De enige gevangenis waaruit nog nooit iemand is ontsnapt

Algemeen Dagblad, 17 januari 2014
De enige gevangenis waaruit nog nooit
iemand is ontsnapt
Tobias den Hartog
Het is de zwaarst beveiligde gevangenis van Nederland, ooit het tijdelijk huis van
beruchte misdadigers als Mohammed B., Jesse R. en Willem Holleeder. Zelfs de
grootste misdadigers sidderen, door het extreem strenge regime, voor een verblijf
in de Extra Beveiligde Inrichting in Vught. Een rapport dat deze week uitkwam,
geeft een zeldzaam kijkje achter de schermen.
Of het nu de geharde topcrimineel Dino Soerel is of de schriele Volkert van der
Graaf: wie in de EBI in Vught verbleef, denkt er huiverend aan terug. Het is de
bajes der bajesen in ons land. Een tijdelijk huis voor de meest linke,
vluchtgevaarlijke en bekendste misdadigers. Dikwijls zitten ze er niet hun hele
straf uit, maar gemiddeld toch bijna 2 zware jaren.
Een kolos van beton en glas is het, met een eindeloze stroom aan deuren met
zware sloten. De EBI kent het strengste bajesregime denkbaar, juist om
vluchtpogingen te voorkomen, of soms om gehate moordenaars tegen
medegedetineerden te beschermen. Toen in de jaren '80 en '90 een horde
misdadigers uit gewone gevangenissen ontsnapte, was het EBI het antwoord.
Omdat de gevangenis - sinds 1997 in z'n huidige vorm - nooit is onderzocht,
gelastte justitie een studie naar de leefomstandigheden in de EBI. Het rapport
`Gevangen in de EBI' levert geen schokkende conclusies op, maar wel een boeiend
kijkje achter de zwaarbewaakte muren.
Het toont een wereld van totale afzondering. Waar gevangenen in normale
gevangenissen veel contact met elkaar hebben, is het eenzaamheid troef in de
EBI. Er is geen werkprogramma, geen keuken waar met een grote groep wordt
gekookt, geen binnentuin waar je ruikt aan een normaal bestaan.
Wie er binnenkomt, wordt overvallen door de totale stilte die er heerst, zo viel ook
de onderzoekers op. Waar het in de meeste gevangenissen een `takkenherrie' is,
is het in de EBI oorverdovend stil.
Het gebouw is opgedeeld in vier taartpunten, onderling gescheiden door talloze
muren en meters aan glas. Geluid draagt niet ver, contact tussen afdelingen is er
niet. Er gaan uren voorbij zonder dat je iemand ziet of hoort.
De bezetting is er steevast laag: de laatste jaren bevolken slechts negen (!)
gevangenen de 21 beschikbare cellen. Alleen mannen overigens, hoewel vrouwen
niet worden geweerd.
Wie er heen wordt gebracht, draagt een afgeplakte blinderingsbril. Het stelsel aan
gangen maakt de desoriëntatie compleet: de misdadiger weet totaal niet meer
waar hij is, of hoe hij er is gekomen.
Eenmaal in de EBI wacht er een doodsaai, ‘prikkelarm' bestaan. Niet zelden zit de
veroordeelde 21 uur `op' cel. Alleen voor een uurtje in de huiskamer (met bank,
krantje en tv), een uurtje in de fitnessruimte of de keuken, verlaten gevangenen
hun cel. Om vluchtplannen te dwarsbomen, horen gedetineerden pas 's ochtends
hoe de dag eruitziet. En die planning wisselt elke dag.
Gevangenen komen een uurtje per dag `buiten'. In een ommuurde luchtplaats
waar boven hun hoofden traliewerk zit om ontsnappingen per helikopter te
voorkomen. Er zijn geen geuren, geen verkeerslawaai, geen stemmen.
Het leven kent er geen seizoenen. Letterlijk. Aan enkele muren zijn
bladverliezende klimplanten geplaatst zodat de gedetineerden nog enigszins op de
hoogte blijven van seizoenswisselingen.
Eén van de voormalige gedetineerden tegen onderzoekers: ,,Het is heel vreemd
als je 2 jaar lang geen wind voelt. Heel vreemd.''
Een bajesklant die er vastzat, zei dat hij erna moest `herstellen' alsof hij een
zware griep had gehad.
Bezoek
De `bewoners' mogen één keer per week bezoek ontvangen. Familieleden en
vrienden moeten wel achter glas blijven. Bezoek zonder glas kan worden
aangevraagd, maar of het nu een kind is of je vrouw: een knuffel zit er niet in.
Lichamelijk contact is beperkt tot een handdruk.
De meesten laten het er dus maar bij, want liever geen fysiek contact, dan een
armzalige handdruk. Ter vergelijking: in een doorsnee gevangenis mag je je vrouw
een uurtje zonder cameratoezicht ontvangen in een ruimte met een bed.
Eén van de gedetineerden: ,,Ze gooien een roeimachine neer en hangen een
flatscreen aan de muur. Als we om een zonnebank vragen, krijgen we die gewoon,
denk ik. We krijgen eerder een zonnebank dan toestemming om je vrouw een kus
te geven.''
Het gebrek aan privacy valt de ‘bewoners' zwaar. Overal - met uitzondering van de
cellen zelf - zijn camera's en microfoons. Tijdens telefoongesprekken (10 minuten
per week) luistert iemand mee, praten over de EBI of medebewoners is verboden.
Er wordt bovendien op codetaal gelet, waarmee vluchtpogingen of
bevrijdingsacties zouden kunnen worden besproken.
Dat valt nog niet mee, vertelde een personeelslid: ,,Als ze het over de kermis in
Boekel hebben, mag dat. Dan grijp ik niet in, want het kan goed zijn dat er een
kermis in Boekel is. Maar het kan ook een code zijn.''
Post wordt gecontroleerd en er worden rapporten opgemaakt als de bajesklanten
geëmotioneerd worden. Alles onder het mom van controle of de veiligheidssituatie.
Het meest ingrijpend zijn de visitaties. Tientallen malen per week moeten de
gedetineerden ten overstaan van gevangenispersoneel hun broek laten zakken en
enkele diepe kniebuigingen maken. Zo kan worden gecheckt of zij iets in hun anus
hebben verstopt.
Om fysiek contact met bewaarders te voorkomen is de EBI een gevangenis in een
gevangenis. Het personeel (overdag achttien man) wordt met glazen wanden zo
veel mogelijk gescheiden van de criminelen, die op hun beurt gekleurde looplijnen
op de vloer volgen om van A naar B te komen. Vanuit een controletoren wordt elke
beweging gevolgd. Een deur gaat pas open als de vorige is gesloten. De cipiers
hebben zelf geen sleutels, alles verloopt op afstand via de controletoren.
Illustratief: Zelfs de sportinstructeur is niet in de fitnessruimte tijdens het sporten.
Hij geeft vanachter glas met een intercom aanwijzingen.
Een gedetineerde vertelde de onderzoekers: ,,In een normaal regime heb je toch
sociale contacten. En wat zie je eigenlijk hier? Medegedetineerden, bewaarders,
tralies, een betonnen muur, geen boompjes en geen vogeltjes. De eenzaamheid
voel je toch wel. Je wordt prikkelbaar.''
Als er gevechten uitbreken, kijkt het personeel toe. Letterlijk. Het is een regel. Het
kan namelijk in scène zijn gezet om iemand te gijzelen. Toen Mohammed B. - de
moordenaar van Theo van Gogh - op de vuist ging met huurmoordenaar Jesse R.
in 2011, liet het personeel een derde gedetineerde ingrijpen.
Overigens werkt het personeel (onder wie drie vrouwen) er naar tevredenheid.
Hoewel men aanvankelijk niet happig was op een baan in EBI, werkt het gros er nu
al jaren. En omdat het fysieke contact tot een minimum is beperkt, werken er niet
alleen maar boomlange, oersterke kerels. Veel belangrijker zijn de sociale
vaardigheden van het personeel. Iedereen die er werkt, moet kunnen omgaan met
criminelen die zoveel ‘op' cel zitten dat ze voor elk bakje koffie afhankelijk zijn van
de bewaarders.
Eentonig
Het spaarzame contact voor de gedetineerden met anderen is eentonig. Bij
activiteiten buiten de cel zijn twee tot vier gevangenen betrokken. Dikwijls zijn het
dezelfde gezichten, juist om het eentonig te houden. Iemand op de andere
afdeling, zie je in principe niet.
De kosten per gevangene zijn torenhoog: 556 euro per dag tegen 158 euro in een
gewone bajes. Toch wordt de EBI onmisbaar geacht. Er zijn - afgezien van één
man die werd doodgetrapt door een medegedetineerde in 1999 - nauwelijks
geweldsincidenten en er is nog nooit iemand ontsnapt. Sterker: door de vele
ontmoedigingsmaatregelen is er zelfs nog nooit een poging gedaan.
Tot dusver verbleven er 155 gedetineerden in de EBI. De meesten 18,8 maanden,
maar Mohammed B. zit er al 6,5 jaar. Allemaal hadden ze het zwaar. Volgens
onderzoekers is het eentonige leven enerzijds goed voor de gezondheid. Maar er
zijn ook psychische gevolgen gemeld, zoals verlies van concentratievermogen,
grotere prikkelbaarheid en vergeetachtigheid. Bajesmaf, of EBI-kolder in de kop,
heet dat.
Ook zijn er oogklachten bekend, omdat de criminelen jarenlang nooit verder
kunnen kijken dan een paar meter.
De commissie die bepaalt welke criminelen er in de EBI in Vugt moeten blijven kan
om de 6 maanden rekenen op een stapel post: een berg verzoeken van de
‘bewoners' om naar een gewone gevangenis te worden overgeplaatst.

Download Report