook p. 140
van het Regeerakkoord DI RUPO I: “Voor de magistraten komt er een systeem inzake aangifte van
mandaten zoals dat voor de parlementsleden.” Voordien had de heer LANDUYT reeds een
wetsvoorstel in die zin ingediend: wetsvoorstel tot wijziging, wat betreft de rechters en
ambtenaren van het openbaar ministerie, van de wet van 2 mei 1995 betreffende de verplichting
om een lijst van mandaten, ambten en beroepen, alsmede een vermogensaangifte in te dienen,
Parl.St. Kamer 2010, nr. 53K0042/001, thans hangende in de Kamer.
Ook het ENCJ.Er pleit in een afzonderlijke kernwaarde voor transparantie (p. 9-10).
BAUW e.a., 63; STEENBEEK, 88.
80
zijn waarde behoudt.607 Uitgangspunt is dat de rechter vrij is om nevenfuncties te
bekleden, tenzij de uitoefening daarvan schadelijk kan zijn voor de goede gang van
zaken in de rechtspraak of het in de Rechtspraak te stellen vertrouwen. 608 De
rechterlijke ambtenaren, zijnde magistraten en bepaalde andere gerechtelijke
mandatarissen609, moeten hun nevenbetrekkingen610 aan hun korpschef of bestuur,
naargelang hun functie, mededelen (art. 44, 5 io. art. 1, 2 Wrra).611 Deze worden
vervolgens opgenomen in het ‘register beroepsgegevens en nevenbetrekkingen van de
leden van de rechterlijke macht’, dat raadpleegbaar is via de portaalsite van de
Nederlandse Rechtspraak.612 Het verhaal van de nevenfuncties steekt vrijwel ieder jaar
in de Nederlandse media nog eens de kop op.
105. Op het gevaar van belangenverstrengeling af, kan de rechter dus niet iedere
functie uitoefenen.613 De rechter zal in België en Nederland in de eerste plaats zelf
uitmaken of de nevenfuncties die niet door de wet geviseerd worden, verenigbaar zijn
met zijn ambt.614 Ook bezoldigde nevenfuncties worden in Nederland niet a priori
afgeraden.615 Nevenfuncties kunnen immers ook een meerwaarde bieden, aangezien zij
de rechter helpen met beide benen in de wereld te staan.616 Een magistraat mag zich per
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
NVvR.Rc, 1 en 5. Zie ook B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M.
CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland,
Deventer, Kluwer, 2006, (485) 494-498.
Leidraad nevenfuncties, p. 6; cf. art. 46c, 2 Wrra. In eerste orde gaat de Nederlandse rechter dus
zelf na of een bepaalde nevenbetrekking aanvaardbaar is. In tweede orde is dit de taak van de
‘functionele autoriteit’, doorgaans de korpschef (art. 1, 2 io. art. 44, 6 Wrra; Kamerstukken II
2004/05, 29 937, nr. 3, 8 (MvT)).
Art. 1, b Wet RO.
Art. 44a, 1 Wrra: “de betrekkingen die rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in
opleiding [...] buiten hun ambt vervullen.”
Leidraad nevenfuncties, p. 18-19; NVv R.Rc, p. 5. Het uitoefenen van een functie die luidens de wet
onverenigbaar is met zijn ambt, vormt er uitdrukkelijk een afzonderlijke grond tot ontslag (art.
46l, 1, b Wrra).
Directe link: http://namenlijst.rechtspraak.nl.
Het WODC-rapport van 2002 staat nader stil bij de mogelijke problemen: M. TER VOERT en J.
KUPPENS, Schijn van partijdigheid rechters, Den Haag, WODC, 2002, 67 e.v.
HRJ.Gids, 6 (“door de wet toegelaten nevenfuncties”); NVvR.Rc, 5, met verwijzing naar de Leidraad
nevenfuncties en het register. De NVvR-rechterscode noemt ‘uitdrukkelijk’ de rechterplaatsvervanger, wat getuigt van de ervaringen uit het IRM-rapport (supra 1, rn. 2).
Leidraad nevenfuncties, p. 17.
Wat één van de voornaamste redenen was om, ondanks de hevige kritiek bij het publiek,
nevenfuncties niet volledig af te schaffen (Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke
ambtenaren in verband met enkele aanvullingen op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van
rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage,
Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3 (MvT)); Zie ook J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek
van rechters”, Trema 2005, (286) 292; M. STREKKENS, “Een transparant en onpartijdig rechter” in F.
81
slot van rekening niet terugtrekken in een ivoren toren.617 Nevenfuncties van zijn
partner of nauwe verwanten kunnen evenzeer zijn onpartijdigheid in het gedrang
brengen.618
Plaatst men de drie landen op een spectrum, komen Frankrijk en België als
striktste landen helemaal links te liggen. In Frankrijk geldt een principieel verbod op
enige nevenfunctie.619 Individuele afwijkingen kunnen eventueel worden toegelaten
voor onderwijsactiviteiten of activiteiten die geen afbreuk doen aan de waardigheid en
onafhankelijkheid van de rechter.620 Wetenschappelijke, literaire of artistieke
bezigheden komen hiervoor meteen in aanmerking.621 België kent in principe eveneens
een verbod, maar voor bepaalde functies kan een vrijstelling worden verleend.622 Een
criterium van de waardigheid en onafhankelijkheid om een eventuele uitzondering te
genieten, kent men er niet. Een maatstaf voor betrekkingen in de privésfeer (bv.
onbezoldigd voorzitter van een voetbalclub) treft men in geen van beide landen aan.
Nederland, met slechts enkele absolute verboden en een principiële toelaatbaarheid
voor het overige, komt dan helemaal rechts (supra 80, rn. 103).
D.
Politieke activiteit
106. Een volgend netelig punt betreft de mate waarin rechters zich mogen inlaten met
politieke activiteiten. Ook hier is het zeer duidelijk dat België en Frankrijk er een veel
strengere benadering op nahouden. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds
het lid zijn van een vereniging met politiek oogmerk, zoals bijvoorbeeld een politieke
partij, en anderzijds het daadwerkelijk opnemen van politieke functies.
107. Rechters hebben, net zoals iedere andere burger, recht op eigen gedachten,
vrijheid van vereniging en van meningsuiting (infra 105, rn. 133 e.v.), wat maakt dat ook
617
618
619
620
621
622
DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber
Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, (359) 362-363.
HRJ.Gids, 5; CSM.Rc, c.15; M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and
impartiality in light of the requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit
Leiden, 2004, 339 e.v. voor rechtspraak van het EHRM voor omstandigheden die niet in de codes
worden belicht.
NVvR.Rc, 5.
Art. 8, eerste lid Osm (“[...] l’exercice de toutes fonctions publiques et de toute autre activité
professionelle ou salarié”). Enkele bijzondere onverenigbaarheden (bv. advocaat, notaris,
gerechtsdeurwaarder,) worden in de volgende artikelen uitdrukkelijk vermeld. Zie CSM.Rc, b.6 en
b.7.
Art. 8, tweede lid Osm; CSM.Rc, c.15.
Art. 8, derde lid Osm; CSM.Rc, c.16.
Art. 292 e.v. Ger.W. Zie ook art. 155 Gw.
82
zij lid mogen zijn van een politieke vereniging.623 Dit is zelfs bevorderlijk opdat zij niet
vanuit een ivoren toren zouden oorelen en wordt ook door elke code duidelijk
erkend.624
Minstens opmerkelijk is het onderzoek dat de politieke voorkeur van de
Nederlandse rechters in kaart bracht.625 Uit een enquête van de NVvR en Vrij Nederland
onder de Nederlandse rechters blijkt dat meer dan de helft onder hen bij de laatste
verkiezingen voor de Tweede Kamer (2012) centrumlinks heeft gestemd, namelijk voor
de PvdA (27, 2 %) en D66 (29, 3%).626
108. Dit betekent evenwel niet dat de rechter zich bij de verkiezingen ook kandidaat
mag stellen voor een politiek ambt en dit vervolgens mag opnemen.627 Dit zou immers
vragen oproepen met betrekking tot de scheiding der machten en de onafhankelijkheid
van de rechter, te meer voor het vertrouwen in het gerecht. Daarom wordt dit
uitdrukkelijk door de Belgische628 en Franse629 wet verboden. Het EHRM aanvaardt dat
de Lidstaten in het belang van de neutraliteit beperkingen opleggen aan de politieke
activiteit van haar ambtenaren.630 De invulling van deze scheiding der machten heeft
men evenwel niet steeds even rechtlijnig ingevuld. Zo is de Belgische Jean RAIKEM, die in
de 19e eeuw onder meer tegelijkertijd minister van justitie en procureur-generaal bij het
hof van beroep van Luik was, een opmerkelijke ‘uitzondering’.631 Hoewel het
623
624
625
626
627
628
629
630
631
Concl. L. CORNIL, Cass. 15 maart 1951, Bull. 1951, (476) 481. (Een staatsraad bij de Raad van State
gaf systematisch cursussen om de militanten van een bepaalde politieke partij vertrouwd te
maken met de ideologie van deze partij). Zie H.L. BOTSON, “La magistrature et les libertés
constitutionnelles”, JT 1951, (97) 97.
HRJ.Gids, 6 en 11; CSM.Rc, a.21 e.v. (Strikt); NVvR.Rc, 5; ENCJ.Er,6. Cf. art. 43 Wrra (infra 104, noot
788).
Oudere cijfers te vinden L.E. DE GROOT-VAN LEEUWEN, “De samenstelling van de rechterlijke macht”
in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en
rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (59) 73.
H. LENSINK en M. HUSKEN, “De rechter is het zat”, Vrij Nederland 10 december 2013, www.vn.nl.
De Gids spreekt over de ruimere notie “actieve politieke propaganda’ (p. 6), waarvan men zich
afvraagt wat de draagwijdte daarvan is: “[i]s de aanwezigheid op de nieuwjaarsreceptie van een
politieke partij of op een partijcongres politieke propaganda?” (H. LAMON, “Een gecodeerde gids
voor magistraten”, Juristenkrant, afl. 253, 12 september 2012, (12) 13).
Art. 293 Ger.W.
Art. 9 Osm. Politieke mandaten die de rechter in de vijf jaar voor zijn benoeming heeft
uitgeoefend, beletten dat hij in dat ambtsgebied wordt aangesteld (vierde lid), net zoals de
politieke mandaten die zijn partner bekleedt (tweede lid). CSM.Rc, f.14: kan zich verkiesbaar
stellen binnen de grenzen van de wet en vermijdt in het openbaar, binnen zijn ambstgebied
politieke uitspraken die zijn taakuitoefening schade kunnen berokkenen.
EHRM 20 mei 1999, nr. 25390/94, Rekveny/ Hongarije, §41.
R. WARLOMONT, “Portraits du passé. Raikem”, JT 1964, (176) 176.
83
Nederlandse rechters wordt afgeraden lid te zijn van de Eerste of Tweede Kamer632, is
het hen niet absoluut verboden een politieke functie op te nemen.633 Er zijn danwel eens,
ook nu nog, rechters die beide betrekkingen combineren.634 Naar luid van de Wrra is de
functionele autoriteit635 zelfs verplicht, tenzij het belang van de dienst zich daartegen
verzet, de rechter in kwestie buitengewoon verlof te verlenen om de vergaderingen en
zittingen bij te wonen (art. 45, 1). Dit blijft, al is dit wel een marginaal fenomeen636, zeer
omstreden.637 Zo nam Ybo Buruma voor zijn aantreden als raadsheer bij de Hoge Raad
der Nederlanden afstand van de PvdA.638
109. Ook het EHRM toonde zich eerder wantrouwig ten aanzien van rechters die
politiek actief zijn. De zaak Holm handelde over een klacht tegen een auteur en uitgever,
verwant met de Zweedse Sociaal Democratisch Arbeiderspartij (SAP), die verzoeker in
verband brachten met een extreemrechtse organisatie. Een aanzienlijk deel van de
juryleden bleek evenwel actief lid te zijn van diezelfde SAP. Het Hof stelde vast dat de
nauwe band tussen de verdediging en deze juryleden twijfels over de onafhankelijkheid
en onpartijdigheid rechtvaardigde.639 Enkele jaren later, in Perna klaagde een journalist
die een kritisch beeld had geschetst van een parketmagistraat, bij het Europees Hof zijn
veroordeling aan voor laster. Het Hof overwoog dat “[b]y acting as a militant member of
a political party, of whatever tendency, a judicial officer imperils the image of impartiality
and independence that justice must always show at all times”.640, 641 Men kan zich dan ook
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
Leidraad nevenfuncties, p. 14. De code zelf raadt dan weer aan om geen enkele
volksvertegenwoordigende functie op te nemen (p. 5).
Dit is enkel verboden voor bepaalde functies: art. 57, 3 Nl.Gw (Verbod leden Hoge Raad en parket
bij Hoge Raad om in Staten-Generaal te zetelen), art. 15, 7 Wet RO (Lid gerechtsbestuur) en art.
35f Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren (Cumul met minister of staatssecretaris). De
Wet Incompatibiliteiten Staten-Generaal en Europees Parlement noemt de rechter niet.
P. DE BRUIN, “De (on)verenigbaarheid van het rechterschap en een politieke functie. (Oud-)
rechters-senatoren aan het woord”, Trema 2008, 142-147.
Art. 1, 2 Wrra.
H. LENSINK en M. HUSKEN, “De rechter is het zat”, Vrij Nederland 10 december 2013, www.vn.nl: 1, 1
% van de rechters gaf te kennen daarnaast een functie van politieke aard te bekleden.
E. BAUW, 75; BOVEND’EERT e.a. 31.
F. JENSMA, “Ybo Buruma geen lid meer van PvdA”, NRC Handelsblad 27 augustus 2011, www.nrc.nl.
EHRM 25 november 1993, nr. 14191/88, Holm/ Zweden, §32-33.
EHRM 25 juli 2007, nr. 48898/99, Perna/ Italië, §41. Een Turkse rechter die ervan beschuldigd
werd sympathieën te hebben voor de Koerdische, terroristische PKK, wat hij zelf ten stelligste
ontkende, en hiervoor tuchtrechtelijk gesanctioneerd werd, beriep zich met succes op zijn recht
op vrije meningsuiting (EHRM 31 januari 2008, nr. 38406/97, Albayrak/ Turkije).
Een rechter die zijn ambt tijdelijk onderbreekt om een politieke functie op te nemen, i.c. een hoge
functie binnen het Spaanse ministerie van Binnenlandse Zaken, om vervolgens terug te keren, kan
zijn onafhankelijkheid en onpartijdigheid in het gedrang brengen (EHRM 6 januari 2010, nr.
74181/01, Vera Fernández-Huidobro/ Spanje en CSM.Rc, b.8). Een assessor die als expert deel
84
afvragen hoe houdbaar het Nederlandse systeem is in het licht van de Straatsburgse
rechtspraak.642 De Franse wet voert dan ook een strenge discretieplicht in: “[t]oute
délibération politique est interdite au corps judiciaire” (art. 10 Osm; infra 104, rn. 132).
Over de loutere politieke overtuigingen toonde het EHRM zich inschikkelijker. Deze
rechtvaardigen op zich geen schijn van partijdigheid.643
E.
Persoonlijke relaties
110. Uit wat voorafging is het duidelijk dat ook persoonlijke relaties de
onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter in het gedrang kunnen brengen,
minstens een schijn van kunnen opleveren. Hoewel ook de rechter recht heeft op een
eigen privéleven, dient hij ervoor te zorgen dat zijn relaties zijn onafhankelijkheid en
onpartijdigheid niet bedreigen.644
De rechter zal zich dienen te onthouden wanneer bepaalde verwanten in een
zaak betrokken zijn (cf. supra 77, rn. 102).645 Zo kent het Belgisch Gerechtelijk Wetboek
in de art. 301 tot en met 304 een reeks oorzaken uit bloed-of aanverwantschap die eraan
in de weg staan dat de rechter van de zaak kennis zal nemen. Luidens art. 304 Ger.W.
moet de rechter, “op straffe van tuchtsanctie als naar recht, zich onthouden, indien hij
echtgenoot, bloed- of aanverwant in de rechte lijn of in de tweede graad in de zijlijn is van
de advocaat of van de gemachtigde van een der partijen”. Dit is een toepassing van het
algemeen rechtsbeginsel dat niemand rechter in eigen zaak kan zijn646, zoals dat ook
door het EHRM veelvuldig werd herkend647. Wanneer in een geding voor de Brusselse
correctionele rechtbank één van de beklaagden van advocaat veranderde en daarbij
642
643
644
645
646
647
uitmaakt van de rechtbank, maar tevens in het parlement zetelt, kan niet als partijdig beschouwd
worden, aangezien hij geen enkele band had met de wetgeving in het geding (EHRM 22 juni 2004,
nr. 47221/99, Pabla Ky/ Finland).
BAUW e.a., 74; M. KUIJER, “Schijn van partijdigheid: de resultaten van het WODC-rapport over
wraking, verschoning en nevenfuncties”, NJB 2002, (2089) 2093.
Bv. EHRM 28 januari 2003, nr. 58540, M.D.U./ Italië, 12; GwH 13 oktober 2009, nr. 195/2009,
B.7.2. Cf. Cass. fr. 24 juni 2004, nr. 02-14509, www.legifrance.gouv.fr (Het bestuur van de
vakvereniging waartoe de rechter behoort laat zich negatief uit over de politieke partij waarvan
verzoeker deel uitmaakt).
HRJ.Gids, 2 en 5; CSM.Rc, c.19; NVvR, p. 5; VN.BPJC, 5; ENCJ.Er, 5; N. FRICERO, “La Convention
européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel instrument de régulation de
l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces
états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 239.
NVvR.Rc, 5.
L. HUYBRECHTS, “Commentaar bij art. 304 Ger.W.”, in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., (OGR –
Afl. 92, 81) OGR – Afl. 92, 81.
Bv. EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §70-71: het Cypriotische hof van
assisen oordeelde zelf over ‘contempt of court’ door de beschuldigde aan haar adres .
85
koos voor de schoonbroer van de voorzitter, zag deze advocaat daar deontologisch geen
bezwaar in. Hij meende zelfs dat de rechter zich op grond van voormeld artikel moest
terugtrekken. Daarop werd in de Kamer een voorstel tot interpretatieve wet
neergelegd.648 Dit is wederom een markante illustratie van de dilemma’s en was wellicht
één van de redenen649 om deze regeling, samen met de wrakingsprocedure, in de Gids
nog eens in herinnering te brengen.650
648
649
650
Voorstel van interpretatieve wet betreffende artikel 304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St.
Kamer 2010-11, nr. 53-1416/001. Met de invoeging van een nieuw eerste punt in art. 828 Ger.W.
kan men betwijfelen wat nog het nut is van deze regeling (cf. Advies van de Hoge Raad voor de
Justitie betreffende het wetsontwerp ter vervanging van art. 304 van het Gerechtelijk Wetboek,
Parl.St. Senaat 2011-12, nr. 5 - 1291/2, 4).
Dit kwam al op zeer gelijkaardige wijze aan bod in het Judicial Ethics Report 2009-2010 van het
ENCJ.
HRJ.Gids, 3-4.
86
AFDELING IV. LOYAUTEIT
§1. Algemeen
111. Loyauteit (of loyaliteit) komt niet in alle codes even uitdrukkelijk aan bod. Toch
kunnen heel wat principes terug gebracht worden op een zekere vorm van trouw die
van de rechter verwacht wordt. Men kan een onderscheid maken tussen loyauteit aan
het recht aan de ene zijde en loyauteit als een interpersoneel gegeven aan de andere
zijde. Deze tweedeling leunt sterk aan bij de invulling die de Commissie Cabannes
hieraan gaf.651 Onder beide benaderingen is er een sterke band met de
onafhankelijkheid en onpartijdigheid. De Franse eedformule legt de rechter op zich te
gedragen als un “digne et loyal magistrat” (infra 127; cf. infra 104, rn. 132 voor de
bewoordingen van de algemene loyauteistplicht in Frankrijk).652
§2. Loyauteit aan het recht
112. Loyauteit aan het recht en de democratische principes waarop België, Frankrijk
en Nederland zijn gebouwd, is sterk verwant met de eed (supra 40, rn. 56; infra 127).653
De rechter houdt zich aan het recht, zowel de Grondwet en de beginselen die ten
grondslag liggen van het hele staatsbestel, als de rechtsregels die in een welbepaalde
zaak aan de orde zijn.654 Dit slaat evenzeer op internationale normen, zoals art. 6
EVRM655 en gaat eveneens op wanneer de rechter persoonlijk denkt dat de wet als
dusdanig onbillijk is.656. Bij het toepassen daarvan houdt hij rekening met wat er in de
samenleving leeft, weliswaar zonder onder de druk te staan de openbare opinie ter wille
651
652
653
654
655
656
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 20,.
CSM.Rc, e.3.
HRJ.Gids, 20; CSM.Rc, c.26 en e.3; ENCJ.Er, 12. Zowel de Gids als het Judicial Ethics Report 20092010 omschrijven loyauteit als een dubbele vereiste: enerzijds de verplichting om de hem
verleende bevoegdheden uit te oefenen en anderzijds het verbod deze te overschrijden.
HRJ.Gids, 20; CSM.Rc, C.34 en d.1 e.v. en art. 12 NCPC; NVvR.Rc, 3 en art. 11 Wet AB (“De regter
moet volgens de wet regt spreken: hij mag in geen geval de innerlijke waarde of billijkheid der wet
beoordeelen.”); ENCJ.Er, 3; N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de
l’Homme, un nouvel instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges
en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 231;
M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht.
Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 474; SMITS,, 247.
Lees zeker E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89,
(169) 170.
CSM.Rc, c.28 en d.2.
CSM.Rc, d.3 en d.5; art. 11 Wet AB; LONDERS en DE RIEMAECKER, 343.
87
te moeten zijn.657 In Frankrijk merkt men ‘légalité’ vaak aan als de belangrijkste
plicht.658 Het is immers de rechter die als bewaker van de individuele vrijheden659
rechtspreekt.660 Trouw aan het recht belet dat de rechter vervalt in willekeur en
bevordert dus rechtszekerheid en rechtsgelijkheid.661 De magistraat is dus de eerste om
zich aan het recht te houden, ook in zijn privéleven (cf. integriteit: infra 97, rn. 123).662
Met de zaak-OUTREAU in het achterhoofd werd in 2007 aan de omschrijving van de
tuchtfout in Frankrijk een tweede lid toegevoegd, dat thans luidt als volgt:663
“Constitue un des manquements aux devoirs de son état la violation grave et
délibérée par un magistrat d’une règle de procédure constituant une garantie
essentielle des droits des parties, constatée par une décision de justice devenue
définitive.”
113. Trouw aan de wet betekent evenwel niet dat de rechter, zoals reeds vermeld, een
slaaf is van de wet (supra 19, rn. 26). Hij dient de wet te interpreteren en een zekere
creatviteit zal hem, althans volgens de Gids, met eerbied voor rechtszekerheid daar niet
vreemd bij zijn.664 Luidens de NVvR-rechterscode “laat [de rechter] zich leiden door het recht
en zijn eigen geweten en gevoel voor rechtvaardigheid”, “is hij soms genoodzaakt de grenzen van
de wet op te zoeken om een rechtvaardige beslissing te nemen” en “heeft tot taak een
rechtvaardige beslissing te nemen ook wanneer strikte toepassing van het recht daaraan in de weg
lijkt te staan” (eigen onderlijning).665 Men erkent dat de rechter recht moet spreken aan de
657
658
659
660
661
662
663
664
665
CSM.Rc, d.17.
Bv. G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003,
(5) 11.
HRJ.Gids, 1; CSM.Rc, d.6 en art. 66, tweede lid Const. (“L'autorité judiciaire, gardienne de la liberté
individuelle, assure le respect de ce principe dans les conditions prévues par la loi.”); NVvR.Rc, 5. De
Franse Conseil Constitutionnel heeft meermaals deze bijzondere taak van de rechterlijke macht in
de verf gezet (zie CANIVET en JOLY-HURARD, 111).
CSM.Rc, d.4: “Le magistrat [...] ne peut [pas] renvoyer à d’autres (experts ...) la responsabilité de dire
le droit” (cf. art. 11, eerste lid Ger.W.).
CSM.Rc, d.3; ENCJ.Er, 1; CANIVET en JOLY-HURARD, 104; DE RIEMAECKER en LONDERS, 344. Cf.
BOVEND’EERT e.a., 12.
NVvR.Rc, 7; BOVENDE’EERT, 216. Bv. rechters die hun vrouw mishandelen (Antwerpen 30
september 1997, RW 1997-98, 749 (‘SM-rechter’); Rb. Zwolle 6 juni 2006, LJN AX6783) of een
doktersbriefje vervalsen om een bepaald geneesmiddel te bekomen (CSM 2 april 1999, nr. S103).
DE RIEMAECKER en LONDERS, 320-321 en 347 schuiven ‘onberispelijk privéleven’ als afzonderlijke
kapstok naar voren.
Supra 44, rn. 60 en noot 324-325.
HRJ.Gids, 19; ENCJ.Er, 11.
NVvR.Rc, 3 en 7. Wat in verband wordt gebracht met de wetgever die niet steeds bijbeent met de
maatschappelijke evolutie en die taak naar de rechter doorschuift, bv. abortuszaken in de jaren
’60 en ’70 voor de Hoge Raad (M.M. STEENBEEK in B. ALLEMEERSCH in P. LEFRANC, J. DECOKER, I. DE
88
hand van de door de wetgever gestelde wetten, maar bij de interpretatie en invulling
daarvan toch een zekere vrijheid geniet.666 Toch stootte de wel zeer vrije invulling van
de Nederlandse code op enige kritiek. Deze zou té veel inzetten op de persoonlijke
invulling van de rechter667 en, nog kritischer, zou hem de bevoegdheid geven om
democratisch vatsgestelde regels terzijde te schuiven668. Neigt dit dus niet te veel naar
een “gouvernement des juges”? MACKOR betreurt het daarom dat de NVvR-rechterscode
geen melding maakt van een afzonderlijke kernwaarde ‘gebondenheid aan de wet’669,
zoals in de Belgische (‘loyauteit’) en Franse (‘légalité’) code is voorzien, en een meer op
rechtsregels gebaseerde benadering. De Recueil schuift echter duidelijk de voorrang van
de wet naar voor (“le magistrat affirme la prééminence du droit”) en maakt geen gewag
van enige creativiteit.670
Deze creativiteit mag hem evenwel niet zo ver brengen dat hij zich op het terrein
van de wetgever begeeft. De rechters mogen in de zaken die aan hun oordeel
onderworpen zijn namelijk geen uitspraak doen bij wege van algemene en als regel
geldende beschikking.671,
672
Dit beginsel dateert uit de revolutionaire periode, als
reactie op enkele uitwassen uit het Ancien Régime. De ratio legis is terug te brengen tot
de scheiding der machten, volgens hetwelk de taakverdeling tussen de drie
staatsmachten duidelijk afgebakend zou moeten zijn.
Anderzijds is de rechter wel verplicht recht te spreken. Hij mag niet weigeren
recht te spreken674, ook al is de wet in strijd met zijn overtuigingen (supra 35, rn. 47).675
Een rechter kan bijvoorbeeld niet, hoewel het Hof van Cassatie in casu geen
666
667
668
669
670
671
672
674
675
TANDT en F. EVERS, “Een deontologische code voor magistraten: een noodzaak? Verslag debatavond
26 maart 2012 in Gent”, D&T 2012, (237) 249).
Cf. SMITS,, 247.
J. SOEHARNO, “Kernwaarden: nuttig of nonsens?”, RM Themis 2014, (3) 5.
A.R. MACKOR, “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-rechterscode”, Trema 2013, (61) 62-64.
A.R. MACKOR, “Rechterlijke macht: geschraagd of ondermijnd door kernwaarden?”, RM Themis
2014, (6) 8. Haalt daarbij het voorbeeld aan van de rechtbank die, omdat het “in het onderhavige
geval niet uit te leggen [valt] aan de samenleving” en bijgevolg volledig conform de Rechterscode,
een loopje neemt me de samenloopregeling in strafzaken (Rb. Amsterdam 14 oktober 2011, LJN
BT7651). Het vonnis werd uiteindelijk door de Hoge Raad vernietigd (HR 19 februari 2013, LJN
BX9407).
CSM.Rc, xiv.
Art. 6 Ger.W.; art. 5 Cc.; art. 12 Wet AB.
CSM.Rc, d.5: “S’il appartient au magistrate d’interpréter la loi, il ne peut se substituer au
législateur.”
Art. 5 Ger.W.; art. 4 Cc.; art. 13 Wet AB en art. 26 Rv.
CSM.Rc, d.5.
89
rechtsweigering vaststelde, een beklaagde vrijspreken omdat er volgens hem toch
straffeloosheid heerst.676
§3. Loyauteit ten aanzien van personen
114. Recht spreken is mensenwerk.677 Zowel een correcte bejegening tussen de
magistraten onderling als van de justitiabele is dan ook van onontbeerlijk belang om de
goede werking (intern) en het vertrouwen in justitie (extern) te waarborgen. Het is een
begrip dat de voorbije jaren in het procesrecht, tenminste in België, heel wat aandacht
heeft gekregen.678
A.
Verhouding zetel-parket
115. De Belgische en Franse codes hechten belang aan de bijzondere relatie tussen de
magistraten van de zetel en deze van het parket. Beiden richten zich ook tot de
parketmagistraten.679 Zoals reeds gezegd, kreeg het Nederlandse openbaar ministerie in
2000 haar eigen Gedragscode (supra 9, rn. 11). Dit hoefde natuurlijk niet te beletten dat
ook in de NVvR-rechterscode aandacht uit ging naar de verhouding tussen rechters en
openbaar ministerie.
De Gids en Recueil wijzen vooreerst op de eigenheden in het statuut van de
magistraat bij het parket. Zo erkennen zij de hiërarchische structuur680, het
injunctierecht
van
de
minister
van
justitie681
en
de
bijzondere
taak
als
vertegenwoordiger van het openbaar belang682.
116. De magistraten van de zetel en van het parket delen doorgaans dezelfde
gebouwen, wat maakt dat regelmatige contacten dagelijkse kost zijn.683 Toch behoren zij
676
677
678
679
680
681
682
683
Cass. 22 februari 2011, www.juridat.be (‘GPS-vonnis’).
HRJ.Gids, 21.
Bv. M.-T. CAUPAIN en E. LEROY, “La loyauté: un modèle pour un petit supplément d’âme” in J. VAN
COMPERNOLLE (ed.), Mélanges Jacques van Compernolle, Brussel, Bruylant, 2004, 67-112. Het Hof
van Cassatie kent loyauteit wel niet de waarde van een algemeen rechtsbeginsel toe (Cass. 5
maart 2002, www.juridat.be).
HRJ.Gids, x; CSM.Rc, xiv.
HRJ.Gids, 3.
HRJ.Gids, 2-3; CSM.Rc, a.19.
CSM.Rc, e.5 en f.6.
CSM.Rc, a.17.
90
ten allen tijde mekaars onafhankelijkheid te eerbiedigen.684 Zij dienen erover te waken
dat, ondanks de vele gelijkenissen, bij de burgers geen verwarring kan ontstaan omtrent
beide taken en hun onderlinge onafhankelijkheid.685 De rechter heeft bovendien, net
zoals wat geldt ten aanzien van de partijen, oor voor wat de parketmagistraat
verkondigt en getuigt van een beheerste en geduldige houding.686
B.
Collegialiteit
117. De unus-rechtspraak mag dan wel een wijdverspreid fenomeen zijn, rechters
zullen ook in de onderlinge contacten de nodige zorg aan de dag leggen.687 Collegialiteit
is hen daarbij niet vreemd.688 Ook in collegiale kamers getuigt de rechter van de nodige
eerbied en luisterbereidheid, dit alles overeenkomstig de regels uit het procesrecht.689
Hij legt zich neer bij de beslissing van de meerderheid.691
118. De rechter komt in principe zelf tot zijn beslissing en enkel hij draagt
verantwoordelijkheid. Toch lijkt eventueel overleg met collega-magistraten, buiten het
beraad in een collegiale kamer, niet uitgesloten.692 Het beroepsgeheim belet niet dat
rechters over abstracte rechtsvragen met mekaar van gedachten wisselen.693 In het oog
van de Fortisstorm kwam in België de precaire balans tussen overleg onder rechters en
het beroepsgeheim ter sprake. Het Brusselse hof van beroep werd in een
kortgedingprocedure gevat met het verzoek de debatten te heropenen. Raadsheer
Christine SCHURMANS – de namen zijn ondertussen via de media genoegzaam bekend –
werd belast met de opmaak van het ontwerparrest. Zij kon zich echter niet verzoenen
met de richting die de voorzitter en haar collega-raadsheer, Paul BLONDEEL en Mireille
684
685
686
687
688
689
691
692
693
HRJ.Gids, 3, ook bij het uitoefenen van zijn toezichtsbevoegdheid over de hoven en rechtbanken
(ex art. 140, 399, 788, 1088-1089 Ger.W.) zorgt het openbaar ministerie dat hun
onafhankelijkheid en onpartijdigheid wordt gerespecteerd; CSM.Rc, a.17.
HRJ.Gids, 5; CSM.Rc, c.36.
HRJ.Gids, 15; CSM.Rc, e.1 en e.16.
HRJ.Gids, 15 en 18; CSM.Rc, c.27 en c.36; ENCJ.Er, 8 en 14.
DE RIEMAECKER en LONDERS, 342.
HRJ.Gids, 16; CSM.e.16.
HRJ.Gids, 16; art. 449 NCPC. Niet in art. 7 Wet RO, dat het beraad behandelt.
HRJ.Gids, 12; NVvR.Rc, (4 en) 6. Met betrekking tot rechterlijke samenwerking bestaan er in
Nederland, zoals reeds aangehaald, ook rechtersregelingen (supra 20, rn. 141; cf. NVvR.Rc, 4). Net
zoals in de Nederlandse doctrine geeft de NVvR-rechterscode ook geregeld het belang van het
bewaren van rechtseenheid aan.
Zie G. ROMMEL, “Spreken en rechtspreken. Kanttekening bij het rechterlijk beroepsgeheim”, RW
2012-13, (1477) 1478 en B. ALLEMEERSCH en E. VANDENSANDE, “Antwoord op «Kanttekening bij het
rechterlijk beroepsgeheim»”, RW 2012-13, (1678) 1678.
91
SALMON, wensten uit te gaan. Ter ‘taalkundige controle’ zond zij vervolgens het ontwerp,
vergezeld van het e-mailbericht van voorzitter BLONDEEL, naar een gewezen collega,
Nicole DIAMANT, voormalig ondervoorzitter van de rechtbank van koophandel te Brussel.
SCHURMANS en consoorten werden op beschuldiging van, onder meer, schending van het
beroepsgeheim verwezen naar het hof van beroep van Gent, dat zetelt in de procedure
voorrecht van rechtsmacht.694 Het hof oordeelde dat een rechter weliswaar collega’s
mag contacteren om op abstracte wijze van gedachten te wisselen over rechtskwesties,
zelfs wanneer die zich in een concrete zaak stellen. De rechter moet er wel op toezien
dat hij geen elementen vrijgeeft die vallen onder het beroepsgeheim. SCHURMANS wordt
uiteindelijk veroordeeld voor schending van het beroepsgeheim.695 De door haar
ingestelde voorziening in cassatie werd verworpen. Allereerst geeft het Hof van Cassatie
aan dat ook ontwerparresten onder het beroepsgeheim vallen. Het Hof vervolgt dat
“[h]ij die tot het beroepsgeheim is gehouden, [...] artikel 458 Strafwetboek niet
[overtreedt] indien hij onder het beroepsgeheim vallende informatie meedeelt aan
anderen die optreden met eenzelfde doelstelling en ten aanzien van dezelfde oprachtgever
en die mededeling bovendien noodzakelijk en pertinent is voor de opdracht van de
geheimhouder”. Het bestaan van een gedeeld of toevertrouwd beroepsgeheim wordt dus
erkend, maar de overdracht van gegevens aan Nicole DIAMANT was niet noodzakelijk,
aldus het Hof van Cassatie.696 Een iets beknoptere omschrijving treft men nu ook in de
Gids.697
Eén jaar later, in de al even ophefmakende zaak DE TANDT, besliste het hof van
beroep te Brussel dat “[d]e rechter behandelt zijn dossiers persoonlijk of in collegiaal
verband. Hij kan ter voorbereiding van het beraad een beroep doen op medewerkers die
aan zijn rechtscollege verbonden zijn en die daarvoor dan onder zijn rechtstreeks toezicht
staan, zoals een referendaris. Bespreking of mededeling van voorbereidende geschriften of
ontwerpen van vonnissen of arresten aan andere magistraten, van het eigen of van andere,
694
695
696
697
Art. 479 e.v. van het Wetboek van Strafvordering, BS 27 november 1808.
Gent 14 september 2011, www.juridat.be.
Cass. 13 maart 2012, www.juridat.be. Zie ook HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Verslag over het
bijzonder onderzoek naar de werking van de rechterlijke orde naar aanleiding van de zaak Fortis,
16 december 2009, 68 p., www.csj.be.
HRJ.Gids, 12.
92
lagere of hogere rechtscolleges, zelfs met de bedoeling een ontwerp taalkundig te laten
nalezen, maakt een schending uit van het beroepsgeheim”.698
De Franse Recueil maakt duidelijk dat “[d]ès qu’ils pressent que des influences ou
pressions, quelles que soient leurs origines, peuvent être exercées contre lui, le magistrat
recourt à la collegiallité, chaque fois qu’elle est procéduralement possible”.699 Wanneer de
rechter druk ondervindt, zoals in de Fortiszaak, hoort hij terug te vallen op de
collegialiteit. De Belgische Gids reikt desgevallend geen oplossingen aan, maar niets
belet hem bij de Hoge Raad voor de Justitie een klacht in te dienen (art. 259bis-15
Ger.W.).700
C.
Partijen, advocaten en gerechtspersoneel
119. Van rechters wordt verwacht dat zij ten aanzien van partijen en diens advocaten
de nodige luisterbereidheid, aandacht en eerbied aan de dag leggen.701 Zij verzekeren
bovendien dat deze waarden ter zitting door allen nageleefd worden.702 In de Franse
Code de procédure civile leest men dat “[le juge] a mission de veiller au déroulement loyal
de la procédure [...]” (art. 763, tweede lid).
Magistraten zijn bovendien goede communicatoren en drukken zich doordacht,
begrijpelijk en respectvol uit, zo ook in de motivering van hun beslissingen.703 Het
intitiatief van de politierechtbank te Halle, ‘Recht op uitleg’, om het weinig toegankelijke
en doorgaans met enig onbegrip onthaalde juridisch jargon in de uitspraken te
doorbreken en ieder vonnis vergezeld te laten gaan van een folder die de verschillende
begrippen verduidelijkt, werd dan ook alom hartelijk onthaald.704 Dit zou de waardering
bij de burgers moeten bevorderen. Indrukken die men bij rechtsonderhorige nalaat
698
699
700
701
702
703
704
Brussel 21 januari 2013, RW 2013-14, 909.
CSM.Rc, a.13 en, zeer vergelijkbaar, c.31: trekken naar hun korpschef in dergelijke
omstandigheden.
Zie M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT
2013, (297) 303.
HRJ.Gids, 10, 15, 17 en 23; CSM.Rc, e..5, e.9, e.12 en e.16; NVvR.Rc, 6 en 7; VN.BPJC, 7; ENCJ.Er, 3,
7-8, 12 en 14; CANIVET en JOLY-HURAD, 117-118; DE RIEMAECKER en LONDERS, 341; B. SLUITERS, “De rol
van de rechter op de zitting”, Trema 2000, (468) 468.
HRJ.Gids, 15 en 16; CSM.Rc, e.4; ENCJ.Er, 8.
HRJ.Gids, 23; CSM.Rc, e.15; NVvR.Rc, 6; ENCJ.Er, 14; CANIVET en JOLY-HURAD, 117; F. EVERS,
“Magistraten en advocaten moeten blazoen oppoetsen”, Juristenkrant, afl. 129, 10 mei 2006, 2;
H.F.M. HOFHUIS, “«De rechter spreekt door zijn vonnis»”, TCR 2013, (71) 75.
Bv. N. GEERAERTS, “Politierechtbank Halle vertaalt juridisch taaltje voor burgers”, De Morgen 6 juni
2012, www.demorgen.be.
93
kunnen immers nefast zijn voor zijn perceptie van justitie.705 De inspanningen in België
werden ook in onze buurlanden met argusogen gadegeslagen.706 In Nederland werd op
initiatief van de Raad voor de Rechtspraak de kwaliteit van vonnissen onderzocht, zowel
in straf-(‘Promis I en II’) als burgerlijke zaken (‘Pilot toetsing vonnissen’). Ook de Hoge
Raad overwoog dat “de rechter voldoende inzicht in zijn gedachten [dient] te geven”.707
Zij onthouden zich van ongepaste uitdrukkingen en houdingen (cf. supra 76, noot
569).708 Het idee van de rechter als ‘sfinx’ daarentegen lijkt minstens in Nederland met
het arrest van de Hoge Raad 9 januari 2001 op de helling te staan. De voozitter wenste
de getuige veel sterkte toe en erkende de moeilijke stappen die zij had moeten zetten,
waarop de Raad niet tot partijdigheid oordeelde.710,
711
Uitzonderlijk komt ongepast
woordgebruik ook voor in het vonnis zelf. Zo hanteerde een Franse rechter de volgende
woorden over een verhuurster: “la piètre dimension de la défenderesse qui voudrait
rivaliser avec les plus grands escrocs, ce qui ne constitue nullement un but louable en soi
sauf pour certains personnages pétris de malhonnêteté comme ici Mme X” en “les
agissements frauduleux ou crapuleux perpétrés par elle nécessitant la mise en oeuvre
d'investigations de nature à la neutraliser définitivement”.713 De rechter die één van de
partijen als “chicanier” (vitterig) omschrijft, kan dan weer niet partijdig worden
geacht.714 De Gids erkent vervolgens dat ook hier, met de vereiste onpartijdigheid in het
achterhoofd, een moeilijk evenwicht kan voorliggen.715 Het gedrag van de rechter kan
inderdaad soms vragen doen rijzen, maar EHRM bekijkt de procedure telkens in haar
totaliteit.716
705
706
707
708
710
711
713
714
715
716
DE RIEMAECKER en LONDERS, 342.
Bv. D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil
Dalloz, 2008, (1634) 4.
HR 13 maart 2013, LJN BY8279.
HRJ.Gids, 15 en 23; CSM.Rc, e.2.
HR 9 januari 2001, LJN AA9369.
Zie, voor meer: BOVEND’EERT e.a., 40.
Cass. fr. 14 september 2006, nr. 04-20524, www.legifrance.gouv.fr, stelde een schending van de
onpartijdigheid vast. Zie F. BÉRENGER, “À propos du devoir de délicatesse et d’impartialité du juge”,
AJDI 2006, 932 e.v.
EHRM 26 april 2011, nr. 31351/06, Steulet/ Zwitserland, §44.
HRJ.Gids, 23.
M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the
requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 437.
94
120. Rechters behandelen partijen op gelijke wijze, wat rechtstreeks voortvloeit uit
art. 6 EVRM.718 Zowel de Gids, de Bangalore Principles als het Judicial Ethics Report 20092010 reiken ‘gelijkheid’ of ‘gelijke behandeling’ aan als een afzonderlijk principe.719 In
onze contreien lijkt daar toch minder nood aan, nu gelijkheid en non-discriminatie
stevig verankerd zijn in het EVRM (art. 14), de grondwet en de wet.720 In de Recueil en
de NVvR-rechterscode worden zij daarom slechts beschouwd als een onderdeel van de
onafhankelijkheid en onpartijdigheid respectievelijk enkel onpartijdigheid. Rechters
passen dus het recht toe zonder enige discriminatie en brengen enkel relevante
elementen in rekening (cf. loyauteit aan het recht: supra 87, rn. 112).721 Hoewel het in
casu om een parketmagistraat ging, is de volgende uitspraak een treffende illustratie van
puur racisme: “un gitan qui a avalé l’agneau dont on voit la queue sortir par la bouche
vous soutiendra encore qu’il ne l’a pas avalé”722
121. Voorts dient de rechter de nodige zorg te besteden aan de behandeling van de
hem toegewezen zaken.724 Hij geeft blijk van ijver en tracht de verschillende zaken, de
specifieke omstandigheden van iedere zaak in acht genomen, binnen een redelijke
termijn af te handelen.725 Het voorbeeld van de Belgische ‘schildpadrechter’ is helemaal
geen nastrevenswaardig ideaal.726 De rechter tracht verder de verplichtingen van de
betrokkenen in de mate van het mogelijke in rekening te brengen.727
Nevenfuncties kunnen niet enkel de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de
rechter in gedrang brengen (supra 80, rn. 103), zij leggen mogelijks ook een zware last
718
719
720
721
722
724
725
726
727
HRJ.Gids, 17; CSM.Rc, c.38; NVvR.Rc, 4; N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des
droits de l’Homme, un nouvel instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.),
Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004,
(229) 235; De Riemaecker en Londers,344.
HRJ.Gids, 17; VN.BPJC, 6-7; ENCJ.Er, 8.
Bauw e.a., 92.
HRJ.Gids, 17; VN.BPJC, 6; DE RIEMAECKER en LONDERS, 320.
CSM 27 januari 2006, nr. P052.
NVvR.Rc, 6; VN.BPJC, 7; X. G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”,
Esprit november 2003, (5) 13; DE RIEMAECKER en LONDERS, 320 en 341.
HRJ.Gids, 14 en 18; CSM.Rc, a.15 en d.22 e.v. (I.h.b. d.26: “Le respect, par le magistrat, de son
obligation de diligence, conditionne la confiance du justiciable et évite le resique, pour l’État, d’une
action en indemnité contre lui”); NVvR.Rc, 4 (“en zorgt er tegelijkertijd voor dat dit geen afbreuk
doet aan de inhoudelijke kwaliteit van zijn beslissingen”) en 6; ENCJ.Er, 7 en 14; N. FRICERO, “La
Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel instrument de
régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La
procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 234-235; DE RIEMAECKER en
LONDERS, 325. In Frankrijk is dit in bijna de helft van de tuchtvervolgingen de aanleiding.
Cass. 24 november 2009, www.juridat.be.
HRJ.Gids, 16; ENCJ.Er, 8.
95
op wat zijn hoofdtaak zou moeten zijn, rechtspreken, of op zijn collega’s.728 Zijn tijd
hoort hij voornamelijk te besteden aan zijn rechterlijke taak.729
122. De rechter maakt deel uit van een organisatie. Naast de magistraten van het
parket en de collega-rechters, weet de rechter ook vlot om te gaan met de medewerkers
van het gerecht, zoals griffiers, gerechtspersoneel en eventuele magistraten in
opleiding.730
728
729
730
CANIVET en JOLY-HURARD, 123; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005,
(286) 292; M. STREKKENS, “Een transparant en onpartijdig rechter” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J.
ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts,
Antwerpen, Intersentia, 2010, (359) 363.
HRJ.Gids, 14; VN.BPJC, 7; CSM.Rc, c.14; ENCJ.Er, 3.
HRJ.Gids, 10 (“hoffelijkheid en intellectuele eerlijkheid”), 15 en 18; CSM.Rc, e.7 e.1; NVvR.Rc, 6;
ENCJ.Er, 3, 8, 9 en 12. Cf. VN.BPJC, 7.
96
AFDELING V. INTEGRITEIT
§1. Algemeen
123. De verschillende codes schuiven ook steeds de kernwaarde integriteit naar voor.
Dit mag echter geenszins verward worden met de Nederlandse tendens om integriteit
steeds meer centraal te plaatsen (supra 27, rn. 34). In de eerste paragraaf wordt
stilgestaan bij het begrip ‘integriteit’ zoals het telkens in de codes aan bod komt, ook in
de NVvR-rechterscode. Daarop krijgt ook de Nederlandse invulling de nodige aandacht,
zowel om duidelijk het verschil te schetsen met de benadering in de codes als om de
mogelijke invloed hiervan op de opvattingen over ‘beroepsethiek’ vast te leggen.
§2. Als een kernwaarde
124. De Judicial Integrity Group van de United Nations Office for Drug Control and
Crime Prevention (UNODC) werd aanvankelijk ingericht als reactie op de bezorgdheid
die in enkele landen ontstond omtrent corruptie bij rechters (supra 67, rn. 89). Niet
onterecht overigens, zo blijkt uit de cijfers van Transparency International, dat jaarlijks
de ‘corruptie perceptie index’ publiceert voor een hele reeks landen.731 Ook uit deze
onderzoeken volgt dat het gedrag van rechtbankpersoneel sterk kan wegen op het
vertrouwen in het gerecht (cf. supra 56, rn. 76). In die zin is integriteit dus sterk verwant
met, maar niet beperkt tot, corruptie.732 In de oorspronkelijke versie, de Bangalore Draft
Code of Judicial Conduct, zouden niet onafhankelijkheid, maar ‘integrity’ en ‘propriety’
(fatsoen), telkens twee persoonlijke eigenschappen, de eerste kernwaarden vormen.
VRIEZE merkt op dat het bij integriteit de innerlijke eigenschappen van de rechter betreft,
van waaruit ook de onpartijdigheid zou moeten bloeien. Onafhankelijkheid is, zoals
sommigen betogen733, slechts een middel tot het doel, onpartijdigheid, en zou dan in een
731
732
733
Te raadplegen op: http://archive.transparency.org. Ook de Group of States against corruption
(GRECO) van de Raad van Europa publiceert op regelmatige basis rapporten hieromtrent. Zie ook
BAUW e.a., 89; SOEHARNO 2011, 9-11.
Ook Van Dale maakt de link met corruptie.
Bv. SMITS, 244 en 246.
97
code pas later moeten volgen.734 De oorspronkelijke volgorde ”was dan ook nog zo gek
niet”, zo stelt VRIEZE.735
De principes ‘integrity’ en ‘propriety’ uit de Bangalore Principles worden hier
allebei ondergebracht onder integriteit. Verschillende van de plichten kwamen evenwel
reeds aan bod onder ‘onafhankelijkheid’, ‘onpartijdigheid’ en ‘loyauteit’. Anderen sluiten
dan weer aan bij wat onder ‘terughoudendheid’ zal worden behandeld. In België en
Frankrijk kreeg integriteit op zichzelf vóór de codes weinig tot geen aandacht. Men kan
integriteit in verband brengen met de vereiste waardigheid van het ambt, zoals deze
telkens in de tuchtfout aan bod komt (supra 43, rn. 59).737 Meer nog dan onder de
andere kernwaarden wordt hier heel wat belang gehecht aan de gedragingen van de
rechter in zijn privéleven738 en de mogelijkheid dat niet integer gedrag een zware
hypotheek kan leggen op het vertrouwen in justitie739.740 Niet integer gedrag van één
rechter zal al snel getransponeerd worden naar de gehele beroepsgroep. Het is
aangeraden dat de rechter deelneemt aan het maatschappelijk leven, doch hij zal er
steeds over waken dat dit geen afbreuk kan doen aan het vertrouwen in hem en het
gerecht.741
125. De codes vatten integriteit telkens op als een persoonlijke kwaliteit waaruit
welbepaalde gedragsregels kunnen worden afgeleid.742 Wat ‘integer zijn’ zelf inhoudt,
wordt niet nader toegelicht. Men houdt het bij deze gedragsregels. Zoals BAUW et al.
ondervinden, heeft iedereen immers een eigen opvatting van wat ‘integer zijn’ inhoudt.
Dit wordt onder meer beïnvloedt door culturele achtergrond, opvoeding edm.743 Een
734
735
737
738
739
740
741
742
743
G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”,Trema 2005, (195)
197.
De NVvR-rechterscode geeft wel te kennen dat dit “een essentiële voorwaarde voor de vormgeving
van de overige kernwaarden [is]” (p. 7). Een gelijkaardige formulering treft men ook aan in de
BPJC (p. 4).
BAUW e.a., 91; COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 21 en VN.BPJC, 5.
In de Belgische Gids en het Judicial Ethics Report 2009-2010 is dit zelfs naast rechtschapenheid één
van de twee plichten die uit integriteit wordt afgeleid (p. 8-9 resp. 3). In de Recueil haalt men dit
meteen onder deze noemer aan (c.1). Uit ‘integriteit’ worden daarin rechtschapenheid en
loyauteit gedistilleerd.
HRJ.Gids, 8 en 9; CSM.Rc, c.1; NVvR.Rc, 8; ENCJ.Er, 3.
HRJ.Gids, 8 en 9; CSM.Rc, c.1 en c.2; ENCJ.Er, 4.
BAUW e.a., 90.
HRJ.Gids, 9; ENCJ.Er, 5.
HRJ.Gids, 8.
BAUW e.a., 89.
98
uniforme definitie wordt dus heel moeilijk, zeker op internationaal niveau, omdat het
moeilijker wordt een communis opinio vast te leggen.
126. De rechter neemt geen geschenken of voordelen aan voor zichzelf of iemand uit
zijn naaste omgeving.744 Hij laat zich dus niet omkopen, wat in België, Frankrijk en
Nederland zelfs strafbaar is gesteld (‘passieve omkoping’; supra 34, noot 253). Dit is als
het ware het archetype van corruptie en vormt bovendien luidens het Belgisch
Gerechtelijk Wetboek en de Franse Code d’organisation judiciaire uitdrukkelijk een
grond tot wraking (art. 828, 11° resp. art. L.111-6, eerste lid, 2°). Hij poogt verder noch
voor zichzelf of een naaste voordelen te bekomen745, noch om via inmenging
bijvoorbeeld een bevordering te bekomen.746 Een Nederlandse rechter-commissaris die
via een officier van justitie informatie uit het strafdossier van de vriend van de dochter
van kennissen inkijkt, om na te gaan of er sprake is van “loverboyproblematiek”, werd
dan ook strafrechtelijk veroordeeld, omdat de rechter in strijd heeft gehandeld met zijn
ambtsplichten en zo schade aan het vertrouwen in het ambt van rechter toebracht.747 De
rechter laat zich verder niet in met favoritisme748, zo meer bij de aanstelling van
gerechtelijke mandatarissen.749 Wanneer de rechter tot slot bij een van zijn collega’s niet
integer gedrag vaststelt, verwacht de Nederlandse NVvR-rechterscode dat hij zijn collega
daar op aanspreekt.752
Kortom, de rechter kan geen twee heren tegelijkertijd dienen753, enerzijds het
algemeen belang en anderzijds het persoonlijke.754
127. De middelen die aan de rechtbanken werden toegekend om hun taak naar
behoren te kunnen uitoefenen, worden correct en enkel voor hun normale bestemming
aangewend.755 De NVvR-rechterscode voegt daar aan toe dat de rechter de organisatie
744
745
746
747
748
749
752
753
754
755
HRJ.Gids, 9; CSM.Rc, a.7 (Als garantie om volledige onafhankelijkheid te bewaren), b.24 en c.23;
NVvR, p. 7 en de Nederlandse eed (infra 127); VN.BPJC, 6; ENCJ.Er, 3.
Bv. door via zijn hoedanigheid als magistraat vertrouwen te winnen bij zijn schuldeisers (CSM 24
november 2005, nr. S141).
HRJ.Gids, 9; CSM.Rc, c.24; VN.BPJC, 5 en 6; ENCJ.Er, 3.
Rb. ’s-Hertogenbosch 30 juni 2011, LJN BQ9809. Ook in het requisitoor van het OM kwam de
integriteit van rechterlijke autoriteiten en het vertrouwen van de burgers daarin aan bod.
CSM.Rc, c.18; NVvR,Rc, p. 4 (Onpartijdigheid) en 7; VN.BPJC, 5; ENCJ.Er, 3 en 4.
HRJ.Gids, 8. Zie ook CSM.Rc, c.17; DE RIEMAECKER en LONDERS, 344.
NVvR.Rc, 7.
Mattheus 6:24.
J.-M. SAUVÉ, “Conflits d’intérêts et déontologie dans le seteur publique”, AJDA 2012, (861) 2.
HRJ.Gids, 8; NVvR, p. 7; CSM.Rc, c.10 en c.12; ENCJ.Er, 3.
99
erop aanspreek wanneer de hem toegekende middelen ontoereikend zijn om zijn taak
naar behoren uit te voeren.756
128. De rechter houdt zich niet enkel aan de wet, zoals reeds onder ‘loyauteit’ aan bod
kwam, hij onthoudt zich ook van ieder onkies gedrag (bv. een overmatige schuldenlast
opbouwen757).758 Dit gaat eveneens, mits de nodige eerbied759, op voor zijn privéleven.
Zo zou een Turkse rechter er onder meer, althans luidens de geruchten, relaties met een
hele reeks mannen op nahouden, minirokjes dragen in het gerechtsgebouw en één van
haar relaties, een advocaat, systematisch bevoordeeld hebben. Zij werd door het Turkse
tuchtorgaan uit haar ambt gezet, waarna zij voor het Europees Hof voor de Rechten van
de Mens een schending van art. 8 (en 6) EVRM inriep. Het Hof bracht in herinnering dat
de notie ‘pivéleven’ een ruim toepassingsgebied geniet en zich eveneens uitstrekt tot het
professioneel leven, wat voor velen zelfs de voornaamste vorm van sociaal contact is. 760
Het bevestigt verder dat het bijzondere statuut van magistraat de bescherming van art. 8
EVRM niet in de weg staat.761 Toch erkent het Hof dat Lidstaten beperkingen kunnen
opleggen, net vanwege de mogelijke gevolgen voor het beeld en de reputatie van
justitie762, maar besloot het niettemin tot schending. De Belgische rechter mag zich
bijvoorbeeld niet in een casino begeven763, wat in Nederland veel minder problematisch
lijkt.764 Ook in Frankrijk lijkt dit op weinig bezwaren te stuiten.
756
757
758
759
760
761
762
763
764
NVvR.Rc, 7; cf. de spanning die de kernwaarde ‘autonomie’ kan opleveren (supra 73, rn. B).
CSM 24 november 2005, nr. S141.
HRJ.Gids, 8; NVvR, p. 7; ENCJ.Er, 3.
CSM.Rc, a.20 en c.22. Zie bv. “[...] si les manifestations de la vie privée d’un juge ne relèvent pas, par
elles-mêmes, de l’action disciplinaire, il demeure cependant que ce même juge est tenu, en tout, de
veiller à ce que les obligations et les devoirs de sa charge, [...], ne soient pas altérés par une vie
personnelle susceptible d’entamer son crédit et la confiance des justiciables” (CSM 28 maart 1996,
nr. S090).
EHRM 19 oktober 2010, nr. 20999/04, Özpinar/ Turkije, §45-46.
Ibid, §69.
Ibid, §71 en 76.
Art. 54, §2 wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van
de spelers, BS 30 december 1999; E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke
macht”, RW 1988-89, (169) 175: “Een gokker boezemt nu eenmaal geen vertrouwen in”.
J. REMMELINK, “een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, (358) 360.
100
§3. Als dé kernwaarde: de Nederlandse formule
129. Zoals al enkele keren ter sprake kwam, toont men sinds de jaren ’70 in Nederland
steeds meer belangstelling voor ‘integriteit’ in de publieke sector.765 Dit bleef dus
geenszins beperkt tot de rechterlijke macht.766 SOEHARNO et al. brengen dit, voor wat de
rechterlijke macht betreft, in verband met de ‘pluriformisering’ van de samenleving, de
publieke nauwlettenheid, waarbij de media een belangrijke rol speelt, de
individualisering en toename van belangenconflicten en de groeiende macht van de
rechters.767 Gezag wordt steeds minder geaccepteerd en moet daarom meer dan ooit
worden gebaseerd op vertrouwen. Dit vertrouwen wordt echter niet eenvoudig
verkregen en steeds meer worden allerhande toezichtsmechanismen ingericht om dit
vertrouwen te versterken.768 Kortom, dezelfde beschouwingen als hoger reeds werden
gemaakt en bijgevolg tot dusver niets nieuws.
130. Maar wat houdt ‘integriteit’ in deze zin dan eigenlijk in? Wel, “[h]et gaat om
persoonlijke eigenschappen (‘ethische deugden’) als ‘rechtschapen’, ‘eerlijk’, ‘betrouwbaar’,
‘onberispelijk’ en ‘correct’”, zo luidt het.769 Integriteit is dus een deugd, waardoor
gedragsregels slechts een beperkte rol kunnen spelen bij de bevordering daaarvan.770
Het is eerder als een catch-all bepaling te beschouwen, als het beschikken over zekere
deugden, en staat in verband met een voortdurende vraag naar legitimering.771 Men gaat
daarbij dus merkelijk verder dan de negatieve connotatie met corruptie, fraude edm.
Integriteit is een ‘nastrevenswaardige aspiratie’. Een integere rechter garandeert een
765
766
767
768
769
770
771
B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke
macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485)
488; SOEHARNO 2011, 12. Voor de verbanden, zie BOVEND’EERT e.a., 213-217.
Krachtens art. 125quater Ambtenarenwet zijn de openbare diensten er sinds 2005 toe gehouden
een integriteitsbeleid te voeren. Het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector, dat deel
uitmaakt van het Ministerie Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, heeft ter uitwerking
hiervan een Modelgedragscode Integriteit Sector Rijk ontwikkeld (te raadplegen op
www.integriteitoverheid.nl). Ook in Frankrijk heeft dit de nodige aandacht weggekaapt,
weliswaar niet onder de term ‘integriteit’. Zie Loi nr. 2013-907 11 octobtre 2013 relative à la
transparence de la vie publique, JORF 12 octobre 2013; J.-M. SAUVÉ, “Conflits d’intérêts et
déontologie dans le secteur public”, AJDA 2012, (861) 1.
SOEHARNO 2011, 12-15. Zie ook BAUW e.a., 88-89.
BAUW e.a., 88-89.
BAUW e.a., 89-90. Zie ook SOEHARNO 2007, 18; A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels
en deugden”, Trema 2002, (284) 284: omdat integriteit niet primair iets zegt over het gedrag,
maar over de persoon, kunnen gedragsregels maar een beperkte rol spelen. Een onderwerp als
professionele integriteit leent zich beter voor een benadering vanuit de deugdethiek dan vanuit
regelethiek, vervolgt hij.
A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 284.
SOEHARNO 2011, 11.
101
onafhankelijke en onpartijdige opstelling, onderhoudt zijn kennis en vaardigheden enz.
“[H]ij voldoet als vanzelf aan alle kernwaarden, zodat je aan deze ene kernwaarde genoeg
zou hebben. Integriteit is dan de kernwaarde die alle andere in zich verenigt [...]”.772
Ook onder deze opvatting wordt zowel aan het vertrouwen in het gerecht als aan
het gedrag in de privésfeer een bijzondere plaats toegekend.773 Integriteit bekommert
zich dus zowel om het interne aspect, de persoon van de rechter, als het externe,
vertrouwen en verantwoording.774 Ook bij het gedrag in de privésfeer staat de
geloofwaardigheid van de rechter en de hele instelling op het spel. Een onderwerp als
integriteit leent zich dus beter voor een deugdenethische benadering dan voor een
benadering vanuit de regelethiek (deontologie).775 Mocht men enkel werken met
normen, verliest men uit het oog waar het om gaat, juist handelen eerder dan nietschending van een norm.776
Deze benadering is ook bij de Nederlandse wetgever doorgedrongen. Die
omschrijft ‘integriteit’ als “een gezindheid van onkreukbaarheid, rechtschapenheid,
betrouwbaarheid, onpartijdigheid, objectiviteit en rechtvaardigheid”.777 Zo krijgt
‘integriteit’ echter wel de vorm van een containerbegrip.778
131. ‘Integriteit’ in de codes daarentegen is hier natuurlijk sterk aan verwant, het
betreft telkens een innerlijk aspect, maar geldt eerder als lex specialis die dan de
principes omvat die niet al te specifiek door een andere kernwaarde (bv.
onpartijdigheid) worden gedekt.779 Het geldt hier dus niet als dat containerbegrip, maar
772
773
774
775
776
777
778
779
Bauw e.a., 90. Cf. SOEHARNO 2007, 19 en 21: “integrity is not a virtue besides other virtues, but
concerns virtouesness itself . [...] integrity is not a value or rule of its own, but needs specification by
means of both other values and rules.” Vertaalt vanuit het Latijnse ‘integer’ spreekt Wolters ook
over zonder vooroordelen, onpartijdig, onbedorven, rechtschapen en onbaatzuchtig.
H.L.C. HERMANS, “De integriteit van de rechter”, Trema 2000, (23) 26 en 27.
Ibid, 26. Cf. SOEHARNO 2007, 17-18.
A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 285.
J. SOEHARNO, “Kernwaarden: nuttig of nonsens?”, RM Themis 2014, (3) 5.
Wijziging van de Ambtenarenwet en enkele andere wetten in verband met goed ambtelijk
handelen, goed werkgeverschap en algemene regels over integriteit, Kamerstukken II 2003/04, 29
346, nr. 3, 7 (MvT). Cf. Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met
enkele aanvullingen op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en
rechterlijke ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29
937, nr. 3, 3 (MvT).
G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194)
206.
Cf. BAUW e.a., 90.
102
grijpt terug naar de oorspronkelijk etymologische betekenis, als rechtschapenheid.780
Volgens SOEHARNO is in de zin van de codes sprake van integriteit als een deugd van de
rechter, en niet van deugdelijk zijn (cf. supra 102, noot 772).781 Het gaat dus in beide
opvattingen in eerste instantie over persoonlijke eigenschappen. In de zuiver
Nederlandse invulling kent men dit evenwel een ruime strekking toe.
780
781
Cf. G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005,
(194) 206
SOEHARNO 2007, 21.
103
AFDELING VI. TERUGHOUDENDHEID
§1. Algemeen
132. De rechter is een burger en geniet bijgevolg de fundamentele rechten die aan
iedere burger zijn toegekend.782 Toch kunnen daar omwille van de taak die de
rechterlijke macht in iedere rechtsstaat vervult grenzen aan gesteld worden (cf. supra
100, rn. 128).783 De indruk mag namelijk niet ontstaan dat de rechter zijn oordeel op
andere gronden baseert dan de “billijke en redelijke” toepassing van de wet.784 Deze
terughoudendheid is bijgevolg eveneens terug te brengen tot de eisen van
onafhankelijkheid en onpartijdigheid.785 Vooral in Frankrijk kent men hier heel wat
gewicht aan toe. Niettemin is de soms wel zeer rigide invulling van weleer op sommige
punten onder druk komen te staan, mede onder invloed van het EHRM. Onder deze
hoofding komt dit heikele evenwicht aan bod, zoals dat ook door de Belgische Gids, de
Franse Recueil en het Judicial Ethics Report 2009-2010 van het ENCJ werd
omschreven.786
In de algemene loyauteitsplicht erkent de Franse Osm onrechtstreeks de
terughoudendheidsplicht: “[t]oute manifestation d'hostilité au principe ou à la forme du
gouvernement de la République est interdite aux magistrats, de même que toute
démonstration de nature politique incompatible avec la réserve que leur imposent leurs
fonctions” (art. 10, tweede lid).787 In de Nederlandse NVvR-rechterscode komt
terughoudendheid, net als in de Nederlandse literatuur, als zelfstandige kernwaarde
weliswaar niet aan bod.788 Zeer gelijkaardige opvattingen worden er rechtstreeks
opgehangen aan de onpartijdigheidsvereiste.
782
783
784
785
786
787
788
CSM.Rc, f.4.
VN.BPJC, 5; De fundamentele rechten in het geding zijn immers niet absoluut.
HRJ.Gids, 11; ENCJ.Er, 5. Zie ook CSM.Rc, a.16.
CSM.Rc, f.2 en Cass. 9 september 1999, Arr.Cass. 1999, 1062; CANIVET en JOLY-HURARD, 101. Cf.
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Premier rapport, 2003, 19.
Cf. SOEHARNO, J., “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3,
(9) 29.
CSM.Rc, f.3. Zie ook art. 79, eerste lid Osm: “Les magistrats honoraires sont tenus à la réserve qui
s’impose à leur condition” (eigen onderlijning).
Zie BAUW e.a., 92; BOVEND’EERT e.a., 192. Voor de niet voor het leven benoemde rechterlijke
ambtenaren en de rechterlijke ambtenaren in opleiding verkondigt art. 43, 1 Wrra wel dat zij “zich
[onthouden] van het openbaren van gedachten of gevoelens en van de uitoefening van de rechten tot
vereniging, tot vergadering en tot betoging, indien door de uitoefening van deze rechten naar het
oordeel van de functionele autoriteit de goede vervulling van het ambt of het goede functioneren van
104
Eventuele politieke activiteit kwam hierboven reeds ter sprake (supra 82, rn.
106).
§2. Vrijheid van vereniging
133. Net zoals iedere andere burger geniet de rechter het recht van vereniging (art. 11
EVRM).790 Hij mag derhalve lid zijn van een godsdienstige, culturele, wetenschappelijke,
... vereniging.791, 792 Ook een vakvereniging maakt deel uit van dit lijstje.793 Dit heeft niet
noodzakelijk enkel negatieve neveneffecten. De magistraat hoort per slot van rekening
maatschappelijk
betrokken
te
zijn.794
Hij
zal
er
wel
steeds
over
waken
belangenconflicten795 uit de weg te gaan en, meer algemeen, dat zijn onafhankelijkheid
en onpartijdigheid niet onder druk komen te staan.
De Belgische Gids gebiedt extra waakzaamheid bij het aannemen van een
bestuurmandaat in een vereniging.796 In de Franse Recueil is dit evenwel ‘duidelijk’
omlijnd. Deze verkondigt immers dat “[i]l s’abstient, dans le resort territorial de la
jurisdiction à laquelle il appartient, de tout prosélytisme politique, philosophique ou
confessionnel pouvant porter atteinte à l’image d’indépendance de l’autorité judiciaire”.797
De Nederlandse NVvR-rechterscode staat hier niet bij stil.
790
791
792
793
794
795
796
797
de rechterlijke macht niet in redelijkheid zou zijn verzekerd”. Dit geldt, voor wat het recht van
vereniging betreft, niet voor bepaalde politieke verenigingen of een vakvereniging (art. 43, 2
Wrra).
HRJ.Gids, 6 (Onpartijdigheid); CSM.Rc, a.21.
Ibid.
Wat niet impiceert dat een rechter ook ter zitting mag bidden, personen mag werven voor haar
kerk, de gunstige afloop mag beloven in ruil voor het aansluiten bij deze kerk en de moraliteit van
partijen mag bekritiseren. Zij zou bovendien, naar eigen zeggen, “consciously and intentionally
drew upon the Christian morality to assist litigants before her”. Haar ontslag was dan ook
gerechtvaardigd (EHRM 8 februari 2001, nr. 47936, Pitkevich/ Rusland (Onontvankelijkheid)).In
een andere zaak stelde een Belgische advocaat, tevens katholiek priester, zich kandidaat voor het
ambt van plaatsvervangend rechter. Hij werd door de minister van Justitie geweigerd op grond
van art. 293 io. 300 Ger.W., waarna hij zich beklaaagde bij het EHRM. De klacht werd
onontvankelijk verklaard, aangezien zijn recht op vrijheid van gedachte, geweten godsdienst niet
geschonden waren en het Hof evenmin een recht erkent op benoeming in een openbaar ambt (art.
9 EVRM; ECHR 8 oktober 1981, nr. 8493/79, Demeester/ België (Onontvankelijkheid)).
CSM.Rc, a.21 en f.5; VN.BPJC, 6. Zie ook RvE.Aanb, rn. 25.
HRJ.Gids, 5.
HRJ.Gids, 6. Het thans hangende projet de loi organique relatif au renforcement des obligations
déontologiques des magistrats de l’ordre judiciaire (nr. 1321, déposé 24 juillet 2013) zou met een
nieuw art. 7-1 Osm de Franse magistraten voortaan wettelijk verplichten alle belangenconflicten
uit de weg te gaan.
HRJ.Gids, 6.
CSM.Rc, a.22.
105
134. De Recueil voegt daar expliciet aan toe dat de rechter zich ervan moet onthouden
zich te onderwerpen aan verplichtingen die zijn vrije gedachtenvorming en
onafhankelijkheid in het gedrang kunnen brengen.798 Zo wierp zich bijvoorbeeld
meermaals de vraag op of een magistraat lid mag zijn van een vrijmetselaarsloge.799 De
rechter-vrijmetselaar zweert immers trouw aan zijn gebroeders en hoort dit alles in
principe geheim te houden.800 Eerder al in 2000 werd een Franse magistraat voor de
CSM gebracht op verdenking van lidmaatschap van een geheime loge.801 Het Europees
Hof voor de Rechten van de Mens heeft zich hier meermaals over uitgesproken. In
Kiiskinen klaagde de verzoeker aan dat zowel de rechter als enkele vertegenwoordigers
van de wederpartij, van wie hij tevergeefs schadevergoeding had willen bekomen
wegens contractbreuk, lid waren van dezelfde loge. Het Hof oordeelde dat “[c]onsidered
from the objective viewpoint, this cannot, in itself, prevent him from being a judge” en er
dus geen schijn van partijdigheid voorlag.802 Het EHRM achtte het bovendien niet
bewezen dat enkele van de vertegenwoordigers van de wederpartij daadwerkelijk
vrijmetselaar waren en voegde daaraan toe dat “[it] is not called to give an opinion on
whether, in abstracto, a bond between a judge and a party on the basis of Freemasonary
would disqualify the judge”.803
Enkele jaren later dienden twee Italiaanse rechters, in twee onderscheiden zaken,
klacht in tegen hun disciplinaire waarschuwing (N.F.)804 en berisping (Maestri)805
omwille van hun lidmaatschap van een loge, nadat men in Italië jacht had gemaakt op
798
799
800
801
802
803
804
805
CSM.Rc, a.23 en, breder, f.13: “Le magistrat n’adhère à aucun organisme ou goupement dont
l’engagement est inconciliable avec celui de magistrat”.
BETOULLE, 85; CANIVET en JOLY-HURARD, 123; G. CAPASHEN, “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”,
Recueil Dalloz 2001, 3203 e.v.; DE RIEMAECKER en LONDERS,368.
G. CAPASHEN, “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, (3203) 1.
CSM 19 april 2000, nr. S108 (De magistraat in kwestie was na het verzoek van de minister van
Justitie uit zijn ambt getreden).
EHRM 1 juni 1999, nr. 26323/95, Kiiskinen/ Finland, 8. Zie ook EHRM 15 juni 2000, nr.
43505/98, Salaman/ Verenigd Koninkrijk, p. 8 (Onontvankelijkheid): “[...] the Court does not
consider that it has been shown that membership of a judge per se in the freemasons in the United
Kingdom raises doubts as to his impartiality where a witness or party in a case is also a freemason.
There is no reason to doubt in particular that a judge would regard his oath on taking judicial office
as taking precedence over any other social commitments or obligations.” Overgenomen in GwH 13
oktober 2009, nr. 157/2009, B.7.3. Eerder in deze zaak oordeelde de Raad van State dat er geen
grond was om dit aan te nemen, waardoor het niet verder werd onderzocht (RvS 22 maaart 2007,
nr. 169 314, CDPK 2007, 370, noot S. BOULLART).
Ibid, 8-9.
Hij had zich immers, zodra hij ervan op de hoogte was dat het openbaar ministerie een algemeen
onderzoek had gestart, ‘slapend lid’ laten maken.
Enkele jaren na de richtlijnen is hij uit de loge gestapt.
106
vrijmetselaars in openbare functies.806 Een geheime loge, P12 genaamd, had immers in
de jaren ’80 plannen gesmeed om een staatsgreep te plegen. Het Hof bracht in
herinnering dat artikel 11, 2 EVRM vereist dat beperkingen bij wet moeten voorzien zijn.
Dit vergt niet enkel dat de bepaling een basis moet hebben in het nationale recht, maar
legt eveneens enkele kwalitatieve vereisten op, namelijk dat de bepaling toegankelijk is
voor de persoon in kwestie en dat de gevolgen voorzienbaar zijn (cf. supra 42, noot
309).807 De richtlijnen die na de hetze rond het lidmaatschap van enkele rechters van
loges waren neergelegd, lieten de rechters in twijfel, waardoor het onmogelijk was hun
gedrag hierop af te stemmen.808 Het debat betrof voornamelijk geheime loges809 en deze
richtlijnen boden niet voldoende duidelijkheid of alle loges of enkel deze geheime loges
geviseerd werden. De bepaling voldeed dus niet aan de vereiste voorzienbaarheid,
waardoor het Hof tot schending van art. 11 besloot.810,
811
De vraag naar de
onafhankelijkheid en de onpartijdigheid van de rechter werd dus niet definitief beslecht.
Enkel TSATSA-NIKOLOVKSA sprak zich in een ‘(partly) dissenting opinion’ negatief uit over
de verenigbaarheid tussen het rechterschap en lidmaatschap van een loge.
135. Hetzelfde vraagstuk, weliswaar vanuit een andere invalshoek, kwam ook in
België ter sprake. Nadat aartsbisschop André LÉONARD door de Antwerpse kamer van
inbeschuldigingstelling buiten vervolging werd gesteld wegens beweerde homoonvriendelijke uitspraken, stelde de klager voorziening in cassatie in. Eiser diende
vervolgens een wrakingsverzoek in tegen alle leden van het Hof omdat zij meermaals in
ambtskledij deelnamen aan een Te Deum, voorgegaan door LÉONARD, en waarbij zij op
zijn aangeven dienden recht te staan en te gaan zitten, waardoor zij verplicht eerbied
moesten betuigen. Daarenboven is de aartsbisschop grootkanselier van de KU Leuven,
waar enkele leden aan verbonden zijn en staan zij zodoende in een arbeidsrechtelijke
806
807
808
809
810
811
EHRM 2 augustus 2001, nr. 37119/97, N.F./ Italië; EHRM 17 februari 2004, nr. 39748/98,
Maestri/ Italy.
N.F., §26; Maestri, §31-32.
N.F., §31; Maestri, §33-42.
De Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiniani, die verschillende loges groepeert, zou haar
ledenregister ter inzage aanbieden van gëinteresseerden (N.F., §39).
N.F., §34; Maestri, §42. Er lag in N.F. geen schending van de art. 8, 9 en 10 EVRM voor. In Maestri
was deze vraag niet aan de orde.
Naderhand heeft ook deze groepering zelf, met succes overigens, zich tot het EHRM gewend. De
Grande Oriente klaagde tweemaal een regionale wet aan volgens dewelke kandidaten voor
openbare ambten hun lidmaatschap van een loge moesten aangeven. Het Hof stelde telkens een
schending van art. 11 EVRM vast (EHRM 2 augustus 2001, nr. 35972/97, Grande Oriente d’Italia
di Palazzo Giustiani (n° 1); EHRM 31 mei 2007, nr. 26740/02, Grande Oriente d’Italia di Palazzo
Giustiani (n° 2)).
107
verhouding tegenover hem. Het Hof van Cassatie overwoog dat een wrakingsverzoek dat
alle magistraten viseert, neerkomt op een verzoek tot onttrekking van de zaak (art. 648
Ger.W.).812 Dit is echter niet mogelijk, nu er geen ander rechtscollege is naar waar de
zaak kan worden verwezen, wat in strijd zou zijn met het grondrecht tot toegang tot de
rechter (art. 6, 1 EVRM). Het Hof vervolgde dat door het bijwonen van een Te Deum, “een
protocollaire plechtigheid waarop onder meer de gestelde lichamen van het Land zijn
uitgenodigd”, geen objectief gerechtvaardigde schijn van partijdigheid kan ontstaan. Het
komt tot hetzelfde besluit voor wat de band van enkele magistraten met de katholieke
universiteit van Leuven betreft. De verzoeker had ook een welbepaalde magistraat
gewraakt, thans eerste voorzitter, omdat zijn lidmaatschap van een katholieke
vereniging publiek bekend was. Het Hof besloot dat: “[d]e levensbeschouwing alleen van
een magistraat creëert geen schijn van partijdigheid. De omstandigheid dat een
magistraat al dan niet lid zou zijn van een levensbeschouwelijke vereniging en deelneemt
aan de activiteiten van die vereniging, doet dan ook geen wettige verdenking ontstaan”.813
Dit ligt in lijn met de rechtspraak van de Raad van State en het Grondwettelijk Hof.814
§3. Vrijheid van meningsuiting
136. Rechters hebben, ondanks hun bijzondere positie binnen de rechtsstaat,
eveneens recht op vrije meningsuiting.815 Het zou zelfs ongepast zijn om rechters uit
ieder debat te weren.816 In de jaren ’90 heeft het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens verklaard dat art. 10 EVRM zich eveneens uitstrekt tot ambtenaren in het
812
813
814
815
816
Cf. Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918.
Cass. 8 mei 2012, www.juridat.be.
E. BREWAEYS, “De onafhankelijke rechter: ni Dieu, ni maître”, Juristenkrant, afl. 249, 16 mei 2012,
16. VOORHOOF wijst evenwel ook op een ander arrest van het EHRM. De verzoeker werd ontslagen
uit zijn functie als personeelsdirecteur aan de universiteit van Castilla-La Mancha, waarna hij dit
aanvecht voor de rechtbank. De behandelende rechter was echter hoofddocent aan diezelfde
universiteit en werd daarvoor ook vergoed. Eiser trok naar het Hof op de grond dat hij geen
toegang had tot een onpartijdige rechter. Het Hof trad hem bij: “In the Court’s view, these
circumstances serve objectively to justify the applicant’s apprehension that [the judge] lacked the
requisite impartiality” (EHRM 17 juni 2003, nr. 62435/00, Pescador Valero/ Spanje, §27-28; D.
VOORHOOF, “De aartsbisschop en de onpartijdige rechters”, Juristenkrant, afl. 251, 13 juni 2012,
(12) 13). Zie ook H. LAMON, “De rechter en zijn levensbeschouwing: schijnt er nu licht in de
duisternis?”, Juristenkrant, afl. afl. 249, 16 mei 2012, 10-11.
Zie o.m. ENCJ.Er, 5; CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Avis du Conseil supérieur de la
magistrature sur la liberté d’expression des magistrats, 27 mei 1998, www.conseil-superieurmagistrature.fr.
Cf. M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT
2013, (297) 298.
108
algemeen.817 Het Hof overwoog dat “[a]lthough it is legitimate for a State to impose on
civil servants, on account of their status, a duty of discretion, civil servants are individuals
and, as such, qualify for the protection of Article 10 (art. 10) of the Convention”.818
In het befaamde arrest Wille breidt het dit principe uit tot rechters. Verzoeker
was voorzitter van de administratieve rechtbank van Liechtenstein, een positie waarin
men benoemd wordt door de Prins. Naar aanleiding van een reeks lezingen gaf hij een
uiteenzetting over hoe geschillen tussen de prins, als hoofd van de regering, en het
parlement in lijn met de Grondwet zouden moeten worden opgelost. Deze interpretatie
stond evenwel diametraal tegenover dewelke de Prins voorstond, waarna deze laatste
per brief te kennen gaf verzoeker niet meer te zullen benoemen voor een volgende
ambtstermijn. Het Hof oordeelde dat de aankondiging van de Prins mogelijks een
“chilling effect” had op zijn recht op vrije meningsuiting.819 Zodoende lag hier een
beperking van zijn vrijheid voor, waarvan moest worden nagegaan of deze
gerechtvaardigd was. Het Hof bracht vooreerst de voormelde principles in
herinnering820 en gaf vervolgens toe dat “it can be expected of public officials serving in
the judiciary that they should show restraint in exercising their freedom of expression in all
cases were the authority and impartiality of the judiciary are likely to be called in
question”.821 Het voegt daar wel aan toe dat constitutionele vraagstukken onvermijdelijk
een politieke kleur hebben, wat op zich niet volstaat om verzoeker dit te verbieden. Zijn
opinie werd bovendien in grote mate gedeeld en in zijn lezing kwamen geen hangende
zaken ter sprake of verviel hij niet in hevige commentaar op instellingen of personen.822
Het Hof kwam uiteindelijk in grote kamer tot de conclusie dat de beperking niet
noodzakelijk was in een democratische staat en zijn recht op vrije meningsuiting
bijgevolg geschonden was.823 Het EHRM erkent dus uitdrukkelijk, vooral in het kader
817
818
819
820
821
822
823
EHRM 26 september 1995, nr. 17851/91, Vogt/ Duitsland.
Ibid, §53 en “In carrying out this review, the Court will bear in mind that whenever civil servants'
right to freedom of expression is in issue the "duties and responsibilities" referred to in Article 10
para. 2 (art. 10-2) assume a special significance, which justifies leaving to the national authorities a
certain margin of appreciation in determining whether the impugned interference is proportionate
to the above aim.” (eigen onderlijning)
EHRM 28 oktober 1999, nr. 28396/95, Wille/ Liechtenstein, §50.
Ibid, §61-62.
Ibid, §64.
Ibid, §19.
Ibid, §70.
109
van art. 10 EVRM, het mogelijke bestaan van een plicht tot terughoudendheid. 824 Eerder
had ook de Belgische826 en Franse827 minister van Justitie dit onderschreven.
137. De Gids, de NVvR-rechterscode en het Judical Ethics Report 2009-2010 schrijven de
rechter ook een pedagogische rol toe. De rechter is, zo klinkt het althans, ideaal geplaatst
om de wettelijke regels en de toepassing ervan uit te leggen.829 Hij zal zich er wel voor
moeten behoeden de partijen geen consult te geven in de zin van art. 297 Ger.W., dat er
toe dient de onafhankelijkheid en onpartijdigheid te waarborgen830, en op voorwaarde
dat hij zich niet uitlaat over zijn persoonlijke dossiers (cf. infra 111, rn. 140).831 In de
NVvR-rechterscode wordt het dan weer verwoord als volgt: “De rechter geeft op de zitting
aan partijen begrijpelijke voorlichting over de gang van zaken en het (verdere) verloop
van de procedure” (eigen onderlijning).832 De Nederlandse Wet RO voorziet evenwel in
een bepaling volgens de welke rechters “zich niet op enige wijze inlaten met partijen of
hun advocaten of gemachtigden over enige voor hen aanhangige geschillen of geschillen
waarvan zij weten of vermoeden dat die voor hen aanhangig zullen worden” (Art. 12 Wet
RO io. art. 46c Wrra). De pedagogische rol moet dus met de nodige voorzichtigheid
worden benaderd.
824
826
827
829
830
831
832
Eerder erkende het Hof ook dat een door het nationaal recht opgelegde terughoudendheidsplicht
de rechter kan verhinderen te reageren op “destructive attacks” van de media (EHRM 26 april
1995, nr. 15974/90, Prager en Oberschlick/ Oostenrijk, §34).
Nadat een Belgische magistraat openlijk zijn liberale sympathieën had geuit, verklaarde de
Minister van Justitie dat “magistraten recht hebben op een overtuiging en een mening, maar ze
moeten daarmee wel omgaan op een manier waardoor het vertrouwen van de publieke opinie en de
burgers, die rekenen op een onpartijdige rechtspraak, overeind blijft” (Hand. Kamer 2007-08, 14
februari 2008, CRIV 52 PLEN 020, 18-20). Zie ook Cass. 14 mei 1987, Pas. 1987, I, 1067, noot J.
VELU (Rechter die naar aanleiding van de verkiezingen politieke uitspraken doet). Recent legde de
Belgische minister nogmaals een soortgelijke verklaring af: “Magistraten zijn dus gebonden aan
een aantal verplichtingen. Onder de algemeen aanvaarde regels is er de verplichting tot
terughoudendheid en discretie van de magistraat in het uiten van zijn opinie. Die regel kan echter
niet zo geïnterpreteerd worden dat hij de vrijheid van meningsuiting van de magistraat uitsluit”.
(Hand. Kamer 2011-12, 11 januari 2012, CRIV 53 COM 357, 28-29).
“[…] l'obligation de réserve ne constitue aucunement une obligation au silence, le magistrat, comme
tout citoyen, jouissant des libertés d'opinion et d'expression, corollaires de son indépendance.
L'obligation de réserve impose au magistrat de s'exprimer de façon prudente et mesurée, de
s'abstenir de toute expression outrancière qui serait de nature à faire douter de son impartialité ou à
porter atteinte au crédit et à l'image de l'institution judiciaire et des juges” (Antwoord Franse
minister van Justitie op vraag van H. HAENEL, JO Senaat 3 juli 1997, 1819).
HRJ.Gids, 12; NVvR.Rc, 6; ENCJ.Er, 6.
Cass. 9 september 1999, Arr.Cass. 1999, 1062. Zie ook ECRM 7 januari 1991, nr. 14063/88,
Jensen/ Denemarken.
M. DELOS en M. DOM, “De terughoudendheid van de magistraat” in HRJ, (97) 107.
NVvR.Rc, 6.
110
De Gids en het Judicial Ethics Report 2009-2010 melden bovendien dat de rechter
zich weerhoudt zijn hoedanigheid van rechter in te roepen tegenover derden.834 Dit
wordt ook in de literatuur algemeen aanvaard.835
138. Tot slot komt een complex gegeven als de omgang met de media slechts zeer
summier aan bod. Men waarschuwt enkel dat men ook hier de nodige restrictie aan de
dag zal moeten leggen.836 In het gerechtelijk recht van de verschillende landen zijn
hiervoor bijzondere instellingen uitgewerkt (bv. persrechter in België en Nederland837),
maar een uitgebreide bespreking ligt niet in de lijn van de codes en is eerder voer voor
een afzonderlijke behandeling. Ook bij het deelnemen aan sociale media is een zekere
voorzichtigheid geboden.838
139. Het beroepsgeheim en het daaruit voortvloeiende geheim van de raadkamer
worden in de verschillende codes slechts in herinnering gebracht en vallen zodoende op
zich buiten het bestek van deze behandeling.839 Toch is dit wellicht, zeker in het licht van
de rechtspraak van het EHRM, de meest verregaande en essentiële inperking van de
vrijheid van meningsuiting. De strikte terughoudendheidsplicht heeft immers op enkele
punten aan sterkte moeten inbinden.
A.
Commentaar op gerechtelijke beslissingen
140. De codes geven telkens uitdrukkelijk te kennen dat het niet geoorloofd is dat de
rechter zijn eigen beslissingen of deze van collega’s becommentarieert840, ongeacht of de
uitspraak al is gegeven841. Dit algemeen erkende principe is ingegeven door het geheim
van de raadkamer en de bezorgdheid dat de rechtszoekende niet met verschillende
interpretaties wordt geconfronteerd.
834
835
836
837
838
839
840
841
HRJ.Gids, 13; ENCJ.Er, 6.
M. DELOS en M. DOM, “De terughoudendheid van de magistraat” in HRJ, (97) 116; DE RIEMAECKER en
LONDERS, 321 en 345.
HRJ.Gids, 11; CSM.Rc, f.11; NVvR.Rc, 6-7; ENCJ.Er, 6.
HRJ.Gids, 12; NVvR.Rc, 7. In Frankrijk kent men dergelijke figuur niet.
HRJ.Gids, 9; NVvR.Rc, 8; B. PONET en H. LAMON, “De ivoren toren van magistraten”, Jurstenkrant, afl.
258, 21 november 2012, 12; S. VIEZEE en T. VAN WALCHREN, “De dronken rechter en de NVvRrechterscode”, NJB 2012, (1790)-1792.
HRJ.Gids, 3 en 12; CSM.Rc, e.11 en f.8; NVvR.Rc, 7; VN.BPJC, 5.
HRJ.Gids, 12; CSM.Rc, f.7; NVvR.Rc, 7-8 (Deze code spreekt enkel over de beslissingen van
collega’s); ENCJ.Er, 6.
NVvR.Rc, p. 8. Zie Cass. 18 februari 2003, JT 2005, 267, noot F. KUTY (Assisenvoorzitter die daags
na het arrest een televisie-interview toestaat) en CSM 8 februari 1981, nr. S044 (Rechter wordt
ontslagen op grond van een inbreuk op de discretieplicht, nadat hij op de radio openlijk over één
van de hem toegewezen zaken kwam vertellen).
111
141. Met betrekking tot een zaak waar nog geen definitieve uitspraak is geveld,
oordeelde het EHRM in Buscemi dat de rechter hierdoor zijn (objectieve) onpartijdigheid
in het gedrang brengt.843 In de loop van een hoog oplaaiende procedure over het
omgangsrecht van verzoekers dochter, stuurt deze een brief naar een krant om zijn
misnoegen te uiten over de werking van de Turijnse jeugdrechtbank. De voorzitter van
de rechtbank voelde zich geroepen om in diezelfde krant de omstandigheden van de
zaak te duiden, waarna verzoeker de voorzitter wraakt. Het Hof was duidelijk: “judicial
authorities are required to exercise maximum discretion with regard to the cases with
which they deal in order to preserve their image as impartial judges. That discretion
should dissuade them from making use of the press, even when provoked. […] the fact that
the President of the court publicly used expressions which implied that he had already
formed an unfavourable view of the applicant’s case before presiding over the court […]
appears incompatible with the impartiality required of any court”.844 Toch zou men,
uitgaand van een strikt exegetische interpretatie (als ‘defining relative clause’), kunnen
betogen dat uitdrukkingen waaruit nog geen opinie afgeleid kan worden, niet
noodzakelijk tot partijdigheid moeten besluiten.
142. In drie arresten van 6 maaart 2013 heeft de Hoge Raad nogmaals duidelijk
bevestigd dat de rechter geen toelichting mag verschaffen over zijn eigen vonnis.845
Telkenmale richtte één van de betrokkenen in de zaak ten gronde zich tot de rechter of,
nog onwaarschijnlijker, tot het gerechtsbestuur, die hen telkens van antwoord diende.
De andere betrokkene vond dit telkens voldoende grond om klacht in te dienen bij de
Hoge Raad (ex art. 13a e.v. Wet RO). De HR overwoog dat “[i]n de eerste plaats is
uitgangspunt dat, zoals dat pleegt te worden verwoord, de rechter door zijn vonnis spreekt.
De kenbron van een rechterlijke beslissing is het vonnis of de beschikking van de rechter,
waarin de rechter zijn beslissing duidelijk onder woorden brengt en van een motivering
voorziet. Procespartijen en derden moeten het daarmee doen. Het ligt niet op de weg van
een rechter zijn eigen beslissing, als die eenmaal is vastgesteld en bekend gemaakt, van
commentaar te voorzien of te verduidelijken, en ook niet om vragen over de betekenis van
843
844
845
EHRM 16 september 1999, nr. 29569/95, Buscemi/ Italië.
Ibid, §67-68.
HR 6 maart 2013, LJN BZ3450; LJN BZ3458; LJN BZ3462.
112
de beslissing of van onderdelen van de daarvoor gegeven motivering, te beantwoorden.”846
In twee van de drie zaken verklaarde de Hoge Raad de klacht dan ook gegrond. In de
derde casus vroeg de deskundige aan de rechter of de door hem geformuleerde
onderzoeksvragen overeenstemden met zijn opdracht. De verduidelijking door de
opdrachtgevende rechter bleek niet ongeoorloofd (LJN BZ3462). De boodschap is dus
duidelijk: de rechter spreekt door zijn vonnis.847 In zijn vonnis legt de rechter
rekenschap af van wat hij doet, zowel ten aanzien van de partijen als ten aanzien van de
gehele samenleving.848 De woorden van de Nederlandse Rijdende Rechter, “dit is mijn
uitspraak en daarmee zult u het moeten doen”, blijken dus ook ingang te vinden in de
hoogste kringen.849 Een gebrekige motivering kan, althans in België850 en Frankrijk851,
wel geremedieerd worden na een verzoek tot interpretatie. Er gaan dan ook in
Nederland stemmen op om minstens een gelijkaardige bepaling in te voeren.852 Toch
blijft het denkbaar dat dergelijke procedures niet in alle gevallen zaligmakend zijn.853
B.
Wetenschappelijke activiteit
143. De codes koppelen echter steevast een voorbehoud aan het verbod zich uit te
laten over vonnissen van collega’s. De terughoudendsvereiste kan niet zo ver gaan dat de
rechter niet wetenschappelijk actief mag zijn.855 Dit zou niet enkel indruisen tegen zijn
recht op vrije meningsuiting (supra 108, rn. 136), maar is ook onwenselijk. Als praktizijn
846
847
848
849
850
851
852
853
855
HR 6 maart 2013, LJN BZ3450, overw. 5.2 (Gerechtsbestuur licht uitspraak van een rechter toe).
De redenering in de andere arresten ligt volledig in dezelfde lijn.
Cf. CSM.Rc, f.7; ENCJ.Er, 6.
H. DEN TONKELAAR, “De rechter spreekt door zijn vonnis – daar moeten we het mee doen”, Trema
2013, (259) 265. Zie ook M. KUIJER, The blindfold of Lady Justice. Judicial Independence and
Impartiality in Light of the Requirements of Article 6 ECHR, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit
Leiden, 2004, 326.
Ibid, 263.
Art. 793 Ger.W.
Art. 461 NCPC.
Zie H.F.M. HOFHUIS, “«De rechter spreekt door zijn vonnis»”, TCR 2013, (71) 80-81. Verbetering van
een vonnis in Nederland dat een “kennelijke rekenfout, schrijffout of andere kennelijke fout die zich
voor eenvoudig herstel leent” of het aanvullen ervan bevat wanneer de rechter zich niet over al het
gevorderde heeft uitgesproken, is wel voorzien (art. 31 en 32 Rv; zie HR 6 maart 2013, LJN
BZ3450, overw. 5.2).
Zie HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Advies over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het
gerechtelijk wetboek met betrekking tot de rechtzetting van materiële vergissingen of nalatigheden
in de vonnissen alsook de uitlegging van vonnissen, 14 maart 2013, 5 p., www.csj.be.
CSM.Rc, f.12; NVvR.Rc, 7; VN.BPJC, 5; L. HUYBRECHTS, “Reflecties over enkele plichten van de
rechter” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Liber Amicorum Alain De Nauw. Het strafrecht bedreven,
Brugge, die Keure, 2011, (371) 389-390.
113
is hij immers de uitgelezen persoon om het recht te duiden. In al deze landen zijn
rechters dan ook, als professor of gewoon als auteur, alom tegenwoordig in de doctrine.
144. Toch stelt de terughoudendheid die van de rechter verwacht wordt ook hier zijn
grenzen aan de uitoefening van dit recht. De rechter zal de nodige behoedzaamheid aan
de dag moeten leggen.857
De Belgische Gids neemt zelfs letterlijk de referentie naar en de bewoordingen
van een arrest van het Hof van Cassatie over.858 Een rechter had zich in de vakliteratuur
gunstig uitgelaten over de Salduz-rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten
van de Mens, welke hij afdeed als “pragmatisch” en “wars van iedere juridische
wereldvreemdheid”. Eén van de advocaten vond dit voldoende grond om de magistraat te
wraken (art. 828, 1° en 9° Ger.W.). Het Hof oordeelde echter dat “[h]et innemen door een
rechter van een bepaald standpunt over een juridisch twistpunt door middel van
wetenschappelijke publicaties of in het kader van de activiteiten binnen een redactie van
een juridisch tijdschrift, niet noodzakelijk tot gevolg [heeft] dat de rechter daardoor
ongeschikt wordt om kennis te nemen van een geschil waar dat rechtspunt aan de orde is.
Dit is evenmin het geval wanneer hij hierbij afkeuring of bijval doet blijken voor een
bepaald standpunt, op voorwaarde dat dit gebeurt met de gematigdheid en
genuanceerdheid die het optreden van een magistraat steeds dient te kenmerken” (eigen
onderlijning).859 De Gids en de Recueil breiden deze gematigdheid en genuanceerdheid
uit tot iedere vorm van meningsuiting van de rechter.860 Enkel afgaand op de
bewoordingen de NVvR-rechterscode is het niet duidelijk waar voor de Nederlandse
857
858
859
860
CANIVET en JOLY-HURARD, 114; J. REMMELINK, “een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, (358)
360 (Met referenties naar KRINGS).
HRJ.Gids, 7.
Cass. 15 oktober 2010, www.juridat.be. Wat overigens al door VAN REEPINGHEN werd beklemtoond
bij het opstellen van het Ger.W. (C. VAN REEPINGHEN, Rapport sur la Réforme judiciaire, Brussel,
Belgisch Staatsblad, 1964, 315, met verwijzing naar een arrest van het Franse Hof van Cassatie).
Zie eveneens GwH 13 oktober 2009, nr. 157/2009, overw. B.7.1: “Welnu, de universiteit is een
bevoorrechte plaats van de academische vrijheid, die het beginsel inhoudt volgens hetwelk de
lesgevers en de onderzoekers, in het belang zelf van de ontwikkeling van de kennis en van de
verscheidenheid van de meningen, een zeer grote vrijheid moeten genieten om onderzoek te
verrichten en om in de uitoefening van hun functies hun mening te uiten. De academische vrijheid
vormt een aspect van de vrijheid van meningsuiting, gewaarborgd bij zowel artikel 19 van de
Grondwet als artikel 10 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens.” Het Hof wees wel
uitdrukkelijk op de bijzondere rol vergeleken met de gewone rechtbanken (B.5.2 e.v.). De Raad
van State besloot op grond van de gegeven omstandigheden wel tot schending (cf. supra 106, noot
802).
HRJ.Gids, 7 en 22 (Algemene voorzichtigheidsplicht); CSM.Rc, f.15; Cf. CANIVET en JOLY-HURARD,
112.
114
rechter net de grenzen liggen. SMITS stelt wel dat van een echt onpartijdige rechter
verwacht mag worden dat hij bereid is zijn wetenschappelijke mening ter stond bij te
schaven of in te ruilen voor een juridisch sterker gefundeerde opvatting.861 Ook de
Nederlandse Raad van State verklaarde dat het redacteurschap van een tijdschrift (ene
staatsraad) en het lidmaatschap van een vereniging die zich bezig houdt met
wetgevingsvraagstukken (andere staatsraad) geen objectief gerechtvaardigde schijn van
partijdigheid kunnen opleveren.862 Kortom, de vrijheid van meningsuiting eindigt hier
waar de (schijn van) afhankelijkheid en partijdigheid begint.
C.
Verontwaardigingsrecht
145. De Gids stelt, in navolging van de ENCJ’s Judicial Ethics Report, dat ”wanneer de
democratie en de fundamentele vrijheden in gevaar zijn, de terughoudendheid van de
magistraat [wijkt] voor het recht van verontwaardiging”.863 Desondanks dat deze plicht –
want is dat het eigenlijk niet? – niet uitdrukkelijk in de NVvR-rechterscode ligt vervat,
leest KOP dit wel in de vereiste dat de rechter”[d]oor middel van zijn professioneel en
persoonlijk functioneren [de rechter er borg voor staat] dat hij geen schade toebrengt aan
de publieke beeldvorming ten aanzien van de rechtspraak, de rechterlijke organisatie en
het ambt van rechter”.864 Dit professioneel functioneren kan actief discussiëren vereisen
wanneer zijn zwijgen schade zou toebrengen aan de publieke beeldvorming,
bijvoorbeeld wanneer politieke partijen zich keren tegen democratische principes zoals
de onafhankelijkheid van de rechter.865
Deze frappante bepaling wordt beschouwd als een uitzondering op de principiële
plicht tot terughoudendheid en is ingegeven door twee arresten van het Europees Hof
voor de Rechten van de Mens. De Recueil, noch de Rechterscode maken hier expliciet
melding van.
861
862
863
864
865
SMITS,, 288. Cf. H. FRANKEN, “Onafhankelijk en vertrouwelijk: een paradox in de positie van de
rechter?”, Trema 1997, (237) 238. De Nederlander WIARDA heeft zichzelf destijds in de zaak
Benthem verschoond als lid van het EHRM nadat hij eerder in een publicatie standpunt had
ingenomen over de strijdigheid van het Nederlandse Kroonberoep met het EVRM.
ABRvS 18 februari 2003, NJB 2003, 733.
HRJ.Gids, 12 en 20; ENCJ.Er, 6 en 12.
NVvR.Rc, 7.
P. KNOP, “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, (1796) 1799. Cf. BOVEND’EERT, 194.
115
146.
GUJA, hoofd van de persdienst van de Moldavische openbare aanklager, lekt aan
de lokale krant enkele brieven waaruit banden blijken tussen de vicevoorzitter van het
parlement en de openbare aanklager. Vier politieagenten werden vervolgd op
verdenking van machtsmisbruik, maar op aandringen van de vicevoorzitter door de
openbare aanklager van verdere vervolging ontslagen. GUIJA gaf toe de brieven te
hebben overgemaakt, waarop hij ontslagen werd. Gerechtelijke stappen voor de
nationale gerechten mochten niet baten waarna GUJA zich wendde tot het EHRM.
Ook hier wijst het Hof allereerst op de principes uiteengezet in Vogt (supra 108,
rn. 136).866 De klokkenluider moet in eerste instantie de informatie aan een hiërarchisch
hogere of een ander bevoegd orgaan bekend maken, vooraleer men deze in het
openbare domein lekt.867 Men onderzoekt met andere woorden eerst of er andere
kanalen voor handen waren om deze gegevens vrij te geven. Het Hof ontwikkelde verder
vijf criteria om te toetsen of de inmenging noodzakelijk is in een democratische
samenleving. Men moet rekening houden met (i) het openbare belang van deze
informatie, (ii) de authenticiteit ervan, (iii) mogelijke schade die de openbare dienst
hierdoor lijdt en de balans met het openbare belang, (iv) het motief van de
klokkenluider en, tot slot, (v) de ernst van de sanctie die hem werd opgelegd.868 Hier
beklemtoonde het Hof eveneens het mogelijke “chilling effect” van de maatregel op heel
wat ambtenaren en werknemers (cf. supra 108, rn. 136).869 Vanuit een wel zeer gewillige
beoordeling concludeerde het Hof unaniem en in grote kamer dat aan deze criteria
telkens was voldaan en dat de inbreuk op verzoekers recht op vrije meningsuiting
ongerechtvaardigd was.870
147. Welgeteld één jaar later kreeg het Europees Hof de kans om zich uit te spreken
over een gelijkaardige zaak waar de klokkenluider echter rechter was. Verzoeker,
KUDESHKINA, zat bij de rechtbank van Moskou een strafzaak voor tegen een politieagent
verdacht van machtsmisbruik. Zowel de parketmagistraat als de voorzitter van de
rechtbank bleken aanzienlijke belangen te hebben bij de uitkomst van het proces en
gaven dit ook meermaals duidelijk aan. KUDESHKINA boog evenwel niet en werd door de
866
867
868
869
870
EHRM 12 februari 2008, nr. 14277/04, Guja/ Moldavië, §70.
Ibid, §73.
Ibid, §74-78.
Ibid, §95.
Ibid, §97.
116
voorzitter van de zaak gehaald. Met het oog op een carrièrewending en een zeteltje in de
Russische Staatsdoema, klaagde zij tijdens haar politieke campagne in verschillende
media de wantoestanden bij de rechtbank van Moskou aan. KUDESHKINA werd niet
verkozen en keerde terug tot de magistratuur. Het in tussentijd en op haar initiatief
gestarte onderzoek tegen de rechtbankvoorzitter draaide al snel uit op een sisser,
waarna deze laatste, deze keer met succes, haar ontslag vroeg.
Nadat het Hof de grondregels uit Vogt en Wille meegaf, attendeerde het op de
bijzondere rol van de rechterlijke macht in iedere rechtsstaat (supra 54, rn. 74).872 Deze
rechtvaardigt dat aan rechters een zekere terughoudendheidsplicht kan worden
opgelegd.873 Vervolgens herinnerde het Hof aan de belangrijke rol van de vrije
meningsuiting tijdens een verkiezingscampagne874, waarna het de criteria uit Guja,
weliswaar iets slordiger, toepaste.875 Net zoals voordien besteedde het daarbij
bijzondere aandacht aan de zware sanctie en het eventuele ontradend effect daarvan.876
Ook ditmaal werd een schending van art. 10 EVRM vastgesteld.877 Het Hof maakt
hiermee duidelijk dat externe druk op magistraten, ondanks hun plicht tot
terughoudendheid, bestreden moet worden.878
148. Wanneer toenmalig eerste voorzitter Ghislain LONDERS in de zaak-Fortis met een
brief aan de voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, d.d. 18 december
2008, te kennen gaf dat er “duidelijke aanwijzingen” waren dat men vanuit de politiek de
beslissing van het Brusselse hof van beroep had trachten te beïnvloeden, was dit
voldoende om de regering LETERME I ten val te brengen. LONDERS’ conclusies waren
echter nogal “omzichtig” en “zonder te hebben nagegaan of die verbanden ook reëel
waren”.879 Zij hadden bovendien verregaande gevolgen.880 Men kan dan ook bezwaarlijk
stellen dat aan de door het EHRM uiteengezette voorwaarden is voldaan.881
872
873
874
875
876
877
878
879
EHRM 26 februari 2009, nr. 29492/05, Kudeshkina/ Rusland, §85.
Ibid, §86.
Ibid, §87.
Ibid, §91-100.
Ibid, §97-100.
Ibid, §101.
Zie A. OOMS en A. WIJNANTS, “Over openbaarheid in de rechtszaal ... en magistraten en meningen ...”
in C. DECLERCK, P. FOUBERT en A. OOMS (eds.), Geheimen in het recht, Antwerpen, Intersentia, 2011,
(29) 50.
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Verslag over het bijzonder onderzoek naar de werking van de
rechterlijke orde naar aanleiding van de zaak Fortis, 16 december 2009, 38, www.csj.be.
117
149. Dit verontwaardigingsrecht wordt in de codes die dit erkennen telkens aan de
plicht tot loyauteit verbonden. De rechter zweert immers trouw aan de democratische
principes, de grondwet en de wetten van het land in kwestie. Wanneer deze in gevaar
zijn, moet de terughoudendheidsvereiste buigen voor een hoger belang en is de rechter
genoodzaakt dit aan de kaak te stellen.882 CADELLI beschouwt dit niet zozeer als een
uitzondering
op
de
terughoudendheidsplicht,
maar
eerder
als
buiten
het
toepassingsgebied vallen van deze plicht (“hors champ”). Net zoals de plicht tot loyauteit
vindt de terughoudendheidsplicht zijn oorsprong in de onafhankelijkheid en
onpartijdigheid. Zij moet dus wijken wanneer deze laatsten op het spel staan.883
Klokkenluiders zijn de voorbije jaren op allerleid vlakken opgedoken en alom
wordt er voor gepleit hen de nodige wettelijke bescherming te bieden.
880
881
882
883
Ibid.
Zie M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus d’indignation et de courage”, JT
2013, (297) 303.
Cf. Ibid, 299.
Ibid, 302.
118
AFDELING VII. BEKWAAMHEID
§1. Algemeen
150. Van de rechter wordt eveneens verwacht dat hij over de nodige capaciteiten
beschikt om zijn taak betamelijk uit te voeren. De burgers moeten erop kunnen
vertrouwen dat hun zaak aan een bekwame rechter wordt voorgelegd. 884 Zo vereist het
Belgisch Gerechtelijk Wetboek dat het toelatingsexamen polst naar de “noodzakelijke
maturiteit en bekwaamheid” (art. 259bis-9, tweede lid Ger.W.), vergt de Franse Conseil
Constitutionnel dat “des capacités, des vertus et des talents” van de kandidaten in
rekening worden gebracht885 en hecht ook de Nederlandse wetgever bijzonder belang
aan de bekwaamheid van de leden van de rechterlijke macht886. De werving van
magistraten is daarom de eerste filter om enkel bekwame rechters toegang te verlenen
tot het ambt. Een omstandige behandeling van dit onderwerp valt evenwel, hoe
interessant ook, samen met de evaluatie buiten dit onderzoek.887
Onder deze laatste afdeling wordt onder ‘bekwaamheid’ het kennen en kunnen
van de rechter verstaan. De permanente opleiding en het voortdurend bijschaven
worden, in lijn met de benadering in de codes, daarmee verweven. Een hele reeks
punten, zoals moed888, zorg889, ijver890 en communicatievaardigheid891, kwamen reeds
aan bod en worden hier zodoende niet nogmaals behandeld.
884
885
886
887
888
889
890
891
EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, The Sunday Times/ Verenigd Koninkrijk (n° 1), §55; NVvR.Rc,
6.
Conseil Constitutionnel 19 februari 1998, nr. 98-396 DC; Conseil Constitutionnel 20 februari
2003, nr. 2003-466, telkens met verwijzing naar art. 6 van de Déclaration des Droits de l'Homme
et du Citoyen van 1798: “[...] Tous les Citoyens étant égaux à ses yeux sont également admissibles à
toutes dignités, places et emplois publics, selon leur capacité, et sans autre distinction que celle de
leurs vertus et de leurs talents”.
BAUW e.a., 55; BOVEND’EERT e.a., 170-172.
NELISSEN, reeds veelvuldig aangehaald, bereidt aan de KU Leuven een doctoraatsproefschrift voor,
getiteld De blinddoek van de rechter. Werving en selectie van ideologisch onafhankelijke
magistraten in internationaal perspectief.
Supra 75, rn. 97.
Supra 95, rn. 121.
Ibid.
Supra 91, rn. 117 en 93, rn. 119.
119
§2. Kennen
151. De nodige juridische kennis is van vitaal belang voor het uitoefenen van zijn
functie.892 Het recht is echter voortdurend in beweging. Een toenemende stroom van
allerhande regelgeving, met een belangrijke bijdrage van het Europees niveau, is maar
één van de facetten.893 Ook rechtspraak en rechtsleer moeten in acht worden genomen.
Geregeld rijst dan ook de vraag naar de wenselijkheid van (onvermijdelijke)
specialisatie.894 De Nederlandse code schrijft zelfs voor dat de rechter een zaak
teruggeeft wanneer hij zichzelf onvoldoende deskundig beschouwt.895
152. Rechters dienen hun kennis van het recht derhalve voortdurend op pijl te
houden.896 De Judicial Integrity Group spoort de onderschrijvende Staten daarom aan in
opleiding te voorzien door en voor rechters.897
In België werd in 2007 het Instituut voor gerechtelijke opleiding (IGO) opgericht,
met als taak de permanente opleiding van de magistraten te verzorgen.898 Ook buiten
het aanbod van het IGO nemen rechters deel aan studiedagen, colloquia, lezingen edm.
De Belgische beroepsmagistraten hebben luidens art. 4 van deze wet gedurende vijf
werkdagen per gerechtelijk jaar recht op opleiding bij het IGO.
De Franse magistraten worden onderricht aan de École nationale de la
magistrature (ENM), die werd opgericht in 1958, maar pas vanaf 1970 onder haar
huidige naam opereert.899 Daarnaast kan er om beter aan de lokale noden te
beantwoorden sinds 1990 ook op het niveau van de verschillende hoven van beroep en
892
893
894
895
896
897
898
899
HRJ.Gids, 18, 19 en 22; CSM.Rc, d.13; NVvR.Rc, 6; VN.BPJC, 7.
Zie voor de Belgische cijfers: T. THIJS, “Waarom barst het Staatsblad al jaren uit zijn voegen?”, De
Morgen 28 november 2013, www.demorgen.be.
Bv. BAUW e.a., 55-56 en 83; B. PONET en H. LAMON, “Moeten advocaat en rechter specialist zijn?”,
Juristenkrant, afl. 259, 5 december 2012, 12. Zie ook NVvR.Rc, 6.
NVvR.Rc, 6.
HRJ.Gids, 18; CSM.Rc, d.18 e.v. (Onder ‘l’égalité’); NVvR.Rc, 6; VN.BPJC, 7; ENCJ.Er, 7.
Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of
The
Bangalore
Principles
of
Judicial
Conduct,
21-22
januari
2010,
10,
www.judicialintegritygroup.org
Art. 2, 1°, 3, 2° en 7 wet 31 januari 2007 inzake de gerechtelijke opleiding en tot oprichting van
het Instituut voor gerechtelijke opleiding, BS 2 februari 2007. Deze wet werd herhaaldelijk
aangepast. Reeds bepleit door W. VAN GERVEN, “Magistratenschool is enige oplossing”, Trema 1998,
126-127.
Nu décret nr. 72-355 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature, JORF 5 mai 1972,
art. 50, eerste lid in het bijzonder. Zie ook art. 14, eerste lid Osm.
120
bij het Hof van Cassatie in ‘gedeconcentreerd’ onderwijs worden voorzien.900 Sedert
1992 genieten ook de Franse rechters een recht op opleiding, maar vanaf 2007 zijn zij
zelfs onderworpen aan de verplichting zich ten minste vijf dagen901 per jaar te
scholen.902 De CCJE vreest wel dat dergelijk gebod enkel een vormverplichting zou zijn
en de eigenlijke doestelling, namelijk het bijscholen, naar het achterplan zou drijven. Zij
toont zich dan ook zeer kritisch.903
In Nederland valt vanaf de hervorming in 2002 krachtens de Convenant
gemeenschappelijke landelijke diensten rechterlijke organisatie904 de Stichting
Studiecentrum
Rechtspleging
(SSR),
opgericht
in
1960,
onder
de
gedeelde
verantwoordelijkheid van de Raad voor de rechtspraak en het College van Procureursgeneraal. Bovendien werden er in de schoot van verschillende gerechtshoven
kenniscentra opgericht en beschikt men over gerechtscoördinatoren Europees recht tot
wie men zich kan wenden met vragen omtrent Europees recht. Enkele jaren geleden
legden zij de zogeheten permanente educatienorm (PE) vast 905: met ingang van 2012
moeten rechters gespreid over een termijn van drie jaar minstens negentig uur
voorbehouden voor het onderhouden van hun kennis.906, 907 Deze norm wordt echter, zo
blijkt uit de jaarverslagen van de Rechtspraak, nooit gehaald. 908 De NVvR-rechterscode
beschouwt het als een verantwoordelijkheid van de rechter zelf om zijn deskundigheid
900
901
902
903
904
905
906
907
908
Art. 51, tweede lid décret nr. 72-355 du 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature,
JORF 5 mai 1972.
Art. 50, tweede lid décret nr. 72-355 du 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature,
JORF 5 mai 1972.
Art. 1 loi organique nr. 2007-287 5 mars 2007 relative au recrutement, à la formation et à la
responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007, thans art. 14, tweede lid Osm. Zie BETOULLE, 45.
Consultative Council of European Judges, Opinion no 4 of the Consultative Council of European
Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on
appropriate initial and in-service training for judges at national and European levels, 27
november 2003, rn. 34 en 37, www.coe.int. Net zoals Judicial Group on Strengthening Judicial
Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial
Conduct, 21-22 januari 2010, 10, www.judicialintegritygroup.org.
Art. 3, 1, a) convenant gemeenschappelijke landelijke diensten R.O.
De initiële opleiding wordt daarentegen wel nog in eerste instantie door de Regering vastgelegd,
uitgewerkt door de Rechtspraak en het College van Procureurs-generaal en uitgevoerd door de
SSR: art. 9-10 Besluit opleiding rechterlijke ambtenaren.
RAAD VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2012, 2013, 16, www.jaarverslagrechtspraak.nl; BAUW e.a.,
83.
Voordien gold een norm van dertig uur per jaar.
De cijfers worden slechts in globo, voor de Rechtspraak in haar geheel, gepubliceerd.
121
actueel te houden.909 Aanvullend kunnen ook cursussen worden gevolgd bij andere
opleidingscentra.
STORME mag zich tot slot ook gelukkig prijzen nu in 2000 op het niveau van de
Europese Unie het European Judicial Training Network (EJTN) werd opgestart.910
153. Hoe onmisbaar ook, enkel kennis van het recht zou van de rechter een
wereldvreemd wezen maken. De rechter hoort, zoals het hoger reeds werd verwoord,
met beide benen in de samenleving te staan (supra 81, rn. 105).911 Hij is open van geest
en blijft op de hoogte van de maatschappelijke en culturele ontwikkelingen.912
De rechter zal ook over technische, niet-juridische kennis beschikken. Denk maar
aan de financiële en economische bagage voor een rechter die actief is in handelszaken
of een minimum aan (natuur)wetenschappelijke kennis voor de rechter die dagelijks in
aanraking komt met milieurecht of sommige takken van het strafrecht.
154. Het is minstens van even groot belang dat men ook steeds op de hoogte blijft van
de ethische opvattingen die heersen en hieraan zelf zijn bijdrage levert. Voortdurende
reflectie en evolutie zijn er immers wezenlijke bestanddelen van.915 Daarom is het
heuglijk vast te stellen dat zowel het IGO, de ENM en de SSR geregeld cursussen
‘deontologie’ en ‘beroepsethiek’ op het programma hebben staan, ook in de permanente
vorming. Hier had ook de Commissie Cabannes al op aangedrongen.916 De Franse Recueil
wijst dan ook, met een knipoog naar de École nationale de la magistrature, op de
pedagogische waarde van dit instrument.917
909
910
911
912
915
916
917
NVvR.Rc, 6.
M.L. STORME, “Naar een Europese magistratenschool: naar een uitdaging en een pleidooi” in E.H.
HONDIUS, A.W. JONGBLOED en R.C. VERSCHUUR (eds.), Liber amicorum Paul Meijknecht. Van Nederlands
naar Europees procesrecht?!, Deventer, Kluwer, 2000, 291-299.
CANIVET en JOLY-HURARD, 108; DE RIEMAECKER en LONDERS, 319-320 en 343; B. PONET en H. LAMON,
“De ivoren toren van magistraten”, Jurstenkrant, afl. 258, 21 november 2012, 12; G. VRIEZE,
“Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfscensuur, wraking
en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 68.
HRJ.Gids, 19 en 23; NVvR.Rc, 3.
Cf. M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke
macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 481; G.
VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194)
205.
COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 30,.
CSM.Rc, 43.
122
§3. Kunnen
155. Onder ‘kunnen’ worden de vereiste vaardigheden verstaan en de wijze waarop de
rechter zijn taken vervult. Opvallend is dat geen van de codes uitdrukkelijk vergt dat de
rechter besluitvaardig is. Dit is een essentiële, zoniet, samen met het komen tot een
onpartijdig oordeel, de meest essentiële eigenschap waarover een rechter hoort te
beschikken. Ongeschiktheid vormt in de Nederlandse Wrra zelfs een afzonderlijke grond
tot ontslag (art. 46l, 1, a)918. In 2009 werd uitzonderlijk een rechter ontslagen omdat zij
niet voldoende besluitvaardig was, zich niet hield aan de afspraken om zich te
reïntegreren in de rechtbank en zich bezondigde aan alcoholmisbruik.919 Met
‘ongeschiktheid’ doelt de wetgever onder meer op een gebrek aan juridische kennis en
vaardigheid of het niet in staat zijn vonnissen te redigeren.920
De Recueil gaat enkel uit van gedragsregels, waardoor er geen aandacht besteed
wordt aan persoonlijke vaardigheden en eigenschappen.
156. De rechter toont een professionele houding en gaat georganiseerd te werk.921 Hij
weet zich aan te passen aan veranderde omstandigheden en vlot samen te werken met
collega’s, parketmagistraten, griffiers en gerechtspersoneel.922,
923
De rechter gaat
voorzichtig te werk, zonder evenwel te vervallen in verlegenheid (‘wijsheid’). De Gids en
het Judicial Ethics Report 2009-2010 omschrijven deze brede notie wijsheid als een
gulden middenweg tussen overdrijving en buitensporigheid en verlegenheid en onmacht
in, zoals we dat ook in de deugdethiek tegenkomen.925
Hij is stressbestendig en kan om met frustraties.926 Rechtspreken is soms
eenzaam en kan leiden tot impopulariteit, waartegen de rechter zich weet te wapenen
(cf. moed).927
918
919
920
921
922
923
925
926
927
Voor ongeschiktheid wegens ziekte: art. 46i e.v. Wrra.
HR 15 december 2009, LJN BK6646.
BOVEND’EERT e.a. 205.
HRJ.Gids, 18 en 22; NVvR.Rc, 6; ENCJ.Er, 9.
HRJ.Gids, 22; ENCJ.Er, 9.
Cf. supra 91, rn. 117 en 93, rn. 119.
HRJ.Gids, 19; ENCJ.Er, 11. Deze laatste omschrijft dit duidelijk als zijnde een deugd.
HRJ.Gids, 22; ENCJ.Er, 14.
HRJ.Gids, 21 en 22.
123
Niettemin houdt hij ook rekening met het menselijke aspect, met de eigenheid
van elk individu, wat inherent is aan zijn taak.928 Hij is zich terdege bewust, zo schrijft de
Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak althans, van de impact die zijn beslissing
kan hebben op de betrokkenen en de samenleving.929
157. Om kwalitatief hoogstaand werk aan te kunnen houden, zowel in zijn vonnis als
de aanloop daarnaar, horen uiteindelijk ook deze vaardigheden, naast zijn kennis en de
hoger behandelde competenties, voortdurend bijgeschaafd te worden.930
928
929
930
HRJ.Gids, 21; NVvR.Rc, 4-5; ENCJ.Er, 12; VN.BPJC, 6.
NVvR.Rc, 6.
HRJ.Gids, 22 en 23; CSM.Rc, e.13; VN.BPJC, 7; ENCJ.Er, 14. In de NVvR-rechterscode komt enkel het
bijhouden van zijn kennis uitdrukkelijk aan bod.
124
BESLUIT
158. ‘Deontologie’, ‘judicial conduct’, ‘judicial ethics’, ‘(beroeps)ethiek’ of gewoon de
‘ethiek van de rechter’ bevindt zich op het kruispunt van filosofie en recht. Om dit alles
bondig samen te vatten en een blik op de toekomst te bieden, is het nuttig de
verschillende subonderzoeksvragen in herinnering te brengen (supra 8, rn. 9).
159. De rechter krijgt een steeds prominentere rol en zijn handelen wordt door het
grote publiek met argusogen gadegeslagen. Zelfs het privéleven van de rechter wordt
onder een vergrootglas gelegd De kreet naar verantwoording en legitimeit klinkt luider
dan ooit tevoren, waardoor de rol van het publieke vertrouwen in het gerecht een
centrale plaats heeft ingenomen. In België en Frankrijk ging dit gepaard met het
doorknippen van de nauwe band tussen deontologie en tucht. In Nederland is deze
verwarring nooit zo aanwezig geweest. Daar krijgt de notie ‘integriteit’ als catch-all
bepaling meer aandacht. Ook de klassiek deontologische, op gedragsregels gebaseerde
benadering, zeer prominent aanwezig in België en Frankrijk, wordt in vraag gesteld en
men neigt eerder naar een ethische of, dan vooral in Nederland en gekoppeld aan
‘integriteit’, zelfs uitdrukkelijk deugdenethische invalshoek.
In de komende jaren zal deze stroming zich wellicht doorzetten. Vele vragen
vergen echter nog een antwoord en vooral de exacte ethische benadering –
deontologisch, deugdenethisch, consequentionalistisch of een combinatie? – verdient
beschouwing.
160. De landsgrenzen worden op het vlak van de ethiek van de rechter minder
relevant. Op internationaal niveau (Verenigde Naties, Raad van Europa en Europese
Unie) werden eigen rechterscodes in het leven geroepen. Bovendien levert de
rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, voornamelijk door de
invulling van de vereisten onafhankelijkheid en onpartijdigheid, een zeer belangrijke
bijdrage. De Lidstaten zijn ertoe verplicht zich hiernaar te schikken, wat er voor zorgt
dat zij op dit punt stilaan naar mekaar toegroeien. Dit wordt in de hand gewerkt door de
praktijk op nationaal niveau, die alsmaar vaker een beroep doet op de ervaringen uit
verwante rechtsstelsels.
125
Doorgaans hanteert men in diverse landen andere kapstokken, ‘kernwaarden’,
basisbeginselen edm. De verdere invulling hiervan stemt evenwel in alle landen in
aanzienlijke mate overeen. Vraagstukken en gebeurtenissen uit andere landen kunnen
en zullen wellicht een belangrijke inspiratiebron worden voor debat en de opvattingen
in andere landen.
161. Het was voornamelijk om het vertrouwen in het gerecht te herstellen en, ietwat
in minder mate, om rechters een houvast te bieden dat de codes in het leven werden
geroepen. In tegenstelling tot andere sectoren kreeg de rechterlijke macht zelfs
behoorlijk laat haar eigen instrumenten. Thans vindt men hier nog weinig tegenstanders
van. De codes zijn een product van hun tijd, eerder dan dat zij een nieuwe periode
inluiden. Inhoudelijk bieden zij weinig nieuws, maar hebben wel als voordeel dat voor
het eerst alles enigszins systematisch toegankelijk is. Toch leverden zij nieuwe stof voor
debat. Voornamelijk in Nederland werd de NVvR-rechterscode actief besproken. In België
was dit al wat minder en in Frankrijk kreeg de Recuil amper aandacht. Hij bevatte weinig
nieuws, noch inhoudelijk, noch wat de structuur betreft, aangezien de Conseil supérieur
de la magistrature al jaren voordien de tuchtrechtspraak publiceerde en men deze ook
altijd een belangrijke plaats toekende. Het hoeft trouwens niet te verbazen dat telkens in
deze codes de principes onafhankelijk en onpartijdigheid op de eerste plaats komen. De
rechter hoort onafhankelijk te zijn en zo tot een onpartijdig oordeel te komen.
Onpartijdig oordelen wordt wel eens als een ingesteldheid of zelfs als een deugd
bestempeld. De meeste andere kernprincipes zijn meestal afgeleid of nauw verwant met
deze onafhankelijkheid en onpartijdigheid.
Vermoedelijk zal het fenomeen van deze codes enkel maar meer ingeburgerd
geraken binnen de rechterlijke macht. Zij zullen echter enkel hun waarde kunnen
behouden wanneer zij voortdurend als bron dienen voor gedachtewisseling en
aangepast worden aan de gewijzigde opvattingen. Ethiek van de rechter is immers een
dynamisch iets.
126
BIJLAGE A: DE EEDFORMULES
A. Eedformule voor de Belgische rechters
Art. 2 van het decreet van 20 juli 1831 betreffende de eedaflegging bij de aanvang der
grondwettelijke vertegenwoordigende monarchie931, opgelegd door art. 289 Ger.W.:
“Ik zweer getrouwheid aan de Koning, gehoorzaamheid aan de Grondwet en aan de
wetten van het Belgisch volk. "
B. Eedformule voor de Franse rechters
Art. 6 Osm:
“Je jure de bien remplir mes fonctions, de garder religieusement le secret des
délibérations et de me conduire en tout comme un digne et loyal magistrat.” (eigen
onderlijning)
C. Eedformule voor de Nederlandse rechters
Bijlage 1 bij Wrra, opgelegd door art. 5g Wrra:932
“Ik zweer/beloof dat ik trouw zal zijn aan de Koning, en dat ik de Grondwet en alle
overige wetten zal onderhouden en nakomen.
Ik zweer/verklaar dat ik middellijk noch onmiddellijk, onder welke naam of
voorwendsel ook, tot het verkrijgen van een benoeming aan iemand iets heb
gegeven of beloofd, noch zal geven of beloven.
Ik zweer/verklaar dat ik nimmer enige giften of geschenken hoegenaamd zal
aannemen of ontvangen van enig persoon van wie ik weet of vermoed dat hij een
rechtsgeding heeft of zal krijgen waarin mijn ambtsverrichtingen te pas zouden
kunnen komen.
Ik zweer/beloof dat ik gegevens waarover ik bij de uitoefening van mijn ambt de
beschikking krijg en waarvan ik het vertrouwelijke karakter ken of redelijkerwijs
moet vermoeden, behoudens voor zover enig wettelijk voorschrift mij tot
931
932
BS 20 juli 1831.
Zie ook art. 2h e.v. Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren.
127
mededeling verplicht of uit mijn ambt de noodzaak tot mededeling voortvloeit,
geheim zal houden.
Ik zweer/beloof dat ik mijn ambt met eerlijkheid, nauwgezetheid en onzijdigheid,
zonder aanzien van personen, zal uitoefenen en mij in deze uitoefening zal
gedragen zoals een goed rechterlijk ambtenaar betaamt.
Zo waarlijk helpe mij God Almachtig!/Dat verklaar en beloof ik!
De belofte is voor zij die niet gelovig zijn.
[...]”
128
BIJLAGE B: DE TUCHTFOUT
A. Tuchtfout voor de Belgische rechters
Art. 404 Ger.W.:
“Op diegenen die hun ambtsplichten verzuimen of door hun gedrag afbreuk doen
aan de waardigheid van hun ambt, kunnen de tuchtstraffen, bepaald in dit
hoofdstuk, worden toegepast.
De tuchtstraffen bedoeld in dit hoofdstuk kunnen tevens worden opgelegd aan
personen die de taken van hun ambt verwaarlozen en zodoende afbreuk doen aan
de goede werking van de justitie of aan het vertrouwen in die instelling.”
B. Tuchtfout voor de Franse rechters
Art. 43 OSm (uittreksel):
“Tout manquement par un magistrat aux devoirs de son état, à l'honneur, à la
délicatesse ou à la dignité, constitue une faute disciplinaire.
Constitue un des manquements aux devoirs de son état la violation grave et
délibérée par un magistrat d'une règle de procédure constituant une garantie
essentielle des droits des parties, constatée par une décision de justice devenue
définitive.
[…]”
C. Tuchtfout voor de Nederlandse rechters
Art. 46c Wrra:
“1. Ten aanzien van de rechterlijk ambtenaar kan de disciplinaire maatregel van
schriftelijke waarschuwing worden opgelegd, indien hij:
a. de waardigheid van zijn ambt, zijn ambtsbezigheden of zijn ambtsplichten
verwaarloost;
b. de bepalingen overtreedt waarbij hem het uitoefenen van een beroep wordt
verboden, een vast en voortdurend verblijf wordt aangewezen, verboden wordt zich
in een onderhoud of een gesprek in te laten met partijen of haar advocaten of
gemachtigden of een bijzondere inlichting of schriftelijk stuk van hen aan te nemen,
de verplichting wordt opgelegd een geheim te bewaren of de verplichting wordt
129
opgelegd de functionele autoriteit in kennis te stellen van de betrekkingen die hij
buiten zijn ambt vervult.
2. Ten aanzien van de rechterlijk ambtenaar kan de disciplinaire maatregel van
ontslag worden opgelegd, indien hij door handelen of nalaten ernstig nadeel
toebrengt aan de goede gang van zaken bij de rechtspraak of het in haar te stellen
vertrouwen.
3. Aan de rechterlijk ambtenaar die zich schuldig maakt aan een van de
gedragingen, bedoeld in het eerste lid, onderdeel b, kan de disciplinaire maatregel
van ontslag worden opgelegd, indien hem eerder wegens een gelijke overtreding de
disciplinaire maatregel van schriftelijke waarschuwing is opgelegd.” (eigen
onderlijning)
De Wrra kent echter ook andere, specifieke gronden die een schorsing of ontslag kunnen
rechtvaardigen (art. 46f e.v. resp. 46h e.v. Wrra).933 Meest vermeldenswaardig is in het
kader van een strafprocedure of wegens ongeschiktheid, al dan niet door ziekte. Een
uitvoerige bespreking van de fouten én de eraan gekoppelde sancties valt echter buiten
het bestek van deze verhandeling. De rechter wordt in Nederland bescouwd als een,
weliswaar bijzondere, ambtenaar (art. 1, 1 Ambtenarenwet; art. 1, b en c Wet RO).
Art. 46c Wrra na inwerkingtreding van wetsvoorstel nr. 33 861:
“Ten aanzien van de rechterlijk ambtenaar kan een disciplinaire maatregel worden
opgelegd, indien hij:
a. de waardigheid van het ambt, zijn ambtsbezigheden of zijn ambtsplichten
verwaarloost;
b. de bepalingen overtreedt waarbij hem het uitoefenen van een beroep wordt
verboden, een vast en voortdurend verblijf wordt aangewezen, verboden wordt zich
in een onderhoud of een gesprek in te laten met partijen of haar advocaten of
gemachtigden of een bijzondere inlichting of schriftelijk stuk van hen aan te nemen,
de verplichting wordt opgelegd een geheim te bewaren of de verplichting wordt
opgelegd de functionele autoriteit in kennis te stellen van de betrekkingen die hij
buiten zijn ambt vervult; of
c. door zijn handelen of nalaten ernstig nadeel toebrengt aan de goede gang van
zaken bij de rechtspraak of het in haar te stellen vertrouwen.”
933
Cf. supra 43, noot 312.
130
BIBLIOGRAFIE
BELGIË, INTERNATIONAAL EN ANDERE LANDEN
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, BS 31 maart 1949.
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van 19 december 1966, BS 6
juli 1983.
Resoluties 40/32 en 40/146 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (29
november 1985 en 13 december 1985), www.ohchr.org.
Resolutie 58/4 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (31 oktober 2003),
www.unodc.org.
Resolutie 2006/23 van de Economische en Sociale Raad (27 juli 2006), UN Doc. E/RES/2006/23
(2006).
Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden
van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955.
Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994.
Decreet van 20 juli 1831 betreffende de eedaflegging bij de aanvang der grondwettelijke
vertegenwoordigende monarchie, BS 20 juli 1831.
Wetboek van Strafvordering, BS 27 november 1808.
Strafwetboek van 8 juni 1867, BS 9 juni 1867.
Gerechtelijk Wetboek van 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967.
Wet 8 maart 1999 tot instelling van een Adviesraad van de magistratuur, BS 19 maart 1999.
Wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de
spelers, BS 30 december 1999.
Wet 31 januari 2007 inzake de gerechtelijke opleiding en tot oprichting van het Instituut voor
gerechtelijke opleiding, BS 2 februari 2007.
Wetsvoorstel tot wijziging, wat betreft de rechters en ambtenaren van het openbaar ministerie,
van de wet van 2 mei 1995 betreffende de verplichting om een lijst van mandaten, ambten en
beroepen, alsmede een vermogensaangifte in te dienen, Parl.St. Kamer 2010, nr. 53K0042/001.
131
Voorstel van interpretatieve wet betreffende artikel 304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St.
Kamer 2010-11, nr. 53-1416/001.
Wetsvoorstel houdende invoering in het Gerechtelijk Wetboek van een bijzondere
tuchtprocedure ingeval van schending van het neutraliteitsbeginsel door leden van de zetel van
de rechterlijke macht, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-524/1.
Wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht,
Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-1067/1.
Parlementair onderzoek naar de wijze waarop de bestrijding van het terrorisme en het
banditisme georganiseerd wordt, Parl.St. Kamer 1989-90, nr. 59/8-10.
Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd
gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6.
Parlementair onderzoek naar de noodzakelijke aanpassingen van de organisatie van het politieen justitiewezen op basis van de moeilijkheden die gerezen zijn bij het onderzoek naar de
«Bende van Nijvel», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 573/7.
Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd
gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 713/8.
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel houdende wijziging, wat
het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek en
wetsvoorstel tot wijziging van boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 199798, nr. 1666/5.
Verslag namens de Commissie voor de institutionele aangelegenheden betreffende het
wetsontwerp tot wijziging van sommige bepalingen van deel II van het Gerechtelijk Wetboek
met betrekking tot de Hoge Raad voor de Justitie, de benoeming en aanwijzing van magistraten
en tot invoering van een evaluatiesysteem voor magistraten, Parl.St. Senaat 1998-99, nr. 11169/2.
Verslag namens de Commissie voor de Justitie Wetsontwerp tot wijziging van deel II, boek II,
titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei
1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het
Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2001-02, nr. 2-1198/2.
Verslag over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek
betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-1067/8.
132
Vr. en Antw. Kamer 1995-96, 22 augustus 1996, 1365 (Vr. nr. 621-631).
Hand. Kamer 2007-08, 14 februari 2008, CRIV 52 PLEN 020.
Hand. Kamer 2011-12, 11 januari 2012, CRIV 53 COM 357.
Hand. Kamer 2011-12, 25 januari 2012, CRIV 53 COM 375.
Vraag om uitleg van de heer Karl Vanlouwe aan de minister van Justitie over «de open brief en
het standpunt van de Brusselse Parketmagistraten», Hand. Senaat Commissie Justitie 2011-12, 8
februari 2012, nr. 5-1678, 13.
Hand. Senaat 2013-14, 20 ferbuari 2014, 5-141.
Adv.RvS, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/001.
Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende het wetsontwerp tot wijziging van deel II,
boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de wet
van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de Rechterlijke Orde betreft,
van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/002.
Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende het wetsontwerp ter vervanging van art.
304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2011-12, nr. 5 - 1291/2.
American Bar Association, Model Code of Judicial Conduct, 2011, www.americanbar.org.
Canadian Judicial Council, Ethical Principles for Judges, 1998, 52 p., www.cjc-ccm.gc.ca.
Consultative Council of European Judges, Opinion no. 3 of the Consultative Council of European
Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on the
principles and rules governing judges’ professional conduct, in particular ethics, incompatible
behavior and impartiality, 19 november 2002, www.coe.int.
Consultative Council of European Judges, Opinion no 4 of the Consultative Council of European
Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on
appropriate initial and in-service training for judges at national and European levels, 27
november 2003, www.coe.int.
Consultative Council of European Proescutors, European Guidelines for Ethics and Conduct for
public prosecutors, 31 mei 2005, 4 p., www.coe.int.
Consultative Council of European Judges, Magna Carta of Judges, 17 november 2010,
www.coe.int.
133
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation CM/Rec (2010)12 to member
states on judges: independence, efficiency en responsibilities, 17 november 2010, www.coe.int.
European Court of Human Rights, Resolution on Judicial Ethics, 23
juni 2008, 3 p.,
www.echr.coe.int.
European Network of Councils for the Judiciary, Judicial Ethics Report 2009-2010, 2-4 juni
2010, 15 p., www.encj.eu.
Hoge Raad voor de Justitie en Adviesraad voor de magistratuur, Gids voor de magistraten, 27
juni 2012, 23 p., www.csj.be.
International Criminal Court, Code of Judicial Ethics, 2 januari 2005, 6 p., www.icc-cpi.int.
Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, The Bangalore Principles of Judicial Conduct,
25-26
november
2002,
11
p.,
www.unodc.org/pdf/crime/corruption/judicial_group/Bangalore_principles.pdf.
Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of
The
Bangalore
Principles
of
Judicial
Conduct,
21-22
januari
2010,
17
p.,
www.judicialintegritygroup.org.
Raad van Europa, European Charter on the statute for judges and Explanatory memorandum, 810 juli 1998, 19 p., www.coe.int.
United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, Guidelines
on the Role of Prosecutors, 1990, 4 p., www.unrol.org.
EHRM 17 januari 1970, nr. 2689/65, Delcourt/ België.
EHRM 16 juli 1971, nr. 2614/65, Ringeisen/ Oostenrijk.
ECRM 1 maart 1977, nr. 6782/74, 6783/74, 6784/74, X, Y en Z/ België.
EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, The Sunday Times/ Verenigd Koninkrijk (n° 1).
ECHR 8 oktober 1981, nr. 8493/79, Demeester/ België.
EHRM 23 juni 1981, nr. 6878/75 en 7238/75, Le Compte, Van Leuven en De Meyere/ België.
EHRM 1 oktober 1982, nr. 8692/79, Piersack/ België.
EHRM 28 juni 1984, nr. 7819/77 en 7878/77, Campbell en Fell/ Verenigd Koninkrijk.
134
EHRM 29 april 1988, nr. 10328/83, Belilos/ Zwitserland.
EHRM 24 mei 1989, nr. 10486/83, Hauschildt/ Denemarken.
EHRM 22 juni 1989, nr. 11179/84, Langborger/ Zweden.
ECRM 7 januari 1991, nr. 14063/88, Jensen/ Denemarken.
ECRM 13 mei 1992, nr. 18957/91, Haseldine/ Verenigd Konkrijk.
EHRM 25 november 1993, nr. 14191/88, Holm/ Zweden.
EHRM 19 april 1994, nr. 16034/90, van de Hurk/ Nederland.
EHRM 22 september 1994, nr. 13839/88, Debled/ België.
EHRM 23 september 1994, nr. 15890/89, Jersild/ Denemarken.
EHRM 26 april 1995, nr. 15974/90, Prager en Oberschlick/ Oostenrijk.
EHRM 26 september 1995, nr. 17851/91, Vogt/ Duitsland.
EHRM 27 maart 1996, nr. 17488/90, Goodwin/ Verenigd Koninkrijk.
ECHR 15 mei 1996, nr. 22839/93, De Haan/ Nederland.
EHRM 20 mei 1998, nr. 21257/93, Gautrin e.a./ Frankrijk.
EHRM 20 mei 1999, nr. 25390/94, Rekveny/ Hongarije.
EHRM 1 juni 1999, nr. 26323/95, Kiiskinen/ Finland.
EHRM 8 juni 1999, nr. 39511/98, McGuinness/ Verenigd Koninkrijk.
EHRM 16 september 1999, nr. 29569/95, Buscemi/ Italië.
EHRM 28 oktober 1999, nr. 28396/95, Wille/ Liechtenstein.
EHRM 8 december 1999, nr. 28541/95, Pellegrin/ Frankrijk.
EHRM 15 juni 2000, nr. 43505/98, Salaman/ Verenigd Koninkrijk.
EHRM 8 februari 2001, nr. 47936, Pitkevich/ Rusland.
EHRM 2 augustus 2001, nr. 37119/97, N.F./ Italië.
EHRM 2 augustus 2001, nr. 35972/97, Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiani (n° 1).
135
EHRM 28 januari 2003, nr. 58540, M.D.U./ Italië.
EHRM 6 mei 2003, nr. 39343/98, 39651/98, 43147/98, 46664/99, Kleyn e.a./ Nederland.
EHRM 17 juni 2003, nr. 62435/00, Pescador Valero/ Spanje.
EHRM 17 februari 2004, nr. 39748/98, Maestri/ Italië.
EHRM 22 juni 2004, nr. 47221/99, Pabla Ky/ Finland.
EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus.
EHRM 19 april 2007, nr. 63235/00, Vilho Eskelinen/ Finland.
EHRM 31 mei 2007, nr. 26740/02, Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiani (n° 2).
EHRM 25 juli 2007, nr. 48898/99, Perna/ Italië.
EHRM 31 januari 2008, nr. 38406/97, Albayrak/ Turkije.
EHRM 12 februari 2008, nr. 14277/04, Guja/ Moldavië.
EHRM 5 februari 2009, nr. 22330/05, Olujić/ Kroatië.
EHRM 26 februari 2009, nr. 29492/05, Kudeshkina/ Rusland.
EHRM 6 januari 2010, nr. 74181/01, Vera Fernández-Huidobro/ Spanje.
EHRM 19 oktober 2010, nr. 20999/04, Özpinar/ Turkije.
EHRM 26 april 2011, nr. 31351/06, Steulet/ Zwitserland.
EHRM 21 juni 2011, nr. 46575/09, Belizzi/ Malta.
EHRM 25 september 2011, nr. 33368/96, Yakis/ Turkije.
EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/ Oekraïne.
Arbitragehof 7 december 1999, nr. 129/99.
Arbitragehof 15 oktober 2002, nr. 151/2002.
GwH 13 oktober 2009, nr. 157/2009.
Cass. 15 maart 1951, Bull. 1951, 476, concl. L. CORNIL
Cass. 10 mei 1954, Arr.Cass. 1954, 584.
136
Cass. 23 september 1968, Arr.Cass. 1969, 85.
Cass. 12 december 1983, Arr.Cass. 1985-86, 533.
Cass. 14 mei 1987, Pas. 1987, I, 1067, concl. J. VELU.
Cass. 12 oktober 1990, Arr.Cass. 1990-91, 174.
Cass. 19 december 1991, Arr.Cass. 1991-92, 364.
Cass. 24 november 1994, Arr.Cass. 1994, 1016.
Cass. 8 december 1994, Arr.Cass. 1994, 1074.
Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918.
Cass. 9 september 1999, Arr.Cass. 1999, 1062.
Cass. 30 november 2001, RW 2003-04, 297.
Cass. 5 maart 2002, www.juridat.be.
Cass. 18 februari 2003, JT 2005, 267, noot F. KUTY.
Cass. 28 februari 2008, RW 2008-09, 237, noot.
Cass. 15 oktober 2010, www.juridat.be.
Cass. 22 februari 2011, www.juridat.be.
Cass. 13 maart 2012, www.juridat.be.
Cass. 8 mei 2012, www.juridat.be.
RvS 22 maaart 2007, nr. 169 314, CDPK 2007, 370, noot S. BOULLART.
RvS 4 februari 2013, nr. 222.363, D&T 2013, 224.
Antwerpen 30 september 1997, RW 1997-98, 749.
Brussel 21 september 2010, T.Gez. 2011-2012, 183.
Gent 14 september 2011, www.juridat.be.
Brussel 21 januari 2013, RW 2013-14, 909.
137
ALEXANDER, L. en MOORE, M., “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of
Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.
ALLEMEERSCH, B. en VANDENSANDE, E., “Antwoord op «Kanttekening bij het rechterlijk
beroepsgeheim»”, RW 2012-13, 1678-1679.
BANNEUX, B., “D’une formule unificatrice aux fondements d’une déontologie contemporaine:
étude de droit constitutionnel sur le serment des magistrats judiciaires”, RBDC 2008, 81-116.
BENTHAM, J., Deontology, or The Science of Morality: In Which the Harmony and Co-Incidence of
Duty and Self-Interest, Virtue and Felicity, Prudence en Benevolence, Are Explained and
Exemplified, I, Londen, Longman, Rees, Orme, Browne, Green and Longman, 1834, 354 p.
BOTSON, H.L., “La magistrature et les libertés constitutionnelles”, JT 1951, 97-98.
BERNARD, G., “The Definition of Morality” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy,
http://plato.stanford.edu/index.html.
BREMS, E., BROECKX, K. en DEBERSAQUES, G., Goed procesrecht – Goed procederen, Mechelen, Kluwer,
2004, xx + 728 p.
BREWAEYS, E., “De onafhankelijke rechter: ni Dieu, ni maître”, Juristenkrant, afl. 249, 16 mei 2012,
16.
CADELLI, M., “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT
2013, 297-305.
CONNOLLY, P., COX-WHITE, B., KELLER, D.R. en LEEVER, M.G. (eds.), Ethics in Action. A Case-based
Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, xviii + 517 p.
DECLERCK, C., FOUBERT, P. en OOMS, A. (eds.), Geheimen in het recht, Antwerpen, Intersentia, 2011,
xviii + 280 p.
DE CORTE, R., MEEUSEN, J., PERTEGÁS, M., RUTTEN, S. en VAN OEVELEN, A. (eds.), Hulde aan prof. dr.
Jean Laenens, Anwerpen, Intersentia, 2008, XVI + 395 p.
DEIGH, J., An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, xii + 241 p.
DE RIEMAECKER en LONDERS
DE RIEMAECKER, X. en LONDERS, G., Statuut en deontologie van de magistraat, Brugge, die Keure,
2000, xvi + 431 p.
138
DERUYCK, F., DE SWAEF, M., ROZIE, J., ROZIE, M., TRAEST, P. en VERSTRAETEN, R. (eds.), De wet voorbij.
Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 644 p.
DERUYCK, F. en ROZIE, M. (eds.), Liber Amicorum Alain De Nauw. Het strafrecht bedreven, Brugge,
die Keure, 2011, xxviii + 1012 p.
DEVROE, W., Rechtsvergelijking in een context van europeanisering en globalisering, Leuven, Acco,
2010, 298 p.
DOORNAERT, M., “Sarkozy wil einde onderzoeksrechter”, De Standaard 8 januari 2009,
www.standaard.be.
DU JARDIN, J., “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au
sein des ordres professionnels”, JT 2000, 625-642.
DUPRE, I., “De Hoge Raad voor de Justitie. Het nieuwe huis van vertrouwen”, RW 1998-99, 15071527.
EVERS, F., “Magistraten en advocaten moeten blazoen oppoetsen”, Juristenkrant, afl. 129, 10 mei
2006, 2.
GANSHOF VAN DER MEERSCH, W.J., “Overwegingen omtrent de kunst recht te spreken en de
uitoefening van het rechterlijk ambt”, RW 1973-74, 113-156.
GEENS, K., Het vrij beroep, onuitg. doctoraatsthesis Rechten K.U.Leuven, 1986, xx + 640 p.
GEENS, K., “De reglementering van het vrij beroep”, TPR 1988, 127-255.
GEERAERTS, N., “Politierechtbank Halle vertaalt juridisch taaltje voor burgers”, De Morgen 6 juni
2012, www.demorgen.be.
GORLÉ e.a.
GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking,
Mechelen, Kluwer, 2007, xvii + 359 p.
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Jaarverslag 2001, 2002, 207 p., www.csj.be.
HRJ
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE (ed.), Naar een positieve deontologie, Brussel, Bruyant, 2009, 120 p.
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Verslag over het bijzonder onderzoek naar de werking van de
rechterlijke orde naar aanleiding van de zaak Fortis, 16 december 2009, 68 p., www.csj.be.
139
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, “Maak inmenging in justitie strafbaar”, 26 oktober 2012,
wwww.csj.be.
HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Advies over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het
gerechtelijk wetboek met betrekking tot de rechtzetting van materiële vergissingen of
nalatigheden in de vonnissen alsook de uitlegging van vonnissen, 14 maart 2013, 5 p., www.csj.be.
HURSTHOUSE
HURSTHOUSE, R., “Virtue Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy,
http://plato.stanford.edu/index.html.
KEEREMAN, K., “«Waarom dragen wij nog een toga?»”, Juristenkrant, afl. 285, 12 maart 2014, 9.
KESTEMONT, L. en SCHOUKENS, P., Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012, 135 p.
KRINGS, E.,“Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, 169-182.
LAENENS, J., BROECKX, K., SCHEERS, D. en THIIRIAR, P., Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen,
Intersentia, 2012, xxviii + 853 p.
LAMON, H., “De rechter en zijn levensbeschouwing: schijnt er nu licht in de duisternis?”,
Juristenkrant, afl. afl. 249, 16 mei 2012, 10-11.
LAMON, H., “Een gecodeerde gids voor magistraten”, Juristenkrant, afl. 253, 12 september 2012,
12-13.
LAMON, H., “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en magistraten”,
Limb.Rechtsl. 2013, 3-22.
LAMON, H., “Wanneer magistratendeontologie verandert in integriteit”, Juristenkrant, afl. 272, 26
juni 2013, 10.
LEFRANC, P., DECOCKER, J., DE TANDT, I. en EVERS, F., “Een deontologiecode voor magistraten: een
noodzaak? (Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent)”, D&T 2012, 237-249.
LEMMENS, P. en STORME, M.L. (eds.), Vertrouwen in het gerecht, Brussel, Bruylant, 1995, viii + 147
p.
LINDEMANS, D., LAENENS, J., LEMMENS, P. en DE CORTE, R., Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl.
LUST, S. en LUYPAERS, P. (eds.), Tucht en deontologie: (in)effectiviteit van het tuchtrecht ter
handhaving van de waardigheid van het ambt, Brugge, die Keure, 2007, xvi + 355 p.
140
NELISSEN 2012
NELISSEN, B., “Deontologische codes of deugden voor (te) openhartige magistraten?”, RW 201112, 806-823.
NELISSEN, B., “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water, voorlopige moraal of
dubbele binding?”, TPR 2013, 1555-1606.
NICHOLSON EN WEBB
NICHOLSON, D. en WEBB, J., Professional Legal Ethics: Critical Interrogations, Oxford, Oxford
University Press, 1999, xiv + 327 p.
OOMS
OOMS, A., “De rechterlijke onpartijdigheid is niet steeds wat ze lijkt. Een historische en
prospectieve analyse over de grens tussen objectieve en subjectieve onpartijdigheid”, CDPK
2010, 499-523.
OST, F., Dire le droit, faire justice, Brussel, Bruylant, 2007, xxiv + 206 p.
OSTERMILLER, P.L., “The New ABA Judicial Code as a Basis for Discipline: Defending a Judge”, The
Justice System Journal 2007, 309-316.
PARMENTIER, S., VERVAEKE, G., GOETHALS, J., DOUTRELEPONT, R., KELLENS, G., LEMAÎTRE, A., CLOET, B.,
SCHOFFELEN, J., VANDERHALLEN, M., BIREN, P., SINTOBIN, M., VAN WIN, T. en VANDEKEERE, M., Justitie
doorgelicht. De resultaten van de eerste Belgische ‘justitiebarometer’, Gent, Academia Press, 2004,
iv + 118 p.
PONET, B. en LAMON, H., “De ivoren toren van magistraten”, Jurstenkrant, afl. 258, 21 november
2012, 12.
PONET, B. en LAMON, H. “Moeten advocaat en rechter specialist zijn?”, Juristenkrant, afl. 259, 5
december 2012, 12.
ROMMEL, G., “Spreken en rechtspreken. Kanttekening bij het rechterlijk beroepsgeheim”, RW
2012-13, 1477-1478.
SHAFY, S., “Sonia Sotomayor: de eerste latina opperrechter”, Knack 22 april 2014, 74-75.
SIGNIFICANT GFK, De Belgen en justitie in 2007. Resultaten van de tweede Belgische
justitiebarometer,
2007,
76
p.,
www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2007-n-2.pdf.
141
SIGNIFICANT
GFK,
Rapport
Justitiebarometer
2010,
2010,
83
p.,
www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2010-n_0.pdf.
SINGER, P., Practical Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, xiii + 337 p.
SINNOTT-ARMSTRONG, W., “Consequentionalism” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of
Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.
STEENBEEK
STEENBEEK, M.M., “De NVvR-Rechterscode (Lezing gegeven op de «Debatavond over het nut of de
oorzaak van een deontologiecode voor magistraten» georganiseerd door Magistratuur en
Maatschappij op 26 maart 2012)”, D&T 2012, 85-92.
THIJS, T., “Waarom barst het Staatsblad al jaren uit zijn voegen?”, De Morgen 28 november 2013,
www.demorgen.be.
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAINen FACULTÉS UNIVERSITAIRES SAINT-LOUIS (eds.), Le rôle du juge
dans la cité, Brussel, Bruylant, 2002, 186 p.
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel,
Bruylant, 2007, 244 p.
TERHECHTE, J. P., “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own
Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, 501-514.
VAN COMPERNOLLE, J. en STORME, M.L. (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant,
2001, 178 p.
VAN COMPERNOLLE, J., (ed.), Mélanges Jacques van Compernolle, Brussel, Bruylant, 2004, xxvi + 900
p.
VAN DEN WYNGAET, C., Strafrecht, strafprocesrecht & internationaal procesrecht in hoofdlijnen. Deel
1 Strafrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, XXX + 499 p.
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Deel 2 Strafprocesrecht,
Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, xxxii + 737 p.
VAN GERVEN, W., De taak van de rechter in een West-Europese democratie, Antwerpen, Kluwer,
1977, 26 p.
VAN GERVEN, W., “Magistratenschool is enige oplossing”, Trema 1998, 126-127.
142
VAN OEVELEN, A., “De aansprakelijkheid van de Staat voor foutieve jurisdictionele beslissingen”
(noot onder Cass. 5 juni 2008), RW 2008-09, 801-802.
VAN
ORSHOVEN,
P.,
“Het
geconstitutionaliseerde
wantrouwen”,
28
oktober
2010,
www.legalworld.be/legalworld/verkiezing-paul-van-orshoven.html.
VAN REEPINGHEN, C., Rapport sur la Réforme judiciaire, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1964, 794 p.
VOORHOOF, D., “De aartsbisschop en de onpartijdige rechters”, Juristenkrant, afl. 251, 13 juni
2012, 12-13.
WARLOMONT, R., “Portraits du passé. Raikem”, JT 1964, 176.
X., “Tijd voor actie!”, Juristenkrant, afl. 193, 16 september 2009, 1.
143
FRANKRIJK
Constitution 4 octobre 1958, JORF 5 octobre 1958.
Code civil.
Code de l’organisation judiciaire.
Code de procédure civile.
Code pénal.
Ordonnance nr. 58-1270 22 décembre 1958 portant loi organique relative au statut de la
magistrature, JORF 23 décembre 1958.
Décret nr. 72-355 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature, JORF 5 mai 1972.
Loi organique nr. 94-100 5 février 1994 sur le Conseil supérieur de la magistrature, JORF 8
février 1994.
Loi nr. 2013-907 11 octobre 2013 relative à la transparence de la vie publique, JORF 12 otobre
2013.
Projet de loi organique relatif au renforcement des obligations déontologiques des magistrats de
l’ordre judiciaire, nr. 1321, déposé 24 juillet 2013.
Antwoord minister van Justitie op vraag van H. HAENEL, JO Sénat 3 juillet 1997, 1819.
Rapport fait au nom de la Commisssion des lois constitutionnelles, de la legislation et de
l’administration générale de la République sur le projet de loi organique n° 1983 adopté par le
Sénat, relatif à l’application de l’article 65 de la Constitution, Sénat 2009-10, nr. 2163.
Conseil supérieur de la magistrature, Recueil des obligations déontologiques des magistrats,
2010, 67 p., www.conseil-superieur-magistrature.fr.
Conseil d’État, Charte de déontologie des membres de la juridiction administrative. Principes et
bonnes pratiques, 2011, 19 p., www.conseil-etat.fr.
Conseil Constitutionnel 19 februari 1998, nr. 98-396 DC.
Conseil Constitutionnel 20 februari 2003, nr. 2003-466.
Conseil Constitutionnel 1 maart 2007, nr. 2007-551 DC.
144
Cass. fr. 28 april 1998, Bull. 1998, I, nr. 155.
Cass. fr. 13 juli 2001, TBBR 2002, 208.
Cass. fr. 24 juni 2004, nr. 02-14509, www.legifrance.gouv.fr.
Cass. fr. 14 september 2006, nr. 04-20524, www.legifrance.gouv.fr.
CE 12 juni 1969, nr. 72 480, www.conseil-etat.fr.
CSM 2 juli 1992, nr. S064.
CSM 28 maart 1996, nr. S090.
CSM 2 april 1999, nr. S103.
CSM 19 april 2000, nr. S108.
CSM 24 november 2005, nr. S141.
CSM 27 januari 2006, nr. P052.
CSM 19 april 2012, nr. S196.
ANCEL, J.P. (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs,
Petites affiches, 2004, 470 p.
BÉRENGER, F., “À propos du devoir de délicatesse et d’impartialité du juge”, AJDI 2006, 932 e.v.
BETOULLE
BETOULLE, J., “Magistrat”, Rev.pr.civ.Dalloz september 2011, 1-93.
BUSSY, F., “Justice et médias”, Recueil Dalloz 2010, 2526-2535.
CADIET, L. (ed.), Dictionnaire de la justice, Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, 1362 p.
CADIET, L., en JEULAND, E., Droit judiciaire privé, Parijs, Litec, 2004, xxiii + 822 p.
CANIVET, G., “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003, 522.
CANIVET, G. en JOLY-HURARD, J., “Le responsabilité des juges, ici et ailleurs”, Revue internationale de
droit comparé 2006, 1049-1093.
CANIVET EN JOLY-HURARD
CANIVET, G. en JOLY-HURARD, J., La déontologie du magistrat, Parijs, Dalloz, 2009, 184 p.
145
CAPASHEN, G., “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, 3203 e.v.
CHARVET, D., “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil
Dalloz 2008, 1634-1637.D.N.
COMMARET, N.C., “A propos de la loi n° 95-884 du 3 août 1995 ou réflexions sur l’honneur du
magistrate”, Recueil Dalloz 1995, 197 e.v.
COMMISSION
DE
RÉFLEXION
SUR
L’ÉTHIQUE
DU
JUGE,
Premier
rapport,
2003,
48
p.,
28
p.,
www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000232/0000.pdf.
COMMISSION
DE
RÉFLEXION
SUR
L’ÉTHIQUE
DU
JUGE,
Rapport
final,
2005,
www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/034000695/0000.pdf.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Avis du Conseil supérieur de la magistrature sur la liberté
d’expression des magistrats, 27 mei 1998, www.conseil-superieur-magistrature.fr.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Contribution à la réflexion sur la déontologie des
magistrats, 2 oktober 2003, www.conseil-superieur-magistrature.fr.
CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2007, 2008, 218 p., www.csm.fr.
C., L., “Vingt ans de critiques contre le juge d'instruction”, Le Figaro 6 januari 2009,
www.lefigaro.fr.
DANTI-JUAN, M., “Les réformes récentes de la justice français après l’affaire d’Outreau”, RDP 2008,
856-866.
DE
MONTECLER, M.-C., "Projets de loi sur la déontologie des magistrats judiciaires", AJDA 2013,
1549.
DOKHAN, D., “Le Conseil d’État, garant de la déontologie des magistrats d’orde judiciaire”, RFDA
2002, 768 e.v.
DURAND-SOUFFLAND, S., “Dix ans après Outreau, la justice attend sa réforme”, Le Figaro 22
febrauri 2011, www.lefigaro.fr.
EPINEUSE, H., “Quelle responsabilité pour les magistrats après Outreau?”, AJ Pénal 2006, 396,
www.dalloz.fr.
GARAPON, A., ALLARD, J. en GROS, F., Les vertus du juge, Parijs, Dalloz, 2008, 184 p.
GUINCHARD, S., “Procès équitable”, Rev.pr.civ.Dalloz maart 2013, 1-124.
146
LAMANDA, V., “Audience solennelle de la Cour de cassation Discours de M. Vincent Lamanda,
Premier Président de la Cour de cassation le 7 janvier 2011”, www.courdecassation.fr.
KRIEGK, J.-F., “La culture judiciaire: une contribution au débat démocratique”, Recueil Dalloz
2005, 1592 e.v.
LE POGAM, M., “Le Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil
Dalloz 2010, 1581 e.v.
MAGENDIE, J.-C., “La responsabilité des magistrats”, Recueil Dalloz 2003, 1177 e.v.
OSMAN, F., “Avis, directives, codes de bonne conduite, recommendations, déontologie, éthique,
etc.: réflexion sur la dégradatation des sources privées du droit”, RTD Civ. 1995, 509 e.v.
PERROT, R., Institutions judiciaires, Paris, Montchrestien, 2004, 539 p.
ROZÈS, S., “Audience solennellede début d’année judiciaire 6 janvier 1988 Discours de Simone
Rozès premier président de la Cour de cassation”, www.courdecassation.fr.
SALAS EN EPINEUSE
SALAS, D., en EPINEUSE, H.(eds.), L’éthique du juge: une approche européenne et internationale,
Parijs, Dalloz, 2003, 218 p.
SAUVÉ, J.-M., “Conflits d’intérêts et déontologie dans le secteur public”, AJDA 2012, 861 e.v.
VALLINI, A. en HOUILLON, P., Au nom du peuple français, juger après Outreau, Parijs, Assemblée
nationale, 2006.
VIGOUROUX, C. en GONOD, P., “A propos de la charte de déontologie des membres de la juridiction
administrative”, AJDA 2012, 875 e.v.
VILLACÈQUE, J., “Magistrats et avocats: quelle formation commune pour servir ensemble la justice?
Un débat actuel”, Recueil Dalloz 2013, 263-268.
VIULLEMIN, J.-C., “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”, Recueil Dalloz 2010,
1544 e.v.
WALLAERT, O., “Fin annoncé du juge d’instruction”, Le Figaro 12 januari 2009, www.lefigaro.fr.
X., “Parole(s): l’affaire d’Outreau”, Droit et Cultures 2008, 35-42.
X., “L’affaire d’Outreau”, JT 2005, 780.
147
NEDERLAND
Grondwet.
Ambtenarenwet.
Wet houdende algemeene bepalingen der wetgeving van het Koninkrijk.
Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering.
Wetboek van Strafrecht.
Wet op de rechterlijke organisatie.
Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren.
Wet Incompatibiliteiten Staten-Generaal en Europees Parlement.
Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren.
Besluit opleiding rechterlijke ambtenaren.
Convenant gemeenschappelijke landelijke diensten R.O.
Wijziging van de Ambtenarenwet en enkele andere wetten in verband met goed ambtelijk
handelen, goed werkgeverschap en algemene regels over integriteit, Kamerstukken II 2003/04,
29 346, nr. 3 (MvT).
Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met enkele aanvullingen
op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en rechterlijke
ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3
(MvT).
Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband
met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde
rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te
treffen, Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2 en Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3
(MvT).
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid rechter, 2004, 9 p.,
www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org.
148
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad nevenfuncties voor rechterlijke en
gerechtsambtenaren, 23 maart 2009, 24 p., www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org.
Raad voor de Rechtspraak, Gedragscode rechtspraak, 2010, 1 p., www.rechtspraak.nl.
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, NVvR-rechterscode, 26 september 2011, 10 p.,
www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org.
Openbaar Ministerie, Gedragscode openbaar ministerie, 2012, 19 p., www.om.nl.
Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid en nevenfuncties, januari
2014, 22 p., www.nvvr.org.
HR 3 december 1971, NJ 1972, 137.
HR 9 januari 2001, LJN AA9369.
HR 18 maart 2005, LJN AR5213.
HR 20 november 2009, LJN BG9014.
HR 15 december 2009, LJN BK6646.
HR 13 augustus 2010, LJN BN5907.
HR 15 december 2012, LJN BK6646.
HR 19 februari 2013, LJN BX9407.
HR 6 maart 2013, LJN BZ3450.
HR 6 maart 2013, LJN BZ3458.
HR 6 maart 2013, LJN BZ3462.
HR 13 maart 2013, LJN BY8279.
Hof Amsterdam 22 januari 1987, NJ 1987, 514.
Hof ’s Hertogenbosch 8 november 2007, LJN BB7403.
Rb. Zwolle 6 juni 2006, LJN AX6783.
Rb. ’s-Hertogenbosch 30 juni 2011, LJN BQ9809.
Rb. Roermond 20 december 2012, LJN BV0476.
149
Rb. Amsterdam 14 oktober 2011, LJN BT7651.
Rb. Den Haag 11 november 2013, nr. KG RK 13-1700.
ABRvS 18 februari 2003, NJB 2003, 733.
BAUW E.A.
BAUW, E., BÖHLER, B. en WESTERVELD, M., Togadragers in de rechtsstaat, Den Haag, Boom
Juridische uitgevers, 2013, 289 p.
BOVEND’EERT e.a.
BOVEND’EERT, P.P.T. en KORTMANN, C.A.J.M., Rechterlijke organisatie, rechters en rechtspraak,
Deventer, Kluwer, 2013, xvii + 390 p.
BRENNINKMEIJER, A. F. M., “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2002, 84-91.
BRENNINKMEIJER, A.F.M., “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch
example”, NQHR 2004, 59-75.
DE BRUIN, P., “De (on)verenigbaarheid van het rechterschap en een politieke functie. (Oud-)
rechters-senatoren aan het woord”, Trema 2008, 142-147.
DEKKER, P., MAAS-DE WAAL, C., en VAN DER MEER, T., Vertrouwen in de rechtspraak, Den Haag,
Sociaal Cultureel Planbureau, 2004, 106 p., www.scp.nl.
DEN TONKELAAR, D., “De rechter spreekt door zijn vonnis
– daar moeten we het mee doen”, Trema
2013, 259-266.
DE
WERD, M.F.J.M., “Verontruste burgers over de integriteit van de rechterlijke macht”, Trema
1997, 101-104.
DIJKSTRA, S., “Het grote onbehagen nader beschouwd”, Trema 2013, 49-54.
DIJKSTRA, S., “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, 273-279.
ESHUIS, R.J.J., en DIJKHOF, N., Nevenfuncties zittende magistratuur, Den Haag, WODC, 2000, 124 p.
FRANKEN, H., “Onafhankelijk en vertrouwelijk: een paradox in de positie van de rechter?”, Trema
1997, 237-241.
GIESEN, I., KRISTEN, F., ENNEKING, L., DE KEZEL, E., VAN LENT, L. en WILLEMSEN, P., De
wrakingsprocedure. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot herziening van
de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 178 p.
150
GERRITSEN, A.M., “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, 284-288.
HARTKAMP, A.S. en SIEBURGH, C.H., Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands
burgerlijk recht. 6. Verbintenissenrecht. Deel IV. De verbintenis uit de wet, Deventer, Kluwer, 2010,
410 p.
HERMANS, H.L.C., “Rechterlijke onafhankelijkheid, onpartijdigheid en onbevangenheid”, Trema
1998, 301-307.
HERMANS, H.L.C., “De integriteit van de rechter”, Trema 2000, 23-29.
HERMANS, H.L.C., “Gedragsregels scheppen gaat van au”, Trema 2009, 126-128.
HOFHUIS, H.F.M., “«De rechter spreekt door zijn vonnis»”, TCR 2013, 71-81.
HONDIUS, E.H., JONGBLOED, A.W. en VERSCHUUR, R.C. (eds.), Liber amicorum Paul Meijknecht. Van
Nederlands naar Europees procesrecht?!, Deventer, Kluwer, 2000, xviii + 363 p.
HOGE RAAD DER NEDERLANDE, Verslag over 2007 en 2008, 2009, 202 p., www.rechtspraak.nl.
HOGE RAAD DER NEDERLANDEN, Verslag over 2009-2010, 2011, 103 p., www.rechtspraak.nl.
HOOFT GRAAFLAND, J.A.Z., “Is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2002, 92-95.
HOOFT GRAAFLAND, J.A.Z., “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292.
HUPPENS-CLUYSENAER, E.A., “Beroepsethiek bij rechters: politieke macht of onafhankelijkheid?”,
AA 2010, 133-138.
HUYDECOPER, J.L.R.A., “Onpartijdigheid en verschoning”, Trema 2001, 5-8.
JANSSEN, J.F.M., “De persoonlijke aansprakelijkheid van de rechter”, NJB 2008, 1212-1218.
JENSMA, F., “Ybo Buruma geen lid meer van PvdA”, NRC Handelsblad 27 augustus 2011,
www.nrc.nl.
JONGBLOED, A.W. (ed.), Aansprakelijkheid voor optreden van de rechterlijke macht, Den Haag, Boom
Jurdische Uitgevers, 1999, 102 p.
KOKKINI-IATRIDOU, D., Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek, Deventer, Kluwer, 1988,
xv + 660 p.
KOP, P., “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, 1796-1799.
KOP, P., “De scheurende macht. Groeistuipen bij mordernisering”, Trema 2013, 55-60.
151
KUIJER, M., “Schijn van partijdigheid: de resultaten van het WODC-rapport over wraking,
verschoning en nevenfuncties”, NJB 2002, 2089-2093.
KUIJER, M., The blindfold of Lady Justice. Judicial Independence and Impartiality in Light of the
Requirements of Article 6 ECHR, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, xvi + 497 p.
LAEMERS, M.T.A.B., “De rechter bewaakt”, Trema 2003, 331-335.
MAK, E. en AYRIR, N., “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309.
MARTENS, S.K. en TEN KATE, T.B., “Nevenfuncties”, Trema 1999, 1-3.
MACKOR, A.R., “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-Rechterscode”, Trema 2013, 61-65.
MACKOR, A.R., “Rechterlijke macht: geschraagd of ondermijnd door kernwaarden?”, RM Themis
2014, 6-9.
MULLER, E.R. en CLEIREN, C.P.M. (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en
rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, xviii + 785 p.
PANZA, C. en POTTHAST, A., Ethiek voor dummies, Amsterdam, Pearson Benelux, 2010, 350 p.
RAAD VOOR DE RECHSTPRAAK, Agenda voor de rechtspraak 2002-2005, maart 2002, 9 p.,
www.rechtspraak.nl.
RAAD VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2011, 2012, www. jaarverslagrechtspraak.nl.
RAAD VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2012, 2013, www. jaarverslagrechtspraak.nl.
REM, H., VAN DER VAART, R., BURHOVEN JASPERS, N. en RUIJS, P., Rapport Integriteit Rechterlijke
Macht, Zutphen, Marchal, 1996, 106 p.
REMMELINK, J., “Een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, 358-363.
SCHOLTEN, P., Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht,
Zwolle, Tjeenk Willink, 1974, ix + 198 p.
SLUITERS, B., “De rol van de rechter op de zitting”, Trema 2000, 468-470.
SMITH, C.E., GEELHOED, W., DUBELAAR, M.J., TER HAAR, B.P., VAN RIJN VAN ALKEMADE, J., van
WILLIGENBURG, K., SPRANGERS, A., VAN RIJN, J., ELSEMAN, T., BONGAERTS, Q., DE GOEDE, S., ALSEMGEEST, J.,
BOGAERTS, A., KOUSEDGHI, S. en VAN DE DEIJL, E., “Criteria voor goed rechtswetenschappelijk
onderzoek”, NJB 2008, 685-690.
152
SMITS
SMITS, P., Artikel 6 EVRM en de civiele procedure, Doctoraatsthesis Rechten Erasmus Universiteit
Rotterdam, 1996, xvi + 381 p.
SNIJDERS, H.J., KLAASEN, C.J.M. en MEIJER, G.J., Nederlands burgerlijk procesrecht, Kluwer, Deventer,
2007, 578 p.
SOEHARNO, J., “Over rechterlijke intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van
Aristoteles”, R&R 2005, 235-261.
SOEHARNO 2007
SOEHARNO, J., “Is judicial integrity a norm? An inquiry into the concept of judicial integrity in
England and the Netherlands”, Utrecht Law Review 2007, afl. 3, 8-23.
SOEHARNO, J., The Integrity of the Judge: A Philosophical Inquiry, Farnham, Ashgate, 2009, 165 p.
SOEHARNO 2011
SOEHARNO, J., “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3,
9-33.
SOEHARNO, J., “Kernwaarden: nuttig of nonsens?”, RM Themis 2014, 3-6.
TER VOERT, M., en J. KUPPENS, J., Schijn van partijdigheid rechters, Den Haag, WODC, 2002, 181 p.
VAN
BINSBERGEN, W.C., ENSCHEDÉ, C.J., MEIJERS, L.C.M. en MULDER, A. (eds.), Handhaving van de
rechtsorde. Bundel aangeboden aan Albert Mulder, Zwolle, Tjeenk Willink, 1988, 251 p.
VAN BOGAERT, V.V.R., “Het (on)geschonden vertrouwen in de rechterlijke macht”, Trema 1998, 33-
37.
VAN DEN
BERG, J.T.J., VERHULP, E. en VISSER, R.K. (eds.), Liber Amicorum. Zoals een goed ambtenaar
betaamt, Den Haag, Ien Dales Leerstoel, 2010, viii + 208 p.
VAN
HECKEN, F.H., “Symposium «Schijn van partijdigheid»: is een verschoningscode wenselijk?”,
Trema 2001, 9-10.
VAN LIEROP, B., “De kloof tussen rechters en hun bestuur”, NJB 2012, 2616-2619
VAN
MELLE, A. en VAN ZILFHOUT, P., Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,
Uitgeverij Boom, 2008, 407 p.
VAN
MIERLO, A.I.M., VAN NISPEN, C.J.J.C. en POLAK, M.V. (eds.), Tekst en Commentaar Burgerlijke
Rechtsvordering, Deventer, Kluwer, https://navigator.kluwer.nl.
153
VAN
ROSSUM, W., TIGCHELAAR, J. en IPPEL, P., Wraking bottom-up. Een empirisch onderzoek, Den
Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 154 p., www.rechtspraak.nl.
VAN VELTHOVEN,
B.C.J. en TER VOERT, M.J., Geschilbeslechtingsdelta 2003. Over verloop en afloop van
(potentieel) juridische problemen van burgers, Den Haag, WODC, 2004, 241 p.
VAN ZUTPHEN, R., “Vertrouwenspersoon
integriteit op elke rechtbank”, Rechtspraak Magazine, afl.
1, maart 2014, 8.
VEURINK, G.R.C. en DAMEN, L.J.A., “Wie bewaakt de bewakers? Een inleiding”, Trema 2002, 49-50.
VIEZEE, S. en VAN WALCHREN, T., “De dronken rechter en de NVvR-rechterscode”, NJB 2012, 17901795.
VRIEZE, G., “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur,
wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, 66-77.
VRIEZE, G., “Zijn rechters zonder gedragscode nog wel te vertrouwen? (I)”, Trema 2005, 139-150
VRIEZE, G., “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, 194208.
WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID, De toekomst van de nationale rechtsstaat,
Den Haag, Sdu uitgevers, 2002, 316 p.
154

Excellente Rechtspraktijk

Bruin II curriculum

Groen jeugdcurriculum

Download - Ars Aequi

Download het redactioneel (pdf)

tot retour* cashback actie jusqu`à remboursé* action de

Geen AOW-compensatie ouderen

Staat van de rechtsstaat Eerste Kamer 4 februari 2014 Inleiding mr

reactie van de ombudsman

Attachment