Meritocratie vereist verzorgingsstaat

96
Meritocratie vereist
verzorgingsstaat
Mensen met een lager IQ of met aanleg voor verslaving betalen
de prijs van de meritocratie. Als de gemeente straks
verantwoordelijk wordt voor veel zorgtaken, moet ze daar
rekening mee houden en niet bang zijn voor betutteling.
MARLEEN BARTH
Fractievoorzitter van de PvdA in de Eerste Kamer
‘Education is a ticket into the middle class
— and it should be available to everyone’ twit
terde Barack Obama op 25 oktober jongstle
den.1 Ook voor de PvdA is onderwijs al decen
nialang de geijkte weg tot emancipatie en
verheffing. Het is miraculeus tot hoeveel ons
brein in staat is, en hoeveel mensen kunnen
leren als ze goed onderwezen worden. De
vooruitgang die massaonderwijs onze samen
leving in een eeuw tijd gebracht heeft, is
adembenemend.
Maar hoewel in het onderwijs nog steeds
veel te winnen valt als het gaat om het verster
ken van zijn emanciperende en verheffende
kracht — vooral het dreigende kwantitatieve
en kwalitatieve tekort aan leraren is een ern
stig probleem — is het ook belangrijk om on
der ogen te zien dat er een grens zit aan voor
uitgang door onderwijs. Nederland en andere
Noordwest-Europese landen lopen met de toe
gankelijkheid van hun onderwijs zozeer voor
uit op de rest van de wereld, dat die beperkin
gen hier als eerste zichtbaar zijn geworden.
Voor een sociaal-democratische partij, toe
gewijd aan vrijheid, gelijkheid en solidariteit,
levert het nieuwe vraagstukken op als we be
S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014
seffen dat niet alle sociale problemen via het
traditionele verlichtingsdenken oplosbaar
zijn. De invloed van pech en geluk, van biolo
gie en omstandigheden in het leven zijn vaak
groter dan we beseffen, gekneed als we inmid
dels zijn in het denken in termen van de maak
bare mens en de maakbare samenleving.
Intelligente kinderen met goede, liefheb
bende ouders krijgen een zwaarder leven als
ze bijvoorbeeld geboren zijn met een aanleg
voor psychoses of met een autistische stoor
nis. En in beleidsstukken en politieke discus
sies wordt bij voorkeur gesproken van ‘lager
opgeleid’ en ‘hoger opgeleid’. Maar dat zijn
eigenlijk eufemismen. Er leven in Nederland
zo’n 2,2 miljoen mensen met een IQ van 85 of
lager. Ook het meest briljante onderwijs
maakt daar geen IQ van 100 van — het gemid
delde dat je al gauw nodig hebt om een kans te
maken aan de gunstige kant van de statistiek
te belanden in onze snelle, ingewikkelde
maatschappij.
Zelfs als de biologie in alle opzichten mee
werkt, kunnen omstandigheden mensen
knakken in hun fysieke en geestelijke gezond
heid. Een gen dat schizofrenie veroorzaakt, is
TUSSENSTAND DECENTRALISATIE
97
Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat
tot op heden niet gevonden. Wel worden de
aanwijzingen steeds sterker dat ontworteling,
uitsluiting en wanhoop belangrijke oorzaken
vormen van psychoses. Te veel stress is onmis
kenbaar van invloed op depressiviteit en burnout. Mensen kunnen getroffen worden door
ongelukken, ziekten en (natuur)rampen.
Verschillen in opleiding — IQ wordt in deze
statistische relaties helaas niet gemeten — en
(geestelijke) gezondheid veroorzaken een
scherpe ongelijkheid. Mensen met een laag
opleidingsniveau sterven in Nederland ge
middeld zeven jaar jonger dan mensen met
een hogere opleiding. Ze leven gemiddeld
bijna twintig jaar korter in goede gezondheid.
Er zijn in Nederland tussen de 160.000 en
180.000 mensen met een chronische psychi
sche ziekte. Zij leven tussen de tien en vijftien
jaar korter dan gezonde mensen. Ook in ons
land zijn er mensen arm omdat ze ziek zijn, of
gehandicapt. Verstandelijke beperkingen of
erfelijke aandoeningen geven achterstanden
soms generatie op generatie door.2
Aan de andere kant van het spectrum hou
den succesvolle mensen zichzelf graag voor
dat ze aanzien en vermogen bereikt hebben
met hard werken en ‘er echt voor gaan’. Dat
doorzettingsvermogen en zelfdiscipline hel
pen bij het maken van een mooie loopbaan is
onmiskenbaar. Maar zo meritocratisch is onze
samenleving nou ook weer niet. In NoordwestEuropa geboren worden met een IQ van 120 of
hoger en een goede — geestelijke — gezond
heid, dat is echt geluk. Als je dan ook nog goe
de, liefhebbende ouders treft, is je ticket naar
de 1 % rijkste wereldburgers eigenlijk al ge
kocht — zonder dat je daar zelf iets voor hebt
hoeven doen.
Kans op een fatsoenlijk bestaan
De laatste jaren is er veel onderzoek gedaan
naar de manier waarop het menselijk brein
werkt. De nieuwe inzichten die dat oplevert,
bevestigen het onderscheid tussen mensen
met een lager en een hoger IQ. Mensen met
S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014
een hoog IQ kunnen beter omgaan met de
beperkte hoeveelheid wilskracht die ieder
mens van nature heeft. Wilskracht is geen die
pe morele eigenschap maar een proces in ons
brein, een proces dat zich cognitief laat aan
sturen door wie daar de mogelijkheden toe
bezit.3
In Noordwest-Europa
geboren worden met een
IQ van 120 en een goede
geestelijke gezondheid,
dat is echt geluk
Of neem het onderzoek van de Brits-Cana
dese hoogleraar Patricia Conrod naar preven
tie van drank- en drugsgebruik bij jongeren.
Zij kwam tot de confronterende conclusie dat
voorlichting bij deze groep amper helpt. Veel
kinderen die met drank en drugs beginnen,
doen dat als zelfmedicatie voor een niet-on
derkende psychische stoornis, of om de el
lende van hun leven even te vergeten.4 Daar
kan geen voorlichting tegenop, zeker niet als
kinderen een lager IQ hebben. Dan missen zij
immers het abstractievermogen om de lange
termijngevolgen van hun kortetermijnhan
delen te kunnen bevatten en daarnaar te han
delen.
Ook is er steeds meer bewijs dat kinderen
geboren kunnen worden met een aanleg voor
verslaving, geërfd van hun ouders. Verslaving
is geen karakterzwakte, maar een onherstel
bare verandering in het brein die mensen
chronisch ziek maakt. Terugvallen na afkicken
en clean zijn is niet een kwestie van slappe
knieën. Hoeveel moed en doorzettingsvermo
gen vergt het niet om voor de vijfde of zesde
keer het gevecht met je beschadigde brein aan
te gaan?
98
TUSSENSTAND DECENTRALISATIE
Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat
Dit soort inzichten verdienen expliciete
vertaling in het sociaal-democratisch denken.
Als de snelheid en complexiteit van de wereld
toenemen, lopen steeds meer mensen die het
tempo niet goed bij kunnen houden het risico
om over de rand te vallen. Wie uitdraagt dat
achterblijven voornamelijk veroorzaakt wordt
door individueel falen, doet de mensen die het
betreft ernstig tekort en onderschat de factor
geluk bij de eigen inspanningen en prestaties.
Goed onderwijs is dus wel een noodzakelijke
maar geen voldoende voorwaarde voor min
der ongelijkheid in een samenleving.
Vrijheid moet niet onbegrensd zijn
De manier waarop we onze samenleving nu
organiseren brengt grotere risico’s met zich
mee voor mensen met een lager IQ en / of een
aanleg voor verslaving. Zoals zo vaak is onze
grote kracht daarbij ook een grote valkuil.
Want het is geweldig dat we in Nederland le
ven in een vrij land met vrije mensen. Dat sti
muleert ondernemingszin, innovatie, initia
tief en verantwoordelijkheidsgevoel — stuk
voor stuk factoren die ons land zo welvarend
hebben gemaakt.
Maar die vrijheid maakt ook dat mensen de
ruimte hebben om (veel) geld te verdienen
aan zaken die niet noodzakelijkerwijs welzijn
en gezondheid bevorderen: drank, sigaretten,
auto’s, vliegreizen en te vet, te zout of te zoet
eten. Bedrijven mogen via reclame zelfs al dat
ongezonde gedrag stimuleren. Voor mensen
met een hoger IQ is het vaak al lastig om tus
sen al die verleidingen het goede te doen, laat
staan dat mensen dat kunnen die het abstrac
tievermogen missen om de gevolgen op lan
gere termijn van al die verleidingen über
haupt te zien.
De laatste jaren vertoont de vrijheid in ons
land steeds vaker trekjes van regelrechte
ontremming. Op televisie verdringen de real
life-soaps vol drank- en drugsgebruik elkaar
om de gunst van de kijker, nieuwssites op in
ternet staan vol scheldkanonnades. Dat lijkt
S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014
grappig en betrekkelijk onschuldig, tot het
serieus wordt: wie tegen zijn leraar, baas of
buurman in het gezicht dezelfde taal bezigt als
anoniem op Telegraaf.nl, zit in de problemen.
Een foto van je dronken hoofd op Facebook
achtervolgt je in je loopbaan jarenlang. Kinde
ren en jongeren die voor hun 23ste drinken, be
schadigen hun nog ontluikende hersenen on
herstelbaar. Voor mensen met een goede
intelligentie en grote mentale weerbaarheid is
het laveren door complexe, soms ronduit dub
belhartige ongeschreven sociale codes soms al
een hele opgave, laat staan voor mensen met
ADHD of autisme, of een IQ van 80.
Wordt het daarom geen tijd dat de sociaaldemocratie haar angst voor betutteling defini
tief laat varen? Hoeveel moeite heeft het niet
gekost voor we ons met overtuiging schaar
den achter een algemeen rookverbod, of het
verhogen van de alcoholleeftijd naar achttien
jaar? We steunen nog steeds het gedoogbeleid
rond softdrugs, terwijl geschat wordt dat de
gemakkelijke beschikbaarheid van hasj en
weed in Nederland goed is voor vierhonderd
extra gevallen van schizofrenie per jaar.
Zeker, ook wij staan voor vrijheid. Maar die
hoeft niet onbegrensd te zijn. Al was het alleen
maar omdat er vaak ook grote commerciële
belangen schuilen achter de ideologische be
scherming van de vrijheid om dingen te doen
die slecht zijn voor de gezondheid van men
sen. Zo’n groot offer is het toch niet voor men
sen met een hoger IQ om zichzelf wat meer
beperkingen op te leggen of wat meer collec
tief afgesproken beperkingen te accepteren?
Met wat meer zelfbeheersing, zorgvuldigheid,
wijsheid, matigheid, wordt de samenleving
voor mensen met pech beter te begrijpen en
makkelijker te hanteren — en kunnen zij beter
meedoen.
Een fatsoenlijk bestaan voor iedereen
Mensen met een lager IQ en een gebrekkige
(geestelijke) gezondheid beschikken over veel
minder mogelijkheden om de basis van een
TUSSENSTAND DECENTRALISATIE
99
Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat
fatsoenlijk bestaan zelf te organiseren. Als de
hoeveelheid pech en tegenslag te groot wordt,
hebben ze zorg en ondersteuning nodig. Dat
inzicht heeft de afgelopen tien jaar op veel
plaatsen in Nederland vaste grond onder de
voeten gekregen. Zo zijn er geweldige stappen
vooruit geboekt door de introductie van be
moeizorg. Maatschappelijke kwesties die on
oplosbaar leken — heroïneprostitutie, overlast
en veelvoorkomende criminaliteit onder dak
loze verslaafden — bleken opeens hanteerbaar
door het inzicht dat verslaving en verwaarlo
zing geen bewuste, autonome, individuele
keuzes zijn, maar gezondheidsproblemen van
mensen met een laag IQ en / of een ernstige
psychische stoornis die zorg vergen — soms
tegen iemands eigen wil in. Het succes van
deze aanpak is zichtbaar in alle grote steden,
waar sinds het begin van deze eeuw duizen
den daklozen, verslaafden en verkommerden
van straat zijn gehaald en zijn ondergebracht
in bed, bad & brood-voorzieningen. Dat heeft
niet alleen de veiligheid in de steden spectacu
lair verhoogd, het heeft ook de levens van de
mensen die het betreft aanzienlijk verbeterd.
Ook het onder medisch toezicht verstrek
ken van heroïne, geïntroduceerd door het
kabinet-Kok II, heeft een grote bijdrage gele
verd aan de verbetering van de kwaliteit van
leven van chronisch verslaafden en het verla
gen van de criminaliteit in steden. Net als de
introductie van begeleiding in de AWBZ van
mensen met een IQ van 85 of lager. Het verla
gen van die IQ-grens naar 50, een omstreden
maatregel van Rutte I, is door het huidige kabi
net gelukkig teruggedraaid.
Decentralisatie — waar moeten we
rekening mee houden?
Nu we aan de vooravond staan van de meest
ingrijpende herziening van de verzorgings
staat in lange tijd, met de decentralisatie naar
de gemeenten van de sociale werkvoorzie
ning, de jeugdzorg en grote delen van de lang
durige zorg, is het van belang de inzichten van
S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014
bovenstaand beleid te borgen en verder te
brengen. Hoewel het succes van lokale be
moeizorg en begeleiding van mensen met
psychische stoornissen en / of een lage intel
ligentie evident is, behoeft het beleid dat er
uitvoering aan geeft wel degelijk de juiste po
litieke keuzes. De verleiding is groot in tijden
van bezuiniging om zorg en begeleiding terug
te draaien als het met mensen, buurten of
Ook mensen die niet goed
voor zichzelf kunnen zorgen,
zijn burgers van ons land,
met vrijheden en rechten
wijken beter lijkt te gaan. Maar dat miskent
het simpele feit dat er een niet onaanzienlijke
groep mensen bestaat die nooit helemaal zon
der zullen kunnen, omdat het lot hen bedeeld
heeft met te weinig mogelijkheden tot zelfred
zaamheid.
Ook mensen die niet, niet goed of niet al
tijd in staat zijn om voor zichzelf te zorgen,
zijn burgers van ons land, met vrijheden en
rechten. Dat beginsel verdient een diepere
verankering in ons denken. De poging van het
kabinet om dat te doen onder de noemer ‘par
ticipatiesamenleving’ lijkt mislukt. De conno
tatie van ‘zoek het zelf maar uit’ die daar direct
aan gegeven is, lijkt het begrip voor sociaaldemocraten onbruikbaar te hebben gemaakt
nog voor de discussie over de precieze inhoud
ervan goed en wel begonnen was.
Dat is jammer. Want de notie van het be
lang van actieve participatie van en door alle
burgers kan wel degelijk helpen om sociaaldemocratische idealen bij hervorming van de
verzorgingsstaat te definiëren. Let wel: hervor
ming, niet afschaffing, van de verzorgings
staat. De tweeledige functie van de verzor
gingsstaat — het verzekeren van iedereen
100
TUSSENSTAND DECENTRALISATIE
Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat
tegen pech en tegenslag in de vorm van ziekte,
werkloosheid en arbeidsongeschiktheid, en
het bieden van bestaanszekerheid aan men
sen die (langdurig) niet voor zichzelf kunnen
zorgen — is in de huidige economische crisis
actueler dan ooit en staat niet ter discussie. De
verzorgingsstaat is het meesterwerk van de
sociaal-democratie. De verzorgingsstaat heeft
de veerkracht van onze samenleving enorm
vergroot, en bewijst daarmee dagelijks zijn
waarde.
De participatiesamenleving kan dus nooit
in plaats van de verzorgingsstaat komen. Zij
kan wel bijdragen aan een andere invulling
van de verzorgingsstaat. In de verzorgings
staat zoals we deze nu georganiseerd hebben,
ligt altijd het risico op de loer dat mensen pas
sief worden gemaakt. Solidariteit wordt pas
sief vormgegeven; door de verplichte premie
afdracht op de loonstrook zijn mensen
solidair haast zonder zich daar bewust van te
zijn. Er mag best vaker een beroep gedaan
worden op concretere vormen van solidari
teit, in de vorm van zorg, begeleiding of (fi
nanciële) ondersteuning. Eerst kijken naar
wat mensen zelf kunnen organiseren, al dan
niet met hulp en inzet van hun naasten, boort
vaak onvermoede bronnen aan.
Professionals in zorg en sociale zekerheid
nemen, vaak met de beste bedoelingen, al te
vaak het leven over van mensen die zorg en
ondersteuning behoeven. Maar die zorg en
ondersteuning moeten er juist op gericht zijn
dat iemand zoveel mogelijk kan functioneren
als een actief en volwaardig lid van de samen
leving. Iedereen hoort erbij en doet naar beste
vermogen mee, ongeacht handicap, ziekte of
leeftijd. Dat ideaal is nog lang niet bereikt.
Hoewel veel chronisch psychisch zieken graag
zouden willen werken, heeft slechts 16 % een
betaalde baan.5 In tijden van oplopende werk
loosheid zijn mensen met een lager IQ en / of
een slechte gezondheid veel kwetsbaarder
voor (langdurig) baanverlies.6
De decentralisatie van huishoudelijke
hulp, jeugdzorg, sociale werkvoorziening en
S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014
begeleiding naar de gemeente biedt veel kan
sen om mensen die zorg nodig hebben de
kans te geven in de samenleving mee te doen.
Dat kan op individueel niveau een betere kwa
liteit van leven opleveren, maar het kan ook
geld besparen. Mensen met (vrijwilligers)
werk doen veel minder vaak een beroep op de
zorg, zoals mensen die eenzaam zijn juist veel
vaker een beroep op de zorg doen. Werk of
goede dagactiviteiten zijn aantoonbaar heil
zaam voor mensen met (psychische) ziektes,
omdat deze regelmaat, afleiding en sociale
contacten bevorderen, om nog maar te zwij
gen van de trots die economische zelfstandig
heid met zich brengt. Investeren in jeugdzorg
en een veilig en gezond gezin voor kinderen
kan ellende in het volwassen leven van dezelf
de kinderen voorkomen. Gemeenten kunnen
grote meerwaarde bereiken in het leven van
mensen als ze hun beleid richten op dit soort
aangetoonde effecten en de goede dwarsver
banden leggen tussen zorg en (vrijwilligers)
werk. De decentralisaties geven hun daar de
mogelijkheden voor.
Gemeenten zullen daarbij de verschillen
tussen mensen goed voor ogen moeten hou
den. Een hoogopgeleide oudere met een goed
inkomen en een goede relatie met zijn kinde
ren heeft een heel andere uitgangspositie in
het op eigen kracht organiseren van zorg en
ondersteuning dan een verslaafde ex-prostitu
ee met een IQ van 75. Kinderen met ADHD
hebben een vier keer zo hoog risico om ver
slaafd te raken als jongeren die deze ziekte
niet hebben. Maar een normaal intelligente
jongere met ADHD uit een liefdevol gezin redt
het met therapie en goede medicatie veel snel
ler op eigen kracht dan een jongere met de
zelfde ziekte, maar een laag IQ en analfabete
ouders die hem zijn leven lang fysiek en psy
chisch mishandeld hebben.
Mensen met een lager IQ en / of een slechte
(geestelijke) gezondheid beschikken niet al
leen over minder menselijk kapitaal — waar
door ze een kwetsbare positie op de arbeids
markt hebben — maar ook over minder sociaal
TUSSENSTAND DECENTRALISATIE
101
Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat
kapitaal: ze hebben een (veel) minder groot
netwerk van vrienden en familie om op terug
te vallen. Bij eenzijdig samengestelde wijken
kampen hun buren al snel met dezelfde pro
blemen als zijzelf. Is de wijk wel divers, dan is
het maar de vraag of twee werkende ouders
van een druk gezin tijd en zin hebben om te
kijken naar de in stilte verslaafde, vereen
zaamde en licht vervuilde buurman. Het ‘an
ders zijn’ van mensen met een psychische of
verstandelijke beperking leidt snel tot uitsto
ting en uitsluiting, door pesten of discrimina
Noten
1 Dit essay is een bewerking van
een toespraak die Marleen
Barth hield ter gelegenheid
van haar afscheid als voorzit
ter van GGZ Nederland op 4
september 2013.
2 Zie: SCP, De Sociale Staat van
Nederland 2013, 11 december
2013.
3 John Tierny & Roy Baumeister,
Willpower. Rediscovering the
Greatest Human Strength, Pen
guin Books, 2011.
4 Zie www.cihr-irsc.
gc.ca / e / 47144.html voor re
S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014
tie, ook op de werkvloer als werkgevers daar
niet gericht beleid tegen voeren.
In een participatiesamenleving nemen
zorgverleners en beleidsmakers de wensen en
dromen van mensen als uitgangspunt, ook als
hun mogelijkheden beperkt lijken. Het bor
gen van cliënten- en patiëntenparticipatie bij
de vormgeving van beleid is het minste dat
verwacht mag worden van een partij die sprei
ding van kennis, macht en inkomen met on
verminderde inzet nastreeft; hetzij mondiaal,
nationaal of lokaal.
cent onderzoek van Patricia
Conrod naar preventie van
verslaving onder jongeren.
Een mooi overzicht van haar
onderzoek biedt de lezing die
zij op 25 november 2009 hield
bij de jubileumconferentie
van ‘Tien jaar Resultaten Sco
ren’.
5 ‘Verlangen naar volwaardig
burgerschap; maar wat doen
we in de tussentijd?’, oratie
gehouden op 17 september
2010 door prof. dr. Jaap van
Weeghel bij de aanvaarding
van het bijzonder hoogleraar
schap Rehabilitatie en Partici
patie van Mensen met Ern
stige Psychische Aandoenin
gen aan de Universiteit van
Tilburg. Van Weeghel biedt
ook inzicht in de positieve
resultaten die geboekt kun
nen worden in arbeidspartici
patie van ernstig psychisch
zieken met de methode IPS
(Individual Placement and
Support).
6SCP, De Sociale Staat van Nederland 2013. Tussen 2010 en 2012
gingen alle Nederlanders erop
achteruit, maar dit effect was
het sterkst onder de meest
kwetsbare groepen.

Download Report