Rudolf Raymakers - epp

Ethische aspecten van het ondernemen in de varkenshouderij.
Een kleine nadere introductie van mij zelf en onze praktijk; (dia)
Toen ik in 1982 als dierenarts afstudeerde was mijn doel het beter maken van
zieke dieren. In mijn studententijd woonde ik enkele jaren op de Cornelis
Houtmanstraat. Leo van leengoed woonde hier ook en hij zei mij op een goede
dag dat voedselproductie het belangrijkste aandachtsgebied van een dierenarts
is. Deze uitspraak is zeer waar gebleken. Het heeft bij mij echter toch nog
enkele jaren geduurd voordat ik de reikwijdte van deze uitspraak kon
bevroeden. In 1998 schreven wij in het mission statement van onze praktijk o.a.
dat voedselveiligheid dus volksgezondheid één van onze hoofdtaken was!
In 1990 waarde er een mysterieuze ziekte rond door Europa, kortweg ”Mystery
disease” genoemd. Wij zagen deze ziekte door onze praktijk trekken en ik heb
dat destijds intensief gevolgd. In Nederland werd al snel nadat de ziekte werd
vastgesteld in ons land de ziekteverwekker gevonden bij het toenmalige CDI;
het Lelystadvirus, de verwekker van PRRS. Een bijzondere prestatie en voor mij
de prikkel om mezelf intensief met de varkens te gaan bezighouden. De
uitbraak van Klassieke varkenspest in 1997 heeft mij sterk gemotiveerd om de
varkenshouderij te pogen te behoeden voor nog een dergelijke uitbraak. Naar
de mening van velen moest er een beleid komen wat veel meer op hygiëne en
preventie gestoeld zou zijn. In 1998 heb ik veel energie gestoken in het
ontwikkelen van de Dierveiligheidsindex. Deze is daarna in zeer afgeslankte
vorm als onderdeel van de voorwaarden bij het IKB systeem ingezet. Het
denken vanuit management en verzorging, wat in onze praktijk de norm is,
heeft daarna o.a. geleid tot het onderzoek naar betere contactstructuren,
verminderen van streptococceninfecties, betere klauwgezondheid, reductie
van antibiotica gebruik etc. De samenwerking van het Veterinair Centrum
Someren samen met Diergeneeskundig Centrum De Overlaet uit Oss heeft in
2012 geleid tot de oprichting van De Varkenspraktijk waarin gezonde productie,
laag antibiotica gebruik en veel aandacht voor management en verzorging een
belangrijke rol spelen. Op deze manier proberen we de gezondheid van de
dieren, het welzijn van de dieren en last but not least de voedselveiligheid zo
optimaal mogelijk te dienen.
Ik wil beginnen met enkele teksten die gerelateerd zijn aan het huis waarin wij
vandaag verkeren. 2 teksten die raken aan ons bestaan en al lang gelden
opgeschreven zijn.
God heeft als Schepper van de dieren, dezen niet op een willekeurige wijze een
bepaalde set van eigenschappen gegeven. Neen, als God de verschillende
diersoorten ieder hun eigen vermogens en behoeften gegeven heeft - dan wil Hij
ook dat ze die zullen gebruiken.
Ik citeer nu uit Psalm 8:
4 Zie ik de hemel, het werk van uw vingers,
de maan en de sterren door u daar bevestigd,
5 wat is dan de sterveling dat u aan hem denkt,
het mensenkind dat u naar hem omziet?
6 U hebt hem bijna een god gemaakt,
hem gekroond met glans en glorie,
7 hem toevertrouwd het werk van uw handen
en alles aan zijn voeten gelegd:
8 schapen, geiten, al het vee,
en ook de dieren van het veld,
9 de vogels aan de hemel, de vissen in de zee
en alles wat trekt over de wegen der zeeën.
10 HEER, onze Heer,
hoe machtig is uw naam
op heel de aarde.
Enige maanden geleden kreeg ik de vraag van Gerard Driessen om te spreken
op het EPP congres over de ethiek van het ondernemen in de varkenshouderij.
Ik vond het meteen een uitdaging hierover na te denken en te spreken. Zeker
ook gezien de plaats waar we vandaag zijn en de overige sprekers! Ethiek hangt
nauw samen met moraal. Er komen enorm veel gedachten bij me boven,
kanalisatie van die gedachten zal heel belangrijk zijn, maar ook in hoeverre de
ethische aspecten met moraliteit te maken hebben.
We zijn vandaag bij elkaar om na te denken over de sector waarin we werken
en er is een plaats gekozen die ons uitnodigt te reflecteren op waar we mee
bezig zijn. Er is ook heel veel symboliek in de plek waar we nu bij elkaar zijn.
Misschien voor gelovigen onder ons meer dan voor mensen zonder religieuze
levensinrichting, voor allen toch een bijzondere plek en voor de organisatie van
deze dag een heel bewuste keuze. Vandaar ook de 2 korte teksten die ik net
heb uitgesproken.
Het thema ethiek is innig verweven met morele kaders waarin we acteren.
Ethiek verandert in de tijd omdat de morele kaders van de maatschappij
veranderen. Binnen deze kaders moeten we ons bewegen. Dat is een kenmerk
van een democratische samenleving. Aan mij is de vraag gesteld om hier een
aantal zaken te benoemen en een poging te doen hier een gedachtenlijn uit te
zetten waar de volgende sprekers ook weer mee verder kunnen. Als we met
onze laarzen in de stront staan is het vaak de waan van de dag die regeert en
die ons soms korte termijn keuzes laat maken. Vandaag kijken we hier naar
onszelf vanuit een heel ander oogpunt en proberen we onze keuzes te
begrijpen en nieuwe inzichten te creëren. Vandaag is ook met name de lange
termijn in ons vizier.
De kern van de varkenshouderij is de relatie tussen de varkenshouder en de
dieren. Het dier is in deze de onderliggende partij. Wetgeving beschermt het
dier hetgeen logisch is , het dier is immers voor alles afhankelijk van zijn
verzorger. In artikel 1 van de Wet dieren staat beschreven de algehele
zorgplicht van de eigenaar. Het doel van de relatie tussen de veehouder en zijn
dieren is voedselproductie en met name de productie van dierlijke eiwitten. In
een wereld waar inmiddels bijna 7 miljard mensen wonen en waar de
bevolking nog steeds zeer snel toeneemt is dit een opgave die raakt aan zeer
veel aspecten. Centraal staan naar mijn mening de voedselveiligheid en
voedselzekerheid. Beide zijn niet los van elkaar te zien. In de sterk
gedifferentieerde samenlevingen waarmee we in onze wereld worden
geconfronteerd komen hier nog allerlei belangrijke randvoorwaarden om de
hoek kijken. Denk aan dierenwelzijn , milieu etc. Het eten van vlees is ook iets
wat in onze noordwest Europese samenleving een onderwerp van gesprek is.
Voedingskundig zijn dierlijke eiwitten met name belangrijk voor bepaalde
groepen mensen (kinderen, ouderen). Vlees wordt ook zeer gewaardeerd in
culinaire zin en als statussymbool. Dit met name in samenlevingen waar
mensen meer welvaart krijgen en vervolgens hun eetpatroon gaan wijzigen. In
Nederland is het eten van vlees een geaccepteerde activiteit volgens de Raad
van de dierenaangelegenheden , mits aan de voorwaarde wordt voldaan dat de
dieren een fatsoenlijk leven hebben gehad.
“Eten is weten en geweten”, zegt Louise Fresco. Een belangrijke zin die in feite
het hele palet omvat waar we hier vandaag mee bezig zijn. Het betreft allen
die in de voedselketen participeren van de producent tot de consument, van de
oneerlijke verdeling van het vele voedsel op de wereld tot de verdeling van de
marges in de keten tot de grote verschillen in de behandeling van dieren in de
diverse gebieden op aarde. Denk hierbij ook aan de enorme verspilling van
voedsel die overal optreedt van de huishoudens tot de supermarkten en de
producenten.
Pastoor Zwirs zal ongetwijfeld het rentmeesterschap benadrukken. Mensen
hebben de opdracht om respectvol met de aarde en de wezens die hier leven
om te gaan . Het land en haar grondstoffen en de dieren mogen we volgens
een “wise use principe” aanwenden. Dat betekent dat we voor de komende
generaties de wereld in een zodanige staat moeten onderhouden dat ook onze
kinderen en kleinkinderen hier een goed leven kunnen hebben. Duurzaamheid
is hier het toverwoord. Dat voortschrijdend inzicht hier een grote rol speelt zal
duidelijk zijn. Werken aan een duurzame wereld is een gegeven. Omgang met
dieren is ook een zeer belangrijk thema, wat aan veranderingen onderhevig is
en ook een grote diversiteit kent tussen de diverse werelden
Waarom we nu rondom dit thema bij elkaar zitten heeft te maken met een
groot stuk onbehagen wat leeft in de varkenshouderij. Op veel aspecten van
de varkenshouderij is kritiek vanuit de samenleving. De voorbeelden liggen
voor het oprapen. Denk aan het milieu, fosfaatbelasting van de grond,
ammoniak uitstoot, (vermeende ) uitstoot van kiemen , fijnstof , dierenwelzijn.
Denk aan een relatief klein leefoppervlak voor de dieren, de noodzaak om
ingrepen bij dieren uit te voeren die de houderij anders ernstig in de
problemen brengen. Denk aan de dierziektencrises van de afgelopen jaren,
zoals de KVP, de MKZ, de vogelpest. Denk aan de voedselschandalen zoals
indertijd de dioxine problemen maar ook het paardenvlees schandaal. Denk
aan de antibiotica discussies die ook erg aan de betrokkenheid van
dierenartsen met de sector raakt. Al deze zaken hebben het imago en de
reputatie van de intensieve dierhouderij aangetast. Het lijkt moeilijk om dit tij
te keren. Er zijn zeker wel veel initiatieven maar het effect lijkt vooralsnog
onvoldoende.
Een mooie definitie van reputatie zag ik op een tweet van Varkens vandaag
(dia) langskomen:
Reputatie = (gedrag + communicatie + performance) x authenticiteit.
Het grote plaatje is voor mij heel helder: de wereldbevolking zal deels moeten
worden gevoed vanuit intensieve productie ketens. Dit zullen grote bedrijven
zijn die een zeer intensief productiesysteem kennen. De gedachte dat we de
wereld op een idyllische, arcadische wijze kunnen voeden is een illusie (dia) en
ik vind dat we dit ook duidelijk moeten uitspreken. De randvoorwaarden voor
deze grootschalige en intensieve houderij zullen wel zeer goed moeten worden
ingevuld en uitgevoerd en dit mag voor ons allen geen schaamlapje zijn. Nee,
dit is een voorwaarde!
De politiek en daarmee de samenleving (consumenten (organisaties), ngo’s etc)
in Nederland en Noordwest Europa heeft dit ook naar ons toe heel duidelijk
gemaakt denk hierbij aan de Brabantse zorgvuldigheidsscore . Dieren zijn geen
dingen meer, nee, het zijn entiteiten met een intrinsieke waarde (dit is in 1981
in de wet reeds vastgelegd). Intrinsieke waarde impliceert ook eigenwaarde;
het gevolg hiervan is dat het dier in een toestand verkeert waarin het dier zich
kan aanpassen aan zijn behoeften. Dit is heel belangrijk omdat het heeft
geïnitieerd dat er rechten voor dieren kwamen (net als mensenrechten). Deze
zijn geformuleerd in de 5 vrijheden van dieren (vrij van honger en dorst, vrij van
pijn en ziekten, vrij van chronische stress en in staat tot het uitoefenen van
natuurlijk gedrag, dit alles binnen redelijke grenzen zo spreekt de wet). Naar
mijn mening zijn deze objectief alhoewel ik niet kan ontkennen dat de omgang
hiermee wel eens vraagtekens oproept. Neem hier echter goed in ogenschouw
dat niet elk land en niet elke samenleving even ver geëvolueerd is. In China is
een andere norm en wetgeving dan in Nederland. De wetgeving in een land is
een neerslag van wat de mensen daar vinden! Er zijn dan ook verschillende
snelheden in dit soort processen. De schriftstelling van Louise Fresco die ik
eerder citeerde maakt ons duidelijk waar de knelpunten zitten. Eten, weten en
geweten!
Mijn beeld wordt steeds helderder, de grootste belemmering en de grootste
bedreiging van de varkenssector is het onvoldoende herkennen van
ontwikkelingen en het onvoldoende gebruiken van kennis. Ik zou willen
zeggen: het is ethisch onverantwoord om onvoldoende gebruik te maken van
nieuwe kennis en het is onze plicht om deze te internaliseren. Een
belemmering is in onze tijd de ontkenning van de wetenschap! Early adaptors
aan vernieuwingen zijn onvoldoende of worden onvoldoende geïdentificeerd
en worden onvoldoende gesteund. Zij moeten het pad effenen en
toekomstperspectief laten zien.
Wat ook zeer belangrijk is in de huidige wereld van de voedselproductie is dat
we veel zaken al hebben ontrafeld, zoals DNA structuren van organismen. Dit
gegeven maakt het voorstelbaar dat we van analyse naar vormgeven gaan. We
maken nieuwe efficiëntere rassen die beter bij ons doel passen. De wetenschap
heeft hier wel veel credits nodig van de maatschappij. Dit vergt enorm veel
communicatie maar ook veel transparantie. De kloof tussen niet weten en
weten wordt groter en het aanzien van de wetenschap heeft hier en daar ook
deuken opgelopen. Bij de niet-weters is angst een belangrijk motief wat erg
beïnvloedbaar is door populistische manipulaties. Enkele voorbeelden kunnen
het belang van kennis verduidelijken:
1.
Streptococcen infecties zijn veel voorkomende aandoeningen bij varkens
wereldwijd. Recent is er in een onderzoek gebleken dat er mogelijk bij
bepaalde streptococcentypen factoren (eiwitten) voorkomen die de streptococ
meer virulent maken. Dit is een belangrijke vinding die op de lange termijn
meer inzicht kan geven in zinvolle acties t.a.v. bestrijding van dit soort ziekten,
tevens , indien succesvol, kunnen dit soort vindingen leiden tot verminderd
antibiotica gebruik.
2.
Staartbijten is een gedragsuiting die een ieder die actief is in de
varkenshouderij verafschuwt. De oplossing zit hem in de combinatie van de
implementatie van vormen van huisvesting, klimaat en voeding waarbij de
prikkel om bij elkaar staart te bijten , te manipuleren, wordt weg genomen.
Tevens is hierbij genetische selectie (of manipulatie) een mogelijkheid om
dieren minder manipulatief gedrag te laten vertonen. Adaptatiefysiologie en
genetica zijn belangrijke aandachtsgebieden om dit soort problemen op te
lossen.
3.
Het genoom van het varken is blootgelegd. De DNA structuur is bekend. Dit zal
veel mogelijkheden bieden om dieren beter te laten functioneren in onze
systemen. Fokkerij zal behulpzaam zijn bij het oplossen van knelpunten in de
varkenshouderij. Denk aan het fokken van dieren die meer geschikt zijn voor
onze houderijsystemen.
4.
Nieuwe ontwikkelingen als genetische modificatie en cisgenese doen hun
intrede in de landbouw. Denk aan bt katoen, gouden rijst, resistente cassave,
gmo maïs etc. Dit biedt veel voordelen doordat er minder grond, minder
grondbewerking, minder bestrijdingsmiddelen hoeven worden gebruikt. Laten
we deze discussies moedig aangaan zonder vooringenomenheid en laten we
hopen op voormannen (m/v) met visie en integriteit om de informatie goed
voor het voetlicht te brengen . Als genetische modificatie in staat is om de
wereldbevolking beter te voeden (en dit is zo!), zodat ook de allerarmsten
onder ons geen honger meer kennen is het dan ethisch verantwoord om dit
soort ontwikkelingen tegen te houden?!
In West Europa lijkt het er wel op. We doen daar enorm krampachtig over en
verhinderen mogelijk een positieve ontwikkeling.
5.
Wat mij ook opvalt is dat kennisinstellingen zoals de faculteit Diergeneeskunde,
Wageningen Universiteit en een uitvoerende instelling als VIC Sterksel tegen
zoveel interne kritiek uit de sector oplopen. De onderzoeken zouden niet
praktisch zijn en je kan er weinig mee in de dagelijkse praktijk. Verder bestaat
de angst dat bepaalde innovaties wettelijk verplicht zullen worden. Het is
echter vaak boerenonderzoek wat wordt uitgevoerd. De commissies die deze
onderzoeksaanvragen beoordelen zijn ook goed op de hoogte van de
ontwikkelingen in het veld.
Het zal jullie misschien verbazen maar misschien ook niet. Het belangrijkste
ethische aspect van de varkenshouderij is misschien wel de omgang met en
het implementeren van nieuwe kennis! En voor de varkenssector misschien
wel het actief implementeren van deze kennis. Als we dit doen dan
verduurzamen we de wereld en geven we de sector een innovatief gezicht.
Het probleem op het eerste gezicht van veel ethische kwesties is dat het bij
nadere analyse helemaal geen ethische kwesties blijken te zijn.
Enkele voorbeelden: er wordt soms gesteld dat de mestproblematiek een
ethische kwestie is. De ethiek zit er in dat er op soms verwerpelijke manieren
om gegaan wordt met de wetgeving hieromtrent. Illegaliteit en het opgeven
van verkeerde gehaltes. Dit heeft weinig met ethiek te maken maar meer met
een slechte houding en zeer fout gedrag. (dia)
De euthanasie van wrakke dieren is ook slechts deels een ethische kwestie.
Varkenshouders richten hun bedrijf zodanig in dat er geen wrakke dieren
ontstaan door het systeem zelf. Indien we een slecht systeem inrichten dan is
dit het morele probleem en niet de euthanasie. Wrakke dieren die niet meer
geschikt zijn om naar het slachthuis te gaan doordat ze ernstige afwijkingen
vertonen of dieren die niet of onvoldoende op behandeling reageren dienen
geëuthanaseerd te worden omdat er geen ander redelijk doel voor deze dieren
is. In ruimere zin is euthanasie wel een ethisch probleem. Denk hierbij aan de
grootschalige euthanasie van dieren in het kader van georganiseerde
dierziekten bestrijding. Als er goedwerkende vaccins voorhanden zijn dan is het
feitelijk niet nodig dieren te euthanaseren om de dierziekte in te dammen.
Vaccinatie is niet in alle landen een geaccepteerde manier om bepaalde
aangifteplichtige ziekten te bestrijden. In dit onderhavige geval zijn
economische motieven het belangrijkste argument om de vaccinatie niet of
zeer beperkt toe te passen. In Nederland is hier een maatschappelijk debat
over geweest en dit heeft er toe geleid dat vaccinatie eerder wordt toegepast.
Dat hier nog haken en ogen aan zitten is eenieder hier goed bekend, Nederland
moet dit gevaccineerde vlees ook zien kwijt te raken, Europa is nog niet zover.
Als er nu een aangifteplichtige dierziekte uitbreekt die lang gaat duren zal er
veel eerder een fokverbod worden uitgevaardigd om zinloze euthanasie te
voorkomen.
De ethische kwesties in de varkenshouderij liggen dus op een hoger
abstractieniveau dan aanvankelijk gedacht. Het gaat er veel meer om hoe je
omgaat met je omgeving . Houding en gedrag van de ondernemers en van allen
in de sector. Van de diervoerindustrie tot de farmaceuten en de dierenartsen
aan toe. Dit wil ik graag benadrukken!
De bedrijfsvoering van een modern groot bedrijf hoeft geen ethische dilemma’s
op te leveren. Onze wetgeving geeft voldoende ruimte en bij goede
implementatie kunnen we kritiek pareren. Het moet ook duidelijk zijn dat er
een eerlijke en faire beloning nodig is voor het geproduceerde voedsel. Het valt
ook binnen de kaders van de ethiek van het ondernemen in de varkenshouderij
dat dit zich tot de hele keten uitstrekt. Dus ook tot de retailer en de
consument.
Het stimuleren van kennisontwikkeling en het implementeren van kennis is
een van de belangrijkste voorwaarden om draagvlak te verkrijgen en te
behouden voor dierlijke productiesystemen naast een goede implementatie
van wetgeving en ketenafspraken. De communicatie hierover is cruciaal en
bepalend voor het succes van de keten.
Ketenontwikkeling neemt veel problemen weg. Private keten systemen
kunnen in de discussie rondom ethiek een grote rol spelen. Ook de
voormannen van de varkenshouders zien het grote belang van ketenvorming.
Ketens kunnen onderlinge afspraken maken die soms boven wettelijk zijn.
Tevens is de interne controle in de keten een veel gemakkelijker toe te passen
instrument om goed gedrag af te dwingen. Er is immers naast een certificering
ook een stuk sociale controle. Ook in duurzaamheid, afstemming tussen
schakels en verbetering van de productkwaliteit spelen ketens een belangrijke
rol. De grotere transparantie en de betere communicatie over het product
kunnen het varkensvlees en dus de sector een betere reputatie geven waar
iedereen bij is gebaat!
Als laatste zou ik willen afsluiten met een citaat wat mij bijzonder heeft
geraakt:
Citaat Louise Fresco:
Dit is mijn Zijderoute, mijn paradijs: een aarde waarop iedereen voldoende en
gevarieerd kan eten, waar eten op zo duurzaam mogelijke wijze geproduceerd
wordt op basis van de beste wetenschappelijke inzichten, waar we goederen,
mensen en kennis uitwisselen, durven te leren van onze fouten en de moed
hebben verder te kijken dan het bekende en het vertrouwde…..
Rudolf Raymakers

Download Report