pr*-
Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving
203
Natuurvriendelijke
oevers
Fauna
mwssms
\
ft
H
i**
f^^"
m
-- = —
———
vAinisterie van Verkeer en Waterstaat
Ministerie van Verkeer en Waterstaat
Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat
Directie Oost-Nederland
Bibliotheek
Nr.
SV CUR203 ON
oraat- Generaal Rijkswaterstaat
)ienst Weg-en Waterbouwkunde
U3ZOC+
Ministerie v a n V e r k e e r en Waterstaat
D i r e c t o r a a t - C e n e r a a l Rijkswaterstaat
Directie O o s t - N e d e r l a n d
Postbus 9 0 7 0
6 8 0 0 ED A m h e m
Tel. 0 2 6 - 3 6 8 8 3 5 5
Bibliotheek
naam
VJ
afd.
V
O v ,
VOAj .
T
S.V.P. TIJDIG V E R L E N C E N
retour
paraaf
RWS Dir. Oost-Nederlanri
Bibliottieeknr. S s V C b Q - 2 0
203
NATUURVRIENDELIJKE OEVERS:
FAUNA
3
c
^
203
Natuurvriendelijke oevers: Fauna
Eerste druk 1 9 9 9
C U R Civieltechnisch C e n t r u m U i t v o e r i n g Research en R e g e l g e v i n g
D i r e c t o r a a t - C e n e r a a l Rijkswaterstaat Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e
Deze publicatie is onder de v o l g e n d e t r e f w o o r d e n o p g e n o m e n in het C U R - i n f o b e s t a n d :
beheer
ecologie
ecologische aspecten
fauna
milieu-aspecten
natuurontwikkeling
natuurvriendelijke oevers
vegetatie
Auteursrechten
Alle rechten v o o r b e h o u d e n . Niets uit deze uitgave m a g w o r d e n v e r v e e l v o u d i g d , opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of o p e n b a a r gemaakt, in enige v o r m of op enige wijze, hetzij elektronisch, m e c h a n i s c h , d o o r f o t o k o pieen, o p n a m e n of op enig andere manier, z o n d e r v o o r a f g a a n d e schriftelijke t o e s t e m m i n g van de C U R .
Het is toegestaan o v e r e e n k o m s t i g artikel 1 5 a A u t e u r s w e t 1912 gegevens uit deze uitgave te citeren in artikelen, scripties en b o e k e n , mits de bron op duidelijke wijze w o r d t v e r m e l d , alsmede de a a n d u i d i n g van de maker, indien deze in de
bron v o o r k o m t .
C o p y r i g h t © C U R - p u b l i c a t i e 2 0 3 Natuurvriendelijke
oevers: Fauna, Stichting C U R , C o u d a , 1999
Aansprakelijkheid
De C U R en d e g e n e n die aan deze publicatie hebben m e e g e w e r k t , hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het samenstellen van deze uitgave. N o c h t a n s moet de mogelijkheid niet w o r d e n uitgesloten dat er toch fouten
en o n v o l l e d i g h e d e n in deze uitgave v o o r k o m e n . leder gebruik van deze uitgave en gegevens daaruit is geheel v o o r eigen risico v a n de gebruiker en de C U R sluit, mede ten behoeve van al d e g e n e n die aan deze uitgave hebben m e e g e werkt, iedere aansprakelijkheid uit v o o r schade die m o c h t voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin
o p g e n o m e n gegevens, tenzij de schade m o c h t voortvloeien uit opzet of grove schuld zijdens de C U R e n / o f d e g e n e n die
aan deze uitgave hebben meegewerkt.
N U G I 8 2 5 / ISBN 9 0 3 7 6 0 4 8 0 3
Voorwoord
In 1 9 9 4 bracht het Civieltechnisch C e n t r u m U i t v o e r i n g Research en R e g e l g e v i n g ( C U R ) , in s a m e n w e r k i n g met Rijkswaterstaat, Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e ( R W S - D W W ) , het h a n d b o e k Natuurvriendelijke
Oevers
uit ( C U R , 1994).
Veel aandacht w e r d in dit boek besteed aan de v r a a g o p w e l k e wijze een oever zo natuurvriendelijk mogelijk kan w o r d e n ingericht. O o k facetten als het minimaal o n t w e r p e n van constructies, het gebruik van beplanting als o e v e r v e r d e d i gingsmateriaal en het beheer van oevervegetaties w e r d e n in het h a n d b o e k b e h a n d e l d . De f a u n a w e r d in het h a n d b o e k
behandeld in bijlage 3: Ecologie, oeverplanten en d i e r e n . De informatie beperkte zich voornamelijk tot constructies die
het verdrinken van dieren moesten v o o r k o m e n en een indicatie van de habitateisen van een dertigtal soorten.
Inmiddels is de kennis o v e r inrichting en beheer van oevers flink t o e g e n o m e n , mede dankzij een g r o o t aantal uitgevoerde oeverprojecten. Daarnaast zijn er diverse handleidingen verschenen waarin aandacht w o r d t besteed aan verschillende aspecten van f a u n a in oevers, zoals de ' H a n d l e i d i n g maatregelen v o o r de f a u n a langs w e g en w a t e r ' ( O o r d , 1995),
'The n e w Rivers & W i l d l i f e h a n d b o o k ' (RSPB etal.,
1 9 9 4 ) , het ' V a d e m e c u m N a t u u r t e c h n i e k ' (Claus & Janssens, 1994)
en de 'Schetsontwerpen f a u n a k n e l p u n t e n Rijkswaterstaat Z u i d - H o l l a n d ' ( O o r d , 1996). Deze handleidingen b e h a n d e len veelal een aspect van de f a u n a en zijn met name sterk gericht op constructieve aspecten.
De o p g e d a n e kennis en ervaring m a k e n het mogelijk het h a n d b o e k Natuurvriendelijke
Oevers te herzien. Er is voor g e -
kozen de o n d e r w e r p e n van de bijlagen van dit h a n d b o e k in een aantal afzonderlijke delen uit te b r e n g e n (zie hiervoor
het overzicht publicaties natuurvriendelijke oevers biz 2 7 1 ) . De grote lijn van het h a n d b o e k is hierbij g e h a n d h a a f d . De
praktische informatie op het gebied van inrichting en beheer is sterk uitgebreid. Naast constructieve aspecten is ruim
a a n d a c h t besteed aan de ecologische a c h t e r g r o n d e n . V o o r waterbeheerders z o n d e r ecologische achtergrond geven d e ze het b e n o d i g d e inzicht in f a u n a - a s p e c t e n . Bij de uitvoering van maatregelen v o o r de f a u n a is het echter veelal r a a d z a a m een e c o l o o g te betrekken.
V o o r d e samenstelling van het deel Fauna is een k l a n k b o r d g r o e p ingesteld. Deze k l a n k b o r d g r o e p bestond uit:
Ir. R . E . A . M . Boeters (Rijkswaterstaat, Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e )
Ir. L. Breeders ( H o o g h e e m r a a d s c h a p van W e s t - B r a b a n t )
Ing. P. Jesse (Rijkswaterstaat, Rijksinstituut v o o r Integraal Z o e t w a t e r b e h e e r e n A f v a l w a t e r b e h a n d e l i n g )
Ir. P. Pieters (Rijkswaterstaat, Directie Z u i d - H o l l a n d )
J . O . Reinhold (Rijkswaterstaat, Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e )
Ir. C . J . V e r k a d e (Stichting C U R )
Drs. D . E . H . W a n s i n k (Vereniging O n d e r z o e k Flora en Fauna)
J . O . Reinhold v e r z a m e l d e het basismateriaal v o o r het deel Fauna. De eindredactie w e r d verzorgd d o o r Ir. H. Hollander
(Bureau A l t e n b u r g & W y m e n g a ) .
De soort(groep)gerichte informatie (hoofdstukken 6 en 8) is bijeengebracht door:
Drs. R. Beenen (EIS-Nederland; bladkevers)
Drs. R . C . M . Creemers ( R A V O N ; amfibieen en reptielen)
Ir. B . H . J . M . C r o m b a g h s ( R A V O N ; vissen)
M . Creijdanus-Klaas ( R W S - R I Z A ; macrofauna)
Ir. I. van Haider (Vlinderstichting; dagvlinders)
Dr. P J . van Helsdingen (EIS-Nederland; spinnen)
Ing. P. Jesse ( R W S - R I Z A ; macrofauna)
5
Ing. R. Ketelaar(Vlinderstichting; libellen)
Drs. R . M . J . C . Kleukers (EIS-Nederland; sprinkhanen)
K. Koffijberg ( S O V O N ; winter- en trekvogels)
J . O . Reinhold ( R W S - D W W ; riet-schade-insecten)
H. Turin ( L o o p k e v e r w e r k g r o e p ; loopkevers)
Drs. D . E . H . W a n s i n k ( V Z Z ; zoogdieren)
Drs. Ing. M.J.T. van der W e i d e ( S O V O N ; broedvogels)
Daarnaast is m e d e w e r k i n g verleend d o o r C . Boks, R. C u p e r u s , P. Duijn, M . G r a a f l a n d , M . de la H a y e , B. Higler, E. Ivens,
M . van Kruining, J. M e d e n b l i k , A . M o l , H. M o l l e r Pilot, J. M o o k , E. R e i n h o l d - D u d o k van Heel, B. bij de V a a t e , G . v a n der
Velde, A . Vermaat, M . van d e r V l i e s , R. W i t t e e n E. W y m e n g a .
De publicatie is uitgebracht o n d e r verantwoordelijkheid van
C U R - k e n n i s o v e r d r a c h t s c o m m i s s i e F 11 'Natuurvriendelijke oevers':
Prof.ir. J. Stuip, voorzitter, Stichting C U R
Ir. A . D . Bos, secretaris, Rijkswaterstaat, Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e
Ir. R . E . A . M . Boeters, Rijkswaterstaat, Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e
Drs. B. B o t m a n , Unie van W a t e r s c h a p p e n
Ing. J . H . Brinkman W a t e r s c h a p Regge en Dinkel
Ir. T. van Ellen, D H V M i l i e u & Infrastructuur B.V.
ir. C. van M e t e r e n , V B K O / B i t u m a r i n B.V.
Ing. C. Nijburg, O N R I / A R C A D I S Heidemij Advies
Ing. W . Paas, I P O / P r o v i n c i e Drenthe
Ing. L.W. Pijning, G e m e e n t e Helden
Ir. G.J. Schiereck, T U Delft F a c u l t e i t d e r C i v i e l e T e c h n i e k
Ir. W . Schippers, I K C - N a t u u r b e h e e r
Ir. A . A . M . W e v e r s , Christelijke H o g e s c h o o l W i n d e s h e i m Studiehuis faculteitTechniek
Ir. G.J. V e r k a d e , coordinator, Stichting C U R
Ir. J.L. K o o l e n , mentor, Stichting C U R
Een speciaal w o o r d van dank gaat uit naar Juliette Klein Breteler die zich vanaf het uitkomen van het h a n d b o e k in 1 9 9 4
volop heeft ingezet v o o r een v o l w a a r d i g e plaats van de o e v e r g e b o n d e n f a u n a in het o n t w e r p en beheer van oevers.
De C U R spreekt verder haar dank uit aan de v o l g e n d e organisaties die d o o r een financiele bijdrage het samenstellen en
produceren van deze publicatie mogelijk m a a k t e n :
>
Rijkswaterstaat, Dienst W e g - en W a t e r b o u w k u n d e ;
>
Provincie Drenthe;
>
Vereniging van W a t e r b o u w e r s in Bagger-, Kust- en O e v e r w e r k e n ( V B K O ) .
Juni 1999 - Het Bestuur van de CUR
6
Inhoud
Voorwoord
5
Samenvatting
11
Summary
13
Inleiding
15
1.1
Fauna en oevers
15
1.2
Functies van oevers voor de fauna
16
1.3
Leeswijzer
16
Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Wetgeving en beleid
19
2.1
Inleiding
19
2.2
Flora-en faunawet
19
2.3
Beleid
19
Deoeverals leefgebied
24
Hoofdstuk 3
3.1
Inleiding
24
3.2
Grootte van het leefgebied
25
3.3
Kwaliteit van het leefgebied
27
3.3.1
Meetbaarheid van kwaliteit
27
3.3.2
Bodemkwaliteit
28
3.3.3
Waterkwaliteit
29
3.3.4
Botulisme
30
3.4
Ecotopen en natuurdoeltypen
32
3.5
Habitat-geschiktheids-index-modellen
32
3.6
Leidraad voor inrichting van de oever als leefgebied
34
De oever als corridor en als barriere
36
4.1
Inleiding
36
4.2
Verplaatsingen van dieren
36
4.2.1
Verplaatsingen binnen leefgebieden
36
4.2.2
Verplaatsingen tussen leefgebieden
37
4.2.3
Verplaatsingen van dieren d o o r de mens
38
4.3
Barrierewerking van oevers en kunstwerken
39
4.4
Opheffen van barrierewerking
39
4.4.1
Barrieres langs de oever
39
4.4.2
Barrieres loodrecht o p de oever
43
Hoofdstuk 4
4.4.3
Barrieres in het water
45
4.5
Leidraad voor inrichting van deoeverals corridor
47
4.6
Voorbeeldproject natuurontwikkeling waterschap Groot-Geestmerambacht
49
7
Hoofdstuk 5
Beheer-en inrichtingsmaatregelen
52
5.1
Inleiding
52
5.2
Fauna en vegetatie
52
5.2.1
Betekenis van de vegetatie voor de f a u n a
52
5.2.2
Relatie met vegetatietypen
53
5.3
Typen inrichtings-en beheermaatregelen
55
5.4
Maatregelen per soortgroep
59
5.4.1
Macrofauna
59
5.4.2
Libellen
60
5.4.3
Loopkevers
61
5.4.4
Sprinkhanen
62
5.4.5
Dagvlinders
63
5.4.6
Vissen
64
5.4.7
Amfibieen
66
5.4.8
Reptielen
67
5.4.9
Vogels
67
5.4.9.7
Weidevogels
67
5.4.9.2
Moerasvogels
69
5.4.9.3
Bosvogels
69
5.4.9.4
Oeverzwaluw
70
5.4.9.5
Lepelaar
70
5.4.9.6
Zwarte stern
71
5.4.10
Zoogdieren
71
5.4.10.1
Vleermuizen
71
5.4.10.2
Kleine zoogdieren
72
5.4.10.3
Muskusrat
73
5.5
Voorbeelden van faunagerichte maatregelen waterschap De Maaskant
73
Monitoring en evaluatie
76
Hoofdstuk 6
6.1
Inleiding
76
6.2
Vormgeving van een monitoringsplan voor de fauna
77
6.3
Monitoringmethoden per soortgroep
78
6.3.1
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van m a c r o f a u n a
79
6.3.2
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van spinnen
81
6.3.3
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van libellen
82
6.3.4
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van rietkevers
84
6.3.5
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van loopkevers
85
6.3.6
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van sprinkhanen en krekels
86
6.3.7
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van dagvlinders
87
6.3.8
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van vissen
89
6.3.9
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van amfibieen
91
6.3.10
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van reptielen
93
6.3.11
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van broedvogels
95
6.3.12
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van w i n t e r - e n trekvogels
96
8
6.3.13
Inventarisatie en m o n i t o r i n g v a n v l e e r m u i z e n
98
6.3.14
Inventarisatie en m o n i t o r i n g v a n kleine z o o r g d i e r e n
100
6.3.15
Inventarisatie en m o n i t o r i n g v a n verdrinkingsslachtoffers
102
6.3.16
Inventarisatie en m o n i t o r i n g v a n marterachtigen
103
6.3.17
Inventarisatie en m o n i t o r i n g van muskusrat
105
Selectie van gidssoorten
106
7.1
Inleiding
106
7.2
Selectie van gidssoorten voor inrichting van leefgebieden
108
7.3
Selectie van gidssoorten voor inrichting van corridors
109
Beschrijvingoevergebonden fauna
111
Hoofdstuk 7
Hoofdstuk8
8.1
Inleiding
111
8.2
Opbouw soortbesprekingen
111
Macrofauna
114
Spinnen
122
Libellen
125
Rietkevers
133
Loopkevers
135
Riet-schade-insecten
138
Sprinkhanen
140
Dagvlinders
143
Vissen
149
A m f i b i e e n en reptielen
173
Vogels
180
Zoogdieren
216
Bijlage 1
Afbeeldingl4
Crafische weergave van ecotopen:
Bijlage 2
Kruistabellen faunasoorten en vegetatietypen
Celderse Poort
226
227
Verklarendewoordenlijst
248
Literatuur
252
Adressen
265
Index soorten
266
Index trefwoorden
268
Verantwoording
269
9
Samenvatting
De oever v o r m t de grens tussen land en water. Naast de v e r d e d i g e n d e functie en andere functies zoals het aanleggen
van schepen en recreatie, h e b b e n oevers een belangrijke ecologische functie en grote landschappelijke w a a r d e . In de
serie h a n d b o e k e n v o o r natuurvriendelijke oevers (ter o p v o l g i n g van het h a n d b o e k Natuurvriendelijke
Oevers,
(CUR
1994)) v o r m t deze publicatie een praktisch hulpmiddel v o o r inrichting en beheer van de oever, speciaal gericht op de
f a u n a . De f a u n a stelt specifieke eisen, waar in het w a t e r b e h e e r steeds meer r e k e n i n g mee w o r d t g e h o u d e n .
De oever kan v o o r de f a u n a verschillende functies v e r v u l l e n , w a a r v a n de habitat- en corridorfunctie de belangrijkste
zijn. De habitatfunctie w o r d t optimaal vervult als een soort al zijn levensfuncties in de oever kan v o l b r e n g e n . De oever
kan een corridorfunctie h e b b e n , als deze een v e r b i n d i n g v o r m t tussen twee leefgebieden. De oever maakt dan uitwisseling van individuen tussen beide leefgebieden mogelijk.
Belangrijk voor de oever als leefgebied zijn de factoren oppervlakte en kwaliteit. Elke soort stelt specifieke eisen aan d e ze factoren. Insecten hebben vaak aan een of enkele planten al v o l d o e n d e ' o p p e r v l a k t e ' , terwijl een soort als de das z o ' n
75 ha n o d i g heeft. O n d e r de kwaliteit w o r d t de mate van a a n w e z i g h e i d van voedsel, b r o e d - en rustgebieden binnen het
leefgebied verstaan. M e t H G I - m o d e l l e n k u n n e n de belangrijkste o m g e v i n g s f a c t o r e n in kaart w o r d e n gebracht die van
invloed zijn op de geschiktheid van een specifieke locatie v o o r een soort. In hoofdstuk 3 w o r d t een leidraad g e g e v e n
v o o r de inrichting van de oever als leefgebied v o o r de f a u n a .
Bij b e s c h o u w i n g van de oever als corridor w o r d t aandacht besteed aan verplaatsingen tussen leefgebieden, binnen leefg e b i e d e n en verplaatsingen van dieren d o o r de mens. Bij verplaatsingen langs de oever k u n n e n soorten op barrieres
stuiten, zoals s t u w e n , sluizen en b r u g g e n . O o k de oever zelf kan een barriere v o r m e n , als dieren een w a t e r l o o p in de
dwarsrichting willen passeren. Diverse mogelijkheden v o o r de oplossing van barrierewerking k o m e n aan de orde, zoals
de a a n l e g van natuurvriendelijke oevers, fauna-uitstapplaatsen en vispassages en het passeerbaar m a k e n van b r u g g e n ,
sluizen en stuwen v o o r landdieren. In hoofdstuk 4 w o r d t een leidraad g e g e v e n v o o r de inrichting van de oever als corridor.
W a n n e e r specifieker w o r d t g e k e k e n naar inrichting en beheer, is de relatie tussen vegetatie en f a u n a van belang. B e k e n de beheermaatregelen als nietsdoen, b e g r a z i n g , b r a n d e n , m a a i e n , b a g g e r e n , g r a v e n , kappen en beplanten hebben a n dere effecten op dieren dan op planten. Het is v o o r de f a u n a veelal belangrijk dergelijke maatregelen gefaseerd in r u i m te en tijd uit te v o e r e n , o m een zekere overleving van eieren, larven, p o p p e n , jonge en v o l w a s s e n dieren te garanderen.
Daarnaast zijn veel dieren g e b o n d e n aan bepaalde vegetatie-zones langs de oever, met name v a n w e g e de structuur. De
mate van v o o r k o m e n in diep water, ondiep water, de z o n e met fluctuerend waterpeil, de drassige-vochtige terresthsche
z o n e , de vochtige droge terrestrische z o n e en de droge terrestrische zone w o r d t v o o r 112 soorten in bijlagen a a n g e g e v e n . V o o r m a c r o f a u n a , loopkevers, libellen, s p r i n k h a n e n , dagvlinders, vissen, a m f i b i e e n , reptielen, w e i d e v o g e l s , m o e rasvogels, bosvogels, m u i z e n en vleermuizen w o r d e n specifieke beheermaatregelen beschreven.
Z o w e l v o o r als na uitvoering van oeverprojecten, is het van belang de situatie in de oever te m o n i t o r e n , o m een g o e d e
evaluatie van de betreffende projecten te k u n n e n m a k e n . V o o r de verschillende f a u n a g r o e p e n zijn specifieke m e t h o d e n
o n t w i k k e l d voor m o n i t o r i n g . Per soortgroep w o r d e n beschreven: a l g e m e n e k e n m e r k e n , mogelijke monitoringsdoelstellingen, b e m o n s t e r i n g m e t h o d e , v e r w e r k i n g s m e t h o d e , mogelijke uitvoerder, kosten en bestaande (landelijke)
monito-
ringsprojecten.
V o o r de p l a n v o r m i n g bij projecten die gericht zijn o p de habitat- en corridorfunctie van de oever, is het h a n d i g z o g e -
11
n a a m d e gidssoorten te kiezen. A a n de hand van de specifieke eisen die deze gidssoorten stellen aan hun habitats en corridors, is het e e n v o u d i g de gewenste maatregelen te beschrijven. V o o r a f g a a n d aan de beschrijving van 112 mogelijke
gidssoorten v o o r oeverprojecten, w o r d e n motieven en criteria v o o r de selectie van gidssoorten beschreven. V a n de 112
soorten w o r d e n het uiterlijk, de binding met de oever, de gewenste oever, het v o o r k o m e n in e c o s y s t e e m t y p e n , de
grootte van het benodigde gebied en het verbreidingsvermogen beschreven.
12
Summary
T h e bank forms the b o u n d a r y b e t w e e n land and water. Besides the defensive function and other functions such as p r o v i d i n g moorings for ships and recreation, banks also have an important ecological f u n c t i o n and high landscape value. In
the series of h a n d b o o k s on nature-friendly banks, this h a n d b o o k is a practical aid to the layout and m a n a g e m e n t of the
bank, specially focussed on the f a u n a . The f a u n a makes specific d e m a n d s a n d in the context of water m a n a g e m e n t , i n creasingly more attention must be paid to these.
For the f a u n a , the bank m a y fulfil various functions, of w h i c h the habitat and corridor functions are the most important.
The habitat function is optimally fulfilled w h e n a species can c o m p l e t e all its natural f u n c t i o n on or in the bank. The bank
m a y also have a corridor f u n c t i o n if it forms a link b e t w e e n t w o parts of a habitat by m a k i n g possible the m o v e m e n t of
individuals b e t w e e n both areas.
The factors of area and quality are important to the bank as a habitat. Every species makes specific d e m a n d s . O n e or
t w o plants may often provide an adequate habitat for insects, while an animal such as a badger m a y need a r o u n d 7 5
hectares. The term 'quality' includes the availability of f o o d , b r o o d i n g and resting areas within the habitat. W i t h Habitat
Suitability Index-models, the most important e n v i r o n m e n t a l factors, w h i c h influence the suitability of the habitat of a
species, can be indicated. In C h a p t e r 3 a guideline is given for the layout of a bank a r e a as a habitat for the f a u n a .
In considering the bank as a corridor, attention is paid to m o v e m e n t s b e t w e e n habitats, m o v e m e n t s within habitats and
the m o v e m e n t s of h u m a n s . M o v e m e n t s a l o n g banks may be hindered by encounters with obstacles such as d a m s , locks
and bridges. Even the bank itself may f o r m a barrier w h e n animals wish to cross a watercourse. Various solutions to the
problems of barriers are considered, including the construction of nature-friendly banks, landing places for f a u n a and
fish passages and m a k i n g adaptations to facilitate the passing of bridges, locks a n d d a m s by land animals. C h a p t e r 4 g i ves a guideline for the layout of the bank as a corridor.
W h e n very specific attention is paid to layout and m a n a g e m e n t , the relation b e t w e e n vegetation and animals is i m p o r tant. W e l l k n o w n measures such as d o i n g n o t h i n g , g r a z i n g , b u r n i n g off, m o w i n g , d r e d g i n g , e x c a v a t i o n , felling and
planting have different effects on animals than they do on plants. For the f a u n a , it is often i m p o r t a n t that such measures
are phased in both space and time to ensure the survival of eggs, larvae, c o c o o n s and y o u n g and adult animals. In a d d i t i o n , m a n y animals are tied to specific vegetation zones a l o n g the bank, especially in relation to their structure. For 112
species degree to w h i c h they occur in deep or shallow water, the z o n e with fluctuating water levels, the d a m p terrestrial
z o n e , the alternating d a m p and dry terrestrial z o n e and the dry z o n e are given species in the appendices. Specific m a n a g e m e n t measures are given for m a c r o f a u n a , land beetles, d r a g o n flies, grasshoppers, butterflies, fishes, a m p h i b i a n s ,
reptiles, m e a d o w birds, march birds, w o o d l a n d birds, mice and bats.
It is important to monitor the situation of the bank both before and after the c o m p l e t i o n of bank projects in order to m a ke an accurate assessment of the projects in q u e s t i o n . Specific m o n i t o r i n g m e t h o d s have been d e v e l o p e d for the various
faunal groups. For each species, a description is given of the general characteristics, possible objectives, s a m p l i n g m e t h o d processing m e t h o d , possible contractor and costs and of the existing national m o n i t o r i n g projects.
W h e n planning projects that are focussed on the habitats and corridor functions of the bank, it is useful to choose guide
species. Based on the specific d e m a n d s that these guide species place on their habitats a n d corridors it is easy to describe
the desired measures. Before the description of the 112 possible guide species for bank projects, the reasons and criteria
for the selection of the guide species are g i v e n . For each of the 112 species its a p p e a r a n c e , link with the bank, desired
type of bank, its occurrence in the types of ecosystem, the size of the area needed and capacity to spread is described.
13
Hoofdstuk 1:
1.1
FAUNA
EN
Inleiding
OEVERS
Nederland is een echt w a t e r l a n d en het is dan ook niet verwonderlijk dat Nederland rijk is aan o e v e r g e b o n d e n diersoorten. Naast alle amfibieen en een belangrijk deel van de vissen is tenminste t w i n t i g procent van alle vogels, z o o g d i e r e n ,
reptielen en insecten g e b o n d e n aan de oever. Daarnaast speelt de oever ook v o o r typische landdieren een belangrijke
rol; het is een plek o m te k u n n e n drinken en er is veel voedsel te v i n d e n .
Anderzijds speelt de f a u n a een belangrijke rol in de natuurlijke processen van een oever. Z o remt de vraat van rupsen,
konijnen en koeien de vegetatiesuccessie, terwijl bijvoorbeeld koolmees, wezel en sluipwesp van planteneters leven.
O o k deze laatste g r o e p kent zijn predatoren. Toppredatoren als zeearend en otter hebben geen natuurlijke vijanden.
Deze toppredatoren w o r d e n uiteindelijk beperkt d o o r de mogelijkheden die de vegetatie biedt aan al haar c o n s u m e n t e n
en daarmee ook indirect aan de predatoren. De keten van dieren die eten en gegeten w o r d e n , w o r d t een voedselketen
g e n o e m d (afbeelding 1). Bij de d o o d van t o p p r e d a t o r e n en andere organismen zorgen b o d e m f a u n a , schimmels en b a c terien er weer v o o r dat de v o e d i n g s s t o f f e n beschikbaar k o m e n aan de planten. Hiermee w o r d t de v o e d s e l k r i n g l o o p g e sloten.
V a n de 2 5 . 0 0 0 diersoorten die in Nederland v o o r k o m e n , zijn veel soorten regelmatig of zelfs uitsluitend in de oever te
v i n d e n . Alle organismen die in de oever v o o r k o m e n zijn direct of indirect met elkaar v e r b o n d e n via voedselketens. Het
verlies van een of enkele soorten uit een oever zal over het a l g e m e e n w e i n i g effect hebben op het ecologisch f u n c t i o n e ren van die oever. W a n n e e r bepaalde soorten (indicatorsoorten) verdwijnen, zegt dit echter wel iets over de kwaliteit
v a n de betreffende oever. Ze geven inzicht in minder zichtbare factoren als waterverontreiniging, v o o r k o m e n van m i cromilieus, etc. W a n n e e r veel soorten v e r d w i j n e n , kan het betreffende ecosysteem in elkaar storten. Het verdwijnen van
enkele (karakteristieke) soorten is d a a r o m een belangrijke aanwijzing v o o r de beheerder dat de oever onder druk staat.
Afbeelding
1
Voorbeeld van een voedselketen.
15
De aantrekkingskracht die oevers uitoefenen op dieren geldt ook v o o r m e n s e n . Veel mensen recreeren in en rond het
water en genieten behalve van het mooie landschap ook van baltsende futen, de z a n g v a n sprinkhanen en het fladderen
van weidebeekjuffers. Een extra reden o m bij het (re)construeren en beheren van oevers, bruggen en sluizen rekening te
h o u d e n met de f a u n a !
1.2
FUNCTIES
VAN
OEVERS VOOR
DE
FAUNA
In afbeelding 3 w o r d t schematisch a a n g e g e v e n welke functies een oever kan hebben v o o r een diersoort. Hierbij w o r d t
onderscheid g e m a a k t in de habitat- en de corridorfunctie. De h o o f d s t u k k e n 3 en 4 gaan hier nader op in.
De habitatfunctie kan optimaal vervuld w o r d e n als een soort al zijn levensfuncties in de oever kan v o l b r e n g e n . Als de
soort daadwerkelijk a a n w e z i g is, v o r m t de oever een actueel leefgebied. Als de oppervlakte van de oever zelf te gering is
en aansluitend (in het achterland) ook geschikt leefgebied a a n w e z i g is, kan de oever deelleefgebied v o r m e n .
De oever kan een corridorfunctie v o o r een soort h e b b e n , als de oever de v e r b i n d i n g tussen twee leefgebieden v o r m t .
De oever maakt dan uitwisseling van individuen tussen deze leefgebieden mogelijk. Daarnaast is het mogelijk dat individ u e n vanuit bestaande leefgebieden dispergeren (dispersie vertonen) naar n i e u w e , n o g niet bezette leefgebieden. Tot
slot kan de oever uitwisseling mogelijk maken tussen delen van het leefgebied v a n een individu. D e corridorfunctie
w o r d t zo vervuld op drie verschillende niveaus; v a n respectievelijk het individu, de (lokale) populatie en de (meta-)populatie.
Afbeelding 2
Functies van de oever als habitat en corridor.
1. Oever en achterland optimaal habitat; 2/4 Oever fungeertals corridor; 3. Oever marginaal
1.3
leefgebied.
LEESWIJZER
Deze publicatie is een leidraad v o o r inrichting en beheer van oevers v o o r de f a u n a . V o o r d a t ingegaan w o r d t op praktische z a k e n , w o r d e n eerst enkele theoretische achtergronden op een rij gezet. De v o l g e n d e vragen w o r d e n hierbij beantwoord:
>
welke aspecten van w e t g e v i n g en beleid zijn van belang v o o r de f a u n a (hoofdstuk 2)?
16
>
hoe functioneert de o e v e r als leefgebied v o o r de f a u n a (hoofstuk 3)?
>
hoe functioneert de o e v e r als corridor v o o r de f a u n a (hoofdstuk 4)?
>
w a t is de barrierewerking v a n oevers en welke oplossingen zijn mogelijk (hoofdstuk 4)?
V a n belang voor de beheerder zijn de v o l g e n d e , meer praktische, v r a g e n :
>
w a a r moet aan w o r d e n g e d a c h t bij inrichting en beheer van d e o e v e r a l s leefgebied (paragraaf 3.6)?
>
waar moet aan w o r d e n g e d a c h t bij inrichting en beheer v a n de oever als corridor (paragraaf 4.5)?
>
w a t zijn de effecten v a n verschillende b e h e e r v o r m e n op de f a u n a (paragraaf 5.3)?
>
welke specifieke eisen stellen de verschillende s o o r t g r o e p e n aan inrichting en beheer (paragraaf 5.4)?
O f ingrepen effect h e b b e n kan d o o r middel van evaluatie en m o n i t o r i n g o n d e r z o c h t w o r d e n . H o e w o r d e n de v e r a n d e ringen in a a n w e z i g h e i d van de verschillende s o o r t g r o e p e n o n d e r z o c h t ? H o o f d s t u k 6 behandelt de meest gebruikte m o nitoringsmethodieken v o o r de f a u n a .
V o o r de p l a n v o r m i n g bij oeverprojecten is het gebruik v a n gidssoorten een belangrijk h u l p m i d d e l . A a n de hand van de
soortspecifieke eisen van de gidssoorten w o r d e n de uit te voeren maatregelen g e f o r m u l e e r d . In hoofdstuk 7 w o r d e n criteria aangereikt v o o r de selectie van gidssoorten v o o r de inrichting van de oever als leefgebied of als corridor. Kruistabellen van f a u n a en vegetatietypen zijn een h u l p m i d d e l bij de selectie van gidssoorten (bijlage 2).
In hoofdstuk 8 w o r d e n 112 mogelijke gidssoorten beschreven. Naast een globale verspreidingskaart en een a l g e m e n e
beschrijving, w o r d t informatie g e g e v e n over de b i n d i n g met de oever en het type oever dat de soort n o d i g heeft.
Het s c h e m a op de v o l g e n d e bladzijde geeft de o p b o u w van deze publicatie schematisch weer.
Afbeelding 3
Oever met akkerkers (bij
Helmond).
17
Fase:
wetgeving
Basiskennis
Planvorming
Inrichting
Evaluatie en
Selectie
en beheer
monitoring
gidssoorten
h.2
-
-
-
-
leefgebieden
par. 3 . 1 - 3 . 5
par. 3 . 6
h.5
par. 6 . 1 - 6 . 2
-
corridors
par. 4 . 1 - 4 . 2
par. 4 . 5
h.5
par. 6 . 1 - 6 . 2
par. 7.2
barrieres
par. 4 . 3
par. 4 . 5
par. 4 . 4
par. 6 . 3 . 1 3
par. 7.3
gidssoorten
par. 7 . 1 , h. 8
-
par. 5 . 4 , h. 8
par. 6 . 3
-
en beleid
E e n g r o o t a a n t a l d i e r s o o r t e n p a s s e e r t d e r e v u e . In o n d e r s t a a n d o v e r z i c h t is a a n g e g e v e n w a a r s p e c i f i e k e i n f o r m a t i e p e r
soortgroep gevonden kan worden.
Soortgroep
Inrichting en beheer
macrofauna
5.4.1
Monitoring
spinnen
libellen
5.4.2
rietkevers
loopkevers
5.4.3
Beschrijving gidssoorten
6.3.1
8.3
biz. 1 1 4
6.3.2
8.3
biz. 1 2 2
6.3.3
8.3
biz. 1 2 5
6.3.4
8.3
biz. 1 3 3
6.3.5
riet-schade-insecten
8.3
biz. 1 3 5
8.3
biz. 1 3 8
s p r i n k h a n e n e n krekels
5.4.4
6.3.6
8.3
biz. 1 4 0
dagvlinders
5.4.5
6.3.7
8.3
biz. 1 4 3
vissen
5.4.6
6.3.8
8.3
biz. 1 4 9
amfibieen
5.4.7
6.3.9
8.3
biz. 1 7 3
reptielen
5.4.8
6.3.10
vogels
weidevogels
5.4.9 1
moerasvogels
5.4.9.2
bosvogel
5.4.9.3
broedvogels
winter-
en
biz. 1 7 3
biz. 1 8 0
8.3
biz. 2 1 6
6.3.11
trekvogels
6.3.12
zoogdieren
vleermulzen
5.4.10.1
6.3.13
kleine
5.4.10.2
6.3.14
zoogdieren
verdrinkingssla
8.3
8.3
chto
ffers
6.3.15
marterachtigen
6.3.16
18
Hoofdstuk 2:
2.1
Wetgeving en beleid
INLEIDING
In het natuurbeleid speelt de f a u n a t e g e n w o o r d i g een belangrijke rol. Dit k o m t z o w e l in het gebiedsgericht beleid als in
het soortenbeleid tot uitdrukking. Zo streeft de overheid naar het b e h o u d van alle in Nederland v o o r k o m e n d e dier- en
plantensoorten. Dit betekent dat van elke soort een d u u r z a m e populatie z o u moeten bestaan. O n d e r een d u u r z a m e
populatie w o r d t een populatie verstaan die groot g e n o e g is o m zichzelf langdurig in stand te h o u d e n , dus ook als zich
extreme o m s t a n d i g h e d e n v o o r d o e n als strenge winters, bosbranden e.d. O m van alle Nederlandse soorten een d u u r z a me populatie te garanderen is een grote diversiteit aan landschapstypen of e c o t o p e n noodzakelijk. Z o zullen voor het
b e h o u d van de g o u d e n schallebijter, de h o o g v e e n g l a n s l i b e l , de grutto en de z a n d h a g e d i s terreinen als heiden, h o o g v e n e n , v e e n w e i d e g e b i e d e n en duinen b e h o u d e n moeten blijven.
O m ervoor te zorgen dat g e b i e d e n beschermd w o r d e n en dat ook de afzonderlijke soorten b e h o u d e n blijven heeft de
overheid een groot scala aan instrumenten tot haar beschikking. In dit hoofdstuk w o r d t kort aandacht besteed aan relevante w e t g e v i n g en beleid.
2.2
FLORA-
EN
FAUNAWET
O m duidelijk vast te stellen w a t w e l en niet met onze inheemse f a u n a gedaan m a g w o r d e n zijn in het verleden de nodige
w e t t e n uitgevaardigd, zoals de M o l l e n - , egels- en kikvorschenwet (1917), de Visserijwet (1953), de Jachtwet (1923), de
N a t u u r b e s c h e r m i n g s w e t (1967) en de V o g e l w e t (1936). O m d a t de w e t g e v i n g ten aanzien van flora en f a u n a op deze
manier erg versnipperd w e r d , w e r d in 1 9 9 8 de Flora- en f a u n a w e t vastgesteld. Deze w e t vervangt een groot deel van de
g e n o e m d e w e t t e n . Naar v e r w a c h t i n g treedt de Flora- en f a u n a w e t in maart 1 9 9 9 in w e r k i n g .
De Flora- en f a u n a w e t gaat uit van het principe dat alle g e w e r v e l d e diersoorten (vogels, z o o g d i e r e n , vissen, amfibieen
en reptielen) beschermd zijn. D a a r m e e w o r d e n meer diersoorten beschermd dan in de v o o r g a a n d e w e t t e n . Het aantal
bejaagbare diersoorten is in deze nieuwe w e t gereduceerd van 2 9 tot 5 soorten (konijn, haas, fazant, wilde eend en
houtduif). C e d e p u t e e r d e Staten van de p r o v i n c e s h e b b e n daarnaast de mogelijkheid o m o n t h e f f i n g e n te verlenen v o o r
de jacht op meer soorten. H e t aantal soorten w a a r o p gejaagd m a g w o r d e n , kan d a a r o m uiteindelijk gaan verschillen per
provincie. Naast diersoorten is ook een groot aantal plantensoorten b e s c h e r m d .
O o k v o o r de waterbeheerder heeft de nieuwe w e t consequenties, met name v o o r het tijdstip w a a r o p o n d e r h o u d en beheer uitgevoerd m a g w o r d e n . Beschermde soorten m o g e n namelijk niet verstoord of verontrust w o r d e n , z o d a t daar in
het beheer rekening mee g e h o u d e n zal moeten w o r d e n (zie o o k paragraaf 5.2.1).
D e Flora- en f a u n a w e t v e r v a n g t ook het gedeelte van de N a t u u r b e s c h e r m i n g s w e t (1968) w a a r m e e Natuurbescherm i n g s w e t - g e b i e d e n a a n g e w e z e n k o n d e n w o r d e n . Deze g e b i e d e n moeten een belangrijke bijdrage leveren aan de bes c h e r m i n g van typische landschapstypen (en d a a r m e e van soorten).
2.3
BELEID
V a n belang v o o r inrichting en beheer van oevers v o o r de f a u n a zijn het Natuurbeleidsplan (Ministerie van L N V , 1990),
de D e r d e e n Vierde N o t a W a t e r h u i s h o u d i n g (Ministerie van V & W e r a / . , 1 9 8 9 ; Ministerie van V & W , 1998) en h e t S t r u c t u u r s c h e m a G r o e n e Ruimte (Ministerie van L N V & Ministerie van V R O M , 1993a). De belangrijkste doelstellingen van
deze nota's zijn in deze paragraaf samengevat.
19
Afbeelding 4
Oevers langs de Loire.
Natuurbeleidsplan
De hoofddoelstelling van het Natuurbeleidsplan is d u u r z a m e i n s t a n d h o u d i n g , herstel en o n t w i k k e l i n g van natuurlijke en
landschappelijke w a a r d e n . O m dat te bereiken is het beleid gericht op een ruimtelijk stabiele en s a m e n h a n g e n d e e c o l o gische hoofdstructuur (EHS), bestaande uit kerngebieden, natuurontwikkelingsgebieden en verbindingszones. Het beleid voor de kerngebieden en de natuurontwikkelingsgebieden is gericht op de h a n d h a v i n g van bestaande w a a r d e n .
Binnen de verbindingszones is het beleid gericht op het instandhouden of herstellen van migratieroutes van planten en
dieren. ' W e g e n naar n a t u u r d o e l t y p e n ' (Schaminee et al., 1998) presenteert v o o r 33 natuurdoeltypen
ontwikkelings-
reeksen voor herstelbeheer en n a t u u r o n t w i k k e l i n g .
O m inzicht te geven welke soorten k e n m e r k e n d zijn voor het Nederlandse landschap zijn in een nadere uitwerking van
het Natuurbeleidsplan, het H a n d b o e k N a t u u r d o e l t y p e n (Bal et al., 1995) de z o g e n a a m d e itz-soorten gei'ntroduceerd.
l-soorten zijn soorten w a a r v o o r Nederland internationale verantwoordelijkheid draagt, t-soorten zijn soorten die sinds
de periode 1 9 5 0 - 1 9 6 0 een duidelijke (minimaal 2 5 % ) neerwaartse trend vertonen in verspreiding of aantallen en
z-soorten zijn soorten die zeldzaam zijn. De definitie v o o r z e l d z a a m w o r d t bepaald d o o r het aantal u u r h o k k e n waarin de
2
soort v o o r k o m t (Nederland bestaat uit 1671 u u r h o k k e n van 5 x 5 k m ) . V o o r elke soortgroep geldt een andere definitie
v o o r z e l d z a a m . Z o betekent de t e r m z e l d z a a m v o o r vlinders dat minder dan 1 2 % van de u u r h o k k e n bezet is d o o r de
soort, voor zoogdieren ligt dit m a x i m u m bij 2 5 % . Soorten die v o l d o e n aan twee of drie van deze criteria zijn de z o g e n a a m d e doelsoorten in het natuurbeleid.
Daarnaast heeft het Ministerie van L N V z o g e n a a m d e Rode Lijsten op laten stellen voor verschillende s o o r t g r o e p e n . R o de Lijsten zijn lijsten van planten- en diersoorten die in Nederland bedreigd w o r d e n . V o o r deze soorten m o e t e n , volgens
het Natuurbeleidsplan, specifieke maatregelen g e n o m e n w o r d e n . O m de mate van bedreiging aan te k u n n e n geven is
de verandering in (relatieve) aantallen van verschillende soorten bepaald tussen de periode 1 9 5 0 - 1 9 6 0 en de huidige
ituatie. Soorten k u n n e n w o r d e n ingedeeld in 7 categorieen varierend van 'uitgestorven in N e d e r l a n d ' tot 'thans niet
bedreigd'.
De Rode Lijsten hebben v o o r de waterbeheerder geen directe consequenties. Er rust namelijk geen verplichting op
waterbeheerders o m maatregelen te n e m e n ten gunste van deze diersoorten, maar deze lijsten k u n n e n wel degelijk
richtinggevend zijn v o o r inrichting en beheer.
20
Officiele Rode Lijsten (vastgesteld d o o r het Ministerie van L N V ) zijn er v o o r vogels (Lina & V a n O m m e r i n g , 1996),
z o o g d i e r e n (Lina & V a n O m m e r i n g , 1994), vlinders (Van O m m e r i n g et al., 1 9 9 5 ; reptielen en amfibieen (Horn et al.,
1996). Rode Lijsten v o o r z o e t w a t e r v i s s e n , sprinkhanen en krekels en libellen zijn recent vastgesteld, of w o r d e n dat b i n nen afzienbare tijd. Internationale (Europese) b e p a l i n g e n , gericht op de b e s c h e r m i n g v a n soorten e n / o f hun leefgebied e n , als die uit de V o g e l - en Habitatrichtlijn zijn in de Flora- en f a u n a w e t o p g e n o m e n .
Derde en Vierde Nota Waterhuishouding
M e t d e Derde N o t a W a t e r h u i s h o u d i n g is onder de n o e m e r v a n integraal w a t e r b e h e e r e e n n i e u w e strategie v o o r het w a terbeheer uitgezet. De V i e r d e N o t a gaat d o o r op de daarin ingeslagen w e g . Uit de evaluatie van het huidige beleid en de
h o g e waterstanden van 1 9 9 3 en 1 9 9 5 volgt de strategie v a n de V i e r d e N o t a : 'de V i e r d e N o t a pleit v o o r meer s a m e n h a n g tussen het beleid v o o r water, ruimtelijke o r d e n i n g en milieu, gericht op de verschillende belangen zoals veiligheid,
l a n d b o u w , natuur, d r i n k w a t e r v o o r z i e n i n g , transport, recreatie en visserij, daarbij ruimte s c h e p p e n d v o o r gebiedsgericht
maatwerk: een c o m b i n a t i e v a n een gei'ntegreerde generieke aanpak v o o r de landelijke gemeenschappelijke doelen en
een specifieke regionale u i t w e r k i n g , rekening h o u d e n d met de lokale o m s t a n d i g h e d e n en m o g e l i j k h e d e n ' . D e h o o f d doelstelling van de V i e r d e N o t a verschilt dan ook niet wezenlijk met die van de D e r d e N o t a : ' H e t hebben en h o u d e n van
een veilig en b e w o o n b a a r land en het i n s t a n d h o u d e n en versterken van g e z o n d e en veerkrachtige w a t e r s y s t e m e n ,
w a a r m e e een d u u r z a a m gebruik blijft g e g a r a n d e e r d ' .
AMOEBE-soorten
In de Derde N o t a W a t e r h u i s h o u d i n g is de A M O E B E ( A l g e m e n e M e t h o d e v o o r O E c o s y s t e e m - B E s c h r i j v i n g en - b e o o r d e ling) gei'ntroduceerd. De A M O E B E is een model waarin v o o r een watersysteem is a a n g e g e v e n w e l k e soorten v a n nature
v o o r k o m e n en in w e l k e mate deze soorten op een bepaald m o m e n t a a n w e z i g zijn.
i
\
o
3
%
%
e
fi
<
*
i
<
s
/ . **
/ > ^
/ /
/ /
s
S\
\
^^\\
Lepelaar
•
\
^\S(/1
\
t.*"
J
\\W
7 / 1X '
/
N /
•f
/
^/
/
\
/
Co
r
Q
Afbeelding 5
\
\
——JL^
L—~^~\^yy[\
h
'I Schildersmossel
"—^_/J
\
'
f-
X
V;
\
\
X
Links voorbeeld van een AMOEBE; rechts Amoebe (Amoeba
21
vespertilio).
Per watersysteem (alleen rijkswateren) zijn z o ' n 25 A M O E B E - s o o r t e n a a n g e w e z e n die karakteristiek zijn voor dat w a tersysteem. Deze soorten dienen een representatieve v e r t e g e n w o o r d i g i n g te geven van de morfologische, hydrologische en ecologische processen in z o ' n watersysteem. Per soort en per watersysteem is de gewenste dichtheid of het g e wenste aantal vastgesteld (streefbeeld), waaraan de huidige situatie en eventuele t o e k o m s t v e r w a c h t i n g e n getoetst
kunnen w o r d e n (afbeelding 5). Als de huidige situatie of de t o e k o m s t v e r w a c h t i n g o v e r e e n k o m t met het streefbeeld,
verdwijnen de uit- en instulpingen en ontstaat er een cirkel. Deze situatie d o e t zich in de meeste watersystemen echter
niet voor. Afhankelijk van de mate waarin de gegevens afwijken van het streefbeeld zal de A M O E B E van v o r m verschillen. De A M O E B E vertoont dus sterke o v e r e e n k o m s t e n met de eencellige a m o e b e die ook steeds van v o r m verandert
(afbeelding 5).
Er rust op de beheerder van rijkswateren geen verplichting o m iets te d o e n ten gunste van de A M O E B E - s o o r t e n . N a a r mate de aantallen of dichtheden van de A M O E B E - s o o r t e n de gewenste aantallen of dichtheden dichter b e n a d e r e n , is
het beleid meer succesvol. D a a r m e e is de A M O E B E een hulpmiddel bij planning en evaluatie van beleid.
Structuurschema Groene Ruimte
Het ruimtelijke beleid van het Rijk met betrekking tot de functies van het landelijk gebied is w e e r g e g e v e n in het Struct u u r s c h e m a G r o e n e Ruimte (Ministerie van L N V & Ministerie van V R O M , 1993a). Het betreft beleidsuitspraken over
land- en t u i n b o u w , natuur en landschap, openluchtrecreatie, toerisme, b o s b o u w en visserij, alsmede de s a m e n h a n g tussen deze sectoren.
H o o f d d o e l s t e l l i n g van het Structuurschema G r o e n e Ruimte is het bieden van v o l d o e n d e ruimte voor het voortbestaan
of het o n t w i k k e l e n van de verschillende functies in het landelijk gebied terwijl de d u u r z a a m h e i d , identiteit en gebruiksw a a r d e ervan zo goed mogelijk w o r d e n b e h o u d e n of o n t w i k k e l d .
Ter bescherming van het steeds schaarser w o r d e n van de beschikbare ruimte v o o r natuur, bos en recreatie is het c o m pensatiebeginsel i n g e v o e r d . Dit houdt in dat schade aan natuur, bos of recreatiewaarden moet w o r d e n v e r g o e d . M i t i g e rende ('verzachtende') en c o m p e n s e r e n d e maatregelen zijn hierbij h u l p m i d d e l e n (Van der Fluit etal.,
Afbeelding 6
Rijnstrangen bij Pannerden (Celdersche Poort).
22
1990).
G e b i e d e n die o n d e r het compensatiebeginsel vallen zijn:
>
kerngebieden van de ecologische hoofdstructuur (EHS);
>
gerealiseerde n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n van de E H S ;
>
kleinere natuurgebieden buiten de EHS die als z o d a n i g zijn a a n g e w e z e n in het streekplan, o n d e r de w e r k i n g van de
N a t u u r b e s c h e r m i n g s w e t vallen of zijn vastgelegd in een b e s t e m m i n g s p l a n ;
>
leefgebieden van aandachtssoorten die o p indicatie van soortbeschermingsplannen van het rijk in streekplannen
e n / o f b e s t e m m i n g s p l a n n e n zijn o p g e n o m e n ;
>
bossen en landschappelijke beplantingen die vallen o n d e r de Boswet;
>
grootschalige o p e n b a r e recreatievoorzieningen.
De verwachte schade aan deze g e b i e d e n dient g e c o m p e n s e e r d te w o r d e n . Het betreft dan niet alleen de directe schade
(vernietiging van leefgebied), maar ook de indirecte schade (bijvoorbeeld de schade ten gevolge van een waterstandsv e r a n d e r i n g o p een meer) o p o m l i g g e n d e , op g r o n d van het Structuurschema G r o e n e Ruimte beschermde g e b i e d e n .
De Rijksoverheid heeft zich bij projecten w a a r zijzelf initiatiefnemer is, g e c o m m i t t e e r d aan uitwerking van het c o m p e n satiebeginsel. In andere gevallen ziet zij toe op naleving van het compensatiebeginsel (Ministerie van L N V & Ministerie
van V R O M , 1 9 9 3 b ) .
23
Hoofdstuk 3:
3.1
De oever als leefgebied
INLEIDING
Dieren stellen specifieke eisen aan hun l e e f o m g e v i n g . Deze eisen hebben betrekking op de mogelijkheden o m zich v o o r t
te planten, o m te foerageren en o m bescherming te vinden tegen z o w e l predatoren als tegen extreme w e e r s o m s t a n d i g heden. Een gebied dat aan alle v o o r w a a r d e n voldoet die de soort stelt v o o r het succesvol v o l b r e n g e n van alle levensfuncties, inclusief reproductie (voortplanting), v o r m t het habitat van die soort. Er w o r d t onderscheid gemaakt tussen
optimaal en marginaal habitat. In optimaal habitat z o u een soort een hoge reproductie moeten k u n n e n bereiken, in
marginaal habitat een lagere reproductie. A a n g e z i e n de reproductie moeilijk meetbaar is, w o r d e n habitats met (relatief)
hoge dichtheden als optimaal aangemerkt.
O n d e r het leefgebied w o r d t meestal een concreet deel van het landschap verstaan dat voldoet aan de definitie van het
habitat, dus aan alle soortspecifieke eisen. Het leefgebied bestaat naast gebieden o m te reproduceren ook uit gebieden
waar voedsel, schuilplaatsen en overwinteringsplaatsen g e v o n d e n k u n n e n w o r d e n . Soms is een gebied geschikt v o o r al
deze functies, maar de meeste (grotere) diersoorten gebruiken verschillende gebieden voor verschillende functies. In
dat geval w o r d t gesproken van functiegebieden ( b r o e d / v o o r t p l a n t i n g s - g e b i e d e n , foerageergebieden, rustgebieden).
Zo bestaat het leefgebied van de g e w o n e pad uit grotere poelen w a a r de reproductie plaatsvindt, o m r i n g d d o o r een
bosrijk gebied w a a r g e f o e r a g e e r d en overwinterd kan w o r d e n .
De term leefgebied w o r d t niet altijd even consequent gebruikt. Z o w o r d t v o o r soorten die grote afstanden o v e r b r u g g e n
tussen de zomer- en wintergebieden (trekvogels, bepaalde vlinders en vleermuizen) onder het leefgebied meestal alleen
het gebied verstaan dat gedurende de reproductieperiode gebruikt wordt. O o k v o o r soorten die een ingrijpende m e t a morfose (gedaanteverwisseling) ondergaan zoals m u g g e n , vlinders, vliegen en kevers kan het begrip leefgebied een a n dere betekenis hebben en uitsluitend betrekking hebben op een van de levensstadia. D o o r deze beperkte interpretatie
van de term ' l e e f g e b i e d ' krijgt het soms overlap met de term h o m e - r a n g e . O n d e r h o m e - r a n g e w o r d t het gebied verstaan dat een dier gedurende een bepaalde periode gebruikt.
Afbeelding 7
Eem nabij Eembrugge, plasberm
24
Afhankelijk van de mobiliteit van een diersoort, de eisen die het dier stelt aan zijn leefgebied en de g r o o t t e van de oever,
kan de oever het leefgebied van een soort zijn of er slechts een onderdeel van v o r m e n . Als de oever slechts een o n d e r deel van het leefgebied van een soort vormt, zal de o e v e r slechts aan een of enkele aspecten van het leefgebied v o l d o e n . V o o r een aantal soorten heeft de oever alleen een functie bij migratie of dispersie. De functie van de oever als corridor w o r d t in hoofdstuk 4 b e h a n d e l d .
3.2
GROOTTE
VAN
HET
LEEFGEBIED
De grootte van een leefgebied verschilt per soort en is afhankelijk van de l e e f o m s t a n d i g h e d e n in het g e b i e d . Er zijn e n kele algemeen geldende regels v o o r de grootte van leefgebieden. Dieren die van planten leven hebben minder ruimte
n o d i g dan dieren die juist deze planteneters eten (predatoren). toppredatoren h e b b e n meestal de meeste ruimte n o d i g .
Binnen een gebied zullen dus heel veel planten, veel planteneters, minder predatoren en w e i n i g t o p p r e d a t o r e n a a n w e zig zijn. Als deze aantallen b o v e n elkaar gezet w o r d e n ontstaat een voedselpiramide (afbeelding 8). Naast deze piramide is het ruimtegebruik per individu gepresenteerd.
Binnen een niveau van de voedselpiramide geldt de stelregel dat naarmate het dier groter is, het ook meer ruimte n o d i g
heeft. Z o heeft een otter b e d u i d e n d meer ruimte n o d i g d a n een w e z e l .
Afbeelding 8
Eenvoudige voedselpiramide,
met rechts het ruimtegebruik
per
individu.
De leefomstandigheden binnen een gebied zijn daarnaast sterk bepalend v o o r het ruimtegebruik binnen dat g e b i e d .
M e e s t a l geeft de voedselbeschikbaarheid g e d u r e n d e een bepaald deel van het jaar de d o o r s l a g . Deze verschillen k u n nen fors zijn. Z o h e b b e n vossen in N o o r w e g e n , w a a r voedsel relatief schaars is, g e m i d d e l d 10 keer grotere leefgebieden
dan vossen in N e d e r l a n d . Tabel 1 geeft een overzicht van b e k e n d e gegevens over het gebruik van de oever d o o r een
aantal z o o g d i e r s o o r t e n . De g e g e v e n w a a r d e n zijn indicatief (onder meer afhankelijk van de kwaliteit van het gebied).
De overheid streeft in haar beleid naar d u u r z a m e populaties van diersoorten (Ministerie van L N V , 1990). Dit betekent
dat zich van een soort z o v e e l dieren in een bepaald gebied m o e t e n k u n n e n reproduceren, dat de populatie in stand
blijft. Dit m i n i m u m betekent o o k dat de soort nooit d o o r een ziekte-epidemie of extreme w e e r s o m s t a n d i g h e d e n kan
uitsterven en dat er geen inteelt d o o r een gebrek aan genetische variatie kan plaatsvinden. O m de genetische variatie te
garanderen en de kans o p uitsterven te minimaliseren, w o r d t v o o r een g e z o n d e lokale populatie meestal uitgegaan van
een m i n i m u m van 2 0 of 5 0 vrouwelijke dieren, mits de populatie onderdeel uitmaakt van een metapopulatie. Er moet
dus uitwisseling van individuen tussen populaties mogelijk zijn, anders is er sprake van een geisoleerde populatie en ligt
het m i n i m u m bij enkele h o n d e r d e n individuen.
25
Tabel 7
Voorkomen van enkele zoogdiersoorten
langs de oever.
Soort
A a n t a l l e n ( i n d i v i d u e n / p a a r t j e s ) per l e n g t e - e e n h e i d
Bron
bever
3 p a a r / 1 0 kilometer beboste oever
Nolet(1993)
1 -2 p a a r / 1 0 kilometer begroeide oever
(gedeeltelijk m e t b o m e n )
muskusrat
1 burcht/kilometer oever
Reitsma(1992)
otter
1 e x e m p l a a r / 1 0 kilometer oever
Duel (1991)
waterspitsmuis
4 - 9 e x e m p l a r e n / 1 0 0 meter sloot
Voesenek(1983)
minimaal 5 mannetjes/kilometer
Reitsma(1992)
woelrat
minimaal 8 vrouwtjes/kilometer oever
De oppervlakte aan optimaal habitat die een d u u r z a m e populatie n o d i g heeft, is afhankelijk van de ruimte die de individuele dieren benutten. Daarbij maakt het uit of een soort territoriaal leeft of niet. V o o r populaties van territoriale soorten is de totale b e n o d i g d e oppervlakte veel groter dan v o o r niet-territoriale soorten. Daarnaast zijn de arealen vaak erg
groot, o m d a t slechts een deel van het landschap geschikt is v o o r een soort. Tabel 2 laat voor een aantal soorten zien
hoeveel ruimte n o d i g is v o o r 2 0 of 5 0 vrouwelijke dieren. O o k hier geldt, net als in tabel 1, dat de gepresenteerde o p pervlakten slechts indicatief zijn.
Tabel 2
Minimumarealen
van een bepaald landschapstype (ha) voor duurzame populaties van 20 of 50
exemplaren (vrij naar Apeldoorn,
Soort ( m i n . aantal i n d i v i d u e n )
1994 en Bal etal.,
vrouwelijke
1995).
In o p t i m a a l habitat ( h a )
In m a r g i n a a l h a b i t a t ( h a )
h e r m e l i j n (20)
25
500
n o o r d s e w o e l m u i s (50)
60
1.200
k l e i n e p l e v i e r (20)
80
300
w a t e r s p i t s m u i s (50)
200
300
g r u t t o (20)
200
1.000
k r o o n e e n d (20)
350
450
k l u u t (20)
600
80.000
d o d a a r s (20)
600
4.000
b l a u w b o r s t (50)
700
1.000
b o n t b e k p l e v i e r (20)
800
4.000
k w a r t e l k o n i n g (20)
1.000
4.000
w a t e r r a l (20)
1.000
40.000
r i e t z a n g e r (50)
1.000
1.600
s l o b e e n d (20)
1.200
4.000
g r a u w e g a n s (20)
1.500
8.000
das (20)
1.500
12.000
pijlstaart (20)
2.000
4.000
z w a r t e stern (20)
2.000
10.000
l e p e l a a r (20)
6.000
10.000
26
Soort ( m i n . aantal i n d i v i d u e n )
In o p t i m a a l habitat (ha)
In m a r g i n a a l habitat (ha)
g r o t e k a r e k i e t (50)
6.000
10.000
b a a r d m a n n e t j e (50)
6.000
10.000
ijsvogel (20)
6.000
20.000
p o r s e l e i n h o e n (20)
10.000
30.000
v e l d u i l (20)
10.000
40.000
o t t e r (20)
10.000
200.000
r o e r d o m p (20)
20.000
40.000
o o i e v a a r (20)
60.000
800.000
200.000
400.000
w o u d a a p j e (20)
3.3
KWALITEIT
VAN
HET
LEEFGEBIED
3.3.1
MEETBAARHEID
VAN
KWALITEIT
In paragraaf 3.1 w e r d reeds onderscheid g e m a a k t tussen optimale en marginale leefgebieden. De kwaliteit van een g e bied v o o r een soort is moeilijk in getallen uit te d r u k k e n . Waarschijnlijk is de netto t o e n a m e (het verschil tussen het a a n tal geboortes en het aantal sterfgevallen) bezien over een langere periode een redelijke maat. Dit betekent dat het g e bied ook g e d u r e n d e een langere periode geschikt moet zijn v o o r de soort. Voortschrijdende vegetatie successie binnen
een gebied kan d a a r o m o n g u n s t i g zijn, o m d a t d a a r d o o r de l e e f o m s t a n d i g h e d e n v e r a n d e r e n . Ingrijpen d o o r de beheerder kan dan n o d i g zijn.
Een kwalitatief g o e d gebied w o r d t vaak geassocieerd met (relatief) hoge dichtheden van soorten. In a l g e m e n e zin is
z o ' n vergelijking correct, naarmate de kwaliteit echter t o e n e e m t w o r d t de dichtheid ook d o o r andere factoren b e p a a l d ,
zoals onderlinge concurrentie. Hierdoor is het mogelijk dat de dichtheden in een s u b - o p t i m a a l gebied gelijk of hoger zijn
dan in een optimaal g e b i e d .
Daarnaast kan de a a n w e z i g e dichtheid de werkelijke kwaliteit zeer flatteren. Z o nam de z e e h o n d e n p o p u l a t i e in de N e derlandse W a d d e n z e e tussen 1 9 7 6 en 1 9 8 7 toe v a n ruim 4 0 0 naar ruim 1.000 exemplaren (afbeelding 9). Deze t o e n a me had echter geen relatie met een verbetering v a n de l e e f o m s t a n d i g h e d e n in de Nederlandse W a d d e n z e e . De t o e n a me aan dieren was v o l l e d i g te d a n k e n aan immigratie uit Duitsland en D e n e m a r k e n w a a r de (water)kwaliteit aanzienlijk
verbeterde, in tegenstelling tot die in het Nederlandse deel. Het reproductiesucces o p de lange termijn lijkt d a a r d o o r een
betere maat voor de kwaliteit v a n een g e b i e d , dan uitsluitend de a a n w e z i g e d i c h t h e d e n .
Deze paragraaf gaat verder in op een aantal specifieke aspecten v a n de kwaliteit van leefgebieden: bodemkwaliteit, w a terkwaliteit en botulisme. Een kwantitatieve b e n a d e r i n g v a n de kwaliteit van leefgebieden is mogelijk met behulp van
z o g e n a a m d e H a b i t a t - C e s c h i k t h e i d s - l n d e x - m o d e l l e n (paragraaf 3.4).
Aantal gewone zeehonden
1.600
1.400
1.200
1.000
800
600
400
200
' ' ' ' I ' ' ' ' I ' ' ' ' I ' ' ' ' I
1960
Afbeelding9
1965
Ontwikkeling
1970
1975
1
1980
' ' ' I '
1985
1
' ' I
1990
' 1 ' '
1995
van het aantal gewone zeehonden in de Nederlandse Waddenzee in de periode
27
1960-1995.
3.3.2
BODEMKWALITEIT
Stoffen die van nature niet in de b o d e m thuishoren w o r d e n verontreinigingen g e n o e m d . O n d e r s c h e i d w o r d t gemaakt in
micro- en macroverontreinigingen. M a c r o v e r o n t r e i n i g i n g e n zijn stoffen die pas bij hoge concentraties effect hebben op
het ecosysteem; o n d e r deze stoffen vallen meststoffen en zout. M i c r o v e r o n t r e i n i g i n g e n zijn stoffen die al bij lage c o n centraties het ecosysteem of een soort bei'nvloeden. Waterbeheerders hebben met name te m a k e n met de microverontreinigingen in de b o d e m , terwijl de problematiek van de macroverontreinigingen zich met name openbaart als de stoffen opgelost in het water zijn. Deze paragraaf behandelt d a a r o m de microverontreinigingen, terwijl in paragraaf 3.3.3
de macroverontreinigingen behandeld w o r d e n .
Tot de microverontreinigingen behoren d u i z e n d e n stoffen, w a a r o n d e r zware metalen, PCB's (polychloorbifenyl), pesticiden (DTT, dieldrin e.d.) en PAK's (polycyclische aromatische koolwaterstoffen). A l deze stoffen gedragen zich in de b o d e m op eigen wijze. S o m m i g e stoffen binden zich aan kleideeltjes, andere laten zich in zuurstofrijke o m s t a n d i g h e d e n
gemakkelijk o m v o r m e n tot minder schadelijke stoffen, terwijl er ook stoffen zijn die juist slecht binden of afgebroken
kunnen worden.
Afbeelding 70
Waaloevers bij Ewijk.
De a a n w e z i g h e i d van microverontreinigingen in de b o d e m kan v o o r dieren grote invloed hebben op de kwaliteit van het
leefgebied. Naast de bodemconcentratie van de stof w o r d t de kwaliteit bei'nvloed d o o r de beschikbaarheid (wel of niet
g e b o n d e n aan bodemdeeltjes) van de stof, de a a n w e z i g h e i d van andere microverontreinigingen, de gevoeligheid v a n
de soort, de conditie van het individu en de plaats van de soort in de v o e d s e l k e t e n .
Het effect van de microverontreinigingen op de kwaliteit v a n een leefgebied is vaak moeilijk aan te tonen o m d a t de c o n centraties zelden de d o o d van het dier tot g e v o l g h e b b e n . Effecten uiten zich meestal in veranderingen in g e d r a g (welke
moeilijk a a n t o o n b a a r zijn), een verlaagd reproductiesucces en een grotere kans op ziektes en ontstekingen.
Daarnaast doet zich het probleem v o o r dat de b o d e m v e r o n t r e i n i g i n g e n via een o m w e g leiden tot effecten bij dieren die
nooit of zelden in aanraking k o m e n met de b o d e m . Veel verontreinigingen uit de b o d e m h o p e n zich op via de v o e d s e l keten en k o m e n uiteindelijk bij een t o p p r e d a t o r uit. Deze toppredator krijgt hierdoor hoge concentraties binnen en is
d a a r o m extra g e v o e l i g v o o r deze verontreinigingen. A f b e e l d i n g 11 geeft de c o n c e n t r a t i e - o n t w i k k e l i n g aan van slecht
afbreekbare chloorverbindingen (PCB's en pesticiden) in de v o e d s e l k e t e n . Deze concentraties zijn g e m e t e n in het vet,
28
o m d a t g e n o e m d e stoffen daar opgeslagen w o r d e n . Een slechte w a t e r b o d e m k w a l i t e i t kan dus leiden tot een v e r m i n d e r de kwaliteit van het leefgebied van soorten die nauwelijks met de b o d e m in a a n r a k i n g k o m e n .
Een bekend v o o r b e e l d is de aalscholver in de Biesbosch. Deze vogels v a n g e n in sterk verontreinigd gebieden hun vis. D e
eierschalen van deze vogels zijn dunner, er sterven meer jongen en w o r d e n meer afwijkingen g e v o n d e n dan in kolonies
w a a r v a n de vogels in schonere gebieden foerageren (Dirksen ef al., 1995).
V o o r maatregelen tegen verontreiniging v a n w a t e r b o d e m s w o r d t v e r w e z e n naar het h a n d b o e k Natuurvriendelijke
vers: aanpak en toepassingen
oe-
(CUR-publicatie 200).
2. vleeseters
veld
Afbeelding
3.3.3
11
Voorbeeld van accumulatie van organochloorverbindingen
| "
in een eenvoudig
concentraties ratios voor
organochloorverbindingen
voedselweb.
WATERKWALITEIT
De waterkwaliteit is v o o r veel diersoorten bepalend v o o r de kwaliteit v a n het leefgebied. Naast de a a n w e z i g h e i d v a n
gifstoffen in het water w o r d t de term waterkwaliteit ook gebruikt in relatie tot de a a n w e z i g e voedingsstoffen (fosfaat,
nitraat, stikstof e.d.), z o u t g e h a l t e e n / o f de a a n w e z i g e w a t e r t e m p e r a t u r e n .
Veel wateren kennen een onnatuurlijk hoge concentratie aan v o e d i n g s t o f f e n of onnatuurlijke t e m p e r a t u r e n . De meststoffen k o m e n direct v a n het land in het water of via neerslag vanuit de lucht. Dergelijke meststromen zijn sterk b e p a lend v o o r de l e e f o m s t a n d i g h e d e n van dieren. Helaas kan bij inrichting en beheer v a n oevers in grote stromende wateren
slechts w e i n i g invloed u i t g e o e f e n d w o r d e n op de waterkwaliteit. Het plaatsen v a n helofytenfilters, moerasvegetaties
die o p p e r v l a k t e w a t e r z u i v e r e n (afbeelding 12), is in slechts bepaalde gevallen kansrijk, met name in gei'soleerde wateren
en bij het zuiveren van inlaatwater in het groeiseizoen. A a n l e g van helofytenfilters en in w a t e r g a n g e n , beken en rivieren
is w e i n i g kansrijk tot kansarm (De Ridder, 1996).
29
Ten aanzien van onnatuurlijk hoge w a t e r t e m p e r a t u r e n , veroorzaakt d o o r koelwater van de industrie, kan d o o r de a a n leg en beheer van oevers w e i n i g verbetering gerealiseerd w o r d e n . W e l dient dit aspect m e e g e n o m e n te w o r d e n bij de
a f w e g i n g van het gewenste oeverstreefbeeld. Z o heeft het op dit m o m e n t w e i n i g zin o m veel aandacht te besteden aan
de reproductiemogelijkheden van de barbeel bij een o e v e r o n t w e r p in de Grensmaas, als er niet tegelijkertijd (of in de nabije toekomst) aandacht besteed w o r d t aan de veel te hoge watertemperatuur.
Afbeelding
3.3.4
12
Schematische weergave van de werking van een
helofytenfilter.
BOTULISME
Het optreden van botulisme onder watervogels is de schrik van m e n i g waterbeheerder. O p grote schaal kan vogelsterfte
plaatsvinden. Er zijn aanwijzingen dat botulisme vaker v o o r k o m t in geeutrofieerde ondiepe wateren. In die watertypen
k u n n e n hoge watertemperaturen in de z o m e r gemakkelijk leiden tot zuurstofloosheid d o o r het afsterven van algen en
waterplanten. O o k de m a c r o f a u n a en vissen die zich tussen de planten o p h o u d e n zullen gevaar lopen te sterven als gev o l g van de afbraakprocessen.
De naam 'botulisme' is v e r w a r r e n d , o m d a t het lijkt alsof het o m een ziekte gaat. Botulisme bij watervogels w o r d t echter
veroorzaakt d o o r een z e n u w v e r l a m m e n d gif, dat d o o r de botulisme-bacterie g e p r o d u c e e r d wordt. Vogels die aan b o t u lisme leiden vertonen een o p e e n v o l g i n g van ziekteverschijnselen die tenslotte tot de d o o d leiden. Het beginstadium van
botulisme bij vogels is te herkennen aan het feit dat de vogels moeilijkheden hebben met vliegen en l o p e n . Deze v e r schijnselen w o r d e n steeds erger, mede o m d a t de v o e d s e l o p n a m e w o r d t b e l e m m e r d . In het laatste stadium treedt verl a m m i n g van de nekspieren op, w a a r d o o r de dieren uiteindelijk k u n n e n verdrinken. Niet v o o r niets is botulisme ook b e kend onder n a m e n als 'lamsziekte' en 'limberneck' (Cross, 1988).
Botulisme bij watervogels w o r d t over het algemeen veroorzaakt d o o r de bacterie Clostridium
botulinum
type C (een
van de acht bekende typen). Sporen van deze bacterie k o m e n a l g e m e e n v o o r in (water)bodems (Wobeser, 1981). De
sporen zijn bestand tegen hitte en d r o o g t e en kunnen enkele seizoenen levensvatbaar blijven, in s o m m i g e gevallen zelfs
meerdere jaren (Cross, 1988). De bacteriesporen k o m e n uit in zuurstofloos en w a r m water. Ze produceren hun gifstoffen in d o d e terrestrische of aquatische o n g e w e r v e l d e n (insecten(larven), slakken en mosselen), die als dragers van het
gif f u n g e r e n .
De d o d e dieren zijn vaak verdronken of v e r d r o o g d na een plots optredende waterstandsfluctuatie. W a t e r v o g e l s die d e ze giftige hapjes verorberen zullen uiteindelijk sterven. Als de d o d e vogels in het water blijven liggen, zullen v l i e g e n m a den zich eraan te g o e d d o e n . N u k o m e n ook de vergiftigde m a d e n in het water terecht, die vervolgens weer w o r d e n g e geten d o o r vogels, w a a r d o o r de cyclus zich versterkt. Uit o n d e r z o e k bleek dat het eten van 2 - 1 0 maden a f k o m s t i g uit
een aan botulisme gestorven vogel al v o l d o e n d e was o m onder 5 0 % van de geteste proefvogels sterfte te v e r o o r z a k e n .
30
A a n g e n o m e n w o r d t dat met name in de z o m e r situaties k u n n e n ontstaan, en dan vooral in afgesloten w a t e r e n , waarbij
de o m s t a n d i g h e d e n g u n s t i g zijn v o o r de o n t w i k k e l i n g van botulisme. De a a n w e z i g h e i d van een dikke sliblaag op de b o d e m van ondiep water kan de kans op botulisme aanzienlijk vergroten. D o o r z o ' n sliblaag is het op de b o d e m zuurstofloos en dus gunstig v o o r de groei van de botulisme-bacterie. Daarnaast zijn er ook gevallen bekend waarbij botulisme in
de winter optreedt. H o n g e r i g e vogels die in de w a t e r b o d e m naar voedsel z o e k e n k u n n e n gif bevattende voedseldeeljes
eten, w a a r n a z e ziek w o r d e n . Het gif blijft minimaal negen m a a n d e n w e r k z a a m ( H a a g s m a , 1973).
Afbeelding
13
Botulisme-cyclus.
M a a t r e g e l e n die k u n n e n w o r d e n g e n o m e n o m botulisme te v o o r k o m e n (Provincie Overijssel, 1 9 9 6 ; W e r k g r o e p 'Bestrijd i n g Botulisme in N e d e r l a n d ' , 1997):
>
d o o r s p o e l e n , z o d a t de w a t e r t e m p e r a t u u r niet kan o p l o p e n tot rond de 20°C. Het doorspoelen zal tevens het zuurstofgehalte van het w a t e r v e r h o g e n . Als er eenmaal botulisme is geconstateerd in een plasberm, dan kan deze w a a r schijnlijk beter gei'soleerd w o r d e n o m verdere verspreiding te v o o r k o m e n .
>
in de periode dat de o m s t a n d i g h e d e n v o o r botulisme gunstig zijn 'patrouilleren' langs ondiepe stagnante wateren
w a a r de kans groot is dat botulisme uitbreekt. W a t e r e n w a a r al eerder botulisme is w a a r g e n o m e n zijn extra g e v o e l i g
immers daar zijn de sporen van de bacterie in o v e r v l o e d a a n w e z i g .
>
bij wateren waarin d o d e vissen w o r d e n aangetroffen extra alert zijn. D o d e vissen k u n n e n een w a a r s c h u w i n g zijn, ze
k u n n e n duiden op zuurstofloosheid en gunstige o m s t a n d i g h e d e n voor botulisme. Preventieve maatregelen als d o o r stroming of d o o r l u c h t e n k u n n e n dan gestart w o r d e n .
>
v o o r (stads)vijvers w o r d t a a n b e v o l e n in de z o m e r g e e n e e n d e n te voeren teneinde de concentratie aan vogels laag te
houden.
M a a t r e g e l e n o m de schade te beperken tijdens een uitbraak van botulisme:
>
in de Oostvaardersplassen w e r d bij het uitbreken van botulisme de waterstand verlaagd z o d a t de waterlijn uit het
riet k w a m . D o d e dieren die tussen het riet lagen, w e r d e n zo gei'soleerd van het water, z o d a t ze niet verder bij k o n d e n
dragen aan de verspreiding via het water. D o d e dieren die in het water lagen w e r d e n zichtbaar en k o n d e n g e m a k k e lijk geraapt w o r d e n ;
>
het rapen en vernietigen van d o d e vogels en vissen. D o o r d o d e dieren te laten liggen ontwikkelt de epidemie zich
verder;
>
v o o r k o m e n dat vee in a a n r a k i n g komt met d o d e dieren.
31
3.4
ECOTOPEN
EN
NATUURDOELTYPEN
O m h o m o g e n e oppervlaktes van een bepaalde vegetatie of morfologisch gelijkgevormde gebieden te omschrijven
heeft Rijkswaterstaat de e c o t o p e n en het Ministerie van L N V de natuurdoeltypen gei'ntroduceerd. Een e c o t o o p w o r d t
omschreven als een ruimtelijk te begrenzen ecologische eenheid, w a a r v a n de samenstelling en o n t w i k k e l i n g w o r d e n bepaald d o o r abiotische, biotische en a n t r o p o g e n e condities ter plaatse (Wolfert, 1996). V o o r de rivieren (Rademakers &
Wolfert, 1994), benedenrivieren ( M a a s , 1997) en grote zoete meren (Van der M e u l e n , 1997) is een ecotopenstelsel uitgewerkt, voor kanalen is een dergelijk stelsel in o n t w i k k e l i n g .
Een natuurdoeltype is een nagestreefde combinatie van abiotische en biotische kenmerken op een bepaalde ruimtelijke
schaal (Bal et al., 1995). In opdracht van het RIZA vindt a f s t e m m i n g plaats tussen de beschreven natuurdoeltypen en
deelecotopen per watersysteem (o.a. Bal, 1997 voor de rivieren; Hollander e t a / . , 1 9 9 8 v o o r de grote zoete meren).
Afbeelding
14
Crafische weergave van ecotopen: Celdersche Poort, te vinden op biz.226, achterin het boek.
Het leefgebied van een dier bestaat meestal niet uit een h o m o g e e n gebied. D o o r d a t het andere eisen stelt aan reproductie, foerageren en overwinteren zijn vaak meerdere deelgebieden n o d i g . Bijna elke soort leeft d a a r o m in meerdere
e c o t o p e n of landschapstypen. De ruimtelijke verdeling in oppervlak en e c o t o o p / n a t u u r d o e l t y p e is dus bepalend voor
het v o o r k o m e n van diersoorten.
A n d e r s o m geeft de a a n w e z i g h e i d van een populatie van een diersoort aan dat de b e n o d i g d e slandschapsgebieden in de
juiste v e r h o u d i n g en ruimtelijke verdeling a a n w e z i g zijn. De f a u n a fungeert daarmee als een indicator voor een g e w e n s te kwaliteit van de a a n w e z i g e soorten gebieden en de ruimtelijke verdeling van deze g e b i e d e n .
3.5
HABITAT-GESCHIKTHEIDS-INDEX-MODELLEN
Elke soort stelt zijn eigen eisen aan een leefgebied (paragraaf 3.1). O m in te k u n n e n schatten of bepaalde organismen in
een gebied kunnen leven moeten deze eisen bekend en nader o m s c h r e v e n zijn. Een manier o m deze kennis te bundelen
is het beschrijven van deze eisen in een Habitat Geschiktheids Index-model ( H G I - m o d e l ) .
V o o r een H G I - m o d e l w o r d e n eerst de belangrijkste o m g e v i n g s f a c t o r e n vastgesteld die van invloed zijn op de habitatgeschiktheid van de soort. V o o r de ijsvogel zijn dit bijvoorbeeld het doorzicht van het water, de diepte van het water, de
a a n w e z i g h e i d van vis, de a a n w e z i g h e i d van zandige steilwanden langs de oever en de a a n w e z i g h e i d van rustplaatsen
b o v e n het water (afbeelding 15).
Vervolgens w o r d t per o m g e v i n g s f a c t o r bepaald welke v e l d w a a r d e n ongeschikt zijn v o o r de soort en welke w a a r d e n o p timaal zijn v o o r de soort. O n g e s c h i k t e w a a r d e n krijgen een indexwaarde van 0.0; optimale een waarde van 1.0. V o o r de
overige w a a r d e n (suboptimaal) w o r d t bepaald in hoeverre de v e l d w a a r d e n geschikt zijn. Deze krijgen een waarde tussen 0.0 en 1.0.
O m een eindoordeel te kunnen vellen over de geschiktheid van een gebied v o o r een soort w o r d e n de i n d e x w a a r d e n van
de afzonderlijke o m g e v i n g s f a c t o r e n tegen elkaar a f g e w o g e n . Er zijn H G I - m o d e l l e n opgesteld v o o r z o o g d i e r e n (Duel,
1993a), vogels (Laane, 1 9 9 6 ; V a n der W i n d e n etal.,
etal.,
1996), amfibieen (Graafland, in prep.), vissen (overzicht in Laane
1995) en enkele o n g e w e r v e l d e n (Duel & Specken, 1 9 9 3 b ; 1 9 9 3 c ; 1 9 9 3 d ) .
32
parameter
1
P
6
1
P 3
b o d e m steilwand
GEOM
l e n g t e steil t a l u d
HSI-nesthabitat
MIN
|
P4
h o o g t e steil t a l u d
P5
aantal steilwanden
per k m o e v e r
P1
areaal o p e n water
binnen 1 km
AVG
P2
breedte water
P8
gemiddelde waterdiepte
HSI-voedselgebied
HSI-voedseleebied
MIN
MIN
P10
zichtdiepte
P11
bomen op oever
AVG
P12
P7
z i t p l e k k e n b o v e n het
water
peilfluctuatie
AVG
P9
HSI-broedgebied alg.
overstromingen
MIN
P13
Afbeelding
75
afstand steilwand - water
HGI-model voor de ijsvogel.
Afhankelijk v a n de grootte v a n het betreffende gebied kan de inhoud v a n de modellen verschillen, o n d a n k s het feit dat
zij over dezelfde soort h a n d e l e n . M o d e l l e n die geschikt zijn v o o r toepassing op kleinere gebieden vragen gedetailleerdere gegevens dan m o d e l l e n die g e m a a k t zijn v o o r grote g e b i e d e n . M o d e l l e n die hele watersystemen d o o r r e k e n e n v r a gen bijvoorbeeld het totale areaal aan waterplanten in een gebied o m een beeld te krijgen v a n de potentiele h o e v e e l heid snoek in een w a t e r s y s t e e m . Deze modellen w o r d e n d o o r het RIZA gebruikt bij de W a t e r s y s t e e m V e r k e n n i n g e n
( W S V ) . Kleinschalige m o d e l l e n vragen o m de dichtheid van waterplanten binnen een waterplantenveld v a n een gebied
o m te bepalen in hoeverre snoek v o o r kan k o m e n . Deze m o d e l l e n w o r d e n d o o r R W S - D W W gebruikt bij het inrichten
van oevertrajecten (Klein Breteler & R e i n h o l d , 1 9 9 7 ; V a n d e r W i n d e n etal.,
1 9 9 6 ) . De modellen zijn beschikbaar binnen
het P C - p r o g r a m m a E K O S (Evaluatie v a n de Kwaliteit v a n de O m g e v i n g van Soorten).
33
H G I - m o d e l l e n w o r d e n op verschillende niveaus v o o r verschillende doeleinden gebruikt (Usselmeer: H o f m a n , 1994;
Grensmaas: Vanacker e t a / . , 1998). De belangrijkste zijn:
>
vanuit wetenschappelijk o o g p u n t bieden deze modellen het de mogelijkheid o m de rol van de verschillende variabelen v o o r de soort beter te begrijpen;
>
de gebruiker kan een gefundeerde en consequente uitspraak doen omtrent de beperkende waarde van een variabele;
>
de gebruiker van een model kan de consequenties van verschillende scenario's voor de gidssoorten vergelijken. Z o
k u n n e n compensatiemaatregelen vergeleken w o r d e n met de bestaande situatie;
>
bepalen van de beperkende factor v o o r een gidssoort in een gebied.
Informatie over het gebruik van H G I - m o d e l l e n kan w o r d e n aangevraagd bij R W S - D W W (zie adressenlijst).
3.6
LEIDRAAD
VOOR
INRICHTING
VAN
DE
OEVER
ALS
LEEFGEBIED
Bij de inrichting van een oever als leefgebied v o o r de f a u n a dienen de v o l g e n d e vragen te w o r d e n b e a n t w o o r d :
>
H o e v e e l ruimte is er beschikbaar v o o r de inrichting?
Het beschikbare oppervlak bepaalt in sterke mate de mogelijkheden (paragraaf 3.2). O p p e r v l a k t e s van minder dan 1 0 0
ha zijn v o o r veel v o g e l - en zoogdiersoorten niet g e n o e g v o o r vestiging van een d u u r z a m e populatie. V o o r veel insectensoorten daarentegen is een kleine oppervlakte al v o l d o e n d e .
>
W a t is de kwaliteit van het g e b i e d ?
Het gaat hierbij z o w e l o m de water- en bodemkwaliteit als o m de a a n w e z i g h e i d van geschikte habitats.
>
In hoeverre ligt de beschikbare ruimte gei'soleerd ten opzichte van ander o p t i m a a l / m a r g i n a a l habitat?
Als het achterland deel uitmaakt van het leefgebied van een soort, terwijl de oever ingericht kan w o r d e n als belangrijk
extra functiegebied voor bepaalde soorten, is de vestigingskans in de oever groot. Als het achterland geheel ongeschikt
is en er belangrijke barrieres r o n d o m het beschikbare gebied liggen, is de vestigingskans gering, ook al kan aan veel e i sen w o r d e n v o l d a a n .
>
M e t welke andere functies (recreatie, scheepvaart) dient rekening te w o r d e n g e h o u d e n ?
Deze vraag is van belang v o o r het ambitieniveau; bij m e e k o p p e l i n g met andere functies zal dit niveau lager zijn, dan als
de hoofdfunctie natuur is. Het ambitieniveau is van belang v o o r de te formuleren doelstellingen bij de inrichting. De
r a n d v o o r w a a r d e n moeten helder omschreven zijn. Zie hiervoor ook het h a n d b o e k Natuurvriendelijke
en toepassingen
Oevers:
aanpak
( C U R - p u b l i c a t i e 200).
Als deze vragen zijn b e a n t w o o r d , kunnen gidssoorten w o r d e n geselecteerd v o o r inrichting van de betreffende oever
(paragraaf 7.2).
De specifieke eisen van geselecteerde gidssoorten w o r d e n op een rij gezet. Deze w o r d e n afgezet tegen de bestaande i n richting van het gebied. O p g r o n d van de vergelijking k u n n e n de w e r k z a a m h e d e n w o r d e n a a n g e g e v e n , die v o o r de
nieuwe inrichting gedaan moeten w o r d e n . Dit k u n n e n zijn:
>
afgraven van de oever (eventueel verwijderen verontreinigde grond);
>
aanleggen vooroever;
34
>
verwijderen a a n w e z i g e vegetatiestructuren;
>
aanplant van riet of b o m e n , inzaaien v a n grasmengsels;
>
z o n e r i n g rond het gebied (met betrekking tot recreatie).
Bedacht moet w o r d e n dat het lang kan duren v o o r het gebied zich z o d a n i g o n t w i k k e l d heeft, dat de g e w e n s t e soorten
daadwerkelijk v o o r k o m e n . O n t w i k k e l i n g van de vegetatie op een afgegraven oever kan een aantal jaren duren. V o o r d a t
insecten en vogels het gebied gekoloniseerd h e b b e n , kan er n o g een paar jaar o v e r h e e n gaan. L o p e n d e en kruipende dieren (amfibieen, reptielen, z o o g d i e r e n ) , zullen n o g langer op zich laten w a c h t e n . O v e r i g e n s is het zinvol in de uitgangssituatie (voor de w e r k z a a m h e d e n ) de locatie te inventariseren op de f a u n a . D e o n t w i k k e l i n g na de w e r k z a a m h e d e n kan
d a n jaarlijksgevolgd w o r d e n . H i e r v o o r is een e v a l u a t i e / m o n i t o r i n g s p r o g r a m m a g e w e n s t (hoofdstuk 7).
Afbeelding
16
Overs Nieuwe Maas,
doorgroeiconstructie.
35
Hoofdstuk 4:
4.1
De oever als corridor en als barriere
INLEIDING
Dieren verplaatsen zich o m voedsel te z o e k e n , b e s c h e r m i n g te vinden of o m een partner te v i n d e n . Dit kan binnen een
leefgebied zijn maar ook tussen leefgebieden. Deze verplaatsingen zijn v o o r het individu, de populatie en de soort dus
erg belangrijk. In Nederland, waar leefgebieden verkleind w o r d e n of versnipperd raken d o o r allerlei ingrepen in het
landschap, w o r d t het v o o r tal van dieren moeilijker o m zich succesvol te verplaatsen. S n e l w e g e n , spoorlijnen en kanalen
v o r m e n wezenlijke barrieres. Het g e v o l g is dat veel individuele dieren sterven d o o r verkeer of verdrinking en dat op den
duur zelfs populaties (lokaal) uit kunnen sterven. Als veel lokale populaties verdwijnen en herbezetting van geschikte
leefgebieden niet langer plaats vindt, kan dat tot het uitsterven van de soort in een bepaald gebied leiden.
A a n g e z i e n oevers van belang k u n n e n zijn als corridor en oevers specifieke barrieres k u n n e n v o r m e n , is aandacht v o o r
verplaatsingen van dieren langs de oever derhalve wenselijk. V o o r een a l g e m e e n overzicht van maatregelen v o o r de
f a u n a aan wateren en oevers w o r d t v e r w e z e n naar O o r d (1995).
4.2
VERPLAATSINGEN
VAN
DIEREN
4.2.1
VERPLAATSINGEN
BINNEN
LEEFGEBIEDEN
Deelleefgebieden, w a a r voedsel gezocht w o r d t , bescherming g e v o n d e n w o r d t of reproductie plaatsvindt, liggen (met
name v o o r grotere dieren) vaak niet dicht bij elkaar. De dieren moeten zich d a a r o m tussen deze deelleefgebieden verplaatsen. Veel dieren moeten zich elke d a g of nacht verplaatsen o m d a t het rustgebied en het foerageergebied op een
andere plaats liggen. V o o r b e e l d e n zijn koloniedieren zoals aalscholvers en v l e e r m u i z e n , maar ook de das. Dassen m a k e n
hun burcht het liefst in droge, zandige hellingen, maar z o e k e n hun voedsel (voornamelijk w o r m e n ) het liefst op (lager
gelegen) vochtige w e i l a n d e n .
De dieren verplaatsen zich niet willekeurig. Kolonievogels vliegen meestal in een rechte lijn naar hun foerageergebied e n . V l e e r m u i z e n en de das daarentegen verplaatsen zich langs lijnvormige structuren als heggen en houtwallen o m
hun foerageergebieden te bereiken. Bij grote onderbrekingen in lijnvormige structuren zal een andere route w o r d e n g e k o z e n , waarlangs wel contact is met lijnvormige elementen.
In het foerageergebied a a n g e k o m e n , moet het dier zich blijven verplaatsen. Het voedsel moet n o g gezocht, g e v o n d e n
en bemachtigd w o r d e n . Afhankelijk van het type voedsel en de mate waarin het v o o r k o m t zal een dier zich meer of m i n der moeten verplaatsen binnen het leefgebied. O p kleinere schaal treedt verplaatsing op bij bijvoorbeeld de w e i d e b e e k juffer. O v e r d a g zijn de mannetjes territoriaal, m a a r ' s nachts slapen ze s a m e n in vrij grote groepen (tot 150 dieren). Bij
de verplaatsing naar de slaapplaatsen m a k e n ze gebruik van structuren in de oevervegetatie.
G e d u r e n d e het jaar kunnen verschillende locaties o m te f o e r a g e r e n , o m bescherming te z o e k e n of o m te reproduceren
gebruikt w o r d e n . Trekvogels zijn illustratief v o o r deze veranderende voedselsituatie. De meeste Nederlandse insectenetende vogels trekken v o o r de winter naar het z u i d e n , o m d a t bij ons i n s e c t e n ' s winters in mindere mate beschikbaar zijn.
Tegelijkertijd k o m e n vogels met een plantaardig menu uit het hoge n o o r d e n ' s winters naar N e d e r l a n d , o m d a t de dieren
daar d o o r s n e e u w en ijs niet meer bij hun voedsel k u n n e n k o m e n .
O o k op kleinere schaal verplaatsen dieren zich gedurende het seizoen. De noordse woelmuis bijvoorbeeld heeft een
winter- en zomerhabitat die slechts 4 0 meter van elkaar k u n n e n liggen (Hollander, 1991).
36
4.2.2
VERPLAATSINGEN
TUSSEN
LEEFGEBIEDEN
O m stabiele populaties van met name t o p p r e d a t o r e n te garanderen zijn grote oppervlaktes aaneengesloten leefgebied
n o d i g (paragraaf 3.2). Zulke grote aaneengesloten g e b i e d e n zijn in Nederland nauwelijks realiseerbaar, w a a r d o o r t e r u g gevallen moet w o r d e n o p het c o n c e p t van kleinere leefgebieden waartussen uitwisseling van individuele dieren m o g e lijk is. Een populatie die verspreid over die versnipperde leefgebieden leeft w o r d t een metapopulatie g e n o e m d .
De uitwisseling tussen de afzonderlijke leefgebieden k o m t tot stand d o o r d a t dieren uit een leefgebied trekken en op
zoek gaan naar een ander leefgebied, ook w e l dispersie g e n o e m d . Deze uitwisseling is van groot belang v o o r het voortbestaan van een metapopulatie. De afzonderlijke leefgebieden k u n n e n namelijk te klein zijn o m een stabiele populatie
te herbergen. Dit betekent dat er z o n d e r uitwisseling een grote kans is op inteelt (genetische armoede) en op het (voor
altijd) uitsterven van een soort binnen een leefgebied. Dieren die daadwerkelijk een ander leefgebied vinden zorgen er
v o o r dat er binnen dat leefgebied weer 'vers b l o e d ' komt, w a t de genetische variatie ten g o e d e komt. Daarnaast k u n n e n
dispergerende dieren de g e b i e d e n waar de soort d o o r o m s t a n d i g h e d e n uitgestorven is w e e r bezetten. O p deze wijze
k u n n e n dispergerende dieren ook gebieden die bijvoorbeeld d o o r ingrijpen van de mens
(natuurontwikkelingsprojec-
ten) of d o o r natuurlijke processen als successie geschikt zijn g e w o r d e n , koloniseren.
Uitwisseling tussen g e b i e d e n is dus erg belangrijk o m het voortbestaan van een soort te garanderen. In g e b i e d e n w a a r
de l e e f o m s t a n d i g h e d e n d o o r natuurlijke processen snel v e r a n d e r e n , zoals pioniervegetaties, zijn de diersoorten dan ook
vaak erg mobiel, terwijl in climaxvegetaties w e i n i g mobiele soorten v o o r k o m e n . Z o w o r d e n op z a n d i g e , bijna o n b e groeide oevers veel loopkeversoorten g e v o n d e n die g o e d k u n n e n vliegen, terwijl in o u d e loofbossen loopkevers zelden
v l i e g v e r m o g e n hebben en zich uitsluitend lopend verplaatsen.
De versnippering van leefgebieden heeft er in Nederland toe geleid dat de kans dat een diersoort tijdens de dispersie een
ander leefgebied treft erg klein is. Deze kans kan sterk vergroot w o r d e n d o o r meer leefgebieden te m a k e n e n / o f d o o r de
dispersie tussen g e b i e d e n te geleiden. Het creeren van kleine leefgebieden tussen t w e e grote leefgebieden kan d a a r o m
een bijdrage leveren aan de uitwisseling tussen deze g e b i e d e n . De kleine gebiedjes v o r m e n de stapstenen ('steppingstones') tussen die t w e e g e b i e d e n .
Het geleiden van de dispersie kan plaatsvinden d o o r corridors tussen t w e e leefgebieden te m a k e n . Corridors zijn vaak
lijnvormige structuren die q u a inrichting lijken op de o m s t a n d i g h e d e n in de leefgebieden. Z o zijn houtwallen vaak g o e de corridors o m b o s g e b i e d e n met elkaar te verbinden en natuurvriendelijke oevers o m m o e r a s g e b i e d e n met elkaar te
v e r b i n d e n . Individuen met dispersiegedrag geven vaak de v o o r k e u r aan het trekken d o o r een gebied dat op hun leefgebied lijkt b o v e n het trekken d o o r een gebied dat helemaal niet o p hun leefgebied lijkt. G r o t e ongeschikte gebieden k u n nen belangrijke barrieres v o r m e n . De overlevingskansen in het laatste type gebied zijn dan ook veel kleiner.
De functionaliteit van een corridor hangt in sterke mate af van de afstand tussen de t w e e leefgebieden en de mate
w a a r i n de corridor lijkt o p de twee leefgebieden. Als de lengte van een corridor beperkt is, k u n n e n ook minder mobiele
soorten de dispersie overleven o n g e a c h t de kwaliteit van de corridor. W o r d t de afstand groter, dan m o e t de corridor
meer en meer gaan v o l d o e n aan de l e v e n s o m s t a n d i g h e d e n van de minder mobiele s o o r t e n . De corridor moet als het
w a r e als leefgebied v o o r die soorten gaan f u n g e r e n .
In veel gevallen is het d o o r ruimtegebrek niet mogelijk o m een corridor te m a k e n waarlangs alle diersoorten zich k u n n e n
verplaatsen. Er moet een a f w e g i n g plaatsvinden v o o r w e l k e soorten een corridor a a n g e l e g d kan w o r d e n (paragraaf 7.3)
en het type habitat dat realiseerbaar is. Bedacht moet w o r d e n dat soorten die slechts kleine afstanden o v e r b r u g g e n ,
vaak een continu d o o r l o p e n d e corridor n o d i g h e b b e n , waarbij de oppervlakte beperkt kan blijven. De soorten die g e -
37
makkelijk grote afstanden o v e r b r u g g e n hebben minder moeite met o n d e r b r e k i n g e n in een corridor, maar moeten regelmatig grotere gebieden t e g e n k o m e n .
V o o r b e e l d e n van minder mobiele soorten zijn waterspitsmuis en groene kikker. M o b i e l e soorten zijn bever, otter en
ringslang. De meeste vogelsoorten hebben geen directe behoefte aan verbindingszones, aangezien ze zich vliegend
verplaatsen. V o o r een aantal moerasvogels is echter a a n g e t o o n d dat ze zich, ondanks een jaarlijkse trek naar de overw i n t e h n g s g e b i e d e n , op zeer korte afstand van het ouderlijk nest vestigen en daarmee wel degelijk baat hebben bij een
aaneengesloten rietzone ( F o p p e n , 1994). O o k v o o r honkvaste bosvogels is een ecologische infrastructuur van heggen
en houtwallen van belang. Vlinders zijn o n d e r te verdelen in honkvaste, mobiele en zeer mobiele soorten. M e t name de
honkvaste soorten hebben aaneengesloten corridors n o d i g , terwijl de mobiele soorten op afstanden van enkele h o n d e r den meters (300 m) stapstenen moeten v i n d e n . Trekvlinders zijn zeer mobiele soorten. Bij loopkevers en sprinkhanen
k o m e n vliegende respectievelijk langvleugelige v o r m e n voor, die beter k u n n e n dispergeren dan de lopende en k o r t v l e u gelige v o r m e n .
4.2.3
VERPLAATSINGEN
VAN
DIEREN
DOOR
DE
MENS
Naast dispersie k u n n e n soorten bewust of o n b e w u s t d o o r menselijk t o e d o e n in een ander gebied t e r e c h t k o m e n . Indien
dieren o n b e w u s t d o o r de mens in een ander gebied terecht k o m e n hebben ze vaak w e i n i g overlevingskansen; de soort
k o m t zelden in een geschikt habitat terecht. Toch zijn er heel w a t diersoorten in Nederland die zich op deze wijze succesvol verspreid h e b b e n . Te d e n k e n valt aan exoten als de driehoeksmossel en de Chinese w o l h a n d k r a b die 'liftend' aan
scheepsrompen of in het ballastwater van schepen in Nederland terecht zijn g e k o m e n . O o k zijn er veel ontsnapte huisdieren en pelsdieren die zich nu succesvol w e t e n v o o r t te planten, zoals Nijlgans (1967), muskusrat (1941) en wasbeer
(1961).
Daarnaast heeft de mens (onbewust) natuurlijke barrieres tussen leefgebieden verwijderd, w a a r d o o r soorten nieuwe
leefgebieden k o n d e n gaan bezetten. Een voorbeeld is het graven van kanalen tussen verschillende watersystemen.
Z o n d e r de aanleg van het M a i n - D o n a u kanaal (1992), die de watersystemen van de Rijn en de D o n a u met elkaar v e r bindt, z o u het zoetwaterkreeftje Dikerogammarus
villosus
niet in de Nederlandse wateren v o o r k o m e n (Bij de Vaate &
Klink, 1995). D o o r de aanleg van dit kanaal k u n n e n w e in Nederland binnen enkele jaren n o g andere soorten van het
watersysteem van de D o n a u v e r w a c h t e n . Een ander v o o r b e e l d is de kolonisatie van de Zuidhollandse en Z e e u w s e eilan den d o o r de veldmuis, via d a m m e n , dijken en b e r m e n . M e d e hierom is de noordse woelmuis hier achteruit g e g a a n .
Het bewust uitzetten van dieren komt ook voor. Als het gaat o m dieren die in het verleden wel in een gebied hebben g e leefd n o e m e n w e dit herintroductie. Gaat het o m het uitzetten van soorten die nooit eerder in een gebied geleefd h e b ben dan heet dit introductie. De overheid is erg t e r u g h o u d e n d met betrekking tot introductie en dat is niet z o n d e r red e n . De g e v o l g e n van introductie van soorten in een ecosysteem k u n n e n groot zijn. Denk maar aan de introductie van
de vos en het konijn in Australie en van de Nijlbaars in het Victoriameer. Eind vorige eeuw, begin deze eeuw, toen de
overheid n o g w e i n i g toezicht had op introducties, zijn de nodige soorten, w a a r o n d e r snoekbaars (1902), zonnebaars
(rond 1903) en k n o b b e l z w a a n (1930), in Nederland gei'ntroduceerd.
Herintroductie van een uitgestorven diersoort in Nederland is binnen het natuurbeleid alleen acceptabel als de oorzaak
van uitsterven o p g e h e v e n is, het erg onwaarschijnlijk is dat de soort zich spontaan zal vestigen en de kans op o n t w i k k e ling van een stabiele populatie groot is. N a 1 9 6 0 zijn onder andere de v o l g e n d e soorten legaal geherintroduceerd: raaf
( 1 9 6 6 - 1 9 7 8 ) , bever (1988), pimpernelblauwtje (1990), donker pimpernelblauwtje (1990), zilveren maan (1993) en
bosparelmoervlinder (1995).
38
4.3
BARRIEREWERKING
VAN
OEVERS
EN
KUNSTWERKEN
D o o r verstedelijking, scheepvaart en een kunstmatige w a t e r h u i s h o u d i n g zijn veel oevers minder natuurlijk g e w o r d e n .
Kanalisatie van beken en rivieren heeft verlies aan variatie in relief (steil-vlak) en bodemsubstraat (grind-slib) tot g e v o l g
g e h a d , w a a r d o o r deze watersystemen h o m o g e n e r v a n structuur zijn g e w o r d e n . In het stedelijke gebied zijn de oevers
verhard d o o r het gebruik v a n bijvoorbeeld zetsteen of d a m w a n d e n . D o o r tegen natuurlijk waterpeilbeheer en scheepvaart in de grote rivieren en meren krijgt golfslag als g e v o l g van w i n d en scheepvaart de kans o m de oever aan te fasten.
De natuurlijke corridors die langs deze wateren v o o r k w a m e n zijn d o o r dergelijke o n t w i k k e l i n g e n in en langs het water
aangetast. Dieren w o r d e n nu geconfronteerd met smallere corridors en grotere o n d e r b r e k i n g e n in corridors. Veel corridors zijn zelfs geheel v e r d w e n e n . Herstel van deze corridors is wenselijk (zie paragraaf 4.1) en kan het beste bereikt w o r d e n d o o r watersystemen w e e r op een natuurlijke wijze te laten f u n c t i o n e r e n . Dit vraagt vaak o m grootschalige ingrepen
zoals het uitgraven v a n de o u d e beekmeanders of het w e e r instellen van een natuurlijk waterpeil. In de praktijk is g e b l e ken dat deze ingrepen niet altijd realiseerbaar zijn.
Bruggen v o r m e n een belangrijke barriere v o o r dieren die zich langs de oever verplaatsen. V o o r vissen kan het een probleem v o r m e n dat de stroomsnelheid onder een b r u g anders is dan in de rest van de w a t e r g a n g , v o o r andere dieren
speelt de verandering in d e k k i n g of verplaatsingsmogelijkheden o n d e r de b r u g een rol evenals het feit dat de dieren een
(grote) tunnel d o o r m o e t e n . Brandjes & V e e n b a a s (1998) hebben o n d e r z o c h t in hoeverre bruggen een barriere v o r m e n .
Zij concluderen dat:
>
een breed landgedeelte o n d e r de brug d o o r meer soorten gebruikt w o r d t dan een smal landgedeelte. Z o dient de
loopstrook voor hermelijn, b u n z i n g , vos en steenmarter respectievelijk breder te zijn dan 0,4, 0,6, 2 en 2 meter;
>
o n d e r de brug d e k k i n g g e w e n s t is. Dit kan bijvoorbeeld d o o r het plaatsen v a n stobben (paragraaf 4.4.1) of het a a n brengen van een strook grof puin;
>
de relatieve d o o r s n e d e (hoogte x breedte)/lengte een rol speelt. H o e breder en hoger de ruimte o n d e r de brug is en
hoe korter de tunnellengte is hoe meer dieren gebruik m a k e n v a n een o n d e r d o o r g a n g . A l g e m e e n kan w o r d e n a a n g e n o m e n dat een relatieve d o o r s n e d e van 1 meter gunstig is v o o r de kleine f a u n a (muizen tot vos);
>
de absolute hoogte een rol speelt; met name grotere dieren (ree) en vliegende z o o g d i e r e n (vleermuizen) vragen veel
ruimte.
Behalve in de lengterichting, k u n n e n (harde) oevers o o k in de dwarsrichting een barriere v o r m e n . Dieren die te water raken k u n n e n niet e e n v o u d i g meer de kant op k l i m m e n en v e r d r i n k e n . M e t name kanaaloevers v o r m e n sterke barrieres
v o o r reeen, dassen en andere kleine z o o g d i e r e n , amfibieen en reptielen. O v e r i g e n s v o r m e n harde oevers v o o r oeverloopkevers veelal geen barriere.
4.4
OPHEFFEN
4.4.1
BARRIERES
VAN
BARRIEREWERKING
LANGS
DE
OEVER
Barrieres in de lengterichting v a n een oever k u n n e n w o r d e n a a n g e p a k t d o o r aanleg van een natuurvriendelijke oever of,
als de barriere een brug is, d o o r a a n l e g van v o o r z i e n i n g e n .
39
Aanleg van een natuurvriendelijke oever
In watersystemen met (intensieve) scheepvaart of een onnatuurlijke w a t e r a f v o e r belemmert de golfslag, veroorzaakt
d o o r scheepvaart of w i n d , een optimale groei van de oevervegetatie. Het plaatsen v a n een natuurvriendelijke o e v e r c o n structie kan hier een oplossing zijn, ervan uitgaande dat het probleem niet bij de bron kan w o r d e n opgelost (bijvoorbeeld minder s c h e e p v a a r t b e w e g i n g e n , reduceren van de snelheid van schepen of het herstellen van de natuurlijke w a terafvoer). Deze constructie dient de golven te breken w a a r d o o r de daadwerkelijke oever minder golfbelasting krijgt.
De constructie die v o o r de oever geplaatst w o r d t kan bestaan uit vele materialen (o.a. d a m w a n d , breuksteen, schanskorf, wilgentenen).
Er dient rekening g e h o u d e n te w o r d e n met de passeerbaarheid van de constructie v o o r dieren die loodrecht op het w a tersysteem willen oversteken en met de dieren die de ruimte achter de v o o r o e v e r v e r d e d i n g benutten als onderdeel van
hun leefgebied (bijvoorbeeld vissen). Het gebruik van d a m w a n d e n die b o v e n het wateroppervlak uitsteken en d a m w a n d e n die minder dan 0,5 meter o n d e r het wateroppervlak geslagen zijn, w o r d t daarom afgeraden. Als er toch g e bruik gemaakt w o r d t van d a m w a n d e n dan dienen o m de 100 meter o p e n i n g e n v o o r passerende dieren aangebracht te
w o r d e n (zie ook paragraaf 4 . 4 . 2 ; fauna-uitstapplaatsen).
O e v e r s die met steen zijn verdedigd (puin, zetsteen, breuksteen) zullen d o o r veel landsoorten b e s c h o u w d w o r d e n als
een barriere. Afhankelijk van de (de mobiliteit v a n de) soort kan een stenen oever zelfs een absolute barriere v o r m e n . Er
zal naar gestreefd m o e t e n w o r d e n o m deze oevers o m te v o r m e n tot een bij het watersysteem passende natuurlijke o e ver. M o c h t dit vanuit ruimtegebrek niet mogelijk zijn dan kan het m a k e n v a n een natuurvriendelijke oever n o g een o p lossing zijn. D e functionaliteit van de oever als corridor zal (zeker in het stedelijke gebied) pas optimaal zijn als ook s c h u w e diersoorten erlangs k u n n e n trekken. Dit betekent dat gestreefd zal m o e t e n w o r d e n naar brede (>30 m) oevers met
v o l d o e n d e ruimte v o o r d e k k i n g b i e d e n d e vegetaties.
In de praktijk zal het zeker in het stedelijk gebied niet mogelijk zijn o m zulke brede oevers te construeren. Hier zullen a l leen smallere constructies g e m a a k t k u n n e n w o r d e n . Dit gaat dan ten koste van het aantal soorten dat gebruikt maakt
van de corridor. Een smalle oever kan echter v o o r de kleinere soorten (kevers, libellen en vlinders) n o g een belangrijke
bijdrage leveren als corridor of leefgebied.
Afbeelding 17
Oevers Merwedekanaal
bij Meerkerk.
40
Het passeerbaar maken van bruggen
Stroomsnelheid
De stroomsnelheid v a n het water onder b r u g g e n is vaak groter dan in andere delen v a n de w a t e r g a n g . Afhankelijk v a n
de te o v e r b r u g g e n afstand en de plaatselijke stroomsnelheid kan dit een barriere gaan v o r m e n v o o r vis. O m ervoor te
z o r g e n dat er v o o r de m i n d e r krachtige vissoorten plaatselijk luwte ontstaat in een w a t e r g a n g k u n n e n in de kleinere w a teren grote stobben e n / o f grote stenen (>60 kg) geplaatst w o r d e n . Hierdoor w o r d t de afstand w a a r o v e r de vissen op
topsnelheid m o e t e n z w e m m e n verkleind en k u n n e n ze o p krachten k o m e n v o o r de v o l g e n d e sprint. De d o o r s t r o o m c a paciteit w o r d t met deze maatregelen echter wel bei'nvloed. Specifieke eisen die vissen stellen aan de s t r o o m s n e l h e d e n
zijn te vinden in paragraaf 4 . 4 . 3 .
Verandering
in dekking
ofverplaatsingsmogelijkheden
Bruggen w a a r o n d e r wel mogelijkheden zijn v o o r passerende terrestrische soorten z o u d e n bij v o o r k e u r beplant m o e t e n
zijn, z o d a t de dieren beschutting v i n d e n . Bij een te geringe hoogte e n / o f een te lange o v e r b r u g g i n g is dit d o o r lichtgebrek niet mogelijk. S t o b b e n w a l l e n , g e m a a k t van uit de g r o n d verwijderde b o o m w o r t e l s , k u n n e n hier de b e n o d i g d e beschutting bieden (afbeelding 18). Uit o n d e r z o e k is gebleken dat deze wallen d o o r dieren veelvuldig gebruikt w o r d e n
(Van der Linden, 1994).
Afbeelding18
Stobbenwal.
Tunnelwerking
V a n met name z o o g d i e r e n is o n d e r z o c h t welke hoogte een b r u g moet h e b b e n , o m n o g passeerbaar te zijn (tabel 3). In
het algemeen geldt dat lage b r u g g e n zonder o e v e r z o n e een grote barriere v o r m e n en dat hoge b r u g g e n met een brede
o e v e r z o n e nauwelijks een barriere v o r m e n (afbeelding 19). Bij het a a n l e g g e n v a n b r u g g e n m o e t dus bedacht w o r d e n
hoeveel barrierewerking men accepteert. Ingrepen die n a de aanleg van een b r u g n o g w o r d e n toegepast zijn namelijk
pleisters op de w o n d e ; er valt maar w e i n i g winst te halen.
41
Afbeelding 19
Wl
Barrierewerking
van een brug voor watervleermuizen(W).
Meervleermuizen(M)
vliegen wel onder de 0,6 meter
hoge brug door.
Tabel 3
Minimale hoogte van een brug voor vleermuizen om eronder door te kunnen vliegen (Reinhold & Twisk, 1992).
Soort
M i n i m a l e h o o g t e (m)
watervleermuis
0,6
meervleermuis
0,8
dwergvleermuis
2
ruige dwergvleermuis
2
laatvlieger
5
rosse vleermuis
10
De meest effectieve maatregelen die n o g g e n o m e n k u n n e n w o r d e n nadat een brug g e b o u w d is, hebben betrekking op
het o n t w i k k e l e n van een o e v e r z o n e d o o r een deel van de w a t e r g a n g o m te v o r m e n tot land of d o o r het a a n b r e n g e n van
loopplankjes of looprichels. Het o m v o r m e n van een deel van de w a t e r g a n g tot land verdient de voorkeur. Dit is vaak
niet mogelijk, o m d a t de ingreep invloed heeft op de waterafvoercapaciteit. Bij gebruik van loopplankjes en richels moet
rekening g e h o u d e n w o r d e n met eventuele wisselende waterstanden en een v o o r de dieren herkenbaar begin en e i n d punt v a n de constructie (afbeelding 20). Tevens dient de loopplank breder dan 0,6 meter te zijn (Brandjes & Veenbaas,
1998).
Afbeelding 20
Links een duiker in het Land van Cuijk met een loopvlak van ruw af gewerkt spuitbeton ten behoeve van de
migratie van kleine en middelgrote zoogdieren. Rechts een brug met voldoende ruimte voor dieren om de brug
te passeren.
42
4.4.2
BARRIERES
LOODRECHT
OP
DE
OEVER
W a t e r g a n g e n k u n n e n een belangrijke barriere v o r m e n v o o r dieren. Als de barrierefunctie een natuurlijke o o r s p r o n g
heeft is het niet noodzakelijk o m deze barrierefunctie te verkleinen. Soorten die zich sterk verbreiden w o r d e n zo op een
natuurlijke manier g e r e m d w a a r d o o r bepaalde g e b i e d e n v o o r die soorten niet of minder toegankelijk zijn. V o o r andere
soorten kan dit gunstig zijn, met name als deze concurrentie o n d e r v i n d e n van de snelle verbreiders. Z o leven noordse
w o e l m u i z e n o p T e x e l , bij gebrek aan andere w o e l m u i z e n zoals de veldmuis, ook in drogere graslanden; een habitat waar
ze o p het vaste land niet te v i n d e n zijn.
Veel w a t e r g a n g e n zijn d o o r het gebruik van d a m w a n d e n of beschoeiing moeilijk passeerbaar v o o r dieren. Dieren die in
deze w a t e r g a n g e n terecht k o m e n k u n n e n verdrinken. D o o r deze onnatuurlijke oevers te v e r v a n g e n d o o r natuurvriendelijke oevers kan het p r o b l e e m w o r d e n opgelost. Deze oplossing is in w a t e r e n met scheepvaart of met grote waterafvoeren niet toepasbaar. Hier k u n n e n natuurvriendelijke oevers met een v o o r o e v e r van breuksteen of ander beklimbaar
materiaal aangelegd w o r d e n . Natuurvriendelijke oevers met een v o o r o e v e r v e r d e d i g i n g van d a m w a n d e n zijn geen g o e de oplossing, o m d a t d a a r m e e de barriere in de v o r m van de d a m w a n d blijft bestaan.
Fauna-uitstapplaatsen
D o o r ruimtegebrek of geringe financiele middelen zal het in de praktijk niet altijd mogelijk zijn o m natuurvriendelijke o e vers aan te leggen. In deze gevallen k u n n e n fauna-uitstapplaatsen (fup's) een (tijdelijke) oplossing zijn. Fauna-uitstapplaatsen zijn constructies die in wateren met d a m w a n d e n geplaatst k u n n e n w o r d e n o m barrierewerking op te heffen.
G l o b a a l zijn er twee constructietypen te o n d e r s c h e i d e n :
>
fauna-uitstapplaatsen achter de d a m w a n d ;
>
fauna-uitstapplaatsen v o o r de d a m w a n d .
Afbeelding 21
a
bovenaanzicht
b
bovenaanzicht
c
bovenaanzicht
d
dwarsprofiel b - b-|
Fauna-uitstapplaatsen.
43
Bij fauna-uitstapplaatsen achter de d a m w a n d w o r d t de d a m w a n d over een lengte van minimaal 1 meter verlaagd tot
minimaal 0,5 meter onder het g e m i d d e l d e laagwaterpeil. Het talud w o r d t in dit deel afgevlakt tot m a x i m a a l 1:2 en b e schermd tegen golfaanvallen. Afhankelijk van de beschikbare ruimte en te o v e r b r u g g e n hoogteverschillen kan g e k o z e n
w o r d e n voor een eenzijdig o p l o p e n d e fup of een tweezijdig o p l o p e n d e fup. In het eerste geval klimt het dier dwars op
de vaarrichting op het land, in het andere geval in de lengterichting (afbeelding 21).
Dit laatste type kan ook geconstrueerd w o r d e n d o o r v o o r de bestaande d a m w a n d een t w e e d e d a m w a n d te plaatsen.
Tussen de t w e e d a m w a n d e n dienen dan d a m w a n d e n onder de waterspiegel geslagen te w o r d e n w a a r n a het gevuld
w o r d met sediment en verdedigd tegen golfaanvallen. Het m i d d e n d e e l dient aan te sluiten op het achterliggende talud
(afbeelding 21b).
Fup's dienen aan beide zijden v a n een w a t e r l o o p te w o r d e n aangelegd en bij v o o r k e u r tegenover elkaar, o m d a t de
meeste dieren loodrecht op de oever oversteken. Bij het z o e k e n naar geschikte lokaties dient rekening g e h o u d e n te
w o r d e n met het o m l i g g e n d e landschap. A a n s l u i t i n g op lijnstructuren als h o u t w a l l e n v e r h o o g t de effectiviteit van de
fup. Daarnaast m a g de afstand tussen de fup's niet te groot zijn, dat wil z e g g e n maximaal 1 0 0 meter.
Beplanting r o n d o m de fup is gunstig v o o r de orientatie v a n z w e m m e n d e dieren en als beschutting en rustgelegenheid
voor dieren die de overzijde hebben bereikt.
Afbeelding 22
Fauna-uitstapplaats.
Bruggen
Bestaande bruggen kunnen ook een bijdrage leveren aan de verplaatsing van dieren over een w a t e r g a n g . De f u n c t i o n a liteit kan v e r h o o g d w o r d e n d o o r lijnvormige structuren als houtwallen en bosschages aan te laten sluiten op de b r u g ,
zodat de dieren een minimale afstand z o n d e r d e k k i n g h e b b e n .
O p de brug zelf kan een aparte strook v o o r de f a u n a gecreerd w o r d e n . G e d a c h t kan w o r d e n aan het a a n b r e n g e n van
een 0,5 meter dikke zand-klei laag w a a r o p kruidachtigen kunnen groeien e n / o f een strook waarin de dieren op een a n dere manier g e d u r e n d e de oversteek d e k k i n g krijgen.
44
4.4.3
BARRIERES
IN
HET
WATER
D a m m e n , sluizen, stuwen en g e m a l e n v o r m e n barrieres v o o r vissen. V o o r a l vissen die grote afstanden afleggen tussen
paaiplaatsen en overige leefgebieden o n d e r v i n d e n deze hinder, zoals de vissoorten die vanuit zee naar de z o e t w a t e r paaigronden trekken (tabel 4). D o o r sluizen, zoals de Haringvlietsluizen en de Stevinsluizen (Afsluitdijk), g e d u r e n d e de
trekperiode o p e n te zetten kan de migratie v a n vissen sterk t o e n e m e n . Het o p e n z e t t e n v a n sluizen tijdens de trekperiode is v e r r e w e g de beste o p l o s s i n g , maar dit zal in de praktijk niet altijd haalbaar zijn.
Tabel 4
Intrekperiode
van verschillende trekvissen (Raat, 1994).
Legenda: ° = zeer matige trek; °«= matige trek; • = veel trek; •• = zeer veel trek.
Vissoort
Periode
jan.
feb.
mrt
apr.
mei
juni
juli
aug.
sept
okt.
nov.
dec.
••
o
••
°
zalm
OO
zeeforel
driedoornige stekelbaars
rivierprik
oo
zeeprik
oo
glasaal
oo
..
••
••
00
••
••
OO
oo
oo
oo
bot
••
spiering
steur
-
fint
oo
•
•
O o k soorten die kleinere afstanden afleggen o n d e r v i n d e n hinder van sluizen, s t u w e n e.d. H o e w e l deze soorten vaak
minder barrieres h o e v e n te passeren is hun z w e m v e r m o g e n vaak veel kleiner, z o d a t een barriere al een absolute barriere
kan zijn (tabel 5).
Bij sluizen die niet g e d u r e n d e de trekperiode o p e n g e z e t k u n n e n w o r d e n , kan g e d a c h t w o r d e n aan een vispassage langs
de sluis. Praktijkvoorbeelden zijn te vinden in de M a a s bij Linne en in de Overijsselse V e c h t .
Vispassages
Er zijn globaal twee typen vispassages: vispassages w a a r de vis zelfstandig de barriere overbrugt en vispassages w a a r
een mechaniek verantwoordelijk is v o o r het transport v a n de vis over de barriere. Bij het eerste type m o e t rekening g e h o u d e n w o r d e n met de fysieke mogelijkheden van de vis, met n a m e de tijdsduur w a a r o v e r een vissoort met maximale
snelheid kan z w e m m e n . In tabel 5 staan maximale snelheden v a n vissoorten over afstanden kleiner en groter dan 10
meter.
De stroomsnelheid v a n het water kan gereduceerd w o r d e n d o o r het plaatsen v a n schotten in het s t r o o m b e d en d o o r het
gebruik van stortsteen o p de b o d e m . Het plaatsen van grote stenen (meer dan 6 0 kg) kan tevens extra beschutting o p leveren v o o r vissen.
Vissen z w e m m e n tijdens de trekperiode in de lengterichting van de w a t e r s t r o o m . Bij een barriere vindt d a a r d o o r een
grote concentratie van vissen plaats. W i l een vispassage functioneel zijn, dan m o e t e n de vissen v o o r de barriere naar de
passage gelokt w o r d e n . H i e r v o o r w o r d t een lokstroom gebruikt. Dit is een krachtige w a t e r s t r o o m die vanaf de passage
45
zover mogelijk in de gebarricadeerde w a t e r g a n g voelbaar is. Vissen zullen deze stroming registreren met hun zijlijnsyst e e m . Dit is een onderhuids 'kanalenstelsel' dat drukveranderingen meet. Vissen z w e m m e n bij registratie van drukveranderingen tegen de stroom in. O p deze wijze vinden ze de passagemogelijkheid en kan de trek w o r d e n v e r v o l g d .
Tabel 5
Indicatie van zwemsnelheden van goede en slechte zwemmers onder vissen (Raat, 1994).
Type z w e m m e r
M a x i m a l e zwemsn elheid (m/sec)
traject > 10 m
traject < 10 m
slechte zwemmers als zeelt, ruisvoorn, stekelbaars
0,5-1,0
1,0-1,5
goede zwemmers als tint, zeeprik, snoek
1,0-1,5
2,0-2,5
uitstekende zwemmers als zalm en zeeforel
1,5-5,0
3,0-9,0
Palinggoot
V o o r palingen kan n o g een aparte constructie g e m a a k t w o r d e n ; de z o g e n a a m d e palinggoot (afbeelding 23). Deze g o o t
kan over dijken geplaatst w o r d e n en bestaat uit een overdekte gootconstructie met daarin ruw materiaal als o p e n k o kosmatten of w i l g e n t e n e n . B o v e n o p de dijk w o r d t water op de g o o t g e g o t e n , z o d a t het aan beide zijde van de dijk naar
3
beneden vloeit. Een afvoer van 5 m / u u r over de buitendijkse zijde van een 0,5 meter brede goot levert een v o l d o e n d e
grote lokstroom op als de palinggoot dichtbij een gemaal met een g r o o t debiet geplaatst is. Z o ' n palinggoot dient in de
periode februari-juni 24 uur per d a g te functioneren.
kleirug
goot
\
\
Y/^
r
I
vacuumpomp
folie
mat
/
dijklichaam
- uitstroombak
_ N A P +7m
aalgoot
J ^ A P ^ - S
^
zeedijk
zeeC^^^
^ ^ - a a n v o e r + afvoer
^^^water^^^loop
waterpomp
Afbeelding23
Palinggoot.
Afbeelding 24
Hevelvispassage.
Hevelpassages
Passages waarbij de vissen passief de barriere o v e r b r u g g e n , zijn gebaseerd op h e v e l w e r k i n g . De vissen w o r d e n met een
lokstroom naar een verzamelbak gelokt, w a a r n a deze bak afgesloten w o r d t en een v a c u u m p o m p de bak leegzuigt. De
vissen w o r d e n zo naar de andere zijde van de barriere overgeheveld (afbeelding 24).
Hevelvispassages zijn met name v o o r de intrek v a n uit zee afkomstige driedoornige stekelbaars en glasaal een goed alternatief. Z o k u n n e n via de hevelpassage van Eijerland (Texel) in g o e d e jaren rond de 2 5 0 . 0 0 0 stekelbaarzen verplaatst
w o r d e n (SBB, 1997).
46
4.5
LEIDRAAD
VOOR
INRICHTING
VAN
DE
OEVER
ALS
CORRIDOR
De functie van een oevercorridor is het met elkaar verbinden van versnipperde g e b i e d e n , z o d a t uitwisseling tussen p o pulaties weer mogelijk is of (her)kolonisatie kan plaatsvinden. Bij de inrichting van corridors kan uitgegaan w o r d e n van
een specifieke diersoort w a a r v o o r een corridor g e w e n s t is, of van een g r o e p soorten die ' v e r b i n d i n g s b e h o e f t i g ' zijn.
V o o r de selectie van soorten w o r d t v e r w e z e n naar hoofdstuk 5. De selectie van diersoorten die als gidssoort op k u n n e n
treden is van groot b e l a n g , o m d a t iedere soort andere eisen stelt aan d i m e n s i o n e r i n g en inrichting van de oevercorridors.
V o o r de effectiviteit van de verbindingszone is het van b e l a n g o m na te gaan of de aan te leggen corridor inderdaad
populaties met elkaar verbindt of nieuwe gebieden bereikbaar maakt. Als het niet waarschijnlijk is dat een soort nu v o o r k o m t of in de t o e k o m s t v o o r zal k o m e n , is het beter de inrichting op andere soorten af te s t e m m e n . Vaak w o r d t g e d a c h t
dat veel soorten w e l met de (in ons land uitgestorven) otter als gidssoort mee zullen liften, maar als de gehele inrichting
alleen op de otter w o r d t a f g e s t e m d , w o r d t o n v o l d o e n d e r e k e n i n g g e h o u d e n met de eisen van veel kleine diersoorten.
W a n n e e r bekend is v o o r w e l k e soorten de oever als corridor moet gaan f u n c t i o n e r e n , k u n n e n de v o l g e n d e stappen
w o r d e n gemaakt.
Afbeelding 25
Snoek.
Dimensionering en inrichting
O m een oevercorridor in te richten v o o r een bepaalde diersoort is soortspecifieke informatie n o d i g , w a a r o n d e r :
>
habitateisen (bijvoorbeeld vegetatiestructuur, in relatie tot a a n w e z i g h e i d van v o l d o e n d e d e k k i n g en voedsel), o m dat deze globaal o v e r e e n k o m e n met die van een corridor; m o e t er een aaneengesloten z o n e w o r d e n ingericht of
k u n n e n stapstenen v o l d o e n ;
>
informatie over de vereiste breedte (zone), o p p e r v l a k t e en onderlinge afstand van de stapstenen, hun structuur en
maximale lengte.
A a n de hand van deze informatie kan een globaal inrichtingsplan w o r d e n o p g e s t e l d . Daarnaast dient het vereiste beheer in de jaren na de inrichting w o r d e n a a n g e g e v e n . Een probleem is dat er niet van alle soorten v o l d o e n d e kennis a a n w e z i g is omtrent de b e n o d i g d e corridorafmetingen.
47
O p l o s s i n g knelpunten
O m de verbindingszone effectief te laten zijn, moeten a a n w e z i g e barrieres zoveel mogelijk w o r d e n opgelost. Daarnaast
moet v o o r inpassing in de o m g e v i n g w o r d e n g e z o r g d , waarbij al of niet rekening w o r d t g e h o u d e n met andere functies.
W a n n e e r andere functies r a n d v o o r w a a r d e n stellen aan de inrichting van de corridor, m o e t e n deze in het definitieve i n richtingsplan w o r d e n o p g e n o m e n .
V o o r deze stap dient dus een analyse plaats te v i n d e n v a n :
>
de a a n w e z i g e barrieres in de corridor (langs de oever en in het water) en mogelijke oplossingen hiervoor;
>
de invloed van het a a n g r e n z e n d e gebied (landbouw, a a n w e z i g e infrastructuur) op de corridor (verstoring, bemesting);
>
mogelijkheden voor medegebruik van de corridor (bijvoorbeeld recreatie).
O p grond van deze analyse kan een voorspelling w o r d e n gedaan van de effectiviteit van een verbindingszone. Per gidssoort kan bijvoorbeeld de geschiktheid van de corridor w o r d e n a a n g e g e v e n , het aantal wel en niet oplosbare k n e l p u n ten w o r d e n geturfd en de invloed van het a a n g r e n z e n d e gebied w o r d e n ingeschat. Uiteindelijk kan dan een (relatieve)
uitspraak w o r d e n g e d a a n over de kans dat een soort met succes van de verbindingszones gebruik maakt. De resultaten
k u n n e n aanleiding zijn v o o r aanpassing v a n het inrichtingsplan of voor het eventueel niet aanleggen van de corridor,
o m d a t deze geen effect sorteert. In veel gevallen zal het n o d i g zijn met andere partijen (grondgebruikers) te overleggen
o m gezamenlijk knelpunten op te lossen.
Afbeelding 26
Monitoring
van de ringslang.
Monitoring
Het a a n t o n e n van dispersie is geen e e n v o u d i g e zaak. V o o r een aantal diersoorten k u n n e n t o e v a l s w a a r n e m i n g e n een i n d i c a t e geven dat de ingerichte corridor als z o d a n i g w o r d t gebruikt, bijvoorbeeld gericht verplaatsende dagvlinders of
sprinkhanen. O o k bij passages van b r u g g e n is het mogelijk vast te stellen of dieren er gebruik van m a k e n of niet.
De monitoringstechnieken die beschreven zijn in hoofdstuk 7 geven w e i n i g of geen inzicht in de mate waarin een c o r ridor w o r d t gebruikt, wel in de samenstelling van de f a u n a van een bepaald gebied en de o n t w i k k e l i n g e n daarin. Dit
48
heeft consequenties v o o r de evaluatie en m o n i t o r i n g v a n een oever die ingericht is als corridor. O m het effect v a n een
corridor wel aan te k u n n e n t o n e n , dienen de g e b i e d e n die d o o r de corridor w o r d e n v e r b o n d e n v o o r en na de aanleg te
w o r d e n g e m o n i t o r d , z o d a t vastgesteld kan w o r d e n of (gids-)soorten na verloop v a n tijd het andere gebied bereikt h e b ben.
4.6
V O O R B E E L D P R O J E C T N A T U U R O N T W I K K E LI N G
WATERSCHAP
GROOT-CEESTMERAMBACHT
In 1 9 9 7 heeft het w a t e r s c h a p G r o o t - G e e s t m e r a m b a c h t in de polder V a l k k o o g , ten zuidoosten van S c h a g e n , een ' w a t e r beheersingsplan' uitgevoerd. In het kader v a n dit plan zijn verschillende w a t e r h u i s h o u d k u n d i g e maatregelen getroffen,
zoals het vervangen v a n duikers en het graven van w a t e r l o p e n . Tevens is een nieuw poldergemaal g e b o u w d . Naast d e ze maatregelen is langs de randen v a n de polder n a t u u r o n t w i k k e l i n g uitgevoerd. In totaal heeft het w a t e r s c h a p 4 kilometer ecologische v e r b i n d i n g s z o n e a a n g e l e g d . Deze z o n e zal deel gaan uitmaken v a n de v e r b i n d i n g s r o u t e tussen de
natuurgebieden B o o m e r w a a l (ten n o o r d e n van H e e r h u g o w a a r d ) en het Z w a n e n w a t e r nabij C a l l a n t s o o g .
Afbeelding 27
Het natuurontwikkelingsgebied
in de polder
Afbeelding 28
Valkkoog, een jaar na uitvoering.
Voorbeeld van een aangelegde
'verdieping'
die kan dienen als overwinteringsplaats
•
voor
vissen.
Gidssoorten
V o o r de inrichting en het beheer v a n de a a n g e l e g d e v e r b i n d i n g s z o n e is gebruik g e m a a k t van diverse gidssoorten. In
eerste instantie is g e k e k e n naar de aandachtssoorten uit het N a t u u r b e l e i d s p l a n . Tevens is een aantal Rode Lijst-soorten
geselecteerd die in de g e n o e m d e natuurgebieden v o o r k o m e n . A a n de hand hiervan is beoordeeld w e l k e soorten v o o r
dit gebied k e n m e r k e n d e n / o f haalbaar zijn. Uiteindelijk zijn z o w e l gidssoorten v o o r een basiskwaliteit als v o o r een redelijk ambitieniveau geselecteerd. Naast inrichting en beheer zullen deze soorten ook v o o r de evaluatie van het project
(monitoring) van b e l a n g zijn. De v o l g e n d e soorten zijn geselecteerd:
>
libellen - begroeide oevers;
>
dagvlinders - bloemrijke graslanden;
>
snoek - ondiepe zones & overwinteringsplaatsen;
>
amfibieen-gei'soleerde poelen;
>
lepelaar-onderwaterbanketten;
>
rietgors - overjarig riet;
>
waterspitsmuis - overjarige oevervegetaties.
Tevens is in een vroegtijdig stadium (voor de aanleg) overleg g e v o e r d met de Muskusrattenbestrijdingsdienst.
49
Afbeelding 29
Locatie van de amfibieenpoel
voor de aanleg.
Aanleg en beheer
Bij z o w e l de inrichting als het o n d e r h o u d van de ecologische verbindingszone spelen de gidssoorten een sleutelrol. Het
hanteren van deze soorten heeft ertoe geleid dat een grote diversiteit in e c o t y p e n is ontstaan. Het beheer van deze zone
is hierop afgestemd. De v o l g e n d e onderdelen kunnen w o r d e n onderscheiden: sloot, plasberm, poelen en grasland. Per
onderdeel zal een beschrijving w o r d e n g e g e v e n van de inrichtings- en beheermaatregelen.
Sloot
Langs n a g e n o e g het gehele traject is een sloot a a n w e z i g . Deze sloot v o r m t de scheiding tussen het n a t u u r o n t w i k k e lingsgebied en het a a n g r e n z e n d e l a n d b o u w g e b i e d . O p een aantal plekken zijn in de sloot verdiepingen aangebracht
(circa 1,5 meter diep) ten behoeve van overwinteringsmogelijkheden v o o r vis. De sloot w o r d t een keer per jaar g e s c h o o n d (voorheen twee keer) in de m a a n d oktober.
Plasbermen
Ten behoeve van de lepelaar zijn op diverse plekken plasbermen a a n g e l e g d . Deze bermen hebben een waterdiepte van
ten hoogste 0,3 meter. In 1998 zijn lepelaars al veelvuldig op deze o n d e r w a t e r b a n k e t t e n gesignaleerd. Deze lepelaars
broeden in het natuurgebied het Z w a n e n w a t e r en foerageren in de o m l i g g e n d e polders. De ondiepe plassen k u n n e n
tevens dienen als paaiplaats v o o r vissen (snoek). O n g e v e e r eens in de 2 jaar w o r d e n deze plasbermen in de m a a n d e n
s e p t e m b e r / o k t o b e r g e s c h o o n d . V o o r libellen zijn water- en oeverplanten in o n d i e p water eveneens van essentiele betekenis. De eieren w o r d e n er op afgezet en de larven kunnen er tussen schuilen en zich tegelijkertijd v o e d e n met kleine
waterdieren, zoals w a t e r v l o o i e n . V o o r w a t betreft de libellen zijn de grote roodoogjuffer en de variabele waterjuffer
geselecteerd als gidssoort.
Een deel van de plasbermen m a g begroeien met riet en andere h o o g o p g a a n d e moerasplanten. Deze plekken zullen
eens in de drie jaar in de w i n t e r m a a n d e n w o r d e n g e m a a i d , w a a r n a het maaisel w o r d t a f g e v o e r d . O p deze manier o n t staan broedmogelijkheden voor diverse moerasvogels (rietgors). O o k v o o r de waterspitsmuis w o r d t hierdoor een geschikt biotoop gecreeerd.
50
Poelen
O p een aantal plekken zijn poelen g e g r a v e n . Deze poelen zijn d o o r middel v a n een g r o n d d a m gescheiden v a n het p o l derwater. D o o r deze isolatie v o r m e n de poelen geschikte v o o r t p l a n t i n g s p l e k k e n v o o r a m f i b i e e n . G e w o n e pad en g r o e ne kikker zijn a a n g e w e z e n als gidssoorten. De poelen bezitten een oppervlakte van minimaal 100 vierkante meter en
w o r d e n eens in de 2 tot 3 jaar gefaseerd met een maai-korf g e s c h o o n d .
Grasland
Langs het gehele traject zijn (bermen met) graslandvegetaties a a n w e z i g . V o o r dit habitattype zijn de v o l g e n d e d a g v l i n ders a a n g e w e z e n als gidssoort: bruin z a n d o o g j e , hooibeestje, icarusblauwtje en zwartsprietdikkopje. V a n deze soorten
is vooral het hooibeestje een belangrijke indicatorsoort. Bij de inrichting van de v e r b i n d i n g s z o n e zijn geen extra maatregelen getroffen. Het beheer van de graslanden is echter wel aangepast. V o o r h e e n w e r d e n de b e r m e n geklepeld en bleef
het maaisel liggen. Thans w o r d e n de graslanden gefaseerd g e m a a i d en w o r d t het maaisel a f g e v o e r d . Bij iedere m a a i beurt blijft een gedeelte v a n de vegetatie staan.
Monitoring
D o o r middel van m o n i t o r i n g w o r d t onderzoek g e d a a n naar het effect van de g e n o e m d e maatregelen. Niet alleen w o r d e n de broedvogels gei'nventariseerd, ook andere v o g e l s o o r t e n die gebruik m a k e n v a n de natuurvriendelijk ingerichte
z o n e w o r d e n g e n o t e e r d , zoals bijvoorbeeld de lepelaar. Landschapsbeheer N o o r d - H o l l a n d heeft in s a m e n w e r k i n g met
de N o o r d h o l l a n d s e Z o o g d i e r Studiegroep ( N O Z O S ) in 1 9 9 6 o n d e r z o e k g e d a a n naar kleine z o o g d i e r e n (nulmeting). Dit
o n d e r z o e k zal over een aantal jaren w o r d e n herhaald. W a a r g e n o m e n insecten en amfibieen w o r d e n d o o r het waterschap G r o o t - G e e s t m e r a m b a c h t o p g e s c h r e v e n . Tenslotte w o r d e n d o o r het h o o g h e e m r a a d s c h a p v a n U i t w a t e r e n d e Sluizen in Hollands N o o r d e r k w a r t i e r e e n v o u d i g e v e g e t a t i e o p n a m e n g e m a a k t .
Waterberging
V o o r het waterschap heeft het n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d n o g een ander belangrijk v o o r d e e l , namelijk w a t e r b e r g i n g .
Net als bij de uiterwaarden langs de grote rivieren zorgen de natuurvriendelijke oevers v o o r o p v a n g van grote piekafv o e r e n bij overdadige neerslag. In het natte jaar 1 9 9 8 h e b b e n deze oevers reeds hun dienst als w a t e r b e r g i n g b e w e z e n !
Het waterschap wil in de t o e k o m s t d o o r middel van n a t u u r o n t w i k k e l i n g ook in andere polders meer w a t e r b e r g i n g creeren. In twee andere polders, de W o u d m e e r en Speketer, zal in 1 9 9 9 een a a n v a n g w o r d e n g e m a a k t met het aanleggen
van buffergebieden v o o r a f v o e r p i e k e n . In totaal zal in deze polders 12 hectare w a t e r b e r g i n g w o r d e n gerealiseerd. Deze
g e b i e d e n zullen deel uit gaan m a k e n van de v e r b i n d i n g s z o n e waar het project in de polder V a l k k o o g op gericht is.
Afbeelding 30
De amfibieenpoel
en sloot direct na aanleg (links), rechts de amfibieenpoel
51
en sloot een jaar na aanleg.
Hoofdstuk 5:
5.1
Beheer- en inrichtingsmaatregelen
INLEIDING
In volledig natuurlijke watersystemen is inrichting en beheer van de a a n w e z i g e natuur niet n o d i g . De functies s c h e e p vaart, d r i n k w a t e r v o o r z i e n i n g , veiligheid, l a n d b o u w en recreatie stellen echter beperkende r a n d v o o r w a a r d e n aan mate
waarin watersystemen op natuurlijke wijze kunnen f u n c t i o n e r e n . Hierdoor zijn ingrepen in de natuur noodzakelijk g e worden.
Dit hoofdstuk behandelt de inrichting en het beheer van oevers van niet-natuurlijke watersystemen ten gunste van de
fauna. In principe geldt dat naarmate het watersysteem meer m a g lijken op een natuurlijk watersysteem, er minder a a n dacht besteed hoeft te w o r d e n aan de inrichting en het beheer van een gebied voor de f a u n a .
Allereerst w o r d t de relatie tussen vegetatie en f a u n a beschreven, w a t ook van belang is v o o r het beheer. Vervolgens
passeren diverse inrichtings- en beheermaatregelen de revue, waarbij de effecten op verschillende f a u n a g r o e p e n w o r den besproken. Tot slot k o m e n per soortgroep gerichte aanbevelingen v o o r inrichting en beheer aan de orde.
5.2
FAUNA
EN
5.2.1
BETEKENIS
VEGETATIE
VAN
DE V E G E T A T I E
VOOR
DE
FAUNA
Het v o o r k o m e n van diersoorten w o r d t bepaald d o o r de biotische en abiotische factoren in een gebied. De abiotische
factoren betreffen de o n d e r g r o n d (bodem), w a t e r h u i s h o u d i n g en klimaat, terwijl de biotische factoren de aanwezige
vegetaties, planten- en overige diersoorten betreffen. Natuurlijk speelt ook de mens een grote (in Nederland vaak b e p a lende) rol.
Vegetatie geeft beschutting tegen weer, w i n d en predatoren en is v o o r veel dieren een belangrijke v o e d s e l b r o n , direct
(planteneters) of indirect (vleeseters). V o o r s o m m i g e dieren zijn specifieke plantensoorten van levensbelang. Vlinders
zijn vaak afhankelijk van een of enkele w a a r d - en nectarplanten. Daarnaast zijn bepaalde groepen dieren g e b o n d e n aan
landschapstypen (open of besloten, bos, moeras of grasland) en soms zelfs aan vegetatietypen. M e t name de v e g e t a t i e structuur is v o o r veel (gewervelde) diersoorten b e p a l e n d , meer n o g dan de soortensamenstelling.
D o o r vegetatiebeheer, waarbij ingegrepen w o r d t in natuurlijke processen als verlanding en vegetatiesuccessie, kan i n vloed w o r d e n uitgeoefend op de samenstelling van de f a u n a . Het beheer kan op veel manieren w o r d e n uitgevoerd. Zo
kan men de vegetatie maaien, b r a n d e n , plaggen of laten begrazen (paragraaf 5.3). A n d e r s o m kan gericht beheer van
de vegetatie, waarbij geen rekening w o r d t g e h o u d e n met a a n w e z i g e diersoorten, grote gevolgen v o o r de f a u n a s a m e n stelling h e b b e n . M a a t r e g e l e n die de natuurlijke o n t w i k k e l i n g van een gebied terugzetten zorgen er v o o r dat v o e d s e l b r o n n e n , schuilmogelijkheden en reproductiegebieden (tijdelijk) verdwijnen. De kans is g r o o t dat dieren tijdens of na
uitvoering van de maatregelen d o o d g a a n of w e g t r e k k e n .
Een algemeen principe is dat hoe rigoreuzer een maatregel w o r d t uitgevoerd in oppervlak e n / o f intensiteit, hoe groter
de invloed op de f a u n a is. Kleinschalige beheeringrepen h e b b e n , vanuit de f a u n a gezien, dan ook de v o o r k e u r b o v e n
grootschalige ingrepen, tenzij juist een verandering in de faunasamenstelling wenselijk is.
Het uitvoeren van gefaseerd beheer, waarbij delen van de vegetatie niet of op een later stadium beheerd w o r d e n , is
v o o r veel diersoorten gunstig. V o o r slootkanten kan dit bijvoorbeeld betekenen dat eerst een slootkant gemaaid w o r d t
en enkele w e k e n later de andere zijde. V o o r rietvelden w a a r vaak eenmaal per jaar g e m a a i d w o r d t , w o r d t vaak g e k o z e n
o m eenderde over te laten staan. Het deel dat niet gemaaid w o r d t wisselt dan per jaar (afbeelding 31).
Naast de schaal w a a r o p het beheer w o r d t toegepast is ook het tijdstip w a a r o p het beheer w o r d t uitgevoerd van groot
52
b e l a n g v o o r flora en f a u n a . In een aantal gevallen zijn de effecten tegengesteld. Z o kan verschralingsbeheer v o o r de v e getatie a l l e e n ' s z o m e r s w o r d e n uitgevoerd. O p dat m o m e n t zijn namelijk de grootste h o e v e e l h e d e n voedingsstoffen in
de b o v e n g r o n d s e vegetatie te v i n d e n . In de winterperiode zijn de v o e d i n g s s t o f f e n in ondergrondse delen o p g e s l a g e n ,
w a a r d o o r maaien op dat tijdstip w e i n i g v o e d i n g s s t o f f e n verwijdert en d a a r d o o r w e i n i g effectief is. V o o r veel dieren is
die periode juist het meest g u n s t i g , o m d a t in voorjaar en z o m e r de reproductie plaatsvindt.
Afbeelding 31
Voorbeeld van gefaseerd
vak 1
vak 2
jaarlijks
2x per vier
1x per vier
gemaaid
jaar g e m a a i d
jaar g e m a a i d
vak 3
(maai-)beheer.
In de nieuwe Flora- en f a u n a w e t (zie ook paragraaf 2.2) is een z o r g p l i c h t b e p a l i n g o p g e n o m e n . Deze b e p a l i n g verplicht
eenieder o m v o l d o e n d e z o r g in acht te n e m e n v o o r de in het wild levende dieren en planten, alsmede v o o r hun directe
l e e f o m g e v i n g . Dit betekent bijvoorbeeld het a c h t e r w e g e laten van handelingen w a a r v a n men w e e t of redelijkerwijs kan
v e r m o e d e n , dat ze nadelig zijn v o o r flora en f a u n a . V o o r de beheerder betekent dit dat hij z o u m o e t e n kiezen v o o r de
minst schadelijke v o r m van vegetatiebeheer v o o r de f a u n a . A a n de z o r g p l i c h t b e p a l i n g is echter geen strafbaarstelling bij
o v e r t r e d i n g g e k o p p e l d . Er w o r d t derhalve een beroep g e d a a n op het normbesef v a n de beheerder, die binnen de periode w a a r i n het vegetatiebeheer uitgevoerd w o r d t dient te z o e k e n naar een optimalisatie v o o r de f a u n a . In paragraaf 5.3
is per diergroep a a n g e g e v e n op w e l k e m o m e n t e n beheersmaatregelen uitgevoerd k u n n e n w o r d e n .
5.2.2
RELATIE
MET
V E G ET AT I E T Y P E N
Zoals naar voren k w a m in paragraaf 5 . 2 . 1 , bestaat er een relatie tussen het v o o r k o m e n v a n de f a u n a en het vegetatietype. V o o r natuurlijke oevers is een o p e e n v o l g i n g v a n vegetatietypen te g e v e n . In bijlage 2 is in kruistabellen het v o o r k o m e n v a n de in hoofdstuk 8 beschreven soorten in verschillende vegetatietypen te v i n d e n . Indien daarbij meerdere
vegetaties zijn a a n g e g e v e n betekent dit:
>
dat de soort of al deze typen ook daadwerkelijk n o d i g heeft o m v o o r te k u n n e n k o m e n , of;
>
dat de soort z o ' n brede range aan vegetaties b e w o o n t dat al deze vegetaties geschikt zijn.
De tekst van de afzonderlijke soorten geeft meer inzicht in de mate waarin de soort g e b o n d e n is aan de betreffende
type. D e tabellen k u n n e n een hulpmiddel zijn bij de selectie van gidssoorten v o o r inrichting van de oever als leefgebied
of corridor.
De indeling in vegetatietypen is gebaseerd op de indeling in 'Soortenrijke oevers: sturen tussen riet en ruigte' (Lenssen
etal.,
1997), de indeling in ' W a t e r p l a n t e n in natte stroken: pioniers of blijvertjes' (De la H a y e , 1997) en indelingen in d i -
verse ecotopenstelsels van het RIZA, o . a . het M e r e n - E c o t o p e n - S t e l s e l (Van der M e u l e n , 1997) en het R i v i e r e n - E c o t o pen-Stelsel (Rademakers & W o l f e r t , 1994).
53
De basisindeling w o r d t g e v o r m d d o o r 5 zones:
>
diep water
d i e p e r d a n 2 m;
>
ondiep water
- 0,3 tot - 2,0 m;
>
z o n e met flucturerend waterpeil (de daadwerkelijke oeverzone)
- 0,3 tot + 0,3 m;
>
drassige-vochtige terrestrische z o n e
+ 0,3 tot + 0,8 m;
>
vochtige droge terrestrische z o n e
+ 0,8 tot + 1,2 m;
>
droge terrestrische z o n e
>+1,2m.
Per z o n e zijn belangrijke vegetaties onderscheiden zoals rietzone, drassig grasland en b o m e n . Daarnaast is in iedere z o ne een o n b e g r o e i d e tot schaars begroeide b o d e m o p g e n o m e n . Hieronder volgt een beschrijving van de vegetatie per
zone.
Diep water
>
o n b e g r o e i d e w a t e r b o d e m : alle w a t e r b o d e m s dieper gelegen dan 2 meter bestaande uit z a n d , slib, kiezel of ander
materiaal.
O n d i e p water
>
o n b e g r o e i d e w a t e r b o d e m : alle delen van de w a t e r b o d e m tussen - 2 , 0 meter en 0,3 meter z o n d e r begroeiing. Naast
kale b o d e m bestaande uit slib, z a n d , kiezel k u n n e n dit ook stenen constructies, palenrijen of d a m w a n d e n zijn.
>
waterplantenegetaties g e d o m i n e e r d d o o r doorgroeid fonteinkruid: waterplantenvegetaties die in een pionierstadium v o o r k o m e n . D o o r g r o e i d fonteinkruid en kranswieren zijn hier belangrijke soorten.
>
waterplantenvegetaties g e d o m i n e e r d d o o r schede- e n / o f gekroesd f o n t e i n k u i d : waterplantenvegetaties van een l a tere o n t w i k k e l i n g . Veelal in stromend water.
>
drijvende of z w e v e n d e waterplanten: h o o r n b l a d en waterpest. In de vegetatiesuccessie van de waterplanten k o m t
dit type v o o r in voedselrijke situaties. De stroomsnelheid is meestal beperkt.
>
drijvende of z w e v e n d e planten: kroos en waterlelie. W a t e r e n waarin deze soorten veel licht o p v a n g e n , w a a r d o o r
andere waterplanten w e i n i g kans krijgen. Waterlelie k o m t vaak v o o r in zuurdere vensituaties, terwijl kroos in kleine
voedselrijke wateren (sloten) v o o r k o m t .
Zone met fluctuerend waterpeil
>
schaars begroeide oever: regelmatig droogvallend deel van de oever, die niet tot schaars begroeid is. Deze oever kan
in z o w e l z o u t e , brakke als zoete watersystemen v o o r k o m e n . Het sediment kan bestaan uit kiezel (beken) en slik (getijdegebied).
>
dominantie van riet: de vegetatie bestaat voornamelijk uit riet. D e meeste rietkragen vallen onder deze noemer.
>
rietkraag met diverse oeverplanten. Naast riet k o m e n ook biezen, lisdoddes, w a t e r z u r i n g en andere oeverplanten
voor.
Drassige-vochtige terrestrische zone
>
soortenrijke oevervegetatie met o . a . kattestaart, valeriaan, m o e r a s a n d o o r n en moersspirea. Structuurrijke en matig
voedselrijke vegetatie.
>
soortenarme oevervegetatie met enkele soorten als liesgras en rietgras: structuurrijke, voedselrijke vegetatie met
w e i n i g b l o e m e n . Biedt d o o r zijn hoogte redelijke d e k k i n g voor de f a u n a .
>
soortenrijke vegetatie met o.a. dotterbloem en echte k o e k o e k s b l o e m . Kruidenrijke, voedselarme, w e i n i g h o o g o p gaande vegetatie met veel b l o e m e n .
54
>
>
drassig grasland: kortgrazige vegetatie g e d o m i n e e r d d o o r enkele grassoorten.
b o m e n : vegetatie varierend van een enkele b o o m tot z a c h t h o u t - o o i b o s s e n . H i e r o n d e r vallen ook houtwallen en h a gen.
Vochtige droge terrestrische zone
>
kale b o d e m : kale tot schaars begroeide b o d e m . O p deze h o o g t e l i g g i n g onnatuurlijk; vaak gecultiveerde terreinen.
G u n s t i g v o o r pioniers. O n d e r deze catergorie vallen ook akkers. .
>
dominatie van riet op droge oever: rietvegetaties op hoger gelegen g r o n d e n . Dit landriet is vaak ieler van stuctuur
en kent d a a r d o o r een heterogener karakter dan waterriet.
>
drogere rietruigte (riet, harig wilgenroosje en h a a g w i n d e ) : landrietvegetaties met daarin verstoring
(omwoelen
grond) en vergaande verruiging.
>
ruigtevegetatie g e d o m i n e e r d d o o r een of enkele soorten (harig wilgeroosje, akkerdistel, grote brandnetel). H o o g
o p g a a n d e vegetatie in voedselrijke o m s t a n d i g h e d e n . W e i n i g of slechts tijdelijk bloemrijk.
>
ruigtevegetatie met o.a. fluitekruid en bereklauw: voedselarmere o m s t a n d i g h e d e n dan de vorige). H o o g o p g a a n d e
gevarieerde vegetatie die erg bloemrijk is.
>
>
v o c h t i g grasland: kortgrazige vegetatie.
b o m e n : vegetatie varierend van een enkele b o o m tot z a c h t h o u t - o o i b o s s e n . H i e r o n d e r vallen ook houtwallen en h a gen.
Droge terrestrische zone
>
kale b o d e m : kale tot schaars begroeide b o d e m . O p deze h o o g t e l i g g i n g onnatuurlijk; gecultiveerde terreinen. G u n stig voor pioniers. O n d e r deze catergorie vallen ook akkers.
>
o p e n soortenrijk grasland met laaggroeiende kruiden: voedselarme vegetatie die vrij bloemrijk is.
>
verruigd grasland, veel h o o g o p g a a n d e soorten (o.a. s c h e r m b l o e m i g e n en distels). S o o r t e n a r m : intensief beheerd en
voedselrijke grazige vegetatie.
>
b o m e n : vegetatie varierend van een enkele b o o m tot h a r d h o u t - o o i b o s s e n . Hieronder vallen ook houtwallen en h a gen.
5.3
TYPEN
INRICHTINGS-
EN
BEHEERMAATREGELEN
Nietsdoen
' N i e t s d o e n ' is een b e h e e r m e t h o d e waarbij de vegetatiesuccessie zich o n g e s t o o r d kan voltrekken. In natuurlijke watersystemen zal dit de wijze van beheer zijn. D o o r v o l d o e n d e d y n a m i e k zullen verschillende stadia zich afwisselen, zodat
mogelijkheden v o o r flora en f a u n a verspreid in ruimte en tijd a a n w e z i g blijven.
W a n n e e r de oever van een niet-natuurlijk watersysteem aan z'n lot w o r d t overgelaten, groeit deze l a n g z a a m maar z e ker dicht en ontstaat bos. Afhankelijk van het type water is verlanding mogelijk. V o o r de samenstelling van de f a u n a
heeft dit verstrekkende g e v o l g e n ; uiteindelijk zullen alleen bossoorten in de oever overblijven.
Begrazing
Begrazing is ongetwijfeld de meest natuurlijke v o r m van terreinbeheer. Veel p l a n t e n - en diersoorten zijn aan b e g r a z i n g
aangepast. In Nederland k o m e n in het wild wel veel kleine herbivoren voor, zoals o n g e w e r v e l d e n (sprinkhanen, aaltjes,
vlinders), vogels ( g a n z e n , eenden) en kleine z o o g d i e r e n (muizen, konijnen), maar slechts enkele grote (ree en edelhert).
55
A a n g e z i e n de begrazingsdruk hierdoor te gering is, w o r d e n gedomesticeerde runderen, paarden of schapen ingezet (ter
v e r v a n g i n g van uitgestorven grote grazers). Deze grote herbivoren hebben een grote invloed op de vegetatiestructuur.
Dit is een g e v o l g van hun permanente a a n w e z i g h e i d , het tamelijk vaste g r a a s p a t r o o n , een relatief grote voedselbehoefte en hun fysieke kracht. V a n nature dragen zij bij aan het ontstaan van structuurvariatie en vegetatiepatronen in een
gebied. Dit zijn bepalende factoren v o o r het v o o r k o m e n van andere diersoorten.
Bij intensieve begrazing van met name graslanden (beweiding; veedichtheid 1 -2 g r o o t v e e - e e n h e d e n per hectare) w o r d t
de plantaardige produktie jaarlijks n a g e n o e g geheel g e c o n s u m e e r d en treedt er geen verruiging of b o o m o p s l a g o p .
M e e s t a l is er sprake van seizoensbegrazing. Intensieve begrazing is met name v o o r o n g e w e r v e l d e dieren minder g e schikt, aangezien zo noodzakelijke vegetatiestructuren en microhabitats systematisch w o r d e n verstoord. O o k een soort
als de noordse woelmuis verdraagt geen intensieve begrazing. Het enige 'noordse w o e l m u i z e n - r e s e r v a a t ' ( A n n a - F r i s o p o l d e r o p N o o r d - B e v e l a n d ) , is hierom verloren g e g a a n .
Bij extensieve begrazing w o r d e n s o m m i g e gebiedsdelen wel en andere, grote delen niet begraasd. Er kan een gevarieerd
o p e n landschap ontstaan met een mozai'ekstructuur van v e g e t a t i e - e l e m e n t e n , met veel microvariatie. Dit leidt tot een
gevarieerde soortensamenstelling, met name van o n g e w e r v e l d e n . Een vuistregel v o o r extensieve begrazing is 1 grootv e e - e e n h e i d per 3 ha v o o r voedselrijke gebieden en 1 g r o o t v e e - e e n h e i d per 10 ha voor voedselarme g e b i e d e n . A a n g e zien runderen en paarden vooral grassen eten en ree en edelhert ook meer houtige g e w a s s e n , ontstaat bij het inzetten
van verschillende soorten een zo groot mogelijke structuurvariatie.
Afbeelding 32
Extensieve begrazing.
Bij jaarrondbegrazing, een meer evenwichtige v o r m dan seizoensbegrazing v a n w e g e spreiding van activiteit over een
langere periode, w o r d t de dichtheid meer afgestemd op de draagkracht van een g e b i e d . Bovendien v o r m e n kadavers en
mest een belangrijk microhabitat v o o r o n g e w e r v e l d e n .
Effecten van de invoering van extensieve begrazing zijn moeilijk voorspelbaar. Er dient wel rekening te w o r d e n g e h o u den met een verschuiving in de soortensamenstelling, met name in terreinen w a a r v o o r h e e n geen begrazing a a n w e z i g
was. M e t kwetsbare, begrazingsgevoelige populaties kan rekening w o r d e n g e h o u d e n d o o r een begrazingsregime zeer
geleidelijk in te voeren en eventueel (tijdelijk) delen van het gebied buiten de begrazing te h o u d e n .
56
Branden
Branden heeft een vernietigende w e r k i n g op de f a u n a van b o d e m , strooisel en vegetatie. Het d o o d t eieren, larven en
volwassen dieren en vernietigt de a a n w e z i g e vegetatiestructuren en microhabitats als d o d e Stengels, strooisel en d o o d
hout. Branden op grote schaal is d a a r o m als beheermaatregel o n g e w e n s t . A l l e e n als n o o d m a a t r e g e l is branden a a n vaardbaar in bijvoorbeeld jarenlang niet gemaaide terreinen w a a r zich organisch materiaal heeft o p g e h o o p t .
Maal en
M a a i e n is een geschikte b e h e e r v o r m v o o r botanisch w a a r d e v o l l e graslanden. D o o r het verschralingseffect van het traditionele maaien en afvoeren w o r d e n voedselarme, bloemrijke graslanden in stand g e h o u d e n en w o r d t verruiging v o o r k o m e n . A a n het maaibeheer kleven echter v o o r o n g e w e r v e l d e dieren de nodige nadelen. Z o leidt maaien van grote o p pervlakten tot uniformiteit in de vegetatie, terwijl veel diersoorten juist veel structuurvariatie vereisen. Daarnaast leidt
deze maatregel tot het d o d e n en afvoeren van eieren, c o c o n s , jonge en volwassen dieren. V o o r vogels en zoogdieren
zijn er d o o r nestmarkeringen en wildredders maatregelen te treffen, echter niet v o o r o n g e w e r v e l d e dieren. Bovendien
leidt het gebruik van z w a r e machines tot verdichting van de b o d e m , w a t de beschikbaarheid van microhabitats negatief
beTnvloedt.
Extensivering en fasering van het maaibeheer kan een oplossing zijn. H i e r d o o r k u n n e n kleinschaligheid en structuurvariatie g e h a n d h a a f d blijven, bijvoorbeeld d o o r jaarlijks grote gedeelten van het gebied buiten het maairegime te laten en
een of meer jaren over te slaan (cyclisch of gefaseerd maaibeheer). V o o r w e i d e v o g e l s is het van belang z o laat mogelijk
in het seizoen m a a i w e r k z a a m h e d e n te verrichten. V o o r een aantal f a u n a g r o e p e n staan de meest geschikte maaitijden in
tabel 6. M a a i m e t h o d e n als klepelen en stofzuigermaaien hebben zeer waarschijnlijk negatieve effecten op de f a u n a .
Behalve voor graslanden w o r d t maaien als beheermaatregel ook toegepast in rietlanden. Hierbij dient er rekening te
w o r d e n g e h o u d e n met de a a n w e z i g e broedvogels. In de periode april-augustus is rietmaaien af te raden. V o o r bepaalde
soorten is de a a n w e z i g h e i d van overjarig riet van g r o o t belang v o o r de vestiging (grote karekiet). O o k bij rietmaaien
dient d a a r o m gefaseerd of cyclisch beheer plaats te v i n d e n .
Afbeelding 33
Maaiboot.
57
Tabel 6
Meest geschikte maaiperiode voor een aantal
faunagroepen.
Soortgroep
Frequentie
Meest geschikte periode
ongewervelden
jaarlijks of tweejaarlijks
najaar (vanaf September)
libellen
jaarlijks of tweejaarlijks
n o v e m b e r - april
dagvlinders
soortafhankelijk
najaar
amfibieen
-
september-oktober
weidevogels
jaarlijks
kievit, grutto, tureluur; na half mei (half juni)
k e m p h a a n : na half juni
k w a r t e l k o n i n g : na 1 augustus
moerasvogels
jaarlijks of tweejaarlijks
winter
muizen
soortafhankelijk
-
Bagger- en graafwerkzaamheden
Bagger- en g r a a f w e r k z a a m h e d e n hebben een grote invloed op flora en f a u n a . Het zet de vegetatiesuccessie terug tot
het beginstadium: het pionierstadium. V o o r de vegetatie is het tijdstip w a a r o p het beheer uitgevoerd w o r d t w e i n i g van
belang. V o o r b o d e m f a u n a en andere kleine organismen daarentegen is het tijdstip w e l van belang, o m d a t zij vaak g e d u rende een deel van het jaar in de b o d e m a a n w e z i g zijn. Bij de bepaling van het m o m e n t van uitvoering dient d a a r o m z o veel mogelijk rekening te w o r d e n g e h o u d e n met de a a n w e z i g e ( b o d e m - ) f a u n a . H o e w e l verschillende diersoorten op
verschillende m o m e n t e n onder de g r o n d of in de b o d e m a a n w e z i g zijn, kan gesteld w o r d e n dat graaf- en b a g g e r w e r k z a a m h e d e n niet in de winter plaats moeten v i n d e n . De b o d e m is namelijk een belangrijke overwintersplaats v o o r insecten, vissen, amfibieen en reptielen. Verstoring in deze periode zal leiden tot grote sterfte onder deze diergroepen.
O o k in het voorjaar zijn grootschalige ingrepen niet wenselijk. Veel diersoorten k o m e n dan met w e i n i g (vet)reserves uit
de winterrust en bereiden de voortplanting voor. Verstoring d o o r b a g g e r w e r k z a a m h e d e n heeft dan grote invloed op het
reproductiesucces. De beste periode voor grootschalige ingrepen is daarom de periode juli-september.
V o o r de uitvoering van bagger- en g r a a f w e r k z a a m h e d e n is het zinvol te o n d e r z o e k e n welke gebiedsdelen de hoogste
n a t u u r / f a u n a w a a r d e bezitten. Deze delen k u n n e n in eerste instantie (deels) gespaard w o r d e n en na uitvoering van de
w e r k z a a m h e d e n als bron dienen v o o r kolonisatie van de delen waar de w e r k z a a m h e d e n zijn uitgevoerd.
Het is gunstig de bagger- en vegetatieresten enige tijd op de oever te laten liggen. In dit materiaal a a n w e z i g e dieren
k u n n e n dan eventueel weer in de w a t e r l o o p terugkeren. V o o r bijvoorbeeld krabbescheer is het positief een deel van de
gemaaide vegetatie weer in het water terug te g o o i e n .
Kappen
Los van het feit dat kappen indirect de successie en daarmee de vegetatiestructuur bei'nvloedt, is het van directe invloed
op beschikbaarheid van nestgelegenheid van b o o m b e w o n e n d e vogels en z o o g d i e r e n . G e d u r e n d e de broedtijd van
b o o m b r o e d e r s (april-augustus) en de kraamperiode van vleermuizen (mei-juli) is kappen d a a r o m af te raden. D o o r o n derzoek v o o r de w e r k z a a m h e d e n kan bepaald w o r d e n in hoeverre een perceel of boom(groep) actueel gebruikt w o r d t
d o o r g e n o e m d e soorten. Bij de w e r k z a a m h e d e n k u n n e n de belangrijkste b o m e n dan gespaard w o r d e n .
Beplanten
Bij de herinrichting van een waterloop w o r d e n de oevers vaak ingeplant, o m een meer ' a a n g e k l e d e ' indruk te g e v e n .
Bedacht moet w o r d e n dat de meeste aquatische organismen b e s c h a d u w i n g van grotere lijnvormige elementen vermij-
58
d e n . De weidebeekjuffer bijvoorbeeld is vooral te vinden langs o n b e s c h a d u w d e oevers. Variatie in de o e v e r b e g r o e i i n g is
echter wel positief.
V o o r insecten is daarnaast hoge beplanting aan weerszijden van een brug o n g e w e n s t , zeker w a n n e e r de i n g a n g van de
brug daarmee b e s c h a d u w d raakt. Juist de hoekjes met rustig water en ruigere oevervegetatie zijn bijvoorbeeld v o o r libellen en amfibieen van b e l a n g .
Er dient zoveel mogelijk gebruik g e m a a k t te w o r d e n van inheems plant- en genenmateriaal. Daarbij moet a f s t e m m i n g
plaats vinden met in de o m g e v i n g v o o r k o m e n d e soorten (eventueel v o o r zover bekend uit het verleden).
5.4
5.4.1
MAATREGELEN
PER
SOORTGROEP
MACROFAUNA
In het water k o m e n rond de 5 . 0 0 0 meercellige, o n g e w e r v e l d e diersoorten v o o r varierend van miniscule kreeftjes ('watervlooien') tot de 8,5 centimeter grote larve van de grote spinnende waterkever. De o n g e w e r v e l d e n k u n n e n w o r d e n
onderverdeeld in t w e e g r o e p e n : de dieren die niet met het blote o o g te zien zijn en de dieren die dat wel zijn. Deze laatste groep w o r d t m a c r o f a u n a g e n o e m d . M a c r o f a u n a s o o r t e n zijn met een schepnet met een maaswijdte van 0,5 m m te
v a n g e n . Tot de m a c r o f a u n a behoren o.a. waterslakken, libellenlarven, haften, m u g g e n l a r v e n , kreeftachtigen, waterw a n t s e n en waterkevers. De m a c r o f a u n a is, v a n w e g e de grote aantallen waarin de soorten v o o r k o m e n , van groot belang in watersystemen. Ze vervult een belangrijke rol bij het o m z e t t e n van grof organisch materiaal (dood blad, d o d e
dieren e.d.) in kleinere porties en is tevens een belangrijke v o e d s e l b r o n v o o r veel andere dieren (o.a. steltlopers, waterspitsmuis, watersalamanders).
Specifieke maatregelen v o o r de niet zichtbare evertebraten zijn in de oever nauwelijks te n e m e n , o m d a t ze voornamelijk
afhankelijk zijn van de waterkwaliteit en veel minder van inrichting en beheer. V a n d a a r dat in deze paragraaf alleen de
m a c r o f a u n a aan bod komt.
Waterhuishouding
M a c r o f a u n a s o o r t e n zijn vaak g e b o n d e n aan specifieke habitats. Dergelijke habitats k u n n e n permanent of periodiek
a a n w e z i g zijn. Z o zijn er soorten die alleen leven in beken die het hele jaar water v o e r e n , terwijl andere soorten juist a l leen i n ' s zomers d r o o g v a l l e n d e sloten v o o r k o m e n . V o o r het voortbestaan van de meeste soorten is het van belang dat
de w a t e r h u i s h o u d i n g een natuurlijk verloop heeft en g e d u r e n d e vele jaren min of meer voorspelbaar is.
Oeverinrichting
In elke nieuw ingerichte oever zullen zich uiteindelijk m a c r o f a u n a s o o r t e n vestigen. O f het soorten betreft die karakteristiek zijn v o o r het betreffende watersysteem hangt grotendeels af van het feit of de v o o r dat watersysteem karakteristieke oever nagebootst of g e m a a k t kan w o r d e n ( w a a r d o o r geschikte habitats k u n n e n ontstaan) en of de w a t e r (bodem)kwaliteit voldoet. In s t r o m e n d e wateren betekent dit dat er ruimte moet zijn v o o r vrij b e w e g e n d e oevers (met
oeverafslag en -aangroei) die zorgen voor een grote variatie aan habitats met verschillende s t r o o m s n e l h e d e n , s e d i m e n ten en vegetaties.
Bij het vastleggen van oevers w o r d t veel gebruik g e m a a k t van d a m w a n d e n , beschoeiingen en stortstenen. Deze materialen k o m e n van nature niet v o o r en bieden d a a r d o o r vestigingsmogelijkheden v o o r dieren die eigenlijk niet (of slechts
in lage dichtheden) thuishoren in o n z e w a t e r s y s t e m e n , zoals de driehoeksmossel en de Kaspische slijkgarnaal. Beide
soorten k u n n e n in hoge d i c h t h e d e n v o o r k o m e n o p stenen oevers, maar niet op zandige oevers. M e t name de Kaspische
59
slijkgarnaal kan zorgen v o o r het verdwijnen van inheemse soorten d o o r concurrentie.
M o c h t het vanuit andere gebruiksfuncties (scheepvaart, recreatie en l a n d b o u w ) n o d i g zijn o m de oevers vast te leggen,
dan dienen materialen en constructies gebruikt te w o r d e n die een zo natuurlijk mogelijke oever nabootsen. Z o heeft het
gebruik van riet en (inlands, ongei'mpregneerd) hout de v o o r k e u r b o v e n stortsteen en het construeren van kribben in de
rivier de v o o r k e u r boven een gesloten v o o r o e v e r v e r d e d i g i n g . Altijd heeft de toepassing van gebiedseigen materialen de
voorkeur.
Beheermaatregelen
Stagnante wateren die niet onder invloed staan van rivieren en beken zijn meestal aangelegd d o o r de mens. Z o n d e r b e heer zullen deze wateren d o o r verlanding en vegetatiesuccessie uiteindelijk v e r d w i j n e n . V o o r het b e h o u d van dergelijke
wateren en de a a n w e z i g e m a c r o f a u n a zijn beheermaatregelen als baggeren en maaien van belang. A a n g e z i e n deze
maatregelen g e v o l g e n hebben v o o r de ter plaatse a a n w e z i g e m a c r o f a u n a (die verwijderd w o r d t of sterft d o o r gewijzigde o m s t a n d i g h e d e n ) is het van belang ze ruimtelijk gefaseerd uit te v o e r e n .
5.4.2
LIBELLEN
Alle z e v e n t i g in Nederland v o o r k o m e n d e libellensoorten leven als larve een of meerdere jaren onder het wateroppervlak. Hier leven zij tussen de waterplanten dan wel op of in de b o d e m . De larven w o r d e n tot de m a c r o f a u n a g e r e k e n d .
Afhankelijk van de soort sluipen de larven in de periode april-september uit tot volwassen libellen.
De oevervegetatie w o r d t d o o r de adulte mannetjes gebruikt als uitvalsbasis v o o r het vinden van een v r o u w t j e . Een a a n tal libellensoorten is territoriaal. De mannetjes van de waterjuffers (kleine libellen) zitten vaak op de vegetatie in de
o e v e r z o n e . De glazenmakers (grote libellen) vliegen meestal langs de oever over het water. De eieren w o r d e n in en op
waterplanten, los in het water of op takken nabij het water afgezet.
Afbeelding 34
Het uitsluipen van een libel.
O e v e r z o n e s die gemaaid w o r d e n tijdens de reproductieperiode bieden geen uitkijkpunten en zijn d a a r d o o r in het bijzonder v o o r waterjuffers ongeschikt o m in te reproduceren. M a a i e n van oevers in combinatie met libellenbeheer vraagt
60
dus inzicht in de g e w e n s t e libellensoorten. M a a i e n dient bij v o o r k e u r na de reproductieperiode v a n deze soorten te g e schieden of gefaseerd. D e reproductieperiode is afhankelijk van de vliegtijden van de s o o r t e n . In tabel 7 staan de v l i e g tijden van 2 0 libellensoorten. Zoals blijkt uit de tabel is het niet mogelijk o m in de z o m e r p e r i o d e met alle soorten rekening te h o u d e n . Juni is v o o r libellen in elk geval een hele slechte m a a n d o m te m a a i e n . Gefaseerd beheer is bezien vanuit
de libellen wenselijk.
O o k ingrepen in het water h e b b e n invloed op de libellensamenstelling. G e f a s e e r d beheer is ook hier wenselijk. Tevens
dienen de beheermaatregelen niet in de reproductieperiode v a n de gewenste soorten plaats te v i n d e n .
Tabel 7
Belangrijkste vliegperioden
ding in vliegtijden.
Soort
van enkele libellensoorten
april
juni
mei
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
aug.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
kleine roodoogjuffer*
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
steenrode heidelibel
• •
variabele waterjuffer*
glassnijder*
beekrombout*
weidebeekjuffer*
bosbeekjuffer
plasrombout*
azuurwaterjuffer
bruine korenbout
grote roodoogjuffer
breedscheenjuffer*
metaalglanslibel
grote keizerlibel
tangpantserjuffer
rivierrombout*
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
kanaaljuffer
groene glazenmaker
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
sept.
okt.
•
•
•
•
•
•
•
• •
•
paardenbijter
5.4.3
juli
•
•
•
vuurjuffer
(naar Bos & Wasscher, 1997) ter illustratie van de sprei-
Soorten met een * staan beschreven in hoofdstuk 8.
•
LOOPKEVERS
N e d e r l a n d telt z o ' n 3 5 0 regelmatig v o o r k o m e n d e l o o p k e v e r s o o r t e n . Een aanzienlijk deel daarvan kan in de oever w o r den aangetroffen en veel soorten zijn zelfs g e b o n d e n aan oevers. Z o zijn er gespecialiseerde b e w o n e r s v a n kwelders, rivieroevers, z a n d - klei- of grindoevers, of soorten die alleen te v i n d e n zijn aan snelstromend of stilstaand water. M a a r er
is ook een groep v a n w e i n i g kieskeurige soorten die bijna overal g e v o n d e n k u n n e n w o r d e n in de nabijheid van water.
De meeste soorten leven, evenals hun larven, in of o p d e b o d e m en jagen daarbij op andere o n g e w e r v e l d e dieren (insect e n , eieren en larven, springstaarten, slakken etc.). V e r r e w e g de meeste oeversoorten paren en leggen eieren in het
voorjaar, de larven o n t w i k k e l e n zich g e d u r e n d e de zomer. V e r p o p p i n g vindt plaats in de n a z o m e r en in de herfst k u n n e n
61
w e 'verse' volwassen dieren aantreffen, die net uit de pop zijn g e k o m e n . Afhankelijk v a n de soort, kunnen deze dieren
n o g enige tijd actief zijn v o o r d a t ze o v e r w i n t e r e n , niet zelden o p enige afstand van de oever, bijvoorbeeld in bosranden
of h e g g e n .
Beheervormen, zoals maaien, begrazen of a f p l a g g e n , k u n n e n grote g e v o l g e n hebben v o o r de samenstelling v a n de
l o o p k e v e r f a u n a . H e t microklimaat, met name de mate van b e s c h a d u w i n g , de temperatuur- en v o c h t h u i s h o u d i n g , kan
d o o r het w e g h a l e n van de vegetatie drastisch veranderen. D a a r m e e w o r d e n de overlevingskansen van een soort doorgaans rechtstreeks bei'nvloed. Vanuit v e g e t a t i e k u n d i g o o g p u n t b e k e k e n , z o u m e n vaak willen maaien in de periode m e i juli. Dit is precies de tijd dat veel loopkeversoorten in een belangrijk stadium v a n hun ontwikkelingscyclus zitten (reproductie, larvenstadium of de zomerrust (diapauze) van adulten e n / o f larven) en behoefte hebben aan rust en beschutting. Gefaseerd maaien of p l a g g e n , waarbij stroken in de vegetatie o n b e h a n d e l d blijven, lijkt hier de meest acceptabele
variant. O o k andere beheervormen dienen bij v o o r k e u r over kleine oppervlakten plaats te v i n d e n , waar mogelijk g e f a seerd in de tijd en de ruimte.
5.4.4
SPRINKHANEN
In Nederland zijn 4 5 soorten sprinkhanen en krekels b e k e n d . De groep v e r t o o n t een grote variatie in v o r m , g e d r a g en
biologie. O n g e v e e r eenderde v a n de Nederlandse soorten k o m t regelmatig in oevers v o o r en veel soorten k u n n e n er
hun hele cyclus v o l t o o i e n . Sprinkhanen zijn graseters of niet-gespecialiseerde predatoren en het voedsel is d a n ook
meestal niet beperkend v o o r het v o o r k o m e n . De vegetatiestructuur is des te belangrijker. De meeste soorten o v e r w i n t e ren als ei in de b o d e m . Binnen de vochtgradienten in o e v e r b o d e m s k u n n e n veel soorten geschikte o m s t a n d i g h e d e n
voor de e i o n t w i k k e l i n g v i n d e n . O p e n , zandige plekken en overstaande vegetatie zijn van belang v o o r de eiafzet en
eiontwikkeling en dichtere vegetatie zorgt v o o r beschutting van de n y m f e n en de volwassen dieren. A a n g e z i e n sprinkhanen w a r m t e m i n n e n d e dieren zijn, hebben sterk z o n b e s c h e n e n delen van de oever de grootste potentiele waarde. B e s c h a d u w i n g d o o r grotere oppervlakten bosschages is o n g u n s t i g , maar een enkele struik of b o o m in o p e n vegetatie v e r h o o g t juist de diversiteit. A a n g e z i e n de verschillende stadia verschillende eisen aan hun habitat stellen is een a f w i s s e l e n de vegetatiestructuur essentieel. Dit kan bijvoorbeeld bereikt w o r d e n d o o r extensieve begrazing of gefaseerd m a a i e n .
Afbeelding 35
Grote groene
sabelsprinkhaan.
62
5.4.5
DAGVLINDERS
Alle 7 0 Nederlandse dagvlindersoorten hebben e e n of meerdere generaties per jaar. Eieren w o r d e n meestal o p w a a r d planten afgezet w a a r n a de rupsen van deze planten eten. D e larven v e r p o p p e n h a n g e n d aan de planten of o p of onder
de g r o n d . N a enige tijd verschijnt er uit de p o p e e n vlinder. Deze vlinders hebben de b l o e m e n v a n nectarplanten n o d i g
als v o e d s e l b r o n . V o o r d a t de reproductie begint w o r d t er geen territorium a f g e b a k e n d . Pas als de vlinder geslachtsrijp is
w o r d t er een territorium a f g e b a k e n d . De vegetatiestructuur is d a n van belang en het territorium w o r d t d a n zittend v a n af de vegetatie b e w a a k t . D e periode dat reproductie plaatsvindt verschilt per soort. In de periode april-september k u n nen reproducerende vlinders w a a r g e n o m e n w o r d e n (tabel 8).
Tabel 8
Belangrijkste vliegtijden en aantal generaties van enkele vlindersoorten
spreading van vliegtijden.
Tevens is de overwinteringsplek
(naar Tax, 1989) ter illustrate
van de
aangegeven. Soorten met een * staan beschreven in
hoofdstuk 8.
Soort
apr.
mei
juni
juli
aug.
sept. okt.
aantallen
overwinteringsplaats
generaties
citroenvlinder
1
oranjetipje
1
ruige terreindelen
kleine v u u r v l i n d e r
2-3
waardplant
beschutte plaatsen
in b o s s e n
(schapezuring)
veldparelmoervlinder*
1(2)
waardplant
(smalbladige weegbree)
• • • •
bont dikkopje*
1
kleine vos
grasvegetatie
1
veenhooibeestje
• •
• • • • • • • •
kleine ijsvogelvlinder
2-3
gebouwen, bomen
1(2)
s a m e n g e s p o n n e n blad
aan takken
grote weerschijnvlinder*
grote vuurvlinder*
1
bast v a n t a k k e n
1(2)
s t r o o i s e l l a a g (blad w a t e r zuring), evt. o n d e r water
• • • •
• • • •
pimpernelblauwtje*
donker pimpernelblauwtje*
1
mierennest
1
mierennest
Vlinders zijn dus sterk afhankelijk van de a a n w e z i g e vegetatie v o o r de ei-afzetting, v o e d s e l b r o n v o o r de larven, h a n g plaats voor de p o p p e n en als v o e d s e l b r o n v o o r de vlinders. Vegetatiebeheer heeft d a n o o k altijd grote g e v o l g e n v o o r
vlinders. M a a i e n dient d a a r o m bij v o o r k e u r gefaseerd te gebeuren en d a n het liefst n a het vliegseizoen van de laatste
generatie. Begrazing dient extensief plaats te v i n d e n z o d a t verschillende vegetatiestructuren en w a a r d - en nectarplanten b e h o u d e n blijven.
63
Afbeelding 36
5.4.6
Bruin zandoogje op marjolein.
VISSEN
In de Nederlandse b i n n e n w a t e r e n k o m e n ongeveer 5 0 vissoorten voor. De waterkwaliteit speelt een belangrijke rol v o o r
vissen. Een belangrijk deel van deze vissen heeft een grote verscheidenheid aan deelgebiedjes n o d i g o m te overleven.
G e d a c h t kan w o r d e n aan o v e r h a n g e n d e t a k k e n , w a t e r p l a n t v e l d e n , g r i n d b a n k e n e.d. D o o r kanalisatie zijn veel van deze
deelgebiedjes v e r d w e n e n . Bij beheer en inrichting kan goed rekening w o r d e n g e h o u d e n met het terug krijgen van deze
deelgebiedjes.
Verbetering waterkwaliteit
Naast habitatverlies en barrieres w o r d t de vissamenstelling bei'nvloed d o o r de lozing van stoffen. Hierbij moet niet alleen
gedacht w o r d e n aan voedingsstoffen (nitraten en fosfaten) en giftige stoffen (PAK's, PCB's en zware metalen) maar o o k
aan lozingen van koelwater. Dit w a r m e water heeft veel invloed o p de zuurstofbeschikbaarheid in het water en daarmee
op de reproductie- en overlevingsmogelijkheden van veel vissen. Het beheer dient er o p gericht te zijn o m deze inlaat
van stoffen te minimaliseren.
Paaiplaatsen
Vissen paaien in ondiep water van 0,1 tot 0,5 meter diep. Een aantal in Nederland bedreigde soorten is voor de paai afhankelijk van stenen, kiezel- en g r i n d b a n k e n . Veel andere soorten gebruiken hiervoor waterplanten. De waterplanten
w o r d e n gebruikt o m de eieren op af te zetten, of o m er nesten van te m a k e n . In ondiep water w a r m e n de eieren g e m a k kelijk o p , w a a r d o o r ze zich goed k u n n e n o n t w i k k e l e n . Smalle, ondiepe slootjes in poldergebieden kunnen z o d o e n d e een
belangrijke functie als paaiplaats en opgroeigebied voor jonge vis h e b b e n . Tabel 9 geeft de paaiperioden van diverse vissoorten.
De v o l g e n d e typen paaiplaatsen k u n n e n w o r d e n a a n g e l e g d :
>
plasbermen; ondiepe begroeide zones (0,1 tot 0,5 meter) langs w a t e r g a n g e n . De breedte kan varieren v a n 3 tot 1 0
meter. Plasbermen kunnen w o r d e n aangelegd met een f l a u w o p l o p e n d talud (1:10 tot 1:15) en in verschillende v o r men.
64
>
ondiepe waterpartijen; o n d i e p e delen in de v o r m v a n o n d e r w a t e r b a n k e t t e n , o n d e r w a t e r e i l a n d e n en h a f v o r m i g e o e vers k u n n e n in bredere weteringen en vaarten belangrijke paaiplaatsen v o r m e n . Ze k u n n e n w o r d e n aangelegd d o o r
maaiveldverlaging of d o o r het opspuiten van z a n d . Variatie in diepte (0,1 tot 0,5 meter) is van b e l a n g , o m verschillende soorten water- en oeverplanten tot o n t w i k k e l i n g te laten k o m e n .
>
overstromingszones; in het verleden d e d e n o n d e r waterstaande b o e z e m l a n d e n vaak dienst als paaiplaats. In het
vroege voorjaar trok de vis via de sloten naar gei'nundeerde graslanden o m kuit te schieten in de w a t lagere delen
met grazige begroeiing. Dergelijke inundatiezones zijn op veel plaatsen v e r d w e n e n . Ze k u n n e n o p n i e u w w o r d e n
2
aangelegd langs brede w a t e r g a n g e n of op het kruispunt van sloten. De oppervlakte bedraagt minimaal 5 0 0 m . Het
peilbeheer dient wel z o d a n i g te w o r d e n g e v o e r d , dat de locaties tot april of Never n o g tot in mei o n d e r water staan
(plasdras). O o k dient een g r e p p e l - of g e u l e n p a t r o o n a a n w e z i g te zijn, waarlangs vissen zich bij lagere waterstanden
terug k u n n e n trekken. O v e r i g e n s bieden inundatiezones in een polder extra mogelijkheden v o o r w a t e r b e r g i n g , z o dat bij veel regenval minder g a u w p r o b l e m e n ontstaan met hoge w a t e r s t a n d e n .
Tabel 9
Paalperioden van verschillende
Vissoort
jan.
vissoorten.
febr.
apr.
mrt.
mei
juni
juli
aug.
sept. okt.
nov.
dec.
snoek
baars
snoekbaars
rivierdonderpad
blankvoorn
brasem
kolblei
riviergrondel
ruisvoorn
karper
zeelt
Overwinteringsplaatsen
In het winterhalfjaar trekken vissen, amfibieen en waterinsecten zich terug in dieper water o m te o v e r w i n t e r e n . D e dieren zijn dan niet of nauwelijks actief. Ze z o e k e n l u w e , diepe plaatsen o p , met v o l d o e n d e beschutting in de v o r m van sten e n , h o u t en (dode) w a t e r p l a n t e n , o m te v o o r k o m e n dat ze d o o d v r i e z e n . D o o r het o n t b r e k e n v a n dergelijke o v e r w i n t e ringsplaatsen, met name in p o l d e r g e b i e d e n , k u n n e n hele vispopulaties uitsterven.
A a n l e g van overwinteringsplaatsen is een betrekkelijk e e n v o u d i g e maatregel. Als maat kan w o r d e n a a n g e h o u d e n , dat
in h o o f d w a t e r g a n g e n o n g e v e e r 4 0 % v a n het w a t e r o p p e r v l a k d i e p e r d a n een meter dient te zijn. V o o r het gehele b e m a lingsgebied z o u een g e m i d d e l d e van 3 0 % a a n g e h o u d e n k u n n e n w o r d e n . Daarnaast k u n n e n verspreid diepere plaatsen
(2 meter of dieper) w o r d e n a a n g e l e g d , bij v o o r k e u r in de h o o f d w a t e r g a n g e n w a a r o p alle sloten in de polder aansluiting
h e b b e n . Behalve in het brede m i d d e n d e e l v a n o v e r g e d i m e n s i o n e e r d e sloten, zijn er ook op de kruispunten van sloten of
bij duikers vaak g o e d e m o g e l i j k h e d e n v o o r o v e r w i n t e r i n g s p l a a t s e n .
In strenge winters met ijs dient pas weer gestart te w o r d e n met b e m a l i n g als de sloten al enige tijd ijsvrij zijn. H i e r m e e
w o r d t v o o r k o m e n dat het zuurstofloze water uit o n d i e p e sloten in dieper water w o r d t g e t r o k k e n , w a a r d o o r a l s n o g m a s sale vissterfte w o r d t veroorzaakt. Een hoger winterpeil kan daarnaast bijdragen aan de overleving.
65
In poldergebieden met zoute kwel kan op kwelplaatsen een overwinteringsplaats w o r d e n ingericht, o m d a t deze plaatsen minder snel bevriezen.
5.4.7
AMFIBIEEN
Alle 16 Nederlandse amfibiesoorten zijn v o o r hun reproductie afhankelijk van ondiep water. Vaak w o r d e n de eieren op
of o m water- en oeverplanten afgezet, s o m m i g e soorten leggen ze echter op de kale w a t e r b o d e m . O o k v o o r de a m f i bielarven zijn waterplanten van groot belang. Zij bieden aan alle soorten beschutting en voor de salamanderlarven een
plaats o m vanuit t e j a g e n .
Het aanleggen van amfibiepoelen kan v o r m i n g van plaatselijke populaties van amfibieen stimuleren. A s p e c t e n die van
belang zijn bij de aanleg:
>
een o n d i e p e , glooiende noordoever, o m d a t deze zijde het meest d o o r de z o n w o r d t beschenen en d o o r de ondiepe
oever goed o p w a r m t ;
>
>
niet teveel b e s c h a d u w i n g , het water kan hierdoor in het voorjaar niet g o e d o p w a r m e n ;
er m o g e n geen vissen (ook geen stekelbaarzen) in de poel t e r e c h t k o m e n . Vissen bei'nvloeden de overlevingskansen
van de jonge amfibieen aanzienlijk. Naast het plaatsen van een informatiebord met het verzoek aan passanten o m
geen vis in de poel los te laten kan het periodiek (juli-augustus) d r o o g (laten) vallen van de poel een oplossing zijn;
>
>
2
grotere (> 2 5 0 m ) poelen kennen een grotere variatie en bieden mogelijkheden v o o r meer soorten;
de poel dient plaatselijk maximaal 1,5 meter diep te zijn (gedurende de perioden met de hoogste waterstanden)
v o o r overwinterende bruine kikkers en grote groene kikkers;
>
rond de poel moet zich vegetatie k u n n e n o n t w i k k e l e n . In w e i l a n d e n kan dit betekenen dat een deel van de poel afgerasterd moet w o r d e n tegen koeien, schapen of paarden;
>
poelen in o p e n landschap zijn v o o r veel soorten minder geschikt dan poelen in de directe o m g e v i n g van structuurrijke landschapselementen zoals bos, h o u t w a l l e n , ruigtes en h e g g e n .
N a de paring verdwijnen de meeste amfibiesoorten uit het water en de oever, en trekken het achterland in. Alleen de
groene kikker w o r d t daarna o v e r w e g e n d n o g in de oeverrand g e v o n d e n w o r d e n . Zij zijn dan vaak te vinden op kleine
o p e n plekken in oeverranden met een hoge oevervegetatie. In het najaar trekken enkele soorten w e e r naar het water
o m te overwinteren in de modder.
Beheermaatregelen in het water, als baggeren en m a a i e n , dienen bij v o o r k e u r in de periode september-oktober plaats te
v i n d e n , zodat de meeste larven uit het water v e r d w e n e n zijn. Dit geldt ook v o o r de overwinterende dieren, die dan n o g
niet diep in winterslaap zitten en na de verstoring alsnog een andere overwinteringsplaats k u n n e n v i n d e n . Het is ten alle
tijde wenselijk m a a i - en b a g g e r w e r k z a a m h e d e n gefaseerd uit te voeren.
Afbeelding 37
Larven van de gewone pad.
66
5.4.8
REPTIELEN
De ringslang is de enige van de z e v e n reptielsoorten die regelmatig langs oevers w a a r g e n o m e n wordt. De ringslang
heeft een zeer gevarieerd landschap n o d i g w a a r ruigten, bosschages en waterplantrijke wateren een belangrijke rol in
spelen. Deze wateren v o r m e n v o o r de ringslang het jachtgebied; ringslangen eten voornamelijk kikkers. Het is v o o r d e ze soort dan ook van b e l a n g dat het gebied een amfibievriendelijk beheer kent.
Daarnaast is de ringslang v o o r de v o o r t p l a n t i n g a a n g e w e z e n op b r o e i h o p e n . Dit zijn h o p e n organisch materiaal dat aan
het verteren is w a a r d o o r w a r m t e vrijkomt. De eieren w o r d e n in deze hopen afgezet en als het w a r e uitgebroed. In het
verleden waren mestvaalten bij boerderijen een geliefde plaats o m eieren af te zetten maar de meeste van deze mestvaalten zijn v e r d w e n e n . Het aanbieden van alternatieve broeihopen kan de ringslang helpen. De b r o e i h o p e n dienen m i nimaal 2,5 x 1,5 x 1 meter g r o o t te zijn (Zuiderwijk etal.,
1991). De grootte bei'nvloedt de temperatuur in de h o o p ; hoe
w a r m e r hoe groter het gebruik. Als materiaal kan mest en stro of c o m p o s t in de v o r m van bijvoorbeeld bladafval dienst
d o e n . Het materiaal moet een losse structuur h e b b e n z o d a t h o p e n van uitsluitend gras minder gunstig zijn. Deze losse
structuur is noodzakelijk v o o r de beluchting en de d a a r m e e s a m e n g a a n d e activiteiten van bacterieen. Daarnaast is de
structuur ook van belang v o o r het v r o u w t j e , dat m o e t k u n n e n graven o m de eieren af te zetten.
Broeihopen dienen te w o r d e n a a n g e l e g d op locaties w a a r ringslangen zijn gezien en dan bij v o o r k e u r bij de bosrand,
houtwallen of ruigten. Broeihopen in o p e n terrein k u n n e n namelijk niet onder d e k k i n g benaderd w o r d e n . Cedeeltelijke
b e s c h a d u w i n g is daarnaast gunstig o m d a t de kans dat de h o o p uitdroogt geringer is.
Als een broeihoop w o r d t a a n g e l e g d dient men er rekening mee te h o u d e n dat het enkele jaren kan duren alvorens ringslangen er gebruik van m a k e n . Uit o n d e r z o e k blijkt dat b r o e i h o p e n die langer dan 10 jaar op dezelfde plek liggen veel
beter gebruikt w o r d e n d a n jongere b r o e i h o p e n .
Broeihopen dienen elk jaar tot eens in de twee jaar v e r v a n g e n of o m g e z e t te w o r d e n . Dit dient in de periode a p r i l / m e i of
s e p t e m b e r / o k t o b e r plaats te v i n d e n . Het kan effectief zijn o m t w e e b r o e i h o p e n naast elkaar op te zetten, zodat een van
de t w e e benut kan w o r d e n d o o r ringslangen, terwijl de t w e e d e dient als verzamelplaats v o o r nieuw materiaal.
Stenen oevers k u n n e n dienen als overwinteringsplaats.
5.4.9
VOGELS
O n d e r de vogels gaat een grote verscheidenheid aan soorten schuil. A l g e m e e n g e l d e n d e a a n b e v e l i n g e n ten aanzien
van het beheer zijn dan ook niet te g e v e n . Dit is wel mogelijk v o o r specifieke s o o r t g r o e p e n zoals w e i d e v o g e l s , moerasvogels, bosvogels en soorten als o e v e r z w a l u w , lepelaar en zwarte stern.
5.4.9.1
WEIDEVOGELS
W e i d e v o g e l s broeden voornamelijk in kortgrazige vegetaties. Ze k o m e n met name v o o r in vochtige terreinen, o m d a t
h u n voedsel daar vlak o n d e r of op de graszode in hoge dichtheden v o o r k o m t . W e i d e v o g e l s zijn hierom erg g e v o e l i g
v o o r verlaging van g r o n d w a t e r s t a n d e n , o m d a t hun prooidieren hierdoor op een onbereikbare diepte k o m e n te zitten.
Kortgrazige, vochtige g e b i e d e n hebben bijna altijd een agrarisch gebruik. Het gras w o r d t gebruikt als kuilgras v o o r l a n d b o u w h u i s d i e r e n (maailand) of de l a n d b o u w h u i s d i e r e n grazen op het perceel (weiland). Slootoevers in een agrarisch g e bied zijn van groot b e l a n g als vlucht- en schuilplaats v o o r jonge vogels, bij verstoring d o o r en na b e h e e r w e r k z a a m h e d e n
in het land.
B e w e i d i n g door koeien, paarden of schapen heeft grote g e v o l g e n v o o r het uitkomstsucces van de eieren. D i c h t h e d e n
van 4 jongvee dieren per hectare zijn voor tureluur, grutto en k e m p h a a n al fataal ( 0 % overleving), terwijl het broedsel
van de scholekster, die deze dichtheden relatief g o e d a a n k a n , een overlevingskans heeft van 3 0 % (afbeelding 38)
(Beintema et al., 1995). Als de begrazingsdruk niet verlaagd kan w o r d e n k u n n e n nestbeschermers geplaatst w o r d e n .
Een nestbeschermer is een metalen constructie die over het nest geplaatst kan w o r d e n en moet v o o r k o m e n dat het vee
het nest vertrapt.
67
% uitkomstsucces (per paar)
kievit
12
grutto
4
6
10 1 2
4
6
8
10
veedichtheid dieren/ha
Afbeelding 38
Uitkomstsucces, rekening houdend met vervolglegsels, in relatie tot permanente beweiding. Veesoort: open
rondje = melkvee, dichtrondje
= jongvee, driehoekje = schapen. Uit: Beintema etal.
(1995).
V r o e g in het jaar maaien (voor half mei) leidt tot een h o o g percentage aan nestverlies. N a half mei zijn de meeste nesten
van bijvoorbeeld kievit, grutto en tureluur uitgekomen en k u n n e n de jongen lopen. Nesten van de k e m p h a a n w o r d e n
op dat m o m e n t echter n o g bezet.
De Dienst Landelijk G e b i e d biedt in relatienotagebieden boeren de mogelijkheid beheerovereenkomsten te sluiten, o . a .
met bepalingen over het maaitijdstip. Als agrariers later in het jaar m a a i e n , o n t v a n g e n zij een financiele compensatie
voor de verminderde o p b r e n g s t e n . De exacte d a t u m is sterk afhankelijk van de a a n w e z i g e soorten en het aantal te verliezen nesten dat men accepteert (afbeelding 39) (Beintema etal.,
1995). O v e r het algemeen vindt uitstel plaats tot 1 of
15 juni. V o o r de k w a r t e l k o n i n g is het gunstig de maaidatum uit te stellen tot na 1 augustus.
M a a i e n kan het beste w o r d e n uitgevoerd d o o r eerst de nesten te z o e k e n en d a a r n a o m de nesten heen te maaien. Daarnaast dient g e m a a i d te w o r d e n met een wildredder, een stang met daaraan kettingen die de ouders en j o n g e n van het
nest moet verjagen. H o e w e l het effect beperkt is, kan het toch enkele nesten redden. Het is tevens wenselijk niet het g e hele weiland te maaien, maar een brede strook langs de randen v a n het w e i l a n d te sparen. Dit biedt v o o r de l o o p v l u g g e
jongen v o l d o e n d e d e k k i n g .
Hulp bij het z o e k e n en plaatsen van merkstokken of nestbeschermers bij nesten kan vaak verkregen w o r d e n van groepen die zich bezig h o u d e n met vrijwillig weidevogelbeheer, zoals de proviciale landschapbeheerorganisaties en v o g e l w e r k g r o e p e n . M e r k s t o k k e n en nestbeschermers dienen zo snel mogelijk na het maaien of b e w e i d e n verwijderd te w o r d e n , o m d a t s o m m i g e kraaien deze stokken met eieren k u n n e n associeren. D e eieren overleven dan wel het beheer maar
n i e t d e kraai.
f
o uitkomstsucces (per paar)
100
90
80
70
60
kievit
jr"
grutto
/
* * !
tureluur
/
I
j
50
40
30
20
10
0
j
I
1
j
J1/5 1/6
|
/
1/7 1/8
1/5 1/6 1/7 1/8
J
1/5 1/6 1/7 1/8
ccrstc maaidatum
Afbeelding 39
Uitkomstsucces in relatie tot de eerste maaidatum, waarbij ervan uitgegaan is dat na maaien op hetzelfde perceel
geen succesvol nestelen meer mogelijk is, omdat de tweede snede te spoedig volgt. Uit: B e i n t e m a et al. (1995).
68
5.4.9.2
MOERASVOGELS
O n d e r de moerasvogels valt een breed scala aan reigerachtigen en rietzangvogels als r o e r d o m p , baardmannetje, rietgors en kleine karekiet. S o m m i g e van deze soorten h e b b e n uitgestrekte g e b i e d e n n o d i g , andere broeden zelfs in smalle
rietstroken van n o g geen meter breed. D e kleinere soorten m a k e n nesten in het riet; de grotere m a k e n meestal nesten
o p de b o d e m tussen het riet. O n d a n k s het feit dat de meeste soorten trekvogels zijn en dus zeer m o b i e l , vestigen de
meeste vogels zich zeer dicht bij het ouderlijk nest. D a a r o m hebben deze soorten o o k baat bij rietoevers als corridor
( F o p p e n , 1994).
O m de verlanding van riet t e g e n te gaan en o m het riet vitaal te h o u d e n w o r d t riet vaak elk jaar tot eenmaal per twee
jaar g e m a a i d . M a a i b e h e e r v i n d t in de winterperiode plaats als de w o r t e l s t o k k e n v o l reservevoedsel zitten. O o k v o o r de
trekvogels is de winter de meest geschikte periode. In de herfst zijn zij reeds v e r d w e n e n , zodat zij geen nadelige g e v o l g e n van het uitvoeren van het beheer o n d e r v i n d e n . V o o r z o w e l de trekkers als v o o r de blijvers is gefaseerd maaien e c h ter noodzakelijk. De blijvers hebben in de winterperiode n o g d e k k i n g en voedsel n o d i g en de trekkers broeden v o o r n a melijk in o u d (overjarig) riet. In het voorjaar is het n i e u w e riet n o g te j o n g o m nesten in te k u n n e n b o u w e n .
Afbeelding40
5.4.9.3
Tafeleend.
BOSVOGELS
Bosvogels bestaan uit een breed scala aan v o g e l s o o r t e n . Er zijn trekvogels en standvogels, holenbroeders, g r o n d b r o e ders en struikbroeders en soorten die een bepaald bostype preferen.
In een natuurlijk bossysteem k o m e n successiestadia van b e g i n n e n d bos tot o u d - a f t a k e l e n d bos naast elkaar voor. V o o r
een gevarieerde v o g e l g e m e e n s c h a p is het n o d i g deze heterogeniteit in bostypen z o g o e d mogelijk te e v e n a r e n . Dit b e tekent dat er nauwelijks beheer hoeft w o r d e n u i t g e v o e r d , z o d a t o u d e b o m e n k u n n e n aftakelen en o m v a l l e n en o p de
ontstane open plekken s p o n t a n e v e r j o n g i n g kan plaatsvinden.
O m dit proces enigszins te versnellen kan selectief k a p p e n , omlieren of het ringen v a n de bast uitkomst bieden. H e t
plaatsen v a n vogelnestkasten en vleermuiskasten m o e t gezien w o r d e n als een (kunstmatige) manier o m n e s t g e l e g e n heid in jonge bossen te creeren. In oudere bossen is bij een natuurlijk beheer v o l d o e n d e nestgelegenheid a a n w e z i g en is
het plaatsen van nestkasten in principe o n n o d i g .
69
5.4.9.4
OEVERZWALUW
V o o r de nestgelegenheid is de o e v e r z w a l u w afhankelijk v a n steilwanden. Deze w a n d e n dienen minimaal 10 meter
breed en 1,5 meter h o o g te zijn en bestaan uit lemig z a n d of zandige klei. H e t verdient de v o o r k e u r o m deze steilwanden spontaan te laten ontstaan d o o r m e a n d e r e n d e beken of rivieren. Z a n d h o p e n die niet jaarlijks d o o r het water w o r den afgekalfd dienen in de winterperiode afgestoken te w o r d e n . Inzet v a n v o g e l w e r k g r o e p e n of andere vrijwilligers is
vaak mogelijk.
Het is echter ook mogelijk o m een kunstmatige w a n d aan te bieden. Een steilwand v a n rivierzand v e r m e n g d met cement
en water (beton) dient dan als basis. In deze w a n d w o r d e n gaten g e b o o r d en o p g e v u l d met kleiig z a n d . D e o e v e r z w a l u w e n graven deze o p g e v u l d e gaten vervolgens w e e r uit. O m d a t o e v e r z w a l u w e n elk jaar w e e r nieuwe nesten m a k e n
moet in de periode september-april de w a n d o p n i e u w o p g e v u l d w o r d e n .
5.4.9.5
LEPELAAR
In o p e n poldergebieden en langs de kust k u n n e n maatregelen getroffen w o r d e n voor de lepelaar. H e t betreft naast het
vergroten v a n v o e d s e l a a n b o d (met name stekelbaars en j o n g e witvis) het verbeteren v a n de f o e r a g e e r m o g e l i j k h e d e n .
Dit laatste kan d o o r de inrichting van sloten aan te passen en lage gebieden achter v o o r o e v e r v e r d e d i g i n g e n aan te leggen.
Sloten met een V - v o r m i g talud zijn v o o r de lepelaar ongeschikt o m te f o e r a g e r e n , o m d a t m a a i b e w e g i n g e n v a n de kop
hier niet uitgevoerd k u n n e n w o r d e n . Daarnaast zijn dit soort sloten vaak dieper dan de maximaal gewenste 0,3 meter.
Sloten met een accoladeprofiel (breedte 3 - 5 meter) bieden daarentegen g o e d e mogelijkheden voor de foeragerende lepelaar (afbeelding 41). In de ondiepe delen van de sloot kan de lepelaar m a a i b e w e g i n g e n uitvoeren, in de diepere delen
kunnen vissen o v e r w i n t e r e n . Indien mogelijk moeten (doodlopende) insteken g e m a a k t w o r d e n , w a a r m e e het totale
jachtgebied kan w o r d e n uitgebreid. De breedte van de sloot neemt met deze v o r m g e v i n g iets toe (ten opzichte van de
V - v o r m i g e sloten), w a a r d o o r de lepelaar de o m g e v i n g beter in de gaten kan h o u d e n . Een rijke w a t e r p l a n t e n b e d e k k i n g
w o r d t d o o r de lepelaar niet o p prijs gesteld o m d a t de m a a i b e w e g i n g niet g o e d uitgevoerd kan w o r d e n en de prooien
veel ontsnappingskansen h e b b e n . Lepelaars foerageren in o p e n gebieden z o n d e r h o o g o p g a a n d e begroeiing in de
v o r m van riet en houtopslag langs de oever.
Afbeelding 41
Een sloot met accoladeprofiel
biedt uitstekende foerageermogelijkheden
voor de lepelaar.
A c h t e r een v o o r o e v e r v e r d e d i g i n g kan met name in gebieden met getij een grote vlakte aan ondiep water ontstaan.
V o o r de lepelaar kan het gunstig zijn ondiepe geulen v a n 1 -2 meter breedte in deze vlakten aan te leggen (< 0,3 meter
diep). Deze geulen v o r m e n d a n een ideaal jachtgebied v o o r de lepelaar. De vis concentreert zich in deze geulen en kan
moeilijk o n t s n a p p e n aan de maaiende snavel v a n de lepelaar die met deze breedte de voile m a a i b e w e g i n g kan m a k e n
en ook w e i n i g ruimte laat o m de lepelaar te passeren.
70
5.4.9.6
ZWARTE
STERN
De zwarte stern is een v o g e l s o o r t die de laatste jaren sterk achteruitgaat. Naast p r o b l e m e n met het ontbreken aan een
gevarieerd a a n b o d v a n prooidieren (grote libellen, andere insecten en visjes) is het a a n b o d v a n geschikte nestplaatsen
vaak beperkend.
In het verleden broedde de zwarte stern o p drijvende waterplanten (krabbescheer) en w o r t e l s t o k k e n (gele p l o m p , w a terlelie). H e t areaal aan krabbescheer is in de laatste 3 0 - 4 0 jaar sterk a f g e n o m e n . H e t aanbieden v a n drijvende kunstnesten kan het gebrek aan nestgelegenheid o p h e f f e n . Vlondertjes van 0,3 bij 0,3 meter w o r d e n g e a c c e p t e e r d . Bedacht
m o e t w o r d e n dat de afstand tussen het wateroppervlak en de nestrand niet hoger d a n 2 tot 3 centimeter m a g zijn. A l s
de jongen zich bedreigd voelen vluchten ze het water in en k u n n e n vervolgens niet meer o p het nest k l i m m e n . G o e d e
ervaringen met kunstnesten zijn o.a. o p g e d a a n in de Gelderse P o o r t (Bekhuis etal.,
5.4.10
1990).
ZOOGDIEREN
V o o r z o o g d i e r e n in zijn a l g e m e e n h e i d zijn geen specifieke beheer- en inrichtingsmaatregelen te treffen, daarvoor is d e
g r o e p te divers. In tegenstelling tot veel andere diergroepen is bij z o o g d i e r e n relatief veel o n d e r z o e k verricht aan barrierewerking van bruggen en w e g e n . O o k is veel o n d e r z o e k gedaan naar de w e r k i n g van faunapassages. In deze p a r a graaf k o m e n maatregelen v o o r kleine z o o g d i e r e n , vleermuizen en muskusratten aan de orde.
5.4.10.1
VLEERMUIZEN
V l e e r m u i z e n k u n n e n ' s winters niet o p insecten jagen, z o d a t zij deze periode z o n d e r voedsel o v e r b r u g g e n d o o r heel z u i nig met h u n vetreserves o m te g a a n . V l e e r m u i z e n laten d a a r o m ' s winters h u n lichaamstemperatuur zakken tot 5 . 0 ° C
en z o e k e n een ruimte met eenzelfde temperatuur op. O m uitdrogen te v o o r k o m e n dient de luchtvochtigheid tussen de
9 0 en 1 0 0 % t e z i j n .
Er bestaat een groot scala aan overwintersverblijfplaatsen, varierend van kleine aardappelopslagplaatsen tot de mergelgroeven v a n Limburg. Hier is te zien dat elke soort zijn eigen eisen stelt. De grootoorvleermuis w o r d t veel g e v o n d e n in
kleinere verblijfplaatsen, zelfs o p plekken waar het tijdelijk kan vriezen. De hoefijzerneusvleermuizen w o r d e n daarentegen alleen diep in de g r o e v e n h o o g aan de z o l d e r i n g (waar het tamelijk w a r m is) g e v o n d e n . In het algemeen geldt dat
hoe meer luchtvolume een verblijfplaats heeft en hoe stabieler de ideale luchttemperatuur is, hoe meer soorten er g e bruik van kunnen m a k e n .
Bij het b o u w e n van viaducten over het water, het o p h e f f e n van een riooloverstort en a a n l e g van geluidswallen kan rekening g e h o u d e n w o r d e n met o v e r w i n t e r e n d e v l e e r m u i z e n . O n d e r andere d o o r R W S aangelegde typen verblijfplaatsen
zijn L- of T- v o r m i g e tunnels, afgedekt met een g r o n d l a a g . Een ander type verblijfplaats d a t beter v o l d o e t aan de regel
v o o r stabiele temperaturen is het slakkehuis-type (afbeelding 42). Dit verblijf bestaat uit een lange g a n g die spiraalsgewijs naar binnen gaat. In het c e n t r u m is de temperatuur het meest stabiel.
O m d e hoge luchtvochtigheid te garanderen is het wenselijk dat er een laagje water (enkele m m ) in het verblijf staat. Dit
betekent dat het verblijf rond de grondwaterspiegel m o e t staan (en niet zoals veel verblijven o p het maaiveldl). Teveel
w a t e r is ook niet gunstig o m d a t o v e r w i n t e r e n d e vleermuizen soms half w a k k e r w o r d e n en paren of een andere plaats
o p z o e k e n . Als deze dieren in het water vallen verdrinken ze v o o r d a t ze echt w a k k e r zijn.
Rust is een belangrijke factor v o o r het succes van een verblijfplaats. In combinatie met o n g e w e n s t vandalisme betekent
dit d a t de i n g a n g van het verblijf goed afgesloten m o e t w o r d e n . Een ijzeren deur m e t een smalle spleet (0,10 bij 0 , 5 0
meter), waar de vleermuizen d o o r heen k u n n e n vliegen, volstaat. H e t blijft echter wenselijk dat de d e u r ' s winters g e o p e n d kan w o r d e n o m het gebruik d o o r vleermuizen te m o n i t o r e n .
71
grof gemetselde muur bij gebruik goed
voegsel leuk voor muurplantjes
Afbeelding 42
Een vleermuisverblijf
van het
slakkehuistype.
Uit de m o n i t o r i n g van aangelegde winterverblijfplaatsen blijkt dat het enige jaren kan duren voordat ze bezet w o r d e n
d o o r vleermuizen. Dit k o m t o m d a t vleermuizen heel t r o u w zijn aan een winterverblijfplaats en vaak jaren achter elkaar
dezelfde plek gebruiken (vleermuizen k u n n e n gemakkelijk meer dan vijf jaar o u d w o r d e n ) . Daarnaast lijkt ook de lokatie
van het verblijf in het landschap belangrijk. Bij v o o r k e u r dient het verblijf aansluiting te hebben op o p g a a n d e l a n d schapselementen (heggen, h o u t w a l l e n , singels). Afhankelijk van het aantal bestaande verblijfplaatsen in de o m g e v i n g ,
de grootte en geschiktheid van het verblijf en de bereikbaarheid kan het aantal vleermuizen in een aangelegd verblijf
flink t o e n e m e n (afbeelding 43).
Afbeelding 43
5.4.10.2
Kunstmatig
KLEINE
vleermuisverblijf.
ZOOGDIEREN
V o o r de diverse soorten kleine z o o g d i e r e n , met name muizen en spitsmuizen, is geen algemene uitspraak te d o e n over
gewenste b e h e e r v o r m e n . De diverse soorten stellen verschillende eisen aan vegetatietypen, b e h e e r v o r m , beheerintensiteit en inundatie. Tabel 10 geeft een overzicht, gebaseerd op La Haye & Haan (1998), van de gewenste vegetatietypen
(gras, d r o o g riet, nat riet, ruigte, (moeras)bos) en b e h e e r v o r m e n (niets d o e n , m a a i e n , beweiden). Let w e l ; een soort kan
in een bredere range v o o r k o m e n dan z'n v o o r k e u r aangeeft.
72
Tabel 10
Vegetatievoorkeuren
en beheervoorkeuren
diverse mulzesoorten
(- = niet van toepassing).
Soort
Voorkeurstype
Beheer
Frequentie
bosspitsmuis
droog riet, nat riet,
niets doen
indien overig beheer: niet zeer intensief (2x/jaar)
ruigte, moerasbos
dwergspitsmuis
droog riet, nat riet,
geen voorkeur
ruigte
indien overig beheer:
-
geen voorkeur
(moeras)bos
waterspitsmuis
Inundatie
niets doen
indien overig beheer:
-
extensief (1 x/jaar of 1 x / 2 jaar)
gras
veldmuis
maaien en
zeer intensief (2x/jaar)
-
extensief (1 x/jaar
-
beweiden
droog riet, nat riet,
aardmuis
geen voorkeur
of 1 x / 2 jaar)
ruigte
nat riet, ruigte
noordse woelmuis
niets doen
indien overig beheer:
positief
extensief (1 x/jaar of 1 x / 2 jaar)
rosse woelmuis
(moeras)bos
niets doen
-
bosmuis
(moeras)bos
niets doen
-
dwergmuis
ruigte
niets doen
-
5.4.10.3
negatief
MUSKUSRAT
M u s k u s r a t t e n h e b b e n de n e i g i n g o m c o m p l e x e gangenstelsels te graven in de oever. O e v e r s w o r d e n hierdoor kwetsbaar v o o r erosie, m e d e als g e v o l g van golfaanvallen of v e r t r a p p i n g d o o r vee. Daarnaast is de muskusrat v e r a n t w o o r d e lijk v o o r knaagschade aan water- en o e v e r p l a n t e n , l a n d b o u w g e w a s s e n en vijverplanten. D e a a n w e z i g h e i d v a n m u s k u s ratten w o r d t dan ook niet altijd g e w a a r d e e r d d o o r w a t e r b e h e e r d e r s , w a a r d o o r bestrijding van muskusratten plaatsvindt.
De a a n l e g van een natuurvriendelijke oever zal in veel gevallen leiden tot een verbetering v a n de kansen v o o r de m u s kusrat. Indien m e n de optie o m muskusratten te bestrijden o p e n wil h o u d e n , zal daar bij het o n t w e r p al r e k e n i n g mee
m o e t e n w o r d e n g e h o u d e n . Dit kan bijvoorbeeld d o o r in de oever buizen aan te b r e n g e n , w a a r de fuiken later in g e plaatst kunnen w o r d e n . O v e r l e g met plaatselijke muskusrattenbestrijders is dan wenselijk.
Een andere mogelijkheid is het v o o r k o m e n van graafactiviteiten in de oever d o o r het gebruik v a n zetsteen of een zeer
g l o o i e n d talud. Dit idee is in 1 9 8 9 gebruikt bij het o n t w e r p v a n een natuurvriendelijke oever in de Lage Vaart (Flevoland). D o o r het gebruik van zetsteen w o r d t de oever v e r d e d i g d , maar w o r d t geen ruimte gelaten v o o r graafactiviteiten.
In een glooiend talud kan de muskusrat geen holen g r a v e n . De muskusrat maakt dan b o v e n g r o n d s e nesten. In de oever
langs de Lage Vaart is later geen schade d o o r muskusratten meer g e c o n s t a t e e r d .
5.5
VOORBEELDEN
VAN
Aangepast onderhoud voor
FA U N A G ER I C H T E M A A T R E G E L E N
WATERSCHAP
DE
MAASKANT
pimpernelblauwtjes
W a t e r s c h a p de M a a s k a n t voert in enkele w a t e r l o p e n ten z u i d w e s t e n v a n ' s - H e r t o g e n b o s c h a a n g e p a s t o n d e r h o u d uit
ten b e h o e v e van p i m p e r n e l b l a u w t j e s . D e z e vlindersoort was enkele jaren geleden in ons land uitgestorven en is o p n i e u w uitgezet in het reservaat de M o e r p u t t e n . O m het verspreidingsgebied v a n het vlindertje te vergroten voert het
73
waterschap een speciaal beheer v o o r oevers en b e r m e n . Deze w o r d e n laat g e m a a i d (vanaf September) en het maaisel
w o r d t a f g e v o e r d . Her en der blijven stukjes vegetatie overstaan. Het pimpernelblauwtje heeft als waardplant de grote
pimpernel, en is ook afhankelijk van k n o o p m i e r e n . De rups van de vlinder leeft in de bloemhoofdjes. Eenmaal volgevreten kruipt hij eruit en laat zich d o o r de mieren m e e n e m e n . De rups overwintert en verpopt in het mierennest w a a r n a in
de vroege z o m e r het vlindertje uitvliegt.
Aangepast onderhoud voor wrattenbijter
W a t e r s c h a p de M a a s k a n t beheert het afwateringskanaal ' s - H e r t o g e n b o s c h - D r o n g e l e n . Dit kanaal is circa 2 0 kilometer
lang en heeft aan weerszijden brede bermen en een schrale kade. De wrattenbijter is een sprinkhaan die het z w a a r te
verduren heeft in N e d e r l a n d . De soort is n o g op slechts drie locatieste v i n d e n . De populatie nabij het Drongelens Kanaal
is de meest kansrijke. Speciale maatregelen v o o r de sprinkhanen w o r d e n over een afstand van 2 x 100 meter op de
noordelijke, z o n n i g e bermen uitgevoerd:
>
>
laat maaien (vanaf September) en het maaisel a f v o e r e n ;
plaatselijk h a n d m a t i g braamstruiken verwijderen; hierdoor k o m t een belangrijk deel van het zandige talud w e e r vrij
te liggen, hetgeen g o e d e plaatsen zijn v o o r e i - a f z e t ;
>
een begrazingsproef op en ander gedeelte van de n o o r d b e r m over circa 2 0 0 meter (extensieve j a a r r o n d b e g r a z i n g ,
in s a m e n w e r k i n g met N a t u u r m o n u m e n t e n ) .
Afsteken kade voor oeverzwaluwen
Langs de H e r t o g s w e t e r i n g , ten noorden van O s s , schoof in 1 9 9 5 na het h o o g water een stukje kade in het water. Dit leverde een steile oever op. Er k w a m e n meteen vijf paartjes o e v e r z w a l u w e n tot broeden. O p verzoek van de plaatselijke
v o g e l w e r k g r o e p heeft het waterschap de kade niet hersteld. In 1997 was het steile stukje w a t glooiender g e w o r d e n en
waren de o e v e r z w a l u w e n v e r d w e n e n . W a t e r s c h a p de M a a s k a n t heeft de V o g e l w e r k g r o e p Oss toen t o e s t e m m i n g g e geven o m het stukje kade o p n i e u w steil af te steken. Helaas k w a m e n er g e e n o e v e r z w a l u w e n tot broeden in de kade
o m d a t op het langsgelegen terrein van de g e m e e n t e enkele h o p e n o p g e s p o t e n zand liggen. En daar gingen de z w a l u w e n wel broeden. M i s s c h i e n d a t z e in 1 9 9 9 w e e r naar de kade verhuizen ...
Afbeelding 44
Oeverzwaluwwandkade
Hertogswetering.
74
Afbeelding 45
Lage Raam, links situatie voor uitvoering,
I n r i c h t i n g van D e L a g e R a a m als e c o l o g i s c h e
rechts situatie na
uitvoering.
verbindingszone
De Lage Raam is een L a a g l a n d b e e k , gelegen in het noordoostelijk deel van de provincie N o o r d - B r a b a n t ( o m g e v i n g van
M i l l , uitstromend in de M a a s bij C r a v e ) . In de Landinrichting ' L a n d van Cuijk'.
Uitgevoerde werkzaamheden:
>
aanpassing van taluds van w a t e r l o p e n en Lage R a a m . Er zijn o v e r w e g e n d zeer f l a u w e taluds a a n g e l e g d die plas dras
staan. Deze oevers en slikranden v o r m e n een g o e d b i o t o o p v o o r steltlopers en andere aan water g e b o n d e n v o g e l soorten. Plaatselijk zijn steile oevers g e m a a k t v o o r o e v e r z w a l u w en ijsvogel;
>
a a n l e g van 1 5 0 a m f i b i e e n p o e l e n ;
>
aanplant/herstel van 4 0 kilometer m e i d o o r n h a a g in het M a a s h e g g e n g e b i e d bij O e f f e l t en Boxmeer;
>
a a n l e g van bosjes en h o u t w a l l e n ;
>
plaatsen van dassenraster langs alle w e g e n en bij b r u g g e n .
W a t e r s c h a p s b e l a n g e n en natuurbelangen zijn in deze landinrichting g o e d op elkaar a f g e s t e m d . Z o is beplanting op 4 - 5
meter uit de insteek a a n g e l e g d . Hier is het v o o r t a a n mogelijk ecologisch o n d e r h o u d uit te voeren (1x per jaren maaien
na half juni en afvoeren) z o n d e r aanliggende eigenaren en gebruikers te belasten.
De aanleg van natuurvriendelijke oevers heeft veel w a t e r l o p e n , met name de R a a m , aanzienlijk v e r r u i m d . O o k zijn er
nevengeulen a a n g e l e g d . A l met al hebben de w a t e r l o p e n een groter bergend v e r m o g e n g e k r e g e n . W a t e r s c h a p de
M a a s k a n t heeft ervoor g e k o z e n o m de Lage Raam over een grote lengte niet meer te m a a i e n . D o o r d a t laag gelegen
percelen aan terreinbeherende organisaties (Staatsbosbeheer en Brabants Landschap) zijn toebedeeld k o n d e n de s t u w peilen w o r d e n v e r h o o g d . Het gebied is een kerngebied v o o r de das. M e t de landinrichting zijn de mogelijkheden v o o r
burchtlocaties en f o e r a g e e r g e b i e d e n sterk vergroot.
75
Hoofdstuk 6 Monitoring en evaluatie
6.1
INLEIDING
M e t een evaluatie kan bepaald w o r d e n of een natuurvriendelijke oever naar wens functioneert en in hoeverre een geformuleerde doelstelling daadwerkelijk gehaald is. M e e s t a l gaat het bij evaluatie o m o n t w i k k e l i n g e n in de tijd afgezet
tegen een b e g i n m o m e n t of een gewenst eindbeeld (= streefbeeld). O m dit soort evaluaties uit te k u n n e n voeren zijn minimaal twee soorten gegevens n o d i g :
>
gegevens over de uitgangssituatie of gegevens over het gewenste e i n d b e e l d ;
>
gegevens over de w a a r d e op een bepaald tijdstip na het b e g i n m o m e n t .
De betrouwbaarheid van de gevens over de uitgangssituatie is v o o r een belangrijk deel afhankelijk van de mate waarin
de waarde in een natuurlijke situatie fluctueert. De waarden van flora- en faunavariabelen als aantal b r o e d p a r e n , dichtheden en reproductiesucces fluctueren vaak sterk, w a a r d o o r het noodzakelijk is dat de uitgangssituatie g e d u r e n d e langere tijd g e m e t e n wordt.
Indien de uitgangsituatie niet n a u w k e u r i g vastgelegd is, is het wenselijk o m parallel een m o n i t o r i n g op te zetten van een
vergelijkbaar g e b i e d , waar de betreffende ingreep niet is g e p l e e g d . Deze metingen dienen dan als referentie en geven
inzicht in de fluctuaties die z o n d e r ingreep hadden p l a a t s g e v o n d e n .
Een hulpmiddel bij evaluatie is het m o n i t o r e n van de oever. M o n i t o r e n is het systematisch volgen van de o n t w i k k e l i n g
van de w a a r d e v a n een bepaalde variabele g e d u r e n d e een langere periode. M o n i t o r i n g gebeurt aan de hand van een
aantal meetbare aspecten (variabelen). Bij het m o n i t o r e n v a n de f a u n a gaat het daarbij vooral o m het aantal individuen,
eventueel aangevuld met kenmerken van individuen. De m e t h o d e die gebruikt w o r d t bij het monitoren dient tijdens alle
metingen gelijk te zijn. In tegenstelling tot een evaluatie is m o n i t o r i n g puur beschrijvend en geeft geen w a a r d e - o o r d e e l .
Het is daarom belangrijk o m de gegevens die met m o n i t o r i n g verzameld zijn periodiek te evalueren. Z o w o r d t duidelijk
of de goede variabelen g e m e t e n w o r d e n , in de juiste frequentie, o m relevante uitspraken te kunnen d o e n .
Bij inrichting en beheer van oevers is het wenselijk o m de m o n i t o r i n g van de oevers te omschrijven in een m o n i t o r i n g s plan. G l o b a a l bestaat z o ' n plan uit 8 stappen (tabel 12). Dit hoofdstuk behandelt de faunistische aspecten v a n een m o nitoringsplan.
Tabel 7 7
Stap
Opzet van een
monitorlngsplan.
Omschrijving
Stapl
Doelstellingen formuleren
Stap 2
Meetdoelstellingen formuleren
Stap 3
Parameters kiezen
Stap 4
Methoden, technieken en capaciteit vaststellen
Stap 5
Verwerkingsmethode vaststellen
Stap 6
Organisatie, planning
Stap 7
Uitvoering en rapportage
Stap 8
Terugkoppeling
76
6.2
STAP
VORMGEVING
1:
VAN
E E N M O N IT O RI N G S P L A N V O O R
DOELSTELLINGEN
DE
FAUNA
F O R M U L E R E N
Bij het omschrijven van doelstellingen moet een duidelijk verschil g e m a a k t w o r d e n tussen de doelstellingen die de beheerder voor de natuurvriendelijke oever heeft g e f o r m u l e e r d en de doelstellingen v a n het monitoringsplan. D e d o e l s t e l lingen v o o r de natuurvriendelijke oever staan in de beheervisie of het o e v e r o n t w e r p p l a n en volgen uit de (her)inrichting
of het (veranderde) o n d e r h o u d van de natuurvriendelijke oever. De in de betreffende plannen geschetste termijn, w a a r binnen de doelstellingen gehaald m o e t e n w o r d e n , is v a n b e l a n g v o o r de evaluatie.
A l bij het vaststellen v a n de doelstellingen voor de oever m o e t r e k e n i n g w o r d e n g e h o u d e n met evaluatie en m o n i t o r i n g .
Het is niet zinvol o m een doelstelling te formuleren die tijdens de evaluatie niet getoetst kan w o r d e n .
S T A P 2:
MEETDOELSTELLINGEN
F O R M U L E R E N
Het type gegevens dat tijdens een m o n i t o r i n g v e r z a m e l d moet w o r d e n , heeft een directe relatie met de g e f o r m u l e e r d e
inrichtings- of beheerdoelstellingen. Z o zal een oever met een doelstelling 'paaiplaats v o o r vis' een andere monitoringsm e t h o d e vragen dan een o e v e r met een doelstelling 'paaiplaats v o o r 2 5 % v a n de a a n w e z i g e v i s s o o r t e n ' . In het eerste
geval kan bij het vaststellen v a n een paaiende vis e e n v o u d i g g e c o n c l u d e e r d w o r d e n dat de doelstelling gehaald is, terwijl de t w e e d e doelstelling veel meer inspanning en tijd vraagt. De n a u w k e u r i g h e i d w a a r m e e de doelstelling van de o e ver beschreven w o r d t is bepalend v o o r de mogelijke meetdoelstelling. O n n a u w k e u r i g g e f o r m u l e e r d e doelstellingen leiden tot w e i n i g zinvolle m o n i t o r i n g s p r o g r a m m a ' s . Z o kan de doelstelling 'paaifunctie v o o r vis' leiden tot een m e e t d o e l stelling als 'het e e n m a l i g vaststellen van paaiende vis'. Een kwantitatieve beschrijving v a n de paaifunctie is in dit geval
zinvoller.
De v o o r k e u r gaat uit naar meetdoelstellingen die in cijfers uit te d r u k k e n zijn. Als de meetdoelstellingen g o e d uitgewerkt
en concreet beschreven zijn, zal dit de keuze v a n de variabelen (stap 3) sterk v e r g e m a k k e l i j k e n .
STAP
3:
PARAMETERS
KIEZEN
Als de meetdoelstellingen zijn vastgesteld, zal g e k o z e n m o e t e n w o r d e n w a t of w a a r a a n men gaat m e t e n . De keuze v a n
de variabelen is sterk l o c a t i e g e b o n d e n en afhankelijk v a n de twee v o o r g a a n d e stappen. Daarnaast zijn het type en het
karakter van het w a t e r s y s t e e m , de gewenste n a u w k e u r i g h e i d en reproduceerbaarheid van de gegevens, de a n a l y s e m e t h o d e , de afmetingen en bereikbaarheid van het proefvlak of de m o n s t e r p u n t e n , de beschikbare middelen en de a a n w e z i g e kennis en v a a r d i g h e d e n van belang. Variabelen bij de meetdoelstelling 'vaststellen dichtheid w e i d e v o g e l s in de
Binnenste Polder' zijn bijvoorbeeld de oppervlakte v a n het g e b i e d , de te inventariseren soorten, het aantal paren per
soort en het aantal b e n o d i g d e w a a r n e m i n g e n per paar v o o r d a t van een broedgeval gesproken m a g w o r d e n . Afhankelijk
van de doelstelling k u n n e n o o k milieu- en habitat-variabelen w o r d e n o p g e n o m e n .
S T A P 4:
M E T H O D E N ,
TECHNIEKEN
EN C A P A C I T E I T
VASTSTELLEN
Bij de f a u n a is het aantal m o n i t o r i n g s m e t h o d e n beperkt. Het vaststellen of een soort a a n w e z i g is in een gebied (inventariseren) is bij alle f a u n a s o o r t e n wel mogelijk. M i n d e r e e n v o u d i g is het als vastgesteld dient te w o r d e n of een soort niet
v o o r k o m t , of als het aantal individuen vastgesteld dient te w o r d e n .
In tegenstelling tot planten zijn diersoorten m o b i e l , w a t betekent dat zij tijdelijk a a n - of a f w e z i g k u n n e n zijn in een
oever. Indien een oever slechts eenmaal bemonsterd w o r d t is de kans reeel dat de soort niet w a a r g e n o m e n w o r d t , terwijl de soort toch regelmatig gebruik kan m a k e n v a n de oever. O m dit probleem te v o o r k o m e n zijn vaak meerdere
bezoeken aan een o e v e r noodzakelijk binnen een bepaalde periode.
Afhankelijk van m e t h o d e , technieken en gewenste n a u w k e u r i g h e i d w o r d t de b e n o d i g d e capaciteit vastgesteld.
77
STAP
5:
V E R W E R K I N G S M E T H O D E
VASTSTELLEN
Bij het o n t w e r p van een monitoringssysteem moet aandacht g e s c h o n k e n w o r d e n aan de vraag hoe de te verzamelen
gegevens geanalyseerd w o r d e n . Daarbij zijn e e n v o u d i g e b e w e r k i n g e n vaak v o l d o e n d e , in de v o r m van verspreidingskaarten van de o p e e n v o l g e n d e meetperioden of grafieken waarin de aantallen van een soort in de tijd w o r d e n w e e r g e g e v e n . V o o r een aantal soortgroepen is dermate gespecialiseerde kennis vereist, dat uitbesteding g e w e n s t kan zijn. V o o r
lange termijn-ontwikkelingen k u n n e n statistische toetsen w o r d e n gebruikt.
S T A P 6:
ORGANISATIE
EN
PLANNING
In deze stap w o r d t beschreven welke taken d o o r wie uitgevoerd gaan w o r d e n , in welke volgorde en in welk tijdsbestek.
Van groot belang bij de m o n i t o r i n g van f a u n a is dat het o n d e r z o e k in de meest gunstige periode w o r d t uitgevoerd, dat
wil zeggen w a n n e e r soorten van een bepaalde groep daadwerkelijk a a n w e z i g en te inventariseren zijn. V o o r vlinders is
dat in de vliegtijd en v o o r amfibieen in de voortplantingstijd. Het gebeurt nogal eens, dat het uiteindelijke veldwerk v a n w e g e tijdsdruk bij de opdrachtgever buiten de geschikte periode uitgevoerd moet w o r d e n . Dit is natuurlijk niet bevorderlijk v o o r de resultaten.
Een onderzoek vergt minimaal t w e e m a a n d e n voorbereidingstijd in v e r b a n d met terreinverkenning en organisatie. A a n vragen v o o r onderzoek moeten derhalve g e d a a n w o r d e n v o o r eind februari, maar bij v o o r k e u r eerder.
S T A P 7:
UITVOERING
EN
RAPPORTAGE
G e z i e n de vereiste kennis v a n soorten en ecologie dienen m o n i t o r i n g en rapportage uitgevoerd te w o r d e n d o o r deskundigen.
STAP
8:
TERUGKOPPELING
Jaarlijks dient, op g r o n d van voortgangsrapportages, de uitvoering te w o r d e n bijgesteld. T e r u g k o p p e l i n g naar de h o o f d en meetdoelstellingen is hierbij v a n belang. Daarbij dient in het o o g te w o r d e n g e h o u d e n , dat de uitvoering vergelijkbaar blijft. D o o r veranderingen in m e t h o d e en frequentie w o r d t een meetreeks onbruikbaar.
6.3
MONITORINGSMETHODEN
PER
SOORTGROEP
V o o r een gedetailleerde uiteenzetting van de in paragraaf 6.2 beschreven monitoringsstappen w o r d t v e r w e z e n naar
Natuurvriendelijke
oevers: aanpak, belastingen
en toepassingen
( C U R 2 0 0 ) . Een aantal onderdelen w o r d t in deze para-
graaf echter nader uitgewerkt, v o o r zover relevant v o o r de f a u n a . De bespreking vindt plaats per soortgroep. Het gaat
o m de v o l g e n d e aspecten:
>
groepsinformatie (achtergrondinformatie over de geschiktheid als gidssoorten);
>
doelstelling (mogelijke meetdoelstellingen);
>
m e t h o d e (enkele beschikbare m o n i t o r i n g s m e t h o d e n ) ;
>
g e g e v e n s v e r w e r k i n g (enkele beschikbare a n a l y s e m e t h o d e n ) ;
>
uitvoerder (suggesties v o o r uitbesteding);
>
inspanning (schatting van de b e n o d i g d e tijd v o o r de uitvoering);
>
landelijke monitoringsprojecten (overzicht lopende projecten waaruit informatie kan w o r d e n verkregen en van belang voor referentie in groter verband.);
>
literatuur.
De teksten per soortgroep m o e t e n dus uitdrukkelijk niet gezien w o r d e n als een monitoringsplan v o o r de betreffende
soortgroep. De in paragraaf 6.2 g e n o e m d e stappen w o r d e n niet g e v o l g d . Het gaat meer o m een v e r z a m e l i n g v o o r b e e l d e n , tips en trues.
78
6.3.1
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
MACROFAUNA
(G R O E P S I N F O R M AT I E )
M a c r o f a u n a , ook wel macro-evertebraten g e n o e m d , zijn n o g net met het blote o o g zichtbare o n g e w e r v e l d e aquatische
organismen zoals libellen- en m u g g e n l a r v e n en mosselen. Ze zijn in het a l g e m e e n p l a a t s g e b o n d e n en d a a r d o o r sterk afhankelijk van de ter plaatse heersende m i l i e u o m s t a n d i g h e d e n . M a c r o f a u n a kan dan ook een g o e d e weerspiegeling g e ven van de veranderingen in water(bodem)kwaliteit.
C e v o e l i g e soorten w o r d e n b e s c h o u w d als geschikte indicatoren
v o o r de kwaliteit van de milieus waarin ze van nature thuishoren. O n d e r het begrip kwaliteit w o r d t in dit verband z o w e l
de chemische (microverontreinigingen) als de fysische kwaliteit verstaan. De fysische kwaliteit betreft met name de a a n w e z i g h e i d van v o l d o e n d e geschikt habitat, bijvoorbeeld de a a n w e z i g h e i d van s t r o m i n g , de korrelgrootte verdeling van
het substraat etcetera. In tegenstelling tot andere soortgroepen w o r d t de m a c r o f a u n a in zijn a l g e m e e n h e i d beoordeeld
op de samenstelling van de populatie en veel minder op de a a n w e z i g h e i d en dichtheid van specifieke s o o r t e n .
DOELSTELLING
Veel toegepaste m e t h o d e n zijn:
1.
>
Vaststellen van de in het gebied a a n w e z i g e soorten en
soortengemeenschappen.
2.
het afborstelen van vijf stenen of vijf stukken hout die
al enkele m a a n d e n onder water liggen;
V o l g e n van de relatieve of absolute a a n t a l s o n t w i k k e -
>
ling.
het n e m e n van vijf trekken met een standaard m a c r o f a u n a h a n d n e t over de o n d i e p e b o d e m of tussen de
vegetatie over een lengte van een meter;
>
METHODE
1.
V o o r een volledige beschrijving van de in een oever
het n e m e n van vijf s t e k e n / h a p p e n in de (on)diepe b o d e m met een steekbuis of b o d e m h a p p e r .
a a n w e z i g e soorten dient in het voor- en najaar b e m o n -
N a m o n s t e r n a m e w o r d e n de monsters g e z e e f d met een
sterd te w o r d e n . De b e m o n s t e r i n g dient plaats te vinden
5 0 0 p m zeef en geconserveerd op 9 0 % ethanol (ethylal-
in h o m o g e n e gebiedjes zoals een stenen oever, een slib-
cohol). Bij b o d e m m o n s t e r s is het aan te bevelen o m naast
b o d e m of tussen w a t e r p l a n t e n . Bij het opstellen van het
een m a c r o f a u n a m o n s t e r ook een monster te n e m e n van
b e m o n s t e r i n g s p r o g r a m m a dient van te voren te w o r d e n
het substraat z o d a t ook de korrelgrootte-fractie
vastgesteld welke habitats van v o l d o e n d e oppervlak of
kan w o r d e n , ten laste van het inzicht in de g e v o n d e n le-
oeverlengte v o o r k o m e n v o o r een representatieve steek-
vensgemeenschap
bepaald
proef. Een handvat v o o r het al dan niet bemonsteren van
een bepaald habitat:
Laboratoriumanalyse
>
het habitat moet o n g e v e e r 3 0 % van het gebied b e -
In het laboratorium w o r d e n de totale m a c r o f a u n a m o n -
slaan;
sters op het o o g uitgezocht en met behulp van een b i n o -
>
per habitat w o r d e n drie locaties b e m o n s t e r d ;
culair e n / o f m i c r o s c o o p zo veel mogelijk op soort gedeter-
>
per locatie w o r d e n vijf deelmonsters g e n o m e n .
mineerd. In het geval van gedetailleerde beschrijvingen
Is het doel het beschrijven van de s o o r t e n g e m e e n s c h a p ,
van a a n t a l o n t w i k k e l i n g e n
dan w o r d e n de deelmonsters veelal s a m e n g e v o e g d tot
verfijnd d o o r het uitzoeken van de monsters o n d e r de b i -
een verzamelmonster.
noculair.
2.
moet deze m e t h o d e
worden
Indien de doelstelling het v o l g e n van de aantalontwik-
keling is, dan is het statistisch meer v e r a n t w o o r d o m de
deelmonsters apart te analyseren.
GEGEVENSVERWERKING
1.
Eenvoudige b e w e r k i n g e n :
>
vaststellen van de a a n w e z i g e soorten en hun (relatieve) d i c h t h e i d ;
Bemonsteringsmethode
>
leder habitat kent zijn eigen b e m o n s t e r i n g s m e t h o d e .
signaleren van a a n w e z i g h e i d van speciale (indicator-)
soorten;
79
>
bepaling van dominantie en subdominantie.
De S T O W A verzamelt verspreidingsgegevens van m a c r o -
2.
Ingewikkelder v e r w e r k i n g :
f a u n a in wateren in beheer van w a t e r s c h a p p e n en provin-
V o o r het beoordelen van de l e v e n s g e m e e n s c h a p s o p b o u w
ces.
w o r d t veelal gebruik gemaakt van indexen. Een v o o r b e e l d
De Stichting European Invertebrate Survey Nederland
hiervan is de B M W P - i n d e x (Biological M o n i t o r i n g W o r -
(EIS) is beheerder van een nationale databank van o n g e -
king Party) en de daaraan gerelateerde A S P T - i n d e x (Biolo-
wervelde dieren o n d e r andere verspreidingsgegevens.
gical
Monitoring
Working
Party/Average
Per
De gegevensbestanden van deze drie organisaties zijn niet
ontwikkeld
met elkaar g e k o p p e l d , zodat v o o r een volledig overzicht
v o o r stromende beken kan het toch ook een g o e d e indica-
van de verspreiding alle drie de organisaties aangeschre-
tie geven bij het beschrijven van de toestand in andere
ven moeten w o r d e n .
Taxon). H o e w e l deze indexen specifiek zijn
Score
watertypen. Daarnaast zijn d o o r de S T O W A specifieke
beoordelingsmethodieken o n t w i k k e l d .
LITE R AT U U R
Bij de interpretatie van m a c r o f a u n a g e g e v e n s en het rela-
A r m i t a g e etal.,
teren van de gegevens aan andere gemeten parameters
D e l a H a y e , 1996
kan gebruik w o r d e n g e m a a k t van statistische pakketten
Luiten & V a n Buuren, 1 9 9 4
als C A N O C O en T w i n s p a n .
De P a u w & V a n n e v e l , 1991
1983
Interne R W S bemonsteringsvoorschriften
Intern RIZA analysevoorschrift
RESULT AAT
1.
Soortenlijsten per gebied, waarbij het v o o r k o m e n van
indicatorsoorten informatie geeft over de waterkwaliteit
en de geschiktheid van de oever.
2.
Veranderingen in de o p b o u w van de l e v e n s g e m e e n -
schap en het verdwijnen en verschijnen van soorten geven
informatie over veranderingen in waterkwaliteit en de g e schiktheid van de oever.
UITVOERDER
De bemonstering dient te w o r d e n uitgevoerd d o o r iemand met basale kennis van m a c r o f a u n a , bijvoorbeeld de
beheerder of een ecologisch o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u .
De analyses k u n n e n w o r d e n uitbesteed aan een h y d r o b i o logisch laboratorium.
INSPANNING
Bemonstering: een uur per locatie.
Analyse m a c r o f a u n a t w e e d a g e n per monster (uitzoeken
en determineren).
Korrelgrootte: drie uur per monster.
LANDELIJKE
M O N IT O RI N G SPRO J EC T E N
Het Rijksinstituut v o o r Integraal Z o e t w a t e r b e h e e r en A f v a l w a t e r b e h a n d e l i n g (RIZA) volgt in een landelijk m o n i t o r i n g s p r o g r a m m a v o o r de zoete rijkswateren de o n t w i k k e ling van m a c r o f a u n a .
80
6.3.2
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN M O N I T O R I N G
VAN
SPINNEN
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
Spinnen zijn, behalve van voedsel en ecologische o m s t a n d i g h e d e n als v o c h t en temperatuur, vooral afhankelijk van de
structuur van de oever en van de oevervegetatie. De structuur is niet alleen van belang v o o r het microklimaat en schuilm o g e l i j k h e d e n , maar ook als substraat voor het vasthechten van w e b b e n . Er k o m e n in Nederland circa 6 0 0 s p i n n e n soorten voor. De s p i n n e n f a u n a van verschillende oevers o m v a t circa 2 0 % daarvan en is redelijk b e k e n d , maar de i n vloed van het o m g a a n met de oever en het g e v o e r d e beheer op de spinnen is o n v o l d o e n d e o n d e r z o c h t .
vegetatiestructuur. Tevens k u n n e n beheeradviezen v o o r
DOELSTELLING
1.
2.
Vaststellen van de a a n w e z i g h e i d van soorten.
geselecteerde soorten of v o o r spinnen als g r o e p geschre-
Vaststellen van veranderingen in de samenstelling van
ven w o r d e n .
2.
de s p i n n e n f a u n a en de aantallen per soort.
Idem als 1, maar tevens informatie over veranderin-
gen in de soortensamenstelling en in de aantallen per
soort in de tijd.
METHODE
1.
Bemonstering van verschillende microhabitats in de
o e v e r z o n e v o r m t de beste m e t h o d e . De b e m o n s t e r i n g
UITVOERDER
dient te gebeuren in de t w e e perioden met maximale a a n w e z i g h e i d van v o l w a s s e n e x e m p l a r e n , namelijk van half
Diverse ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
mei tot eind juni en van eind augustus tot begin oktober.
B e m o n s t e r i n g dient z o w e l op het water als o p het land
INSPANNING
plaats te vinden over een stuk oever van representatieve
1.
lengte, w a a r b q een s e g m e n t van 10 meter v o l d o e n d e is.
een d a g in het voorjaar en een d a g in het najaar en v o o r
A a n de waterzijde dient vanaf het water met de hand ver-
het uitwerken van de gegevens t w e e d a g e n .
z a m e l d te w o r d e n . Afhankelijk van de familie of de soort
2
kan volstaan w o r d e n met het tellen van individuen
ren.
of
De tijdsinvestering per locatie bedraagt v o o r veldwerk
Jaarlijkse inspanning gelijk aan 1. M i n i m a a l 3 m e e t j a -
m o e t e n exemplaren v e r z a m e l d w o r d e n o m met behulp
LANDELIJKE
van een microscoop te determineren (kleinere soorten).
Geen.
M O N IT O RI N G S P R O J E C T E N
Veel soorten zijn alleen in het volwassen stadium met z e kerheid op naam te b r e n g e n . A a n de landzijde dient bij
LITER AT U U R
v o o r k e u r met b o d e m v a l l e n en met de hand bemonsterd te
Van Helsdingen, 1993
w o r d e n , zodat z o w e l actief b e w e g e n d e als meer plaatst r o u w e soorten geteld w o r d e n .
2
M e t h o d e 1 w o r d t jaarlijks herhaald.
GEGEVENSVERWERKING
1.
Erg e e n v o u d i g . G e e n statistiek n o d i g .
2.
E e n v o u d i g . Vaststellen van veranderingen in aantallen
d o o r middel van lineaire regressie.
RESULTAAT
1.
O v e r z i c h t van de samenstelling van de locale s p i n n e n -
f a u n a , g e k o p p e l d aan een beschrijving van de plaatselijke
81
6.3.3
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN M O N I T O R I N G
VAN
LIBELLEN
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
In Nederland k o m e n 7 0 soorten libellen voor. Van deze soorten staan er 2 6 op de Rode Lijst, vijf soorten w o r d e n als verd w e n e n b e s c h o u w d . De larven van libellen leven o n d e r water op de b o d e m , ingegraven in zand e n / o f detritus, tussen
waterplanten of tussen de Stengels van oeverplanten. Afhankelijk van de soort duurt de o n t w i k k e l i n g van de larven e n kele m a a n d e n tot vijf jaar. Libellen 'sluipen uit' (de o v e r g a n g van het laatste larvale stadium naar de volwassen libel) in
de o e v e r z o n e . Volwassen libellen jagen op kleine insecten, vaak langs bosranden en boven graslanden en heidevelden
in de o m g e v i n g van het voortplantingswater. D o o r hun speciale levenswijze zijn libellen indicatoren v o o r z o w e l waterals landhabitats.
DOELSTELLING
de ruimte het toelaat meerdere transecten te tellen (mini-
1.
maal vijf, exclusief eventuele blanco's).
Inventarisatie van de a a n w e z i g e volwassen libellen.
Hiermee kan w o r d e n bepaald of een oever v o l d o e t als
M e e r gespecialiseerd werk is het monitoren van larven-
leefgebied v o o r libellen en k u n n e n uitspraken w o r d e n g e -
huidjes. Elke week dient daarvoor een transect te w o r d e n
daan over de vegetatiestructuur
onderzocht. V o o r d e e l van deze methode is dat veel meer
en de
waterkwaliteit.
V o o r inventarisatie van libellenlarven, zie m a c r o f a u n a .
2.
Evaluatie van de effectiviteit van getroffen beheer- en
inrichtingsmaatregelen voor libellen.
kan w o r d e n g e z e g d over het voortplantingssucces van libellen, een nadeel is het gespecialiseerde karakter van het
werk.
V o o r het vaststellen van veranderingen in de libellenfauna
METHODE
als g e v o l g van een beheeringreep, is het beter o m v o o r en
1.
na de ingreep op dezelfde plaats te tellen.
V o o r een betrouwbare inventarisatie van libellen zijn
vier b e z o e k e n bij g o e d w e e r noodzakelijk: circa half mei,
begin juni, begin juli en begin augustus. De a a n w e z i g e
GEGEVENSVERWERKING
soorten en aantallen w o r d e n genoteerd. O m d a t libellen
1.
geconcentreerd langs de waterkant a a n w e z i g zijn moet de
per locatie de aangetroffen dichtheden (dit heeft de v o o r -
meeste aandacht uitgaan naar de o e v e r z o n e . Steekproefs-
keur) of de aangetroffen aantallen. W a n n e e r van de ver-
gewijs moeten landhabitats w o r d e n b e k e k e n . De overige
schillende locaties ook gegevens over waterkwaliteit, v e -
oeverdelen w o r d e n sneller gei'nventariseerd waarbij de
getatie en vegetatiestructuur
De gegevens w o r d e n verwerkt in een soortenlijst met
v o o r h a n d e n zijn kan een
aanwezige soorten en geschatte aantallen w o r d e n g e n o -
analyse w o r d e n g e m a a k t van de meest gewenste o m s t a n -
teerd.
d i g h e d e n v o o r libellen. De inventarisatie van l a r v e n h u i d -
Naast de a a n w e z i g e libellen k u n n e n ook de larvenhuidjes
jes geeft belangrijke aanvullende informatie en dient in de
w o r d e n v e r z a m e l d . Dit levert aanvullende informatie over
tabellen te w o r d e n o p g e n o m e n .
het voortplantingssucces op die locatie. Bovendien is de
2.
trefkans van een aantal soorten (zoals de beekrombout)
waarin per jaar het aantal aangetroffen libellen of larven-
groter w a n n e e r men ook naar larvenhuidjes kijkt.
huidjes w o r d t verwerkt. De aantallen libellen en larven-
2.
M o n i t o r i n g van libellen gebeurt d o o r vaste transecten
huidjes k u n n e n dan w o r d e n vergeleken tussen het jaar
van 5 0 meter langs de waterkant over meerdere jaren te
v o o r de ingreep en de periode na de ingreep. Een meer
tellen. O m statistisch v e r a n t w o o r d e uitspraken te k u n n e n
gedetailleerde analyse met een statistische o n d e r b o u w i n g
doen over de veranderingen in de libellenfauna moet over
kan beter d o o r een specialist w o r d e n uitgevoerd.
De tellingen w o r d e n verwerkt in e e n v o u d i g e tabellen
twee of meer jaren minstens zesmaal per jaar, maar liever
eenmaal per twee w e k e n geteld w o r d e n in de periode half
RESU LTAAT
mei tot begin September. Het is zeer verstandig o m waar
1.
O v e r z i c h t van de a a n w e z i g e libellen en de dichtheid
82
waarin zij v o o r k o m e n binnen het terrein.
Inzicht in de w a a r d e v a n het terrein v o o r libellen.
Inzicht in de kwaliteit v a n het water en de oever- en w a terplantenstructuur.
2.
Evaluatie van effecten op de libellen van beheer- en
inrichtingsmaatregelen.
Inzicht in maatregelen die v o o r libellen k u n n e n w o r d e n
getroffen in het kader v a n natuurvriendelijk oeverbeheer.
UITVOERDER
De tellingen van libellen k u n n e n w o r d e n uitgevoerd d o o r
deskundige vrijwilligers.
Het determineren v a n larven-
huidjes vereist veel kennis v a n z a k e n en kan w o r d e n uitg e v o e r d d o o r ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
INSPANNING
1.
Het tellen van een transect van 5 0 meter kost o n g e -
v e e r t i e n minuten per bezoek. Het inventariseren van 5 0 0
meter oever kost o n g e v e e r t w e e uur (inclusief enkele
teltransecten van 5 0 meter) per bezoek. Dit is echter afhankelijk van het type water. Veel kleine wateren kosten
meer tijd dan een langgerekt water zoals een kanaal.
2.
Veldwerk per jaar k o m t overeen met 1.
W a n n e e r men de effecten v a n een beheer- of inrichtingsmaatregel wil vaststellen is het mogelijk o m een jaar v o o r
en enkele jaren na de ingreep het betreffende gebied langs
transecten te tellen.
LANDELIJKE
M O N I T O RI N G P R O J E C T E N
De Vlinderstichting coordineert het landelijke libellenmeetnet. Dit meetnet is in 1 9 9 7 v a n start g e g a a n . Verspreid over het land w o r d e n routes geteld. W a n n e e r een
beheerder g r a a g wil dat zijn m o n i t o r i n g g e g e v e n s k u n n e n
w o r d e n vergeleken met de landelijke indexen dan moet
daar bij het vaststellen v a n de o n d e r z o e k s m e t h o d e reken i n g mee w o r d e n g e h o u d e n .
LITER AT U U R
Ketelaar, 1997
Ketelaar, 1998
V a n der W e i d e & Ketelaar, 1 9 9 7
83
6.3.4
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN M O N I T O R I N G
VAN
RIETKEVERS
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
A n d e r s dan de Nederlandse naam doet v e r m o e d e n , k o m e n de verschillende soorten rietkevers (Donaciinae)
niet uitslui-
tend op riet voor. Van de 28 inlandse soorten leven slechts t w e e soorten van riet. De overige zijn g e b o n d e n aan verschillende soorten water- en oeverplanten. De volwassen insecten, de kevers, leven b o v e n water op de voedselplanten (met
uitzondering van de t w e e inlandse soorten van het geslacht Macroplea,
w a a r v a n de kevers ook onder water leven). De
aanwezigheid van de kevers geeft een g o e d e indicatie van de geschiktheid van de l e e f o m g e v i n g v o o r het betreffende
soorten. Naast de aanwezigheid van de voedselplant zijn z o w e l het o n d e r w a t e r h a b i t a t als ook de bovenwaterhabitat
belangrijke onderdelen van de l e e f o m g e v i n g . Rietkevers v o r m e n daardoor een schakel tussen verschillende b i o t o p e n . In
de ons o m r i n g e n d e landen blijkt minstens 5 0 % van de soorten sinds 1 9 5 0 achteruit te zijn gegaan of v e r d w e n e n . Het is
aannemelijk dat dat ook in Nederland het geval is.
DOELSTELLING
2.
Crafische w e e r g a v e van de veranderingen per soort
1.
Vaststellen v o o r k o m e n soorten.
over een aantal jaren. Eerste resultaat pas na minimaal drie
2.
Vaststellen veranderingen van aantallen en d i c h t h e -
jaar leverbaar. Beheersadvies g e k o p p e l d aan bepaalde
den in de tijd in relatie tot g e n o m e n maatregelen.
soorten. Beheerder krijgt inzicht in de effecten van b e heersmaatregelen op bepaalde soorten van rietkevers.
METHODE
1.
Indien alle rietkeversoorten in de inventarisatie b e -
UITVOERDER
trokken w o r d e n , dan dient er maandelijks tussen mei en
augustus geteld te w o r d e n (inventarisatie op zicht). Het
Diverse ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
tellen gebeurt over een lengte van ongeveer 1 0 0 meter en
duurt ongeveer 4 5 minuten. Het onderzoek w o r d t uitge-
INSPANNING
voerd als de temperatuur minimaal 1 5 ° C is. De soorten en
1.
de aantallen w o r d e n genoteerd voor een strook van o n g e -
Halve d a g uitwerken per onderzoekslocatie.
veer 2,5 meter langs de oever. Van dieren w a a r v a n de d e -
2.
terminatie twijfelachtig is w o r d e n
enkele
exemplaren
m e e g e n o m e n v o o r determinatie.
2.
Halve d a g veldwerk per onderzoekslocatie.
Idem als bij 1. M i n i m a a l drie meetjaren.
LANDELIJKE
M O N IT O R I N G S P R O J E C T E N
Geen.
Zelfde methode als bij 1 g e n o e m d , maar dan jaarlijks
herhaald.
LITER AT U U R
GEGEVENSVERWERKING
Mohr, 1996
M e n z i e s & C o x , 1996
1.
C e g e v e n s v e r w e r k i n g e e n v o u d i g : beschrijvend.
2.
Berekenen van veranderingen gedurende reeksen van
jaren. V o o r het leggen van relaties met het gevoerde beheer is kennis van de ecologie van de soorten vereist,
evenals van relevante parameters als watersamenstelling,
waterkwantiteitsbeheer en vegetatiebeheer.
RESULTAAT
1.
O p s o m m i n g van de a a n w e z i g e soorten met een indi-
catie van de dichtheid.
84
6.3.5
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
LOOPKEVERS
( G R O E P SI N F O R M A T I E)
Veel in Nederland v o o r k o m e n d e loopkeversoorten leven in oevers of in andere natte milieus ( h o o g v e n e n , moerassen,
kwelders). De meeste soorten zijn carnivoor en jagen op b o d e m b e w o n e n d e o e v e r f a u n a , zoals insecten (vooral springstaarten) insectenlarven en eieren, slakken, w o r m e n etcetera. Ze zijn vooral in het reproductieseizoen, en dat is v o o r o e versoorten bijna altijd het voorjaar en de zomer, aan het water te v i n d e n . O v e r w i n t e r i n g vindt bij veel soorten plaats op
drogere, hoger gelegen p l e k k e n .
UITVOERDER
DOELSTELLING
1.
Vaststellen van de soortensamenstelling in een g e b i e d .
2.
V o l g e n van de a a n t a l s o n t w i k k e l i n g per soort.
Ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
INSPANNING
METHODE
1.
Per onderzoekslocatie m o e t in het voorjaar (begin
1.
V e l d w e r k per onderzoekslocatie met drie
monster-
april tot half juni) t w e e - tot driemaal een aantal plekken,
plekken: circa een halve d a g .
elk minimaal een half uur, met de hand bemonsterd w o r -
Determineren (met behulp van m i c r o s c o o p : 15 tot 3 0 m i -
d e n . Het aantal plekken kan varieren van drie tot tien
nuten per monster) en gegevens invoeren: een d a g .
(eventueel meer). M e e s t a l is het n o d i g dat monsters v a n
Verslaglegging v o o r drie tot tien locaties: een tot ander-
de o e v e r f a u n a g e n o m e n w o r d e n , bijvoorbeeld met b e -
halve d a g .
hulp v a n een zuigapparaat (exhauster) die later w o r d e n
2.
uitgezocht. Bij een moeilijk te determineren soort, zoals
Determineren en gegevens invoeren: een d a g per jaar.
Bembidion
Verslaglegging: drie tot vier d a g e n per jaar.
fasciolatum,
is sorteren van de dieren en d e -
V e l d w e r k per monsterplek: een d a g per jaar.
terminatie met behulp v a n een microscoop noodzakelijk.
V o o r m o n i t o r i n g m o e t e n minimaal tien plekken b e m o n -
Bij andere soorten, w a a r o n d e r Nebria
sterd w o r d e n g e d u r e n d e vier tot vijf meetjaren, liever l a n -
ron limbatum
2.
livida
en
Omoph-
ger.
is nauwelijks laboratoriumwerk n o d i g .
Hetzelfde als m e t h o d e 1, maar dan jaarlijks herhalen.
LANDELIJKE
M O N IT O RI N G S P R O J E C T E N
Een groot referentie-gegevensbestand is in het bezit van
M i n i m a a l tien plekken b e m o n s t e r e n .
de Loopkeverstichting.
GEGEVENSVERWERKING
De Loopkeverstichting n e e m t n o g geen deel aan officiele
1.
monitoringsprojecten, maar o n d e r h o u d t sedert 1 9 5 3 een
Zeer e e n v o u d i g e v e r w e r k i n g van gegevens: p r e s e n -
databank met d o o r l o p e n d e jaarlijkse bemonsteringen met
tie/absentie van soorten.
v a n g p o t t e n in uiteenlopende habitats.
2.
Eenvoudige statistische v e r w e r k i n g van gegevens.
LITERATUUR
Turin & Heijerman, 1 9 9 7
RESULTAAT
1.
Inzicht in het v o o r k o m e n v a n soorten. Een o p n a m e
van de totale o e v e r f a u n a geeft belangrijke
aanwijzing
over de mogelijkheden die de plek biedt v o o r de d o e l s o o r ten.
2.
M o n i t o r i n g van populatiefluctuaties van de d o e l s o o r -
ten en inzicht in het succes v a n het plaatselijk g e v o e r d e
oeverbeheer.
85
6.3.6
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
SPRINKHANEN
EN
KREKELS
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
V a n de 4 5 inheemse soorten sprinkhanen en krekels staan er 18 op de Rode Lijst. O n g e v e e r de helft van alle N e d e r l a n d se soorten k o m t min of meer regelmatig in oevers voor. Er is veel bekend over herkenning, ecologie, verspreiding en h a bitatkeuze van deze insectengroep. O n g e w e r v e l d e n v o r m e n een essentieel onderdeel van ecosystemen, maar w o r d e n
nauwelijks bij het beleid betrokken. Sprinkhanen zijn d o o r hun ecologische karakteristieken en honkvastheid belangrijke
indicatoren v o o r afwisselende vegetatiestructuren met een hoge biodiversiteit. O m d a t de populatiedichtheden vaak
h o o g zijn, v o r m e n ze een belangrijk onderdeel van het voedselpakket van de insecteneters o n d e r de z o o g d i e r e n en de
vogels. Ze k o m e n in allerlei kleine gebieden voor, w a a r g e w e r v e l d e n grotendeels o n t b r e k e n .
DOELSTELLINGH
1.
RESULT AAT
Vaststellen van de soortensamenstelling binnen een
gebied.
2.
Vaststellen van de p o p u l a t i e o n t w i k k e l i n g
van een
1.
Inzicht in het v o o r k o m e n van soorten.
2.
Inzicht in toe- of a f n a m e van de soort, dan wel stabili-
teit.
soort.
3.
Als2.
3.
4.
Als 2 d .
Vaststellen van de p o p u l a t i e o n t w i k k e l i n g van de hoor-
bare soorten.
4.
Vaststellen van de p o p u l a t i e o n t w i k k e l i n g
van
alle
UITVOERDER
soorten.
Ecologische o n d e r z o e k s V a d v i e s b u r e a u s .
METHODE
INSPANNING
Inventariseren op zicht en geluid; eventueel met b e -
1.
Een d a g veldwerk, een d a g v e r w e r k i n g .
hulp van een batdetector e n / o f een sleepnet. G e k o z e n
1.
2.
Twee d a g e n veldwerk, een d a g v e r w e r k i n g . M i n i m a a l
kan w o r d e n tussen het slechts bepalen van de a a n - of af-
drie meetjaren.
w e z i g h e i d van soorten en aantalsschattingen van a a n w e -
3.
Als m e t h o d e 2.
zige soorten. Per locatie volstaat een bezoek in de zomer.
4.
Drie d a g e n veldwerk, een d a g v e r w e r k i n g . M i n i m a a l
2.
drie meetjaren.
Inventarisatie en aantalsschatting: o n d e r z o e k s m e t h o -
de afhankelijk van de soort. Per locatie zijn drie bezoeken
in de z o m e r n o d i g .
LANDELIJKE
3.
G e e n . W e l lopen er diverse proef projecten.
Aantalsschatting van z i n g e n d e mannetjes (eventueel
M O N IT O R I N G S P R O J E C T E N
met behulp van een batdetector). Per locatie zijn drie b e z o e k e n in de z o m e r n o d i g .
LITERATUUR
4.
Kleukers etal.,
Aantalsschatting met proefvlakken. Per locatie zijn
drie bezoeken in de z o m e r n o d i g .
GEGEVENSVERWERKING
1.
E e n v o u d i g , geen statistiek n o d i g .
2.
Eenvoudige statistiek n o d i g .
3.
Eenvoudige statistiek n o d i g .
4.
Eenvoudige statistiek n o d i g .
86
1997
6.3.7
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
DAGVLINDERS
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
Dagvlinders v o r m e n een sterk bedreigde diergroep. V a n de 7 0 soorten standvlinders in Nederland staan er 4 7 op de R o de Lijst. V a n deze 4 7 soorten zijn er 17 in ons land uitgestorven. D e belangrijkste o o r z a k e n van de sterke a c h t e r u i t g a n g
zijn het verdwijnen v a n geschikte leefgebieden en de versnippering van het landschap, w a a r d o o r populaties gei'soleerd
raken en dreigen uit te sterven.
Dagvlinders zijn o n d e r te verdelen in soorten die karakteristiek zijn v o o r bossen, b o s r a n d e n , ruigten, graslanden, heide
en v e n e n . Daarnaast zijn er soorten die in allerlei leefgebieden k u n n e n v o o r k o m e n . D e a l g e m e n e eisen die vlinders stellen, zijn als volgt s a m e n te vatten: a a n w e z i g h e i d v a n nectarplanten en w a a r d p l a n t e n (= voedselplant van de rups), v a riatie in landschaps- en vegetatiestructuren, beschutting en o v e r w i n t e r i n g s m o g e l i j k h e d e n (bijvoorbeeld in de winter
overstaande ruigte). O m d a t er vanaf het voorjaar tot in het najaar vlindersoorten v l i e g e n , m o e t e n ook g e d u r e n d e deze
hele periode bloeiende nectarplanten in een terrein a a n w e z i g zijn.
DOELSTELLING
w o o r d e uitspraken te d o e n over de veranderingen over
1.
Inventarisatie van de a a n w e z i g e dagvlinders.
t w e e of meer jaren m o e t minstens zes keer per jaar, maar
2.
Evaluatie van getroffen beheer- en inrichtingsmaatre-
Never eenmaal per t w e e w e k e n , geteld w o r d e n . Als de
gelen.
ruimte het toelaat w o r d e n minstens vijf transecten van 5 0
meter geteld (exclusief eventuele blanco's).
METHODE
1.
V o o r een redelijk b e t r o u w b a r e inventarisatie van d a g -
G EG EV E N SV E RW E R KI N G
vlinders zijn drie tot vier b e z o e k e n verspreid over een jaar
1.
(van half mei tot eind augustus) noodzakelijk. Daarbij
e e n v o u d i g e tabel met de a a n w e z i g e soorten en de vastge-
w o r d e n de a a n w e z i g e soorten en aantallen i n g e t e k e n d .
stelde aantallen. O o k kan v a n elke soort een versprei-
W a n n e e r grote o p p e r v l a k t e n (meer dan 10 hectare) m o e -
dingskaart g e m a a k t w o r d e n . Dit biedt mogelijkheden o m
ten w o r d e n gei'nventariseerd, w o r d e n de dagvlinders op
de waardevolle terreintjes in een gebied aan te g e v e n .
een veldkaart g e n o t e e r d . V o o r een globale inventarisatie
2.
van grote terreinen w o r d e n steekproefsgewijs grotere ele-
waarin per jaar het aantal w a a r g e n o m e n soorten en indi-
m e n t e n als weilanden en bossen doorkruist. Deze m e t h o -
v i d u e n w o r d t o p g e n o m e n . Afhankelijk van de gebruikte
de kan ook bij de inventarisatie van kleinere o p p e r v l a k t e n
methodiek k u n n e n de gegevens op verschillende m a n i e -
gebruikt w o r d e n . In dit geval is het echter raadzaam o m
ren w o r d e n gei'nterpreteerd. M e n kan een vergelijking
De inventarisatiegegevens w o r d e n v e r w e r k t tot een
De tellingen w o r d e n v e r w e r k t in e e n v o u d i g e tabellen
bij elk bezoek een of meerdere vaste transecten v a n 5 0
m a k e n tussen w e l of niet natuurvriendelijk aangelegde
meter te lopen die het grootste deel van het terrein dek-
oevers, men kan de o n t w i k k e l i n g e n in de dagvlinderstand
ken.
bijhouden na een ingreep en men kan de v e g e t a t i e o n t w i k -
V a n s o m m i g e soorten w o r d t naast de a a n w e z i g h e i d van
keling k o p p e l e n aan de aantalsontwikkelingen v a n d a g -
de vlinders ook gelet op de a a n w e z i g h e i d van eitjes. Dit is
vlinders. Bij de interpretatie moet rekening w o r d e n g e -
o n d e r andere het geval v o o r de s l e e d o o r n p a g e . W a n n e e r
h o u d e n met afwijkende w e e r s o m s t a n d i g h e d e n . Een sta-
deze soort kan w o r d e n v e r w a c h t in het te inventariseren
tistische analyse en een g o e d e interpretatie k u n n e n het
terrein m o e t in de winter een extra bezoek w o r d e n g e -
beste d o o r een specialist w o r d e n uitgevoerd.
bracht o m de eitjes te z o e k e n .
2.
Het bijhouden van v e r a n d e r i n g e n in de d a g v l i n d e r -
RESU LTAAT
f a u n a gebeurt d o o r langs vaste transecten v a n 5 0 meter
1.
de a a n w e z i g e dagvlinders te tellen. O m statistisch verant-
spreiding binnen het terrein.
87
O v e r z i c h t v a n de a a n w e z i g e dagvlinders en hun ver-
Inzicht in de w a a r d e van het terrein v o o r dagvlinders.
meetnet laat uitspraken op regionaal niveau of l a n d -
2.
schapstype toe.
Evaluatie van effecten op de dagvlinders van beheer-
en inrichtingsmaatregelen.
Inzicht in maatregelen die v o o r dagvlinders k u n n e n w o r -
LITERATUUR
den getroffen in het kader van natuurvriendelijk o e v e r b e -
Van Swaay, 1 9 9 5
heer.
V a n Swaay, 1 9 9 6
V a n S w a a y & Ketelaar, 1 9 9 8
UITVOERDER
Inventarisaties en tellingen k u n n e n w o r d e n
uitgevoerd
d o o r deskundige vrijwilligers of beheerders. Een goede
analyse van de resultaten kan beter w o r d e n uitbesteed aan
specialisten van deskundige o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
INSPANNING
1.
Het
inventariseren van
lijnvormige
stukken
(zoals
langs oevers) kost ongeveer een uur per kilometer per b e zoek. W a n n e e r de vegetatiestructuur zeer gevarieerd en
bloemrijk is en ook struweel en bosranden a a n w e z i g zijn
kost de inventarisatie anderhalf uur per kilometer per bezoek. Het inventariseren van grote gebieden (intekenen
op veldkaarten) kost gemiddeld een d a g per 100 hectare
per bezoek. U i t w e r k e n in tabellen en kaarten kost o n g e veer een d a g per 100 hectare.
2.
Het tellen van een transect van 5 0 meter kost o n g e -
veer vijf minuten per bezoek. Een goed beeld van de effecten op de d a g v l i n d e r f a u n a van een bepaalde maatregel
krijgt men doorgaans d o o r minimaal vijf a c h t e r e e n v o l g e n de jaren de transecten te tellen. W a n n e e r dit niet haalbaar
is kan ook w o r d e n o v e r w o g e n o m een jaar v o o r de ingreep en t w e e a drie jaar na de ingreep (als de vegetatieo n w i k k e l i n g op g a n g is g e k o m e n ) te tellen. Eenvoudige
v e r w e r k i n g kost per transect ongeveer een half uur. Een
iets uitgebreidere analyse met statistische b e w e r k i n g e n
kost ongeveer een uur per transect.
LANDELIJKE
MONITORINGSPROJECTEN
De Vlinderstichting coordineert het landelijke dagvlindermonitoringsproject. Verspreid over het land w o r d e n ruim
2 5 0 routes d o o r vrijwilligers en beheerders geteld. Het
project is in 1 9 9 0 van start g e g a a n . Doelstelling van het
meetnet is het bijhouden van de populatieontwikkelingen
van de Nederlandse dagvlinders. De dichtheid van het
88
6.3.8
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
VISSEN
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
De Nederlandse z o e t w a t e r v i s f a u n a kent m o m e n t e e l 4 5 soorten. Daarnaast zijn er meer dan tien uitheemse s o o r t e n ,
w a a r v a n zeven soorten zich m o m e n t e e l in Nederland v o o r t p l a n t e n .
O p de Rode Lijst zijn 24 soorten o p g e n o m e n . Het zijn met n a m e de s t r o m i n g s m i n n e n d e en naar zee trekkende soorten
die sterk zijn a f g e n o m e n . Sinds het besef is ontstaan dat rivieren en beken meer zijn dan s c h e e p v a a r t w e g e n en afvoerkanalen van overtollig water, w o r d t aan herstel van vishabitats steeds meer a a n d a c h t besteed. De inrichting van oevers
speelt dan ook een belangrijke rol bij herstelmogelijkheden v o o r de inheemse visfauna.
Visserij-onderzoek richt zich voornamelijk op het inventariseren van de a a n w e z i g e soorten en het habitatgebruik v a n de
verschillende soorten in de loop van een jaar.
GEGEVENSVERWERKING
DOELSTELLING
1.
Vaststelling soortensamenstelling en leeftijdscatego-
1.
Per o n d e r z o e k s p e r i o d e w o r d t de soortensamenstel-
rieen in het water e n / o f de oever. V o l g e n o n t w i k k e l i n g e n
ling en de o p b o u w v a n de populatie gepresenteerd. Er
in soortensamenstelling en leeftijdsopbouw
gedurende
dient minimaal een l e n g t e - f r e q u e n t i e - d i a g r a m per soort
het jaar. Informatie hierover kan g e k o p p e l d w o r d e n aan
gepresenteerd te w o r d e n . A a n g e g e v e n dient te w o r d e n
de specifieke functies die de oever vervult (paaigebied,
welke deelfuncties het o n d e r z o e k s g e b i e d v o o r de ver-
o p g r o e i g e b i e d , overwinteringsplaats).
schillende vissoorten vervult. Presentatie v a n de w a a r d e
2.
van het gebied v o o r de (ernstig) bedreigde en minder a l -
Bij een meerjarige m o n i t o r i n g w o r d t de basale i n v e n -
tarisatie g e d u r e n d e meerdere jaren herhaald.
g e m e n e soorten.
METHODE
opstellen van a d v i e z e n ten aanzien van o n t w i k k e l i n g en
V o o r een juiste interpretatie van de gegevens en voor het
1.
Per onderzoekslocatie w o r d t een visserijkundig o n d e r -
zoek uitgevoerd, waarbij achtereenvolgens in de paaitijd
beheer is de inzet v a n specialisten gewenst.
2.
Inzicht in v e r a n d e r i n g in vissoorten en -aantallen.
(april tot mei), in de opgroeitijd v o o r e e n z o m e r i g e vis ( a u gustus tot September) en in de overwinteringsperiode (de-
RESULTAAT
c e m b e r tot januari) een visstandsopname w o r d t uitge-
1.
v o e r d . De vangstefficientie v a n vistuig hangt af van de
q u e n t i e - d i a g r a m m e n per soort en b i o m a s s a - b e r e k e n i n -
plaatselijke o m s t a n d i g h e d e n en van de
g e n . Hieruit kan g e c o n c l u d e e r d w o r d e n v o o r w e l k e soor-
voorkomende
Soortenlijsten met g e v a n g e n aantallen,
lengte-fre-
soorten. De v o l g e n d e technieken dienen d a a r o m in c o m -
ten w e l k e deelfuncties vervuld w o r d e n d o o r de oever.
binatie te w o r d e n toegepast: zegenvisserij, plaatsing v a n
2.
(schiet)fuiken en electrovisserij. Indien o n d e r z o e k naar
namelijk de grote Rijkswateren (rivieren en grote meren).
Vergelijking met landelijke, langjarige trends in v o o r -
visbroed g e w e n s t is dienen hiervoor aparte bevissingen
met speciale zegens of steeknetten te w o r d e n uitgevoerd.
UITVOERDER
Per onderzoekslocatie w o r d e n van alle g e v a n g e n indivi-
Visserijkundige o n d e r z o e k s g r o e p e n en diverse e c o l o g i -
d u e n , de soort, het geslacht, de lengte en het g e w i c h t b e -
sche o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
paald. O p basis van de g e g e v e n s w o r d e n l e n g t e f r e q u e n t i e - d i a g r a m m e n opgesteld en w o r d t de biomassa bere-
INSPANNING
kend.
1.
2.
bemonsteringen per locatie uitgevoerd w o r d e n . Een be-
Zelfde als bij m e t h o d e 1, maar herhaald g e d u r e n d e
Afhankelijk v a n het type water m o e t e n drie of meer
monstering w o r d t uitgevoerd d o o r drie p e r s o n e n . In de
meerdere jaren.
regel w o r d e n een tot twee wateren per d a g b e m o n s t e r d .
89
Dit is echter sterk afhankelijk van de grootte van het w a ter.
2.
Zelfde als 1, maar dan jaarlijks.
LANDELIJKE
MONITORINGPROJECTEN
D o o r het RIZA w o r d t bij verschillende oeververbeteringsprojecten aan de grote rivieren monitoringsonderzoek uitgevoerd naar de effecten op de samenstelling van de vispopulaties.
R I V O en RIZA voeren voert jaarlijks een biologische m o n i toring uit, waarbij de samenstelling van de visstand in de
grote rivieren en de grote meren (rijkswateren)
jaarlijks
g e v o l g d w o r d t op basis van kor-, kuil- en fuikvangsten en
electrovisserij.
LITER AT U U R
Bergers, 1991
Lanters & Van D e n s e n , 1 9 9 6
Natuurbalans-Limes divergens, 1 9 9 7
6.3.9
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
AMFIBIEEN
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
In Nederland k o m e n 16 soorten amfibieen voor. Tot de amfibieen behoren vijf soorten salamanders, vijf soorten padden
en zes soorten kikkers. N e g e n van de 16 soorten staan op de Rode Lijst.
A m f i b i e e n zijn met name v o o r hun v o o r t p l a n t i n g afhankelijk van w a t e r e n . V o l w a s s e n dieren verblijven echter vaak het
grootste deel van het jaar o p het land. O o k de winter w o r d t veelal in schuilplaatsen op het land doorgebracht, slechts
enkele soorten o v e r w i n t e r e n in het water. De meeste soorten zijn vooral nachtactief.
DOELSTELLING
minimaal vier maal per jaar o n d e r z o c h t . Hiervoor w o r d t
1.
Vaststelling in hoeverre het gebied d o o r amfibieen als
dezelfde m e t h o d e als o n d e r 1 g e n o e m d toegepast. V o o r
leefgebied w o r d t gebruikt. V o l g e n o n t w i k k e l i n g e n in het
het monitoren in landhabitats w o r d t ' s nachts langs vaste
terreingebruik
lijntransecten naar amfibieen gezocht; eveneens vier maal
binnen het o n d e r z o e k s g e b i e d g e d u r e n d e
het jaar. De resultaten k u n n e n gebruikt w o r d e n o m na te
per jaar.
g a a n of het gebied mogelijkheden biedt de situatie v o o r
Bij enkele soorten (kamsalamander, geelbuikvuurpad) is
amfibieen te verbeteren.
het mogelijk o m via foto's van buikpatronen de dieren in-
2.
dividueel te h e r k e n n e n .
Het vastleggen van veranderingen in de s o o r t e n s a -
menstelling en in de aantallen per soort in de loop der jaren als g e v o l g van g e n o m e n maatregelen.
GEGEVENSVERWERKING
METHODE
topografische kaarten. A a n g e g e v e n w o r d t welke deel-
1.
functies het gebied v o o r amfibieen vervult, welk deel als
1.
Een basale inventarisatie van het gebied op het v o o r -
k o m e n van amfibieen vindt plaats d o o r twee of drie b e -
E e n v o u d i g . De vindplaatsen w o r d e n ingetekend op
voortplantingswateren
functioneert
en
eventueel
ook
z o e k e n in het voorjaar en in de z o m e r af te leggen. Het
w a a r zich de landhabitats en belangrijkste trekroutes be-
aantal b e z o e k e n hangt deels af van de te v e r w a c h t e n
vinden.
soorten, voor enkele soorten zijn meer b e z o e k e n n o o d z a -
2.
kelijk. De dieren k u n n e n w o r d e n a a n g e t o o n d met de v o l -
resultaten w o r d e n gerelateerd aan landelijke trends.
E e n v o u d i g e statistiek v o o r het bepalen van trends. De
gende methoden:
>
op basis van het d o o r een v o o r t p l a n t i n g s k o o r g e p r o -
RESU LTAAT
duceerd geluid (kikkers en p a d d e n ; 's nachts);
1.
De populatiegrootte van soorten kan in globale ter-
>
het tellen van p l o n z e n (groene kikkers; overdag);
m e n geschat w o r d e n . Er w o r d t een soortenlijst per water
>
z i c h t w a a r n e m i n g e n in en rond het water (eieren, lar-
o p g e s t e l d . Tevens w o r d t a a n g e g e v e n of het o n d e r z o e k -
>
>
v e n , jonge dieren en v o l w a s s e n dieren; o v e r d a g of
sterrein een c o m p l e e t leefgebied v o r m t waarin alle levens-
's nachts met een z a k l a m p ) ;
functies (voedsel, v o o r t p l a n t i n g , overwintering)
d o o r vangsten met behulp van een schepnet (sala-
seerd k u n n e n w o r d e n .
manders en larven van alle a m f i b i e e n ; overdag);
2.
d o o r het plaatsen van schermen en valemmers.
gereali-
De resultaten van de m o n i t o r i n g k u n n e n afgezet w o r -
den tegen regionale en landelijke trends, zoals die naar
Inventarisatie van amfibieen op het land is eveneens m o -
voren k o m e n uit het meetnet A m f i b i e e n .
gelijk, maar in v e r h o u d i n g erg arbeidsintensief. H i e r v o o r
w o r d t het g e b i e d ' s nachts doorkruist, waarbij de a a n w e -
UITVOERDER
zigheid op basis van z i c h t w a a r n e m i n g e n (met behulp van
1.
een zaklamp) of op het g e h o o r (koren) vastgesteld w o r d t .
heerders.
2.
2.
Bij jaarlijkse m o n i t o r i n g w o r d t elk voortplantingswater
91
Ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s ,
Ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
terreinbe-
INSPANNING
1.
Veldwerk basale inventarisatie: drie m e n s d a g e n v o o r
10 tot 15 wateren. V e r w e r k e n gegevens: t w e e m e n s d a gen per 10 tot 15 wateren.
2.
Veldwerk monitoring: vier m e n s d a g e n v o o r 10 tot 15
wateren. V e r w e r k e n gegevens: t w e e m e n s d a g e n per 10
tot 15 wateren. M i n i m a a l vijf meetjaren.
LANDELIJKE
M O N IT O R I N G P R O J E C T E N
W e r k g r o e p M o n i t o r i n g van de Stichting R A V O N .
LITER AT U U R
Bergmans & Zuiderwijk, 1 9 8 6
Creemers, 1 9 9 4
Creemers, 1 9 9 6
Creemers et al., 1 9 9 6
C r o m b a g h s e f al., 1 9 9 6
Lenders etal., z.j.
R A V O N Werkgroep Monitoring, 1997
6.3.10
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
REPTIELEN
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
In N e d e r l a n d k o m e n z e v e n soorten reptielen voor, te verdelen in vier soorten hagedissen en drie soorten slangen. R e p tielen zijn in Nederland sterk b e d r e i g d , zes van de z e v e n soorten staan dan ook o p de Rode Lijst. V a n de zeven soorten
w o r d t de ringslang als enige regelmatig in of bij wateren aangetroffen. Zeer sporadisch k u n n e n ook h a z e l w o r m en lev e n d b a r e n d e hagedis in uiterwaarden of op dijken v o o r k o m e n . De ringslang gebruikt de oever o m voedsel te z o e k e n en
o m zich te verplaatsen van voedselgebied naar eiafzetplek. V o o r de eiafzet zijn o p e n mestvaalten en c o m p o s t h o p e n
zeer geschikt. In g o e d f u n c t i o n e r e n d e ecosystemen zijn meer natuurlijke eiafzetplekken a a n w e z i g in de v o r m van a a n gespoeld plantenmateriaal.
DOELSTELLING
GEGEVENSVERWERKING
1.
1.
Vaststellen in hoeverre het gebied d o o r reptielen als
E e n v o u d i g . De vindplaatsen w o r d e n ingetekend op
leefgebied w o r d t gebruikt. V o l g e n van de verandering in
topografische kaarten.
functies van het gebied g e d u r e n d e het jaar. De resulta-
2.
ten k u n n e n gebruikt w o r d e n o m na te gaan of het g e -
resultaten van de tellingen w o r d e n gerelateerd aan lande-
bied mogelijkheden biedt de situatie v o o r reptielen te
lijke trends, die bepaald zijn aan de hand van gei'ndexeer-
verbeteren.
de getallen.
2.
Eenvoudige statistiek v o o r het bepalen van trends. De
Het vastleggen van veranderingen in de soortensa-
menstelling in de loop der jaren als g e v o l g van g e n o m e n
RESU LTAAT
maatregelen.
1.
METHODE
een verspreidingskaart met de ingetekende w a a r n e m i n -
1.
Een basale inventarisatie van het gebied op het v o o r -
g e n . A a n g e g e v e n dient te w o r d e n in hoeverre het onder-
k o m e n van reptielen kan g e b e u r e n d o o r drie b e z o e k e n ,
zoeksterrein een c o m p l e e t leefgebied is v o o r reptielen,
t w e e in het voorjaar en een in het najaar. Per locatie
waarin alle levensfuncties (voedsel, v o o r t p l a n t i n g , over-
De populatiegrootte van soorten kan in globale ter-
men w o r d e n geschat. Een basale uitwerking bestaat uit
kilometer
wintering) gerealiseerd w o r d e n . O p verzoek van de o p -
lengte, z o d a n i g dat dit traject binnen twee tot t w e e e n -
drachtgever kan de w a a r d e van het gebied v o o r reptielen
w o r d t een traject uitgezet van een tot t w e e
half uur geinventariseerd kan w o r d e n . De v o r m van het
nader w o r d e n toegelicht en k u n n e n beheeraanbevelingen
traject w o r d t mede bepaald d o o r het terrein. O p dit tra-
worden gedaan.
ject w o r d e n alle dieren geteld. Er zijn geen speciale m a t e -
2.
rialen of v a n g t e c h n i e k e n vereist.
den tegen regionale en landelijke trends, zoals die naar
2.
voren k o m e n uit het meetnet Reptielen.
Zelfde m e t h o d e als bij 1, maar er w o r d e n vier b e z o e -
De resultaten van de m o n i t o r i n g k u n n e n afgezet w o r -
ken in de periode half maart tot begin juli en drie in de
m a a n d e n augustus en September aan het gebied g e -
UITVOERDER
bracht.
1.
Foto's van de buikpatronen van ringslangen of de k o p t e -
heerders.
Ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s ,
terreinbe-
k e n i n g van adders m a k e n individuele herkenning m o g e lijk. D a a r m e e w o r d t inzicht verkregen in migraties b i n -
2.
Ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
nen het terrein en k u n n e n populatieschattingen g e d a a n
w o r d e n . Individuele h e r k e n n i n g is ook mogelijk d o o r het
INSPANNING
merken van dieren.
1.
Veldwerk basale inventarisatie: drie m e n s d a g e n per
locatie van 5 0 tot 1 0 0 hectare. V e r w e r k e n gegevens: a n derhalve d a g .
93
2.
Veldwerk monitoring: vier m e n s d a g e n per locatie van
5 0 tot 100 hectare. V e r w e r k e n gegevens: minimaal twee
m e n s d a g e n . M i n i m a a l vijf meetjaren.
MONITORINGPROJECTEN
LANDELIJKE
W e r k g r o e p M o n i t o r i n g van de Stichting R A V O N .
LITERATUUR
Aerts, 1 9 9 4
Bergmans & Zuiderwijk, 1 9 8 6
Creemers, 1 9 9 6
Creemers etal.,
1996
C r o m b a g h s e f a / . , 1996
Lenders etal.,
z.j.
R A V O N W e r k g r o e p M o n i t o r i n g , 1994
Zuiderwijk & W o l t e r m a n , 1 9 9 6
6.3.11
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
BROEDVOGELS
( G R O E PS I N F O R M A T I E)
Waterrijke gebieden zijn belangrijke b r o e d g e b i e d e n v o o r vogels. In de jaren n e g e n t i g zijn in Nederland 186 regelmatig
b r o e d e n d e vogelsoorten vastgesteld. Hiervan staan er 5 0 op de Rode Lijst, w a a r v a n vele k e n m e r k e n d v o o r m o e r a s g e b i e d e n . Vogels broeden solitair of in kolonies. De meeste kolonievogels nestelen in de buurt van het water. Broedvogels
stellen soortspecifieke eisen ten aanzien van nestgelegenheid en f o e r a g e e r m o g e l i j k h e d e n .
DOELSTELLING
RESULTAAT
1.
1.
Vaststellen b r o e d v o g e l s o o r t e n en -aantallen in het g e -
Jaarlijks een lijst met s o o r t e n , aantallen territoria, ver-
bied, tevens vastellen broedlocaties.
spreidingskaarten en dichtheden per terreintype.
2.
2.
V o l g e n van de veranderingen in broedvogelaantallen
Uitspraken over de a a n t a l o n t w i k k e l i n g van soorten.
in de loop van de tijd.
UITVOERDER
METHODE
Vrijwilligers of ecologisch o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u .
1.
M e n dient te beschikken over gedetailleerd kaartmateriaal
Alle broedvogelsoorten en aantallen waarin ze v o o r -
k o m e n w o r d e n vastgesteld met behulp van de uitgebreide
( 1 : 5 . 0 0 0 in besloten landschap; 1:10.000 in o p e n l a n d -
territoriumkartering.
schap).
Deze m e t h o d e houdt in dat het g e -
bied gedurende het broedseizoen (maart tot en met juni)
meerdere malen bezocht w o r d t en de broedindicatieve
INSPANNING
w a a r n e m i n g e n (bijvoorbeeld z a n g en baits) op kaart gezet
1.
w o r d e n . Het aantal b e z o e k e n is afhankelijk van het ter-
het gebied kost dit minimaal een d a g d e e l .
Afhankelijk van de soortenrijkdom en de grootte van
reintype en de te o n d e r z o e k e n soorten en bedraagt m i n i -
De kosten v o o r de o n d e r s t e u n i n g van een vrijwilliger zijn
maal vijf en maximaal tien per jaar. De b e z o e k e n moeten
minimaal. V o o r het berekenen van de kosten v o o r een
vooral in de eerste uren n a z o n s o p k o m s t uitgevoerd w o r -
professionele m e d e w e r k e r is het van b e l a n g te w e t e n o m
d e n . A a n het eind van het veldseizoen w o r d e n de g e g e -
welk terreintype het gaat en w a t het oppervlakte is. Per
vens s a m e n g e v o e g d en aan de hand van vaste regels
d a g kan o n g e v e e r 1 0 0 tot 2 5 0 hectare op broedvogels
w o r d t bepaald welke w a a r n e m i n g e n betrekking hebben
worden onderzocht.
o p een territorium.
2.
Bij de kolonievogels w o r d e n in de
Idem als 1. M i n i m a a l vijf meetjaren.
v o o r g e s c h r e v e n periode de nesten geteld.
2.
M e t h o d e 1 w o r d t jaarlijks toegepast. V o o r de verge-
LANDELIJKE
M O N IT O RI N G S P R O J E C T E N
lijkbaarheid dient het o n d e r z o e k jaarlijks op dezelfde wijze
S O V O N V o g e l o n d e r z o e k Nederland organiseert projecten
en met dezelfde tijdsinspanning te w o r d e n uitgevoerd.
waarin met vrijwilligers de o n t w i k k e l i n g e n van de N e d e r landse broedvogels g e v o l g d w o r d e n . De meeste soorten
GEGEVENSVERWERKING
w o r d e n g e v o l g d d o o r middel van o n d e r z o e k in steek-
1.
E e n v o u d i g . N a het veldwerk w o r d e n achter het b u -
p r o e f g e b i e d e n . Z e l d z a m e soorten en kolonievogels w o r -
reau de veldkaarten overgezet naar verzamelkaarten per
den jaarlijks in heel N e d e r l a n d geteld. De projecten w o r -
soort. Deze soortkaarten w o r d e n uiteindelijk
gei'nterpre-
teerd met behulp van richtlijnen uit de handleiding van
den uitgevoerd in s a m e n w e r k i n g met het Centraal Bureau
v o o r d e Statistiek.
V a n Dijk (1996).
2.
De gegevens w o r d e n naast elkaar gezet en o n d e r l i n g
LITERATUUR
vergeleken. N a vijf jaar k u n n e n met e e n v o u d i g e statisti-
V a n Dijk, 1 9 9 6
sche berekeningen trends vastgesteld w o r d e n .
V a n Dijk & Hustings, 1 9 9 6
Hustings etal.,
95
1985
6.3.12
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
WINTER-
EN
TREKVOGELS
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
Nederland herbergt van veel vogelsoorten grote aantallen doortrekkers en wintergasten, a f k o m s t i g uit een groot gebied
dat zich uitstrekt van N o o r d o o s t - C a n a d a in het westen tot Siberie in het o o s t e n . V o o r a l o n z e waterrijke gebieden zijn
vermaard v a n w e g e de grote aantallen watervogels, zoals z w a n e n , g a n z e n , e e n d e n , steltlopers en m e e u w e n . Soms gaat
het daarbij o m een belangrijk deel v a n de totale w e r e l d p o p u l a t i e . V o o r elf soorten is Nederland internationaal van betekenis ( z o g e n a a m d e 'Blauwe Lijst-soorten'). Net als broedvogels stellen ook de doortrekkers en wintergasten specifieke
eisen aan het landschap waarin ze v o o r k o m e n en de hoeveelheid voedsel die ter plaatse voor hun beschikbaar is.
DOELSTELLING
dezelfde b e g r e n z i n g van het telgebied, hetzelfde aantal
1.
tellingen en dezelfde wijze van w a a r n e m e n (lopend, fiets,
Vaststellen v o o r k o m e n d e soorten in een gebied en de
periode waarin zij v o o r k o m e n .
auto, boot).
2.
3.
V o l g e n van veranderingen in de aantallen per soort
Vaststellen v a n het terreingebruik
volgens
1, telfrequentie
bij
voorkeur
maandelijks. W a a r n e m i n g e n w o r d e n ingetekend op een
van jaar tot jaar.
3.
Telmethode
per soort
(waar
kaart of telgebieden vallen samen met landschapskenmerken (bijvoorbeeld ecotopen). In geval van transecttellingen
welke aantallen).
en punttellingen w o r d t een vaste w a a r n e e m a f s t a n d g e METHODE
bruikt (alleen vogels die zich binnen een bepaalde afstand
1.
van de route of het punt bevinden w o r d e n meegeteld).
Per gebied zijn minimaal twee b e z o e k e n per maand
(September tot en met april) n o d i g . V o o r grotere soorten
die in groepen v o o r k o m e n (watervogels) verdient het de
GEGEVENSVERWERKING
v o o r k e u r het gehele gebied te doorkruisen (integrale g e -
1.
biedstelling), v o o r zangvogels kan een steekproef v o l -
stellen. Berekenen g e m i d d e l d e n .
E e n v o u d i g . Soortenlijst en verspreidingskaart s a m e n -
staan. De vogels w o r d e n dan geteld vanaf een vooraf
2.
vastgelegde route (transecttelling) of vanaf een vast a a n -
van e e n v o u d i g e statistische b e w e r k i n g e n w o r d e n
tal punten (punttelling). Bij de punttelling w o r d t g e d u r e n -
toetst.
de een vaste tijdseenheid w a a r g e n o m e n (vijf minuten).
3.
Richt een telling zich op voedselgebieden dan w o r d t over-
den getoetst.
Zie 1. N a een aantal jaren k u n n e n trends met behulp
ge-
Zie 1. Vergelijking tussen habitats kan e e n v o u d i g w o r -
d a g geteld, w o r d e n slaapplaatsen geteld dan w o r d t het
gebied in de vroege ochtend of a v o n d bezocht. 's A v o n d s
RESULT AAT
w o r d t twee uur v o o r z o n s o n d e r g a n g b e g o n n e n met tel-
1.
len, 's morgens w o r d t tot een uur na z o n s o p k o m s t d o o r -
W a a r n e m i n g e n w o r d e n verwerkt op formulieren,
geteld. In getijdengebieden w o r d e n
daarop d a t u m , tijd, naam van het telgebied en het aantal
hoogwatervlucht-
Aantallen per soort, per tijdseenheid ( m a a n d , jaar).
met
plaatsen geteld. Het gaat daarbij o m de hoger gelegen g e -
per soort per g e b i e d , route of punt en eventueel extra i n -
bieden die bij vloed niet onder water k o m e n .
formatie over weer en bijvoorbeeld ijsbedekking. Bij de
2.
Het gebied w o r d t bij v o o r k e u r maandelijks geteld
uitwerking k u n n e n g e m i d d e l d e aantallen per maand w o r -
(eventueel een lagere frequentie, bijvoorbeeld in oktober
den berekend.
en maart v o o r doortrekkers en in januari v o o r w i n t e r v o -
2.
gels). V o o r telmethodiek per soortgroep zie 1. V o o r deze
kelingen welke met het landelijke meetnet van S O V O N
doelstelling v o l d o e n bij de grotere soorten ook transect-
V o g e l o n d e r z o e k Nederland vergeleken k u n n e n w o r d e n .
tellingen en punttellingen g o e d . Het belangrijkste is dat
3.
elk jaar dezelfde inspanning w o r d t geleverd: dus jaarlijks
den p e r o p p e r v l a k t e - e e n h e i d ) .
Als 1, met tevens resultaten over de aantalsontwik-
Als 1, maar tevens gesplitst naar terreintype (dichthe-
96
UITVOERDER
Z o w e l bij 1, 2 als 3 ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u reaus. In geval v a n watervogeltellingen kan het beste c o n tact w o r d e n o p g e n o m e n met S O V O N V o g e l o n d e r z o e k
N e d e r l a n d , o m d a t veel Nederlandse wateren al frequent
geteld w o r d e n en er al van een lange reeks van jaren g e gevens beschikbaar zijn die v o o r specifieke vragen g e a n a lyseerd k u n n e n w o r d e n .
INSPANNING
1.
Afhankelijk van de te tellen soorten en het terreintype
kan per d a g 2 . 5 0 0 hectare (zangvogels, besloten l a n d schap) tot meer dan 1 0 . 0 0 0 hectare (watervogels, o p e n
landschap) geteld w o r d e n . Analyses van bestaande g e g e vens is afhankelijk v a n de vraagstelling.
2.
Idem als 1. M i n i m a a l vijf meetjaren.
3.
Idem als 1.
LANDELIJKE
M O N I T O RI N G S P R O J E C T E N
S O V O N V o g e l o n d e r z o e k Nederland coordineert landelijke tellingen van w a t e r v o g e l s , zoals de
midwintertelling
(januari), tellingen v a n de zoete rijkswateren (maandelijks,
September tot april), g a n z e n - en z w a n e n t e l l i n g e n ( m a a n delijks, September tot mei) en watervogeltellingen in de
W a d d e n z e e (alle m a a n d e n ) . Daarnaast w o r d t in s a m e n w e r k i n g met het Centraal Bureau v o o r de Statistiek het
P u n t Transect Telling project (PTT) georganiseerd, waarbij
met behulp van steekproeven op vaste teltrajecten
de
a a n t a l o n t w i k k e l i n g v a n wintergasten w o r d t g e v o l g d . Alle
projecten w o r d e n grotendeels uitgevoerd d o o r vrijwilligers.
LITE RAT UUR
Hustings etal.,
1985
Van R o o m e n , & Hustings, 1 9 9 6
97
6.3.13
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN M O N I T O R I N G
VAN
VLEERMUIZEN
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
De helft van de 18 Nederlandse vleermuissoorten staat op de Rode Lijst van bedreigde z o o g d i e r s o o r t e n . V l e e r m u i z e n
z i j n ' s nachts actief en jagen dan op insecten. M e t name in het voorjaar v o r m t het oppervlaktewater v o o r vrijwel alle
vleermuissoorten een belangrijk jachtgebied. Veel v e d e r m u g g e n (Chironomiden),
die in de w a t e r b o d e m en op de
oever leven, v e r p o p p e n dan en kiezen het luchtruim, waarbij ze d o o r vleermuizen gepakt k u n n e n w o r d e n . A n d e r e insectensoorten zijn dan n o g schaars. O o k later in het jaar is het o p p e r v l a k t e w a t e r een vrij belangrijk jachtgebied, in het
bijzonder v o o r de water- en de meervleermuis. De a a n w e z i g h e i d van water- en oeverplanten speelt een belangrijke rol
bij het al dan niet geschikt zijn van het w a t e r e n de oever als jachtgebied v o o r v l e e r m u i z e n .
O v e r d a g verblijven vleermuizen in holtes in b o m e n , in bunkers, in steenfabrieken of in huizen. In de m a a n d e n mei tot
juli v o r m e n zich op deze plaatsen kolonies van vrouwtjes met j o n g e n . Deze kraamkolonies k u n n e n zich op een halve k i lometer (grootoorvleermuis) tot meer dan tien kilometer (meervleermuis) van het jachtgebied bevinden. 's Winters h o u den vleermuizen een winterslaap. O o k dit gebeurt in b o m e n en g e b o u w e n , maar ook in (mergel)groeven. Tijdens de
winterslaap is er geen binding met oevers.
DOELSTELLING
z o c h t w o r d e n . Langs de route w o r d t op vaste punten met
1.
behulp van een batdetector het aantal langs vliegende
Vaststellen v o o r k o m e n d e vleermuissoorten in het g e -
bied. Er kan onderscheid g e m a a k t w o r d e n in:
vleermuizen bepaald. Een punttelling duurt minimaal drie
a.
vaststellen a a n w e z i g h e i d van vleermuiskolonies;
minuten. Tevens w o r d t bepaald of de vleermuizen jacht-
b.
vaststellen gebruik als jachtgebied (aantallen, loca-
g e d r a g v e r t o n e n . Bij v o o r k e u r zijn er minimaal zes punt-
ties).
2.
V o l g e n van (eventuele) veranderingen in aantallen j a -
gende vleermuizen na uitvoering van maatregelen.
tellingen per habitat. M e t een punttelling w o r d t een o p pervlak van slechts enkele vierkante meters bestreken.
2.
M e t h o d e 1 b w o r d t jaarlijks herhaald. V o o r een g o e d e
evaluatie is het noodzakelijk dat er ook v o o r d a t de maatMETHODE
regel g e n o m e n w o r d t een of meerdere jaren geteld is.
1a. In de periode mei tot juli w o r d t rond de a v o n d - en de
o c h t e n d s c h e m e r i n g het gebied per fiets of lopend d o o r -
GEGEVENSVERWERKING
kruist. M e t behulp van een batdetector w o r d e n vleermui-
1a. Erg e e n v o u d i g . G e e n statistiek noodzakelijk.
zen gezocht, die op het punt staan hun slaapplaats te ver-
1b. E e n v o u d i g . Berekenen van g e m i d d e l d e n .
laten of die op w e g zijn naar hun slaapplaats. D e u i t - e n i n -
2.
vliegende dieren w o r d e n geteld. De soorten w o r d e n aan
d i g . Het bepalen van veranderingen in de tijd vergt enige
de hand van het geluid gedetermineerd. In twijfelgevallen
statistische kennis en soms speciale c o m p u t e r p r o g r a m -
kan aan de hand van g e l u i d s o p n a m e n de soortdetermina-
ma's.
Het bepalen van de jaarlijkse g e m i d d e l d e n is e e n v o u -
tie plaatsvinden. Dit vraagt specialistische apparatuur en
kennis.
RESULT AAT
Het vinden van kolonies kan enige d a g e n in beslag n e m e n
1a. A a n w e z i g h e i d w o r d t al dan niet bevestigd. Kolonies
(afhankelijk van de grootte van het gebied). Het tellen g e -
w o r d e n op een kaart ingetekend.
beurt meestal de d a g nadat de kolonie g e v o n d e n is. Een
1b. Het gebruik van het gebied als jachtgebied w o r d t al
persoon kan per a v o n d maar een kolonie tellen.
dan niet bevestigd. De route met de punten w o r d t op een
1b. In de periode mei-augustus w o r d t op drie nachten
kaart ingetekend. A a n g e g e v e n w o r d t op welke
een vaste route in het gebied afgelegd (per fiets of lo-
(dus in welke delen van het terrein) jagende vleermuizen
pend), waarbij zoveel mogelijk verschillende habitats b e -
zijn w a a r g e n o m e n en in welke aantallen. G e m i d d e l d e n
per habitat w o r d e n g e g e v e n .
98
punten
2.
Trends in aantallen jagende vleermuizen w o r d e n g e -
signaleerd en vergeleken met die van het landelijk meetnet Z o o g d i e r m o n i t o r i n g .
UITVOERDER
Regionale zoogdier- en v l e e r m u i s w e r k g r o e p e n en diverse
ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
INSPANNINC
H e t veldwerk gebeurt d o o r vrijwilligers (indien a a n w e z i g )
of d o o r een professionele teller.
1.
Een d a g veldwerk per g e b i e d , verspreid over meerdere
n a c h t e n . Een d a g v o o r b e r e i d e n en uitwerken.
2.
Drie nachten veldwerk per g e b i e d . Twee d a g e n v o o r -
bereiden en uitwerken.
3.
Drie nachten veldwerk per jaar per gebied. M i n i m a a l
vijf meetjaren. Drie d a g e n v o o r b e r e i d e n en uitwerken.
LANDELIJKE
M O N IT O RI N G P R O J E C T E N
D o o r diverse regionale en landelijke organisaties w o r d t
m e e g e w e r k t aan het landelijk meetnet Z o o g d i e r m o n i t o ring. Vier vleermuismonitoringprojecten
m a k e n deel uit
van dit meetnet. 's Winters w o r d e n vleermuizen tijdens
h u n winterslaap geteld. 's Zomers w o r d e n kraamkolonies
van v l e e r m u i z e n , seksueel actieve mannetjes en rondvlieg e n d e vleermuizen geteld. Het laatste gebeurt d o o r m i d del van punt- en transecttellingen. Het veldwerk w o r d t
d o o r vrijwilligers g e d a a n . De c o o r d i n a t e van het meetnet
is in handen van de V e r e n i g i n g v o o r Z o o g d i e r k u n d e en
Z o o g d i e r b e s c h e r m i n g (VZZ). V e r w e r k i n g en analyse van
de gegevens gebeurt d o o r het Centraal Bureau v o o r de
Statistiek.
LITE R AT U U R
L i m p e n s e f a/., 1 9 9 7
Reinhold, 1994
D e W i j s , 1994
99
6.3.14
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN M O N I T O R I N G
VAN KLEINE Z O O G D I E R E N
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
O n d e r de kleine z o o g d i e r e n w o r d e n in het a l g e m e e n de w o e l m u i z e n (Microtidae),
spitsmuizen (Soricidae)
de ware m u i z e n (Muridae)
en de
verstaan. Hieronder bevinden zich enkele aan de oever g e b o n d e n s o o r t e n , zoals noordse w o e l -
muis, woelrat, d w e r g m u i s , bruine rat en waterspitsmuis. De muskusrat is ook een w o e l m u i s , maar valt d o o r zijn g r o o t t e
niet o n d e r de kleine z o o g d i e r e n . M o n i t o r i n g van de muskusrat w o r d t apart b e h a n d e l d .
M e t u i t z o n d e r i n g v a n de waterspitsmuis zijn al deze soorten planteneters. De waterspitsmuis is een insecteneter en interessant o m in het kader van milieukwaliteitsmetingen te v o l g e n . D e waterspitsmuis staat, evenals de noordse w o e l m u i s ,
o p de Rode Lijst van bedreigde z o o g d i e r e n in N e d e r l a n d .
De populatiegrootte en de dichtheid van de kleine z o o g d i e r e n in een bepaald gebied kan binnen een jaar en tussen jaren
aanzienlijk fluctueren. V o o r het achterhalen van trends is het d a a r o m noodzakelijk jaarlijks een telling u i t t e v o e r e n .
DOELSTELLING
2 a . Van de uil die in het studiegebied jaagt w o r d e n aan
1.
Vaststellen v o o r k o m e n d e m u i z e n s o o r t e n .
het eind van het kalenderjaar o p een plaats (bijvoorbeeld
2.
V o l g e n van (eventuele) veranderingen in aantallen per
de nestkast of een roestplek) 5 0 braakballen v e r z a m e l d .
soort na uitvoering van maatregelen.
Alle andere braakballen o p die plek w o r d e n verwijderd.
Verder als m e t h o d e 1 a. Het v e r z a m e l e n w o r d t elk jaar her-
METHODE
haald.
1a. Indien het jachtterrein van een uil binnen het studie-
2 b . Inloopvallen w o r d e n in raaien van minimaal tien vallen
gebied ligt k u n n e n de braakballen van deze uil v e r z a m e l d
in het gebied geplaatst. Per landschapstype w o r d e n mini-
en uitgeplozen w o r d e n . A a n de hand v a n de schedelres-
maal zes raaien uitgezet. D e procedure is verder gelijk aan
ten in de braakballen krijgt m e n een beeld van de kleine
m e t h o d e 1b, met dien verstande dat minimaal acht c o n -
z o o g d i e r s o o r t e n die in het gebied leven. Schedelresten
troles (om de twaalf uur) per raai uitgevoerd w o r d e n en
k u n n e n bij twijfel over de soort bewaard w o r d e n en aan
dat de g e v a n g e n individuen gemerkt w o r d e n . De raaien
een d e s k u n d i g e w o r d e n v o o r g e l e g d . Braakballen van de
w o r d e n elk jaar o p precies dezelfde plaats uitgezet.
kerkuil verdienen de voorkeur, o m d a t deze uil bijna alle
kleine z o o g d i e r s o o r t e n eet.
GEGEVENSVERWERKING
1b. In alle landschapstypen en kleine l a n d s c h a p s e l e m e n -
1a. N a enige o e f e n i n g is het determineren van de soorten
ten in het studiegebied w o r d e n vallen geplaatst. De vallen
e e n v o u d i g . G e e n statistiek noodzakelijk.
w o r d e n o p plaatsen neergezet w a a r sporen van kleine
1 b. N a enige o e f e n i n g is het determineren van de soorten
z o o g d i e r e n zijn a a n g e t r o f f e n ; bijvoorbeeld
e e n v o u d i g . G e e n statistiek noodzakelijk.
bij
holletjes
van w o e l m u i z e n of bij knaagsporen of vraatresten. Bij
2 a . Bepalen v a n jaarlijkse indexcijfers e e n v o u d i g . V o o r
v o o r k e u r w o r d e n inloopvallen gebruikt, o m d a t enkele van
trendanalyses is p r o g r a m m a t u u r van het Centraal Bureau
de te v e r w a c h t e n soorten o p de R o d e Lijst staan. D e i n -
v o o r de Statistiek n o d i g .
loopvallen staan eerst een of meer d a g e n in het veld z o n -
2 b . G e m i d d e l d e n per landschapstype e e n v o u d i g te b e p a -
der dat ze dicht kunnen vallen. D e kleine z o o g d i e r e n k u n -
len. V o o r het toetsen van veranderingen in de tijd kunnen
nen dan w e n n e n aan dit nieuwe object en aan het lokvoer.
A N O V A ' s of regressie-analyses gebruikt w o r d e n .
Als het echte v a n g e n begint w o r d e n de vallen minimaal
o m de twaalf uur gecontroleerd. De g e v a n g e n kleine
RESULTAAT
z o o g d i e r e n w o r d e n gedetermineerd en het geslacht en de
1 a. Een overzicht v a n de soorten die in het gebied v o o r k o -
leeftijd w o r d e n bepaald. V e r v o l g e n s w o r d e n ze w e e r los-
men en hun relatieve talrijkheid. Het is met deze m e t h o d e
gelaten. N a vier controles w o r d e n de vallen verwijderd en
niet mogelijk de exacte plaats van het leefgebied v a n de
o p een andere locatie uitgezet.
100
muizensoort te achterhalen, o m d a t niet bekend is w a a r de
uil zijn prooien g e v a n g e n heeft.
1b. Zelfde als 1a, maar o o k in welke landschapstypen de
soorten v o o r k o m e n .
2 a . G e e f t geen informatie over aantalveranderingen. A l leen over veranderingen in de a a n w e z i g h e i d van s o o r t e n .
2b. Geeft
informatie o v e r
aantalveranderingen,
welke
met de landschapstypen in relatie gebracht kunnen w o r den.
UITVOERDER
1a & 2 a . Kerkuil-
en
vogelwerkgroepen,
terreinbeheer-
ders, ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
1 b & 2b. Diverse ecologische o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
INSPANNINC
M e t h o d e n 1 a en 2 a w o r d e n veelal d o o r vrijwilligers uitgev o e r d . Het veldwerk v o o r m e t h o d e n 1 b en 2b is te intensief o m geheel op vrijwillige basis te laten uitvoeren. Hierv o o r w o r d e n professionals ingeschakeld.
1a. Een d a g veldwerk. A n d e r h a l v e d a g voor uitpluizen en
v e r w e r k e n gegevens.
1b. Vier dagen veldwerk per 1 6 0 tot 1 8 0 vallen. V i e r d a gen voorbereiden en uitwerken.
2 a . Halve d a g veldwerk per 5 0 braakballen. Halve d a g uitpluizen. M i n i m a a l vijf meetjaren.
2 b . Zes dagen veldwerk per 16 tot 18 raaien. Vijf d a g e n
voorbereiden en uitwerken.
LANDELIJKE
M O N IT O R I N G P R O J E C T E N
M e t betrekking tot het v a n g e n van kleine z o o g d i e r e n met
behulp van vallen bestaat er geen landelijk
monitoring-
project. Ten aanzien van het verzamelen van braakballen
w e l . Dit project w o r d t door provinciale
zoogdierwerk-
groepen en kerkuilwerkgroepen uitgevoerd. De c o o r d i n a t e is in handen van de V e r e n i g i n g v o o r Z o o g d i e r k u n d e en
Z o o g d i e r b e s c h e r m i n g (VZZ). De v e r w e r k i n g van de g e g e vens en de analyses gebeurt d o o r het Centraal Bureau
v o o r de Statistiek.
L I T E R AT U U R
Bergers, 1 9 9 7
DevVijs, 1 9 9 4
101
6.3.15
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN M O N I T O R I N G
VAN
V E R D RI N K I N G S S L A C H T O F F E R S
( G R O E P S I N F O R M A T I E)
Harde oevers, die geen mogelijkheid bieden voor te water geraakte dieren de kant w e e r op te k o m e n , hebben grote
aantallen verdrinkingsslachtoffers tot g e v o l g . A a n l e g van een natuurvriendelijke oever kan er toe bijdragen dat de oever
v o o r dieren passeerbaar w o r d t , zodat het aantal verdronken dieren op de betreffende locatie afneemt. Het gaat hier met
name o m grote en middelgrote z o o g d i e r e n .
De doelstelling van een natuurvriendelijke oever is alleen haalbaar in situaties waarin over grote lengte (meer 2 kilomter,
mede afhankelijk van stroomsnelheid) de oeverinrichting is aangepast. De v e r d r o n k e n dieren drijven namelijk met de
stroom mee en w o r d e n vaak g e v o n d e n op plaatsen waar w e i n i g stroming is ( z w e n k k o m m e n , aftakking d o o d l o p e n d
water) en dus niet op de plaats waar het dier daadwerkelijk verdronken is.
DOELSTELLING
RESULTAAT
1.
1.
N a g a a n of het aantal verdronken dieren inderdaad af-
M e t de gegevens kan a a n g e g e v e n w o r d e n of het a a n -
neemt als g e v o l g van de ingreep. M e t andere w o o r d e n :
tal verdronken dieren daadwerkelijk is a f g e n o m e n .
v o l g e n van de o n t w i k k e l i n g in het aantal verdrinkings-
2 a . De gegevens geven aan dat de oever daadwerkelijk
slachtoffers.
passeerbaar is, echter over de mate waarin de oever pas-
2.
seerbaar is kan geen uitspraak gedaan w o r d e n , gezien de
Vaststellen of de nieuwe oever ook werkelijk w o r d t
gepasseerd en of de barriere die het watersysteem v o r m -
korte onderzoekstijd en het geringe aantal w a a r n e m i n -
de, daadwerkelijk is o p g e h e v e n .
gen.
2 b . De gegevens k u n n e n een indicatie zijn v o o r de pas-
METHODE
seerbaarheid, echter absolute gegevens over de passeer-
M i n i m a a l eens per twee w e k e n w o r d t het aantal ver-
baar w o r d e n niet verkregen o m d a t de interpretatie van de
dronken dieren groter dan een konijn o p het oevertraject
sporen soms niet mogelijk is. Het o n d e r z o e k kan daar-
1.
geteld. Deze w o r d e n vergeleken met de w a a r n e m i n g e n
naast alleen een uitspraak d o e n over de passerbaarheid
v o o r a f g a a n d aan de inrichting van de natuurvriendelijke
v o o r grotere dieren.
oever (minimaal een reeks van een jaar). Betrouwbaarder
zijn dagelijkse tellingen die in de o c h t e n d u r e n zijn verricht.
2.
Er zijn twee mogelijkheden: Het gebruik w o r d t be-
paald met directe w a a r n e m i n g e n
(2a) of het
gebruik
w o r d t indirect vastgesteld (2b).
2 a . De directe w a a r n e m i n g betreft
UITVOERDER
1.
De beheerder.
2a. Diverse o n d e r z o e k s - / a d v i e s b u r e a u s .
2 b . De beheerder.
zichtwaarnemingen
van het gebruik. G e d u r e n d e een langere periode (mini-
INS PANNING
maal enige weken) dient in de schemer en de nacht het
1.
gebruik van de oever d o o r f a u n a bekeken te w o r d e n . Het
w e i n i g extra tijd.
gebruik van een nachtkijker is noodzakelijk.
2a. Sterk afhankelijk van wilddichtheid en locatie. G e -
2b. Indirecte w a a r n e m i n g kan plaatsvinden d o o r het a a n -
dacht moet w o r d e n aan minimaal twee w e k e n posten.
leggen van z a n d b e d d e n . Beperk het o n d e r z o e k tot de
2b. Nihil, kan m e e g e n o m e n w o r d e n op (dagelijkse) in-
grotere dieren en bij v o o r k e u r tot reeen. V a n de sporen
spectieronde en kost dan per bed ongeveer tien minuten.
Nihil, kan m e e g e n o m e n in inspectieronde en kost dan
van de kleinere dieren is vaak niet op te maken of ze d a a d werkelijk het water in- of uitgaan (het z a n d b e d is d o o r d e -
LITER A T U U R
ze soorten vaak zeer intensief belopen). Controleer elke
Heinen etal.,
d a g , noteer de soort en de looprichting en hark het bed
aan v o o r een nieuwe w a a r n e m i n g .
102
1995
6.3.16
INVENTARISATIE
ALGEMEEN
EN
MONITORING
VAN
M A R T E R A C H TI G E N
( G R O E P S I N F O R M AT I E)
In Nederland leven z e v e n marterachtigen; das, boommarter, steenmarter, b u n z i n g , hermelijn, wezel en A m e r i k a a n s e
nerts. Tot halverwege de jaren tachtig leefden er ook n o g otters in N e d e r l a n d ; er zijn plannen o m de soort uit te zetten.
V a n deze zeven soorten is alleen de A m e r i k a a n s e nerts een typische o e v e r b e w o n e r . B u n z i n g en hermelijn hebben een
v o o r k e u r v o o r waterrijke g e b i e d e n , maar zijn hier niet aan g e b o n d e n . Alle marterachtigen zijn roofdieren, h o e w e l ze bij na allemaal ook w e l eens plantaardig voedsel (fruit, granen) tot zich n e m e n . De das heeft het meest o m n i v o r e dieet en is
in s o m m i g e gebieden zelfs afhankelijk van de teelt van granen (met name mai's).
De marterachtigen zijn v o o r a l ' s nachts actief. O v e r d a g verblijven ze in holen, o p legers o n d e r struiken of t a k k e n h o p e n ,
in g e b o u w e n of op v o g e l n e s t e n in b o o m k r u i n e n .
De b o o m m a r t e r en de otter staan op de Rode Lijst van bedreigde z o o g d i e r e n in N e d e r l a n d . De das is een doelsoort in
het natuurbeleid van het ministerie van L N V .
DOELSTELLING
V e r a n d e r i n g e n in de a a n w e z i g h e i d van dassen kan w e l
1.
Vaststellen a a n w e z i g e soorten marterachtigen.
g e v o l g d w o r d e n , namelijk
2.
V o l g e n van (eventuele) veranderingen in aantallen per
d o o r de b e w o n i n g van de
burchten te v o l g e n . Dit gebeurt eens in de vijf jaar in o p -
soort na uitvoering van maatregelen.
dracht van het ministerie van L N V (dassencensus).
METHODE
GEGEVENSVERWERKING
1.
Er zijn verschillende m e t h o d e n w a a r o p de a a n w e z i g -
1.
Erg e e n v o u d i g . Het determineren van sporen vraagt
heid van marterachtigen in een gebied bepaald kan w o r -
de nodige ervaring.
d e n : via z i c h t w a a r n e m i n g e n , d o o d v o n d s t e n (bijvoorbeeld
2.
verkeersslachtoffers) en sporen. Bij sporen gaat het o m
burchten.
Erg e e n v o u d i g , w a t betreft de census van dassen-
prenten, prooiresten, b e w o n i n g s s p o r e n en uitwerpselen.
Z i c h t w a a r n e m i n g e n en d o o d v o n d s t e n berusten veelal op
RESULTAAT
toeval. Naar sporen kan gericht gezocht w o r d e n op de
1.
plaatsen waar men de soort v e r w a c h t , bijvoorbeeld langs
tekend op kaart.
Een overzicht van de aangetroffen soorten, o.a. inge-
de w a t e r k a n t v o o r de A m e r i k a a n s e nerts, in houtwallen of
2.
andere houtige vegetaties o p een v e r h o g i n g v o o r de das,
lometerhok. De veranderingen zijn een maat v o o r v e r a n -
in het moerasbos v o o r b u n z i n g en hermelijn. Nadeel van
deringen van het areaal, niet v o o r a a n t a l s v e r a n d e r i n g e n .
V e r a n d e r i n g e n in de a a n w e z i g h e i d van dassen per k i -
sporenonderzoek is dat v e r w a r r i n g mogelijk is tussen de
marterachtigen o n d e r l i n g en met andere z o o g d i e r s o o r t e n .
UITVOERDER
Bij twijfel w o r d t a a n g e r a d e n het materiaal te b e w a r e n of
1.
Diverse regionale en provinciale z o o g d i e r w e r k g r o e -
te fotograferen (met maatstreep). D o o d v o n d s t e n geven
p e n , V e r e n i g i n g Das & B o o m , Stichting Otterstation N e -
de meest betrouwbare informatie over de a a n w e z i g h e i d
derland.
van een soort. De tijdsinspanning is in alle gevallen groot.
2.
2.
heer, V e r e n i g i n g Das & B o o m , Instituut v o o r Bos- en N a -
V o o r het volgen van veranderingen in de tijd bestaat
n o g geen m e t h o d e . V o o r het aantonen van de a a n w e z i g -
M e t betrekking tot de dassencensus: IKC N a t u u r b e -
tuuronderzoek.
heid w o r d t hier en daar gebruik g e m a a k t van b a k k e n met
z a n d of stempelkussens van grafiet, w a a r de soorten spo-
INSPANNING
ren in achterlaten. O f hiermee ook veranderingen in de
1.
a a n w e z i g h e i d of in de aantallen in de tijd g e v o l g d k u n n e n
v o o r het uitwerken per vierkante kilometer.
w o r d e n is n o g niet o n d e r z o c h t .
103
Een d a g veldwerk per vierkante kilometer. Een d a g
2.
M e t betrekking tot de dassencensus: een d a g v e l d -
werk en t w e e d a g e n voorbereiden en uitwerken per vierkante kilometer.
LANDELIJKE
MONITORINCPROJECTEN
Alleen de b e w o n i n g van dassenburchten w o r d t eens in de
vijf jaar op landelijke schaal gecontroleerd. Dit gebeurt in
opdracht van het ministerie van L N V en is tot nu toe t e l kens d o o r een andere organisatie uitgevoerd.
D o o d g e v o n d e n dassen (waaronder verkeersslachtoffers)
w o r d e n bij de Vereniging Das & B o o m geregistreerd, d o o d
g e v o n d e n b o o m - en steenmarters bij het Instituut v o o r
Bos- en N a t u u r o n d e r z o e k . Dit levert jaarlijkse overzichten
over sterfte en areaalveranderingen op.
LITERATUUR
Canters & W i j s m a n , 1 9 9 7
Kruuk, 1 9 9 5
V a n M o l l , 1997
DeWijs, 1994
6.3.17
INVENTARISATIE
EN
MONITORING
VAN
DE
MUSKUSRAT
ALGEMEEN
De muskusrat is een w o e l m u i s die van o o r s p r o n g uit N o o r d - A m e r i k a a f k o m s t i g is en hier is ingevoerd v o o r de pelsfokkerij. De eerste muskusratten w e r d e n in 1941 in N o o r d - B r a b a n t a a n g e t r o f f e n . Sindsdien heeft de soort zijn areaal in N e derland met succes uitgebreid. De muskusrat is een planteneter die holen maakt in de oever en o m die laatste reden i n tensief bestreden w o r d t . M u s k u s r a t t e n w o r d e n in bijna alle w a t e r t y p e n a a n g e t r o f f e n , behalve in kanalen met harde
w a n d e n en langs de N o o r d z e e k u s t .
DOELSTELLING
RESULTAAT
1.
1.
Vaststellen van het al of niet v o o r k o m e n van de m u s -
Soort k o m t wel of niet langs de o n d e r z o c h t e oever
kusrat in een g e b i e d .
voor.
2.
2.
V o l g e n van de veranderingen in de aantallen m u s k u s -
Trend in aantallen g e v a n g e n muskusratten in voor- en
najaar. Het is echter nooit te achterhalen of de v e r a n d e r i n -
ratten in de loop van de tijd.
gen optreden d o o r veranderingen in de v a n g i n s p a n n i n g in
de rest van het jaar of d o o r veranderingen in het l a n d -
METHODE
1.
In het kader van de muskusrattenbestrijding
worden
schap.
overal in Nederland diverse typen vallen uitgezet. Indien
dit n o g niet in het studiegebied gebeurt, kan dit aan de
UITVOERDER
plaatselijke muskusrattenvanger g e v r a a g d w o r d e n . N a -
1.
Muskusrattenbestrijding.
deel van de muskusrattenvallen is dat ook andere soorten
2.
Muskusrattenbestrijding.
w o r d e n v a n g e n ( b u n z i n g , woelrat, vogels).
Een alternatief is de oever a f z o e k e n op sporen (holen, uit-
INSPANNING
werpselen). Dit kan het beste in de z o m e r g e b e u r e n als de
1.
O n g e v e e r eenmaal per week alle vallen langslopen.
populatie op z'n grootst is. Waarschijnlijk is een bezoek
2.
A a n t a l controles per val per jaar (alleen in voor- en n a -
aan het begin en aan het eind van de z o m e r v o l d o e n d e
jaar): 7 tot 1 3 .
o m de a a n w e z i g h e i d te k u n n e n vaststellen.
2.
O m d a t de v a n g i n s p a n n i n g in het kader van de m u s -
kusrattenbestrijding afhankelijk is van het aantal m u s k u s -
LANDELIJKE
Geen.
ratten dat in de vallen w o r d t aangetroffen is dit geen g o e de maat voor m o n i t o r i n g . Er w o r d e n echter ook vallen,
LITE R AT U U R
meestal k l e m m e n , op strategische plaatsen uitgezet, die
De Wijs, 1 9 9 4
permanent in gebruik zijn en eens in de t w e e tot vier w e ken gecontroleerd w o r d e n . M e t n a m e de resultaten van
de vangsten in het voorjaar en het najaar z o u d e n , als de
v a n g i n s p a n n i n g gestandaardiseerd w o r d t , v o o r m o n i t o ring in a a n m e r k i n g k u n n e n k o m e n .
GEGEVENSVERWERKING
1.
Eenvoudig.
2.
Eenvoudig.
105
M O N IT O R I N G P R O J E C T E N
Hoofdstuk 7:
7.1
Selectie van gidssoorten
INLEIDING
Bij het o n t w e r p , beheer en o n d e r h o u d van oevers waarbij aandacht besteed w o r d t aan de f a u n a , is het niet mogelijk o m
met alle 2 5 . 0 0 0 Nederlandse diersoorten rekening te h o u d e n . Er dienen derhalve keuzes g e m a a k t te w o r d e n v o o r specifieke soort(groep)en. V o o r een specifieke oever z o u idealiter van een zo kort mogelijke lijst soorten uitgegaan moeten
w o r d e n , die een z o breed mogelijke g r o e p gewenste soorten representeert. Dergelijke soorten w o r d e n gidssoorten gen o e m d : soorten w a a r v a n de specifieke ecologische eisen richting geven aan inrichting en beheer van een oever, waarbij
zoveel mogelijk andere soorten profiteren. In hoofdstuk 8 w o r d e n 112 mogelijke gidssoorten nader beschreven.
In deze paragraaf w o r d t ingegaan op enkele motieven op g r o n d w a a r v a n de beheerder tot een keuze kan k o m e n . Deze
motieven zijn de indicatieve waarde van een soort, de beleidsrelevantie van een soort en de mate w a a r o p het publiek
van een soort gecharmeerd is (aaibaarheid). Afhankelijk van het doel dat een beheerder wenst te bereiken, zal hij andere
soorten kiezen. Het kan strategisch zijn, naast de soorten waar een project gericht verbeteringen v o o r moet a a n b r e n g e n , enkele soorten met attractieve waarde op te n e m e n . Bij de presentatie van plannen of resultaten naar buiten k u n nen deze soorten wellicht extra o n d e r de aandacht w o r d e n gebracht, o m het publiek mee te krijgen of extra financiering
te verkrijgen.
Het is mogelijk uit de losse pols een 'verlanglijstje' aan gidssoorten samen te stellen. Het verdient echter de voorkeur
vooraf duidelijke criteria op te stellen v o o r de te selecteren soorten. V o o r elk leefgebied en elke corridor zullen dit andere
criteria zijn, afhankelijk van de doelstellingen, w e n s e n en mogelijkheden. In de paragrafen 7.2 en 7.3 is een aantal m o gelijke criteria op een rij gezet. De geselecteerde soorten k u n n e n vervolgens 'strategisch' w o r d e n getoetst aan de o n derstaande m o t i e v e n . In deze paragraaf w o r d t tevens aandacht besteed aan het ambitieniveau van projecten.
Indicatorwaarde
Elke diersoort is, in meer of mindere mate, g e b o n d e n aan een bepaalde l e e f o m g e v i n g . Soorten die w e i n i g eisen stellen
aan hun l e e f o m g e v i n g k o m e n vaak in veel verschillende gebieden voor. Denk aan de spreeuw die in allerlei holtes van
g e b o u w e n en b o m e n broedt, allerlei soorten voedsel (van appels tot emelten) eet en zich w e i n i g aantrekt van m e n s e n .
De spreeuw kan dan ook overal in Nederland aangetroffen w o r d e n .
Soorten die daarentegen veeleisend zijn, k o m e n maar in een of enkele, zeer specifieke landschapstypen voor. Een voorbeeld is de r o e r d o m p die alleen in grote, vochtige rietlanden v o o r k o m t w a a r w e i n i g menselijke invloeden zijn. R o e r d o m pen zijn dan ook indicatief v o o r dit soort m o e r a s g e b i e d e n .
M a c r o f a u n a s o o r t e n zijn vaak heel specifiek g e b o n d e n aan microhabitats (stroomsnelheid, substraat, zuurstofgehalte)
en daarmee uitermate geschikt als indicatorsoort. Daarnaast zijn macrofaunasoorten indicatief voor de waterkwaliteit
(De P a u w & V a n n e v e l , 1991).
Bij de inrichting en het beheer van een gebied w o r d t vaak gestreefd naar het creeren van bepaalde e c o t o p e n of l a n d schapstypen. Het v o o r k o m e n van bepaalde karakteristieke plant- en diersoorten geeft dan informatie over de kwaliteit
van deze e c o t o p e n of landschapstypen. M e t hun a a n w e z i g h e i d geven zij uiteindelijk aan of aan hun eisen v o l d a a n is, en
daarmee of het e c o t o o p e n / o f landschapstype ' v o l l e d i g ' is. Deze planten- en diersoorten zijn daarmee indicatief voor de
kwaliteit van een gebied.
Naast de binding van een soort aan een e c o t o o p of landschapstype stelt elke soort ook specifieke eisen aan de grootte
van een gebied (paragraaf 3.2). Soorten die veel ruimte vragen zijn alleen zinvol als gidssoort v o o r grote a a n e e n g e s l o ten g e b i e d e n . Dergelijke soorten zijn tamelijk schaars in de versnipperde Nederlandse landschappen en d a a r o m vaak
106
' g e w e n s t ' d o o r beleidsmakers. Indien soorten g e k o z e n w o r d e n die een g r o o t areaal g e b r u i k e n , dan m o e t ook een visie
o n t w i k k e l d zijn voor grote oeverlengten of v o o r een g r o o t oppervlak. Deze mobiele soorten k u n n e n alleen in een klein
oevertraject v o o r k o m e n als grote delen van het o m l i g g e n d e gebied geschikt v o o r hen zijn. De oeverinrichting moet dan
dus passen binnen het o m l i g g e n d e g e b i e d .
Beleidsrelevantie
In het natuurbeleid is een t w e e d e l i n g g e m a a k t tussen het gebiedenbeleid en het soortenbeleid. V o o r a l het soortenbeleid is van belang v o o r de keuze van gidssoorten. Het is met name gebaseerd o p de mate waarin soorten bedreigd w o r d e n . Hierbij dient o p g e m e r k t te w o r d e n dat het soortenbeleid bij de f a u n a voornamelijk beperkt is tot de g e w e r v e l d e
dieren (vogels, z o o g d i e r e n , a m f i b i e e n , reptielen en vissen) en enkele kleine, o p v a l l e n d e insectengroepen (libellen,
sprinkhanen en vlinders).
Een nadere uitwerking van dit soortenbeleid is te vinden in beleidsstukken van het Ministerie van L N V zoals het N a t u u r beleidsplan en in nader uitgewerkte soortbeschermingsplannen (o.a. lepelaar, dagvlinders, patrijs, otter). Bij het M i n i s terie van V & W w o r d t niet specifiek aandacht besteed aan het soortenbeleid, maar w o r d t er w e l naar gestreefd o m de situatie v o o r de aandachtssoorten van L N V te verbeteren. Daarnaast w e r k t het Ministerie van V & W veel met A M O E B E soorten (zie ook paragraaf 2.3).
Het o p n e m e n van beleidsrelevante soorten als gidssoort v o o r een oeverproject laat zien dat het oeverproject bij kan d r a gen aan het overheidsbeleid. D o o r oeverprojecten te k o p p e l e n aan het uitgestippelde beleid w o r d t de kans op (mede)financiering d o o r derden vergroot. Daarnaast moet bedacht w o r d e n dat veel van de beleidsrelevante soorten ook indicatieve soorten zijn. Soorten die hoge eisen stellen aan hun l e e f o m g e v i n g hebben uiteindelijk een vergrote kans dat ze
z e l d z a a m w o r d e n of bedreigd zijn.
Attractieve waarde
O m een brede acceptatie van (her)inrichtingswerkzaamheden binnen de s a m e n l e v i n g te krijgen w o r d e n
attractieve
soorten als gidssoort gebruikt. Attractieve soorten zijn soorten die d o o r iedereen makkelijk te herkennen zijn (o.a. d o o r
hun felle kleuren), i m p o n e r e n d zijn in grootte of g e d r a g of 'aaibaar' zijn. A a i b a r e soorten hebben de o g e n veelal aan de
voorzijde van de k o p , ronde v o r m e n en opvallende k e n m e r k e n , zoals een pluimstaart bij eekhoorns. Inrichtingsplannen
waarbij een attractieve soort een belangrijke rol heeft gespeeld zijn 'Plan O o i e v a a r ' (De Bruin etal.,
1987) van de G e l -
derse Milieufederatie, 'Plan Tureluur' (Bureau W a a r d e n b u r g , 1990) van de Z e e u w s e Milieufederatie en 'Plan G o u d p l e vier' (Gorter & Berris, 1992) van N a t u u r m o n u m e n t e n . O o k de otter is op deze wijze meerdere keren ingezet bij het m o gelijk m a k e n van grote ingrepen in de oevers van w a t e r e n in Friesland en Overijssel.
Het gebruik van attractieve soorten kan in de beginfase van z o ' n project een grote stimulans zijn o m draagvlak te creeren v o o r het uitvoeren van het project. Bedacht moet w o r d e n dat het gebruik van deze soorten ook v e r w a c h t i n g e n
schept. M e n s e n zijn o n g e d u l d i g en als de attractieve soort na enige jaren n o g niet verschenen is w o r d t het project als
mislukt bestempeld. Deze situatie doet zich enigszins v o o r bij het gebruik van de otter als gidssoort. De kans dat deze
soort spontaan in een gebied terug zal k o m e n is in N e d e r l a n d bijna nihil, w a a r d o o r de otter d o o r veel mensen niet meer
gezien w o r d t als een geschikte gidssoort. M e n vraagt zich af of alle g e n o m e n ingrepen ten gunste van de otter hun geld
w a a r d was.
H e t feit dat natuurorganisaties o v e r w e g e n o m attractieve soorten als de otter uit te zetten geeft aan dat de organisaties
dit probleem erkennen. Herintroductie ligt bij biologen en de overheid g e v o e l i g (zie ook paragraaf 4.2.3) en vraagt een
lange voorbereidingstijd. Het is d a a r o m wenselijk o m attractieve soorten te kiezen die naar v e r w a c h t i n g binnen enkele
jaren zelfstandig in het gebied k u n n e n k o m e n .
107
Ambitieniveau
Het is van belang vooraf het ambitieniveau vast te stellen, dat ten g r o n d s l a g ligt aan de keuze van gidssoorten. Het o o g t
natuurlijk heel m o o i o m (zeer) zeldzame soorten te selecteren, maar als die niet reeel te v e r w a c h t e n zijn in het betreffende g e b i e d , zullen de doelstellingen nooit gehaald w o r d e n . Dit is mogelijk als de d o o r een corridor te verbinden gebieden
niet v o l d o e n aan de criteria van de gidssoorten voor leefgebied, of als soorten e e n v o u d i g niet in de regio of in Nederland
voorkomen.
A n d e r s o m kan een h o o g ambitieniveau v o o r een lange termijn doelstelling juist wel reeel zijn, waarbij v o o r de korte termijn algemenere en sneller dispergerende soorten g e k o z e n k u n n e n w o r d e n . Dergelijke soorten k u n n e n een basis-natuurkwaliteit v e r t e g e n w o o r d i g e n . Een onderscheid naar verschillende ambitieniveaus kan er als volgt uit zien:
>
gidssoorten voor basiskwaliteit
lantaarntje, snoek, kleine watersalamander en kleine karekiet
>
gidssoorten v o o r een redelijk ambitieniveau
variabele waterjuffer, w i n d e en rietzanger
>
gidssoorten v o o r een h o o g ambitieniveau
groene glazenmaker, zilveren m a a n , r o e r d o m p en otter
7.2
SELECTIE
VAN
GIDSSOORTEN
VOOR
INRICHTING
VAN
LEEFGEBIEDEN
Bij de selectie van gidssoorten v o o r de inrichting van een oever als leefgebied, is de huidige soortensamenstelling een
belangrijk uitgangspunt. Zijn er belangrijke soorten die men wil h a n d h a v e n of w a a r v a n men de populatie wil versterken? O f ontbreken er soorten w a a r v o o r men het gebied geschikt kan m a k e n ? Daarnaast is er een mogelijkheid, dat het
gebied sowieso geheel o p n i e u w w o r d t ingericht en dat bestaande n a t u u r w a a r d e n grotendeels zullen verdwijnen. Uiteraard spelen het ambitieniveau en de a a n w e z i g e r a n d v o o r w a a r d e n een rol bij de selectie.
Handhaven of versterken van soorten
Van de bekende soortenlijst van het betreffende g e b i e d , w o r d e n de soorten geselecteerd die men specifiek wil h a n d h a ven of versterken. Hier spelen criteria mee als:
>
zijn er beleidsrelevante soorten e n / o f Rode Lijst-soorten a a n w e z i g ?
>
zijn er (inter)nationaal, provinciaal of regionaal belangrijke populaties van soorten a a n w e z i g ?
>
voor w e l k e soorten fungeert het gebied als kerngebied (bron) v o o r de o m g e v i n g ?
Ontbrekende soorten
O p grond van de bekende soortenlijst van het betreffende gebied en de o n t w i k k e l i n g s m o g e l i j k h e d e n , w o r d t nagegaan
welke soorten ontbreken van het v o o r dit gebied k e n m e r k e n d e ecosysteem. V o o r nieuwe soorten kunnen de v o l g e n d e
criteria g e l d e n :
>
soorten met beleidsrelevantie of Rode Lijst-soorten;
>
soorten die k e n m e r k e n d zijn v o o r het betreffende ecosysteem (oppervlakte en kwaliteit spelen hierbij een belangrijke rol);
>
soorten die het gebied redelijkerwijs k u n n e n bereiken, d.w.z. populaties hebben binnen de maximale dispersie-afstand van de soort.
Gidssoorten voor herinrichting
W a n n e e r een oever geheel o p n i e u w ingericht kan gaan w o r d e n , zal het van belang zijn of dit geheel v o o r de f a u n a kan
geschieden, of dat o n t w i k k e l i n g van leefgebied v o o r de f a u n a een nevendoelstelling is. Indien dit laatste het geval is, zal
binnen de r a n d v o o r w a a r d e n gezocht moeten w o r d e n naar habitat-ontwikkelingsmogelijkheden. Als er sprake is van i n -
108
tensief medegebruik of harde r a n d v o o r w a a r d e n vanuit het waterbeheer, zal het ambitieniveau v o o r de inrichting laag
zijn. Veel (grote) z o o g d i e r e n en vogels vallen dan al af, terwijl er n o g wel mogelijkheden zijn v o o r veel insectensoorten.
De beschikbare oppervlakte speelt in dit geval een belangrijke rol.
Als de inrichting geheel afgestemd kan w o r d e n op de f a u n a en er een grote oppervlakte (oever plus achterland) b e schikbaar is, zijn dezelfde criteria toepasbaar als bij o n t b r e k e n d e soorten.
A f b e e l d i n g 4 6 St. Jansplaat, Brabantse Biesbosch. O e v e r s met palenrij en rijshout.
7.3
SELECTIE VAN
GIDSSOORTEN
VOOR
INRICHTING
VAN
CORRIDORS
Relatie met de d o e l s t e l l i n g e n
V a n belang bij de selectie v a n gidssoorten v o o r de inrichting v a n corridors, is dat soorten w o r d e n g e k o z e n die werkelijk
baat hebben bij een v e r b i n d i n g ('verbindingsbehoeftig' zijn) en dat het soorten zijn die in de te v e r b i n d e n gebieden
v o o r k o m e n of naar v e r w a c h t i n g k u n n e n v o o r k o m e n . Deze t w e e v o o r w a a r d e n hangen n a u w samen met de doelstelling e n v a n het project. Indien soorten w o r d e n g e k o z e n die de in te richten oever niet als corridor (kunnen) g e b r u i k e n , zal
de doelstelling (mede) gericht m o e t e n zijn op inrichting v a n de oever als leefgebied. Indien soorten w o r d e n g e k o z e n die
niet in de te verbinden g e b i e d e n v o o r k o m e n , zal bij evaluatie en m o n i t o r i n g g e c o n c l u d e e r d m o e t e n w o r d e n dat de
doelstelling niet is g e h a a l d . In dat geval kan er natuurlijk wel sprake zijn van ' n a t u u r w i n s t ' , o m d a t andere soorten de i n gerichte oever als leefgebied k u n n e n benutten of w e l als corridor g e b r u i k e n .
H o e w e l de doelstellingen natuurlijk niet helemaal d a a r o p toegespitst hoeven te w o r d e n , dient in elk geval een deel v a n
de geselecteerde gidssoorten te monitoren te zijn. Z o niet, d a n is een evaluatie bij v o o r b a a t onmogelijk.
Criteria voor de selectie van
gidssoorten
M o g e l i j k e criteria zijn:
>
De soort is b e k e n d uit de betreffende regio of provincie. Dit kan z o w e l betekenen dat de soort recent is w a a r g e n o men (raadpleeg hiervoor de verspreidingsatlassen of de V e r e n i g i n g O n d e r z o e k Flora en Fauna, zie bijlage 3), of dat
de soort in het verleden is v o o r g e k o m e n . V o o r objectieve criteria is het nuttig de (referentie)periode te definieren,
109
w a a r b i n n e n de soort n o g in het gebied m o e t zijn w a a r g e n o m e n . Rode Lijsten bieden hiervoor veelal een a a n k n o pingspunt. Dit criterium is van belang v o o r de realiseerbaarheid van de doelstellingen.
>
De soort vertoont landelijk een dalende trend in aantallen of verspreiding. M e t andere w o o r d e n , het betreft hier een
Rode Lijst-soort.
>
>
De soort is aandachtssoort in het natuurbeleid. Het gaat h i e r o m de soorten, g e n o e m d in het Natuurbeleidsplan.
De soort is aandachtssoort voor het betreffende watersysteem. Dit zijn vaak soorten met een hoge indicatieve w a a r de.
Een andere, m e e r o m s l a c h t i g e manier, i s o m uit te gaan van het H a n d b o e k N a t u u r d o e l t y p e n (Bal etal.,
1995). V a n de te
verbinden gebieden dient hiervoor het bestaande of te o n t w i k k e l e n natuurdoeltype vastgesteld te zijn. Uit het H a n d boek w o r d e n v o o r het betreffende type de doelsoorten als gidssoort gebruikt. W a n n e e r de corridor gebieden met een
verschillend natuurdoeltype dient te v e r b i n d e n , w o r d e n de overeenkomstige soorten tussen beide natuurdoeltypen als
gidssoort gebruikt.
110
Hoofdstuk 8:
8.1
Beschrijving oevergebonden fauna
INLEIDING
V a n de 2 5 . 0 0 0 Nederlandse diersoorten zijn 112 soorten geselecteerd die als gidssoort v o o r inrichting van de oever als
leefgebied of corridor k u n n e n f u n g e r e n . Zij zijn k e n m e r k e n d v o o r een type oeverhabitat, beleidsgevoelig e n / o f p u blieksattractief. V a n deze soorten is een ecologische soortbeschrijving g e m a a k t .
Er zijn soorten o p g e n o m e n van een groot aantal verschillende s o o r t g r o e p e n : m a c r o f a u n a , s p i n n e n , libellen, bladkevers,
loopkevers, riet-schade-insecten, s p r i n k h a n e n , dagvlinders, vissen, amfibieen, reptielen, vogels en z o o g d i e r e n . Veel van
de besproken soorten zijn e e n v o u d i g herkenbaar in het veld. V a n de meeste g r o e p e n zijn populaire veldgidsen verschenen.
Afbeelding47
8.2
Oevers langs de Lek.
OPESOUW
SOORTBESPREKINGEN
De soorten zijn per soortgroep alfabetisch gerangschikt. V a n elke soort is een f o t o of t e k e n i n g o p g e n o m e n . In een
kaartje is de globale verspreiding in Nederland o p g e n o m e n en met s y m b o l e n de status van de soort. Per soort is een korte beschrijving g e g e v e n en zijn de binding met de oever, de gewenste oever, het v o o r k o m e n in e c o s y s t e e m t y p e n , de
g r o o t t e van het b e n o d i g d gebied en het v e r b r e i d i n g s v e r m o g e n b e s p r o k e n .
V e r s p r e i d i n g in N e d e r l a n d
Per soort is de huidige verspreiding in Nederland gepresenteerd. Bedacht moet w o r d e n dat het een interpretatie is van
de bekende verspreidingsgegevens. In combinatie met de o n d e r z o e k s i n s p a n n i n g en de habitateisen van de soort is a a n g e g e v e n waar de soort redelijkerwijs v o o r k o m t .
V o o r s o m m i g e soorten is daarnaast het potentiele verspreidingsgebied gepresenteerd (bijvoorbeeld bever en pimpernelblauwtje). Het betreft vaak soorten die vrij recentelijk zijn geherintroduceerd en w a a r v a n v e r w a c h t w o r d t dat zij zich
in de nabije t o e k o m s t sterk k u n n e n uitbreiden. Het potentiele verspreidingsgebied van deze soorten is een afgeleide van
het oorspronkelijke verspreidingsgebied, g e c o m b i n e e r d met de b e k e n d e habitateisen en rekening h o u d e n d met de
landschapsveranderingen die h e b b e n p l a a t s g e v o n d e n .
111
Status
M e t s y m b o l e n is a a n g e g e v e n of een soort op de Rode Lijst v o o r de betreffende soortgroep is o p g e n o m e n , of de soort
doelsoort is in het H a n d b o e k N a t u u r d o e l t y p e n (Bal et al., 1995) en of de soort aandachtssoort is in de W a t e r s y s t e e m verkenningen.
Een Rode Lijst is een o p s o m m i n g van bedreigde soorten in een bepaald g e b i e d . Samenstelling vindt plaats op g r o n d van
verspreiding en (indien mogelijk) aantallen en de trend daarin gedurende een bepaalde periode. Er w o r d t onderscheid
g e m a a k t in verschillende categorieen (van uitgestorven t o t t h a n s niet bedreigd). De categorieen zijn in de soortbesprekingen niet a a n g e g e v e n , wel of een soort op de Rode Lijst is o p g e n o m e n (paragraaf 2.3). Dit is a a n g e g e v e n met het
symbool A.
Doelsoorten in het H a n d b o e k N a t u u r d o e l t y p e n v o l d o e n aan t w e e van de drie criteria v o o r de z o g e n a a m d e itz-soorten
(paragraaf 2.3). Doelsoorten zijn a a n g e g e v e n met het s y m b o o l • .
De aandachtssoorten v o o r de W a t e r s y s t e e m v e r k e n n i n g e n zijn indicatieve soorten van watersystemen. Deze soorten zijn
o p g e n o m e n in de W a t e r d i a l o o g (Luiten & V a n Buuren, 1994). A a n d a c h t s s o o r t e n zijn a a n g e g e v e n met het s y m b o o l m.
O v e r i g e n s zijn 5 soorten, t w e e riet-schade-insecten, brasem, graskarper en muskusrat, o p g e n o m e n die niet als soort
geselecteerd zullen w o r d e n , maar die wel van belang zijn in het water- en oeverbeheer.
Beschrijving van de soorten
Van elke soort is een korte beschrijving g e g e v e n ter aanvulling op de afgebeelde foto of tekening. In de soortbeschrijv i n g w o r d e n enkele opvallende kenmerken van de soort g e n o e m d . Hierbij is tevens vermeld in welk deel van het jaar de
soort het meest opvallend a a n w e z i g is. Het zal echter niet mogelijk zijn o m met de soortbeschrijving alle dieren in het
veld op naam te brengen. D a a r v o o r zijn de beschrijvingen te summier.
Binding met de oever
De 112 soorten hebben alle een bepaalde binding met de oever, waarbij de definitie van oever vrij ruim g e n o m e n is. H e t
kan zijn dat de soort alleen in de oever te vinden is tijdens het afzetten van eieren of dat de oever alleen dient als leefgebied v o o r de larven (slijkhaft). A n d e r e soorten zijn hun leven lang in en o m oevers te vinden (bever). Per soort w o r d t
aangegeven in welk levenstadium de soort in de oever v o o r k o m t .
Beschrijving gewenste oever
Elke soort stelt zijn eigen eisen aan zijn habitat en aan deze eisen moet de oever v o l d o e n wil de soort er k u n n e n v o o r k o m e n . Veel van deze eisen zijn te vertalen in een oevertype. Soorten die afhankelijk zijn van zandige ondiepe b o d e m s
hebben bijvoorbeeld glooiende oevers n o d i g met enige w a t e r s t r o m i n g . Naast de inrichtingseisen k o m e n ook eisen ten
aanzien van het beheer ter sprake.
Voorkomen in ecosysteemtypen
Per soort is a a n g e g e v e n in welke watersystemen de soort aan te treffen is. Z o k o m e n veel soorten slechts v o o r in beken
en andere juist alleen in estuaria. De v o l g e n d e ecosysteemtypen zijn gebruikt:
>
poelen;
>
plassen;
>
sloten;
>
b e k e n : laaglandbeken en h e u v e l l a n d b e k e n ;
>
rivieren: bovenlooprivieren, middenlooprivieren en benedenlooprivieren. Benedenlooprivieren zijn verder onderverdeeld in bovenrivierengebied en benedenrivierengebied;
112
>
kanalen: z o e t w a t e r k a n a l e n en z o u t w a t e r k a n a l e n ;
>
meren: zoete, brakke en zoute m e r e n ;
>
(zoute) getijdegebieden;
>
zee.
In een aantal gevallen is in de tekst van de indeling a f g e w e k e n o m een preciezere a a n d u i d i n g te k u n n e n g e v e n .
Grootte benodigde gebied
Elke soort heeft zijn eigen ruimtebehoefte. O m een beeld te geven van deze b e h o e f t e is globaal a a n g e g e v e n hoeveel
ruimte een exemplaar of een populatie n o d i g heeft. Bedacht m o e t w o r d e n dat slechts grove indicaties g e g e v e n k u n n e n
w o r d e n . Het b e n o d i g d e gebied is o.a. sterk afhankelijk van de kwaliteit van het g e b i e d .
Verbreidingsvermogen
Behalve van de verspreiding, het oever- en ecosysteemtype en de grootte van het b e n o d i g d e g e b i e d , is de kans dat een
soort v o o r k o m t in een gebied sterk afhankelijk van het v e r b r e i d i n g s v e r m o g e n . Soorten die zich slecht verplaatsen
(honkvaste soorten) hebben een kleinere kans o m een nieuw gebied te koloniseren dan soorten die erg mobiel zijn. O o k
de manier van verplaatsen speelt een rol. Een soort kan zich actief verplaatst of zich laat m e e v o e r e n met de w i n d of met
de waterstroming. Daarnaast k u n n e n allerlei barrieres ( w e g e n , v a a r w e g e n en ongeschikt terrein) een gebied v o o r een
soort moeilijk bereikbaar m a k e n .
Afbeelding 48
Plasberm in het Wilhelminakanaal
bij Dongen.
113
MACROFAUNA
EELTSLAK
-
Lithoglyphus
naticoides
De eeltslak kan tot 9 millimeter h o o g en
tot 8 millimeter breed w o r d e n maar is g e woonlijk w a t kleiner. De kleur is geelachtig
wit, soms groenachtig, vaak met een d o n kere aanslag bedekt. De eeltslak o n d e r scheidt zich van andere slakken uit de f a milie Hydrobiidae
d o o r de s c h e l p v o r m , die
ongeveer even h o o g als breed is, met een
zeer grote laatste o m g a n g . M a n n e t j e s en
vrouwtjes zijn van elkaar te onderscheiden
ren g e v a n g e n . Een vierkante meter geschikt substraat z o u
d o o r een verschillende v o r m van de m o n d -
dus v o l d o e n d e moeten zijn.
rand, die bij de mannetjes sterk naar voren
uitgebogen is.
VERBREIDINGSVERMOGEN
De eeltslak komt sinds de jaren tachtig v o o r in het UsselBINDING
M E T DE
OEVER
meer. Er w o r d t vanuit gegaan dat de populatie zich daar
De eeltslak is te vinden o p slibhoudend z a n d , maar ook o p
heeft k u n n e n vestigen d o o r transport van de eieren of j u -
hard substraat, bij sluizen o p sluisdeuren en metselwerk en
venielen bij extreem hoge afvoeren van de Rijn in het
op stenen. Een v o o r k e u r lijkt niet te bestaan. De soort leeft
voorjaar van 1 9 8 3 . De verbreiding is bij slakken over het
op enige diepte in zoet water van grote rivieren, meren en
algemeen beperkt, behalve bij longslakken die zich bij het
soms ook kanalen. De beide levensstadia (ei, slak) zijn
lucht-happen aan het wateroppervlak mee k u n n e n laten
aquatisch. D e eeltslak k o m t niet v o o r in sterk stromende
drijven. Elders zakken ze d a n weer naar de b o d e m .
wateren. H e t voedsel bestaat voornamelijk uit detritus,
maar de eeltslak kan o o k g r a z e n .
LITE RA T U U R
B i j d e V a a t e & V a n Eerden, 1 9 9 0
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
Butot, 1 9 6 3
Z a n d i g of hard substraat o p enige diepte, geen sterke
Gittenbergerera/., 1998
stroming, geen specifieke eisen aan oeverstructuur. De
Jansen & De V o g e l , 1 9 6 5
soort is gevoelig voor lage zuurstofgehaltes (zuurstofge-
M o o g , 1995
haltes 1 5 % lager dan verzadigingswaarde) en bestand tegen c h l o r i d e - s c h o m m e l i n g e n .
VOORKOMEN
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Benedenlooprivieren, soms z o e t w a t e r k a n a l e n , zoete m e ren. In geschikte habitats vaak zeer algemeen v o o r k o mend.
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
A a n g e n o m e n w o r d t dat een levensvatbare populatie b e staat uit enige tientallen eeltslakken per vierkante meter,
waarin mannetjes en vrouwtjes a a n w e z i g zijn. In het IJsselmeer zijn per vierkante meter maximaal 1 0 0 e x e m p l a -
114
MACROFAUNA
GEWONE
RIVIERKREEFT
Astacus
-
astacus
De g e w o n e rivierkreeft is een z o e t w a t e r kreeft die tot 2 5 centimeter groot kan w o r d e n . De kreeft is variabel van kleur, zwart,
olijfbruin, g e e l g r o e n , robijnrood, met vaak
rode uiteinden aan poten en andere uitsteeksels. H e t onderscheid met de a l g e meen in N e d e r l a n d v o o r k o m e n d e A m e rikaanse rivierkreeft Orconectes
limosus
is
de a f w e z i g h e i d v a n rode v l e k k e n op de
VOORKOMEN
rugzijde v a n het achterlijf. Deze vlekken
L a a g l a n d b e k e n , h e u v e l l a n d b e k e n , b o v e n l o o p r i v i e r e n , be-
zijn juist t y p e r e n d v o o r de A m e r i k a a n s e
nedenlooprivieren, z o e t w a t e r k a n a l e n , zoete m e r e n .
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
rivierkreeft. O o k heeft de A m e r i k a a n s e rivierkreeft slechts een stekel achter elk o o g ,
GROOTTE
terwijl de g e w o n e rivierkreeft er meerdere
A m e r i k a a n s e rivierkreeften h e b b e n niet veel ruimte n o d i g ,
heeft. De maximale leeftijd w o r d t geschat
zelfs in een a q u a r i u m van 8 liter planten ze zich succesvol
op z e v e n jaar. De g e w o n e rivierkreeft is
voort. O n b e k e n d is hoeveel ruimte de g e w o n e rivierkreeft
BENODIGDE
GEBIED
een alleseter die voornamelijk leeft van i n -
n o d i g heeft. W e l h e b b e n ze schuilruimte n o d i g in de v o r m
sectenlarven, mosseltjes, vis en visbroed.
van stenen, hout of planten.
Jonge dieren eten wortels van w a t e r p l a n ten.
VERBREIDINGSVERMOGEN
Rivierkreeften zijn niet g e b o n d e n aan het substraat. Ze
BINDING
MET
DE
w a n d e l e n over het substraat of z w e m m e n en schieten bij
OEVER
De g e w o n e rivierkreeft leeft z o w e l op litorale als p r o f u n -
gevaar pijlsnel achterwaarts. D e afgelegde afstand is af-
dale b o d e m s van zuurstofrijk, s t r o m e n d en stilstaand w a -
hankelijk van de grootte van het dier en v a n de s t r o o m -
ter. Het dier kruipt o n d e r stenen of graaft zich in kleiig
snelheid.
substraat in. Levencyclus: ei, o n t w i k k e l i n g tot j o n g tussen
de roeipoten en de staart v a n de m o e d e r (5 m a a n d e n ) ,
LITER AT U U R
d a a r n a als j o n g n o g 14 d a g e n bij de moeder. Vervolgens
A d e m a , 1989
zelfstandig levend en na drie jaar paairijp. Alle stadia zijn
Geelen, 1998
aquatisch. In Nederland is de soort uit de rivieren w e g g e -
Holthuis, 1 9 5 0
concurreerd d o o r de A m e r i k a a n s e rivierkreeft. D e oorzaak
Ingle, 1 9 9 7
hiervan is de kreeftenpest, w a a r de d o o r vervuiling g e v o e -
M o o g , 1995
lig g e w o r d e n g e w o n e rivierkreeft minder g o e d tegen be-
Rijksinstituut v o o r Natuurbeheer, 1 9 8 3
stand is dan de A m e r i k a a n s e rivierkreeft.
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
Zuurstofrijk, relatief s c h o o n s t r o m e n d of stilstaand water,
met een stenen of k l e i b o d e m of planten als schuilplaats.
115
MACROFAUNA
SLIJKHAFT
-
Caenishoraria
De slijkhaft is een eendagsvlieg die als larve
maximaal 6 millimeter groot kan w o r d e n
(gemeten zonder staartdraden). De v o r m
van het p r o n o t u m (het deel tussen de kop
en het achterlijf) is belangrijk v o o r de d e t e r m i n a t e . Het p r o n o t u m van de slijkhaft
is t r a p e z i u m v o r m i g , waarbij de breedste
kant aan de kopzijde zit. De sub-imago's
hebben grijze vleugels met een sepiabruine
voorrand en witachtige staartdraden.
kanalen en sloten. Niet in wateren die bedekt zijn met
kroos of afval.
BINDING
MET
DE
OEVER
Alle stadia van de slijkhaft zijn aquatisch. Als substraat
GROOTTE
prefereert de aquatisch levende larve een modder- of slijk-
A a n g e n o m e n w o r d t dat voor een levensvatbare populatie
BENODIGDE
GEBIED
b o d e m (vandaar de naam slijkhaft), w a a r hij als v e r z a m e -
enige h o n d e r d e n larven op de b o d e m a a n w e z i g moeten
laar zijn voedsel bijeengaart. De larven leven in de t o p l a a g
zijn. In geschikte sloten w o r d e n per vierkante meter d u i -
van het sediment. Ze k u n n e n slecht z w e m m e n , maar zijn
z e n d e n exemplaren g e v a n g e n . Zijn er meerdere geschikte
z o d a n i g g e b o u w d dat ze ervoor kunnen zorgen dat het
wateren in een gebied a a n w e z i g dan is er per water m i n -
lichaam niet o n d e r s n e e u w t in het sediment. O o k beklimt
der oppervlakte v o o r een populatie vereist. In grotere w a -
de larve planten o m daar voedsel vanaf te schrapen.
teren w o r d e n minder hoge dichtheden aangetroffen d o o r
Het laatste larvenstadium ontwikkelt zich tot s u b - i m a g o ,
plaatsconcurrentie met andere C a e n / s - s o o r t e n . Hier is dus
w a a r n a het i m a g o uit kan vliegen aan het oppervlak van
een grotere oppervlakte slijkbodem n o d i g o m een levens-
het water. De imago's w o r d e n vaak gezien in grote z w e r -
vatbare populatie in stand te h o u d e n .
men r o n d o m een object (bij v o o r k e u r b o m e n , maar soms
ook mensen). A a n de oever zijn beschutte plekken n o o d -
VERBREIDINGSVERMOGEN
zakelijk, waar de imago's kunnen z w e r m e n en paren. N a
De larven k u n n e n zich verspreiden d o o r middel van drift,
de paring, die een paar uur kan d u r e n , vallen de vrouwtjes
dit is het actief of passief met de stroom m e e g a a n . De af-
d o o d neer. De eitjes k o m e n uit in het d o d e lichaam.
stand waarover drift plaatsvindt is direct afhankelijk van
de stroomsnelheid. A n d e r e factoren die een rol spelen, zijn
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
de dichtheid van de larven op het substraat, temperatuur-
De slijkhaft stelt w e i n i g eisen aan zijn o m g e v i n g . Als een
wisselingen, zuurstofcondities, a a n w e z i g h e i d van voedsel,
water gevarieerd ingericht is zal de slijkhaft al g a u w v o o r -
a a n w e z i g h e i d van predatoren (vluchten),
k o m e n . Enige vereiste is dat de w a t e r b o d e m uit m o d d e r of
(bijvoorbeeld pesticiden). De afstand die de larven over
verontreiniging
slijk bestaat. Een met b o m e n begroeide oever heeft de
sediment af k u n n e n leggen is maximaal 6 meter. In het
voorkeur. B o m e n (of andere objecten) dienen als beschut-
aquatische stadium w o r d t de grootste afstand afgelegd bij
ting, o m te kunnen z w e r m e n en paren.
hoge afvoeren (1 tot 2 meter per seconde).
VOORKOMEN
LITERATUUR
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Poelen, plassen, sloten, laaglandbeken, b o v e n l o o p r i v i e -
Elliot etal.,
ren, benedenlooprivieren, z o e t w a t e r k a n a l e n , zoete m e -
M o l , 1995
ren. Slijkbodems in oeverzones van l a n g z a a m stromende
Schoenemund, 1930
rivieren en poeltjes en in stilstaande wateren zoals m e r e n ,
116
1983 en 1 9 8 8
MACROFAUNA
T A N G D R A G E RTJ
Ecnomus
E -
tenellus
Ecnomustenellus
is een kokerloze koker-
juffer die als larve maximaal 10 millimeter
kan w o r d e n .
De larve is geelbruin
van
kleur met rond de o g e n en m i d d e n b o v e n
op de kop grote lichte v l e k k e n . A c h t e r op
de kop is een patroon van kleine lichte
vlekjes zichtbaar. Als onderscheid met a n dere kokerjufferlarven
w o r d t de a a n w e -
zigheid van chitineplaatjes op de drie s e g m e n t e n die na de kop k o m e n en de a f w e -
In de M a a s bij Ravenstein bleek bij een tijdelijke verlaging
zigheid van t r a c h e e k i e u w e n ( w o r m v o r m i -
van de waterstand in de winter van 1 9 8 5 een gehele p o p -
ge aanhangsels) g e n o e m d . De imago's zijn
ulatie tangdragertjes te zijn uitgeroeid. De populatie kon
licht van kleur.
zich niet binnen twee jaar herstellen. O m risicospreiding te
verkrijgen is een kleine populatie op een plek altijd o n v o l -
BINDING
MET
DE
d o e n d e , zeker als er geen variatie in m i l i e u - o m s t a n d i g h e -
OEVER
De eieren w o r d e n in het water afgezet. De aquatisch le-
den is. Bij reparaties aan stuwen en sluizen, waarbij de w a -
v e n d e larve prefereert als substraat planten en stenen in
terstand plotseling verlaagd w o r d t , dient hier rekening
de oeverzones van s t r o m e n d e en stilstaande w a t e r e n ,
mee te w o r d e n g e h o u d e n .
w a a r hij als predator zijn voedsel bijeengaart. O o k de
v e r p o p p i n g vindt in het water plaats. Het imago vliegt aan
VERBREIDINGSVERMOGEN
het oppervlak van het w a t e r uit.
De larven k u n n e n zich verspreiden d o o r middel van drift.
BESCHRIJVING
van de stroomsnelheid. A n d e r e factoren die meespelen
De afstand w a a r o v e r drift plaatsvindt is direct afhankelijk
GEWENSTE
OEVER
Een ondiepe o e v e r z o n e met planten of stenen die b e -
zijn de dichtheid van de larven op het substraat, t e m p e r a -
groeid zijn met s p o n z e n of mossen heeft de voorkeur. Het
tuurwisselingen,
dier kan ook in sterk organisch verontreinigde
voedsel, a a n w e z i g h e i d van predatoren (vluchten), veront-
wateren
zuurstofcondities,
v o o r k o m e n , mits het zuurstofgehalte toereikend is.
reiniging (bijvoorbeeld pesticiden).
VOORKOMEN
LITER AT U U R
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
P o e l e n , plassen, sloten, l a a g l a n d b e k e n h e u v e l l a n d b e k e n ,
E d d i n g t o n , & Hildrew, 1981
bovenlooprivieren,
zoet-waterka-
Higler, in prep
nalen, zoete meren. A l g e m e e n v o o r k o m e n d in heel Euro-
Malicky, 1983
pa op stenen (als s p o n s b e w o n e r ) en planten in litorale z o -
M o o g , 1995
nes van stromende wateren en in stilstaande w a t e r e n .
Pictsch, 1 9 9 3
GROOTTE
benedenlooprivieren,
BENODIGDE
GEBIED
A a n g e n o m e n w o r d t dat v o o r een levensvatbare populatie
enige honderden larven a a n w e z i g moeten zijn. In de Rijn
zijn per vierkante meter tientallen exemplaren g e v a n g e n .
Tien vierkante
meter o n d i e p e o e v e r z o n e met
planten
e n / o f stenen z o u v o l d o e n d e zijn v o o r een levensvatbare
populatie.
117
aanwezigheid
van
MACROFAUNA
Z A N D O E V E R D A N S M U G
-
Lipiniella
arenicola
De z a n d o e v e r d a n s m u g kan als larve m a x i maal 14 millimeter lang w o r d e n . De verh o u d i n g kopbreedte en -lengte is typerend
v o o r de onderscheiding v a n de soorten
binnen de groep v a n de d a n s m u g g e n l a r ven. De larven zijn lichtrood. De volwassen
m u g is relatief groot d o o r de vleugellengte
van 5 tot 5,5 millimeter. Het lichaam is
g r o e n - tot g o u d k l e u r i g met donkerbruine
banden.
VERBREIDINGSVERMOGEN
De larven k u n n e n zich verspreiden d o o r middel v a n drift,
BINDING
M E T DE
OEVER
het actief of passief met de stroom mee (laten) gaan. D e
De eieren w o r d e n in het water afgezet. De aquatisch le-
afstand waarover drift plaatsvindt is direct afhankelijk v a n
vende larve prefereert als substraat z a n d i g sediment in de
de stroomsnelheid. A n d e r e factoren die meespelen zijn de
oeverzone v a n langzaamstromende rivieren, d o d e rivier-
dichtheid v a n de larven o p het substraat, temperatuurs-
armen en grote plassen (vandaar de naam z a n d o e v e r -
wisselingen, zuurstofcondities, a a n w e z i g h e i d van voedsel,
dansmug). O o k in brakke wateren k o m t de soort voor. De
a a n w e z i g h e i d v a n predatoren (vluchten),
verontreiniging
z a n d o e v e r d a n s m u g voedt zich met algen die o p de b o -
(bijvoorbeeld pesticiden). Imago's k u n n e n zich d o o r de
d e m liggen (groenwieren en diatomeeen). N a de vier lar-
lucht verspreiden overtientallen kilometers.
vale stadia ontwikkelt de larve zich tot p o p w a a r n a hij uitvliegt aan het wateroppervlak. V o o r het uitvliegen is dus
geen specifieke oever noodzakelijk.
LITER AT U U R
Klaren, 1 9 8 7
M o l l e r Pilot, 1 9 8 4
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
O n d i e p e oeverzone met z a n d i g sediment en met luwtes
M o l l e r Pilot & Buskens, 1 9 9 0
Wiederholm, 1993
w a a r het water stilstaat of langzaam stroomt. De zuurstofcondities dienen g o e d te zijn.
VOORKOMEN
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Benedenlooprivieren, zoete meren, brakke m e r e n . Z a n d i g
sediment in oeverzones v a n rivieren d o d e rivierarmen en
meren. O o k in brak water.
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
A a n g e n o m e n w o r d t dat voor een levensvatbare populatie
circa honderd larven per vierkante meter n o d i g zijn. In het
Haringvliet zijn per vierkante meter h o n d e r d e n e x e m p l a ren g e v a n g e n . De aanvoer v a n eipakketten is een beperkende factor. A l s het substraat geschikt is en er geen e i eren of larven in t e r e c h t k o m e n , zal ter plaatse geen p o p u latie ontstaan.
118
MACROFAUNA
ZOETWATERNERIET
-
Theodoxus
fluviatilis
De zoetwaterneriet is een kieuwslak die
tot 8 millimeter h o o g en tot 11 millimeter
breed kan w o r d e n . D e schelp is breed en
eivormig, r e c h t s g e w o n d e n (2 a 3 w i n d i n gen). D e schelp is aan de buitenzijde paarsig gevlekt o p een lichte o n d e r g r o n d , de
vlekken zijn in drie dichte d o n k e r e b a n d e n
•
te zien, afhankelijk v a n de m i l i e u - o m s t a n d i g h e d e n . D o o r aanslag en b e g r o e i i n g is
GROOTTE
het kleurenpatroon
zicht-
A a n g e n o m e n w o r d t dat v o o r een levensvatbare populatie
baar, schelpen uit stromende wateren h e b -
enige tientallen slakken per vierkante meter o p het s u b -
soms moeilijk
BENODIGDE
GEBIED
ben een duidelijker tekening d a n schelpen
straat a a n w e z i g moeten zijn. In de R a n d m e r e n zijn per
uit stilstaande w a t e r e n .
vierkante
meter tientallen
exemplaren g e v o n d e n . Een
vierkante meter geschikt substraat w a a r o p al z o e t w a t e r BINDING
M E T DE
nerieten v o o r k o m e n is v o l d o e n d e v o o r de v o r m i n g v a n
OEVER
Volgens de literatuur heeft de zoetwaterneriet hard sub-
een d u u r z a m e populatie.
straat (bijvoorbeeld stenen) n o d i g . In de praktijk w o r d t de
slak echter ook gezien o p zand en zelfs op slib. H e t v o e d -
VERBREIDINGSVERMOGEN
sel v a n de juvenielen
De zoetwaterneriet is erg traag. O v e r d a g bedraagt de af-
bestaat voornamelijk
uit diato-
m e e e n , maar ook g r o e n w i e r e n en b l a u w w i e r e n
worden
g e g e t e n . O v e r d a g zitten de slakken bij v o o r k e u r aan de
gelegde afstand kruipend circa 2 centimeter per uur, 's
nachts kan d a t o p l o p e n tot 4 centimeter per uur. D o o r d a t
onderzijde van stenen in de o e v e r z o n e , terwijl z e ' s nachts
de eipakketten zeer stevig vastgehecht zijn aan het s u b -
foerageren aan de bovenzijde v a n de stenen. De soort
straat en er uit elk pakketje slechts een slak komt, is de
w o r d t vaak samen gezien met Ancylus
maar
verspreiding d o o r middel v a n v o o r t p l a n t i n g zeer gering.
k o m t gemiddeld met grotere aantallen v o o r o p een iets
De snelste verplaatsing bereiken de dieren d o o r zich v a n
fluviatilis
grotere diepte. Beide levensstadia, ei en slak, zijn a q u a -
het substraat te laten afvallen en een eindje m e e g e v o e r d
tisch.
te w o r d e n d o o r de s t r o m i n g . G e z i e n de g e d r o n g e n v o r m
van de schelp en het feit dat het een kieuwslak is, zal de
BESCHRIJVING
GEWENSTE
drijftijd erg kort zijn.
OEVER
De grootste diepte w a a r o p de slak v o o r k o m t is ruim een
meter. De soort prefereert oevers v a n stromende en stil-
LITERATU U R
staande wateren en d o o r golfslag bei'nvloedde oevers met
Gittenberger e t a / . , 1 9 9 8
hard substraat en zuurstofrijk water.
Jansen & De V o g e l , 1 9 6 5
VOORKOMEN
V a n Schie, 1 9 9 6
M o o g , 1995
IN
ECOSYSTEMEN
Laaglandbeken, heuvellandbeken, bovenlooprivieren, benedenlooprivieren, z o e t w a t e r k a n a l e n , zoete m e r e n . Hard
substraat in n i e t t e sterk verontreinigde beken en rivieren.
O e v e r z o n e v a n plassen en meren soms o o k k a n a l e n , o o k
in brak water.
119
MACROFAUNA
ZUIDERZEEKRABBETJE
Rhithropanopeus
-
harrisii
Het Zuiderzeekrabbetje is een brakwatersoort die als immigrant vanuit A m e r i k a de
voormalige Zuiderzee in de negentiende
e e u w koloniseerde. De maximale lengte is
1 2 millimeter en daarmee is het een van de
kleinste krabsoorten. De krab is donker
grijsgroen, maar z i e t e r meestal bruinzwart
uit d o o r aangroei met algen. De buitenzijde van de vingers van de scharen is wit, in
VOORKOMEN
tegenstelling tot andere soorten van de f a -
Brakwaterkanalen
milie, waarbij de scharen donker gekleurd
brakwaterpoelen, brakwaterplassen.
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
(Noordzeekanaal) en
Noordzeekust,
zijn. Een ander onderscheid van andere
krabben is de v o r m van de v o o r r a n d van
GROOTTE
het
Zuiderzeekrabbetje
Zuiderzeekrabbetjes hebben mede d o o r hun geringe af-
heeft per zijde twee kartels, de Chinese
m e t i n g niet veel ruimte n o d i g . W e l hebben ze schuilruimte
w o l h a n d k r a b Eriocheir
n o d i g in de v o r m van stenen of hout.
rugschild.
Het
sinensis
vendien heeft de Chinese
vier. Bo-
BENODIGDE
GEBIED
wolhandkrab
opvallende beharing aan de uiteinden van
VERBREIDINGSVERMOGEN
de scharen en is als volwassen dier veel
Zuiderzeekrabbetjes zijn niet g e b o n d e n aan substraat, ze
groter.
w a n d e l e n over het substraat. Gezien de geringe afmeting
en het feit dat ze lopend v o o r t b e w e g e n is de afgelegde af-
BINDING
MET
DE
OEVER
stand klein. M e e r e i z e n d met schepen als onderdeel van
Het Zuiderzeekrabbetje geeft de v o o r k e u r aan b o d e m s
het ballastwater k u n n e n ze echter grote afstanden a f l e g -
met een d u n n e laag klei of modder, organisch materiaal of
gen.
schelpresten, maar w o r d t ook g e v o n d e n in oeverzones
van kanalen met een hoge saliniteit. De dieren zijn in staat
LITER AT U U R
te overleven in milieus met een saliniteit van minder dan 1
A d e m a , 1991
promille en zelfs in zoet water. In deze milieus is v o o r t -
Barnes, 1 9 9 4
planting echter niet mogelijk. Het voedsel van het k r a b -
Ingle, 1 9 9 7
betje bestaat uit alles w a t zich in de b o d e m en op de stenen bevindt, van detritus en algen tot s o o r t g e n o t e n . Levenscyclus: via ei, planktonisch v r i j z w e m m e n d / z w e v e n d
eerste ' z o e a ' stadium, ontwikkelt het dier zich via vervellingen tot jonge krab, die na t w e e jaar geslachtsrijp is. Alle
stadia zijn aquatisch.
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
Bodem bedekt met d u n n e laag klei/slib of stenig substraat
als schuilplaats in brak water.
120
MACROFAUNA
Z W A N E M O S S E L
-
Anodonta
cygnea
De z w a n e m o s s e l is een t w e e k l e p p i g e , die
tot 23 centimeter lang en tot 12 c e n t i m e ter h o o g kan w o r d e n . De maximale leeftijd
is 14 jaar.
De z w a n e m o s s e l filtert
zijn
voedsel uit het water. De mossel is bol
(dikte groter dan de halve hoogte),
de
schelp is d u n en breekbaar, z o n d e r d u i d e -
-
lijke slotranden aan de buitenzijde. A l s d e terminatiekenmerk
v o o r het onderscheid
met de vijvermossel (Anodonta
anatina)
VOORKOMEN
IN
ECOSYSTEMEN
Poelen, plassen, sloten, b o v e n l o o p r i v i e r e n , b e n e d e n l o o p -
w o r d t de o v e r g a n g van de b o v e n r a n d naar
rivieren, z o e t w a t e r k a n a l e n ,
de achterrand g e n o e m d . Bij de vijvermos-
zoete meren, z w a k brakke m e r e n .
sel gaan de randen met een
(zwak-)
brakwaterkanalen,
duidelijke
hoek in elkaar over, bij de z w a n e m o s s e l
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
niet. De schelp is licht van kleur, soms zijn
In gei'soleerde wateren is z e l f b e v r u c h t i n g mogelijk.
vage groenachtige kleurbanden zichtbaar,
dichtheid bedraagt circa 2 0 exemplaren per vierkante m e -
van de top uitstralend. Croeilijnen zijn d u i -
ter. Enkele vierkante meters slib of fijn z a n d met organisch
delijk d o n k e r d e r van kleur.
materiaal zijn v o l d o e n d e o m een populatie in stand te
De
houden.
BINDING
MET
DE
OEVER
De z w a n e m o s s e l leeft het liefst in slib of fijn zand met or-
VERBREIDINGSVERMOGEN
ganisch materiaal. De groei van de z w a n e m o s s e l w o r d t
Verspreiding vindt met name plaats bij de v o o r t p l a n t i n g
bepaald d o o r de temperatuur, in s a m e n h a n g met een lich-
(zie beschrijving levenscyclus). De dieren k u n n e n met be-
te mate van eutrofiering. M e e s t a l w o r d t het dier a a n g e -
hulp van de gespierde voet enkele meters afleggen.
troffen op een diepte van 1 tot 3 meter, maar ook op d i e p tes tot 2 0 meter kan de z w a n e m o s s e l leven. De mossel
LITERATUUR
k o m t z o w e l in stagnante als l a n g z a a m stromende wateren
Gittenbergeref a/., 1998
voor. Levenscyclus: het mannetje d e p o n e e r t de zaadcellen
Jansen & D e V o g e l , 1 9 6 5
vrij in het water, w a a r n a deze met het i n g e z o g e n water in
M o o g , 1995
de lichaamsholte van een v r o u w t j e w o r d e n o p g e n o m e n .
Piechocki, 1 9 9 6
Daar o n t w i k k e l e n zich z o g e n a a m d e glochidien met een
kleefdraad. De glochidien verlaten het m o e d e r l i c h a a m ,
hechten zich aan een vis en o n t w i k k e l e n zich parasitair tot
jonge mosselen w a a r n a ze de vis verlaten o m zicht vestig e n . Alle stadia zijn aquatisch.
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
Diepte 1 tot 3 meter, oevers van langzaam stromende of
stilstaande wateren met een b o d e m bestaand uit slib of
fijn zand met organisch materiaal. V o o r de aanvoer van
organisch materiaal z o u bijvoorbeeld
een rietkraag
plantenzone geschikt zijn.
121
of
SPINNEN
GROTE
GERANDE
Dolomedes
OEVERSPIN
-
plantarius
De grote gerande oeverspin (of vlotspin)
heeft een lichaamslengte van ruim 2 centimeter. M e t de stevige poten plat op het
water uitgestrekt maakt hij een zeer forse
indruk. Het is een olijf- tot donkerbruine
spin met lichte zijbanden op kopborststuk
en achterlijf, maar deze bandering kan
zeer licht zijn of bijna o n t b r e k e n .
b o v e n d i e n van belang v o o r het o v e r w i n t e r e n . De dieren
BINDING
MET
DE
v a n g e n hun prooien op en onder water. Het a a n g r e n z e n -
OEVER
De grote gerande oeverspin k o m t v o o r in m e s o - tot licht
de water dient met drijvende waterplanten begroeid te
eutrofe wateren in de lager gelegen gebieden van N e d e r -
zijn, bij v o o r k e u r krabbescheer, en een g o e d e populatie
land, zoals laagveenplassen en poldersloten met een g o e -
van insecten en spinnen te herbergen, die als voedsel k u n -
de waterkwaliteit. Ze leven op het water en in de o e v e r v e -
nen dienen. De waterkwaliteit dient de groei v a n draadal-
getatie. Deze soort behoort tot de familie van de grote
gen te v o o r k o m e n .
w o l f s p i n n e n , die, net als de g e w o n e w o l f s p i n n e n een j a gend gedrag vertonen en geen w e b b o u w e n v o o r het
VOORKOMEN
v a n g e n van een prooi. De prooi bestaat uit insecten en
Poelen, plassen, sloten en o u d e rivierarmen (strangen).
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
spinnen en w o r d t op het water of in de oevervegetatie g e v a n g e n , en ook w e l onder water. De paartijd valt in de pe-
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
riode t w e e d e helft van mei-eind juni. Het wijfje draagt de
De soort kan zich alleen h a n d h a v e n in w a t grotere a a n -
eicocon, met enkele h o n d e r d e n eieren, enige tijd in de
eengesloten c o m p l e x e n van oevers van plassen en sloten
cheliceren (vangkaken) mee. Tegen de tijd van het uitko-
met de juiste vegetatiestructuur. Het gaat daarbij vooral
men (eind juli-begin September) hangt ze deze op onder
o m de beschikbare oeverlengte, o m d a t de dieren bij voor-
een t e n t v o r m i g w e b , dat op de oeverplanten w o r d t g e -
keur daar vervellen. De b e n o d i g d e oeverlengte v o o r de
b o u w d . De jonge dieren verlaten het w e b na korte tijd en
marginale overleving van een restpopulatie w o r d t op m i -
leven verscholen in de oevervegetatie. N a iets minder dan
nimaal 100 meter geschat.
twee jaren zijn zij volgroeid en vindt de paring plaats. Bij
verstoring duiken de dieren o n d e r water.
VERBREIDINGSVERMOGEN
Jonge exemplaren van deze soort z w e r m e n slechts in g e BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
ringe mate over het o m r i n g e n d e gebied uit. Er w o r d e n
Spinnen zijn in het algemeen alleen v a n de vegetatie af-
zelden jonge exemplaren buiten de directe o e v e r z o n e g e -
hankelijk v a n w e g e de schuilmogelijkheden en als s u b -
v o n d e n . O p g e j a a g d e jonge dieren proberen steeds zo snel
straat v o o r de w e b b o u w . De grote gerande oeverspin
mogelijk naar de vegetatie terug te keren. Geschikte maar
b o u w t v o o r haar eieren en j o n g e n een w e b o p de oever-
gei'soleerde habitats zullen, w a n n e e r er geen vegetatie-
vegetatie of boven water uitstekende waterplanten (krab-
verbindingen zijn, niet gemakkelijk gekoloniseerd w o r -
bescheer). De oevervegetatie dient ruig te zijn, o m d a t een
d e n . In kleine, gei'soleerd liggende poelen en sloten w o r -
lage vegetatie nauwelijks mogelijkheden v o o r w e b b o u w
den geen populaties a a n g e t r o f f e n .
biedt. Een o v e r h a n g e n d e vegetatie van z e g g e n kan hoge
dichtheden van alle ontwikkelingsstadia van deze soort
LITERATUUR
herbergen. Ruige oevers met o v e r h a n g e n d e vegetatie zijn
Van H e l s d i n g e n , 1993 en 1 9 9 5
122
SPINNEN
PRACHTIGE
RIETBEWONER
Donacochara
speciosa
De prachtige rietbewoner (of bleek l a n g palpje) is een kleine (3 tot 5 millimeter)
baldakijnspin. De soort heeft een lichtbruin kopborststuk en grijs-beige achterlijf
met aan de rugzijde een vage rugstreep
die uitloopt in een grijs tot zwarte achterlijfspunt. D e poten zijn naar v e r h o u d i n g
d u n . Het is een snelle loper.
VOORKOMEN
BINDING
MET
DE
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Poelen, plassen, sloten en z o e t w a t e r k a n a l e n .
OEVER
Uitsluitend te v i n d e n in vegetaties met de juiste structuur
o p de o v e r g a n g van land en water. Deze bestaan uit in het
GROOTTE
w a t e r staande riet- en lisdoddeplanten op o n b e s c h a d u w -
V a n w e g e de uitgesproken eisen die deze spin aan haar
BENODIGDE
GEBIED
de plaatsen, waarbij de o u d e lisdoddeplanten bij v o o r k e u r
habitat stelt is de snelheid van verspreiding afhankelijk
gebruikt w o r d e n . D e soort b o u w t geen v a n g w e b , maar
van het ter plaatse wel of niet v o l d o e n aan die eisen. D e
zit, althans o v e r d a g , t e r u g g e t r o k k e n in een g e s p o n n e n
populatiedichtheid v a n de soort was in de o n d e r z o c h t e
cel. De soort is waarschijnlijk 's nachts actief en loopt dan
g e b i e d e n steeds laag. De soort is afhankelijk v a n het
vermoedelijk over de vegetatie rond o m prooien te z o e -
v o o r k o m e n v a n min of meer stabiele situaties, waarin
k e n . D e eel w o r d t g e s p o n n e n in bladschedes v a n o u d e en
v o o r t d u r e n d de beschreven vegetatiestadia te v i n d e n zijn.
n i e u w e lisdoddeplanten en in o u d e rietstengels. De prooi
De m i n i m u m o m v a n g v a n een aaneengesloten areaal is
bestaat uit kleine insecten en spinnen die in dit habitat
niet b e k e n d .
voorkomen.
V o l w a s s e n dieren k o m e n v a n de late herfst tot in het v r o e -
VERBREIDINGSVERMOGEN
ge voorjaar voor (groep van winter-volwassen dieren). D e
De legsels zijn klein en de dichtheid van de populatie is
winter w o r d t in oude lisdoddeplanten, in rietstengels en in
altijd laag. Er m a g d a a r o m w o r d e n a a n g e n o m e n dat de
de ruigte op de oever d o o r g e b r a c h t .
natuurlijke verspreiding g e r i n g zal zijn, maar gegevens
hierover o n t b r e k e n . Juvenielen v a n deze soort zijn nooit
BESCHRIJVING
GEWENSTE
w a a r g e n o m e n als actieve verspreiders met behulp v a n
OEVER
Spinnen zijn alleen afhankelijk v a n de vegetatie v a n w e g e
z w e e f d r a d e n , een m e t h o d e v a n transport die bij b a l d a -
de schuilmogelijkheden en als substraat v o o r de w e b -
kijnspinnen v e e l v u l d i g benut w o r d t . W a n n e e r functionele
b o u w . V o o r de prachtige rietbewoner is de schuilmogelijk-
ecologische
verbindingen
ontbreken
zullen geschikte,
heid van primair belang. Een g o e d e o v e r g a n g s z o n e tussen
maar gei'soleerd gelegen habitats niet of met grote moeite
land en water met een in het water staande vegetatie v a n
gekoloniseerd w o r d e n .
riet en lisdodde en ruigte op de oever is een eerste vereiste. O m d a t de prachtige rietbewoner zich vaak in de b l a d -
LITER AT U U R
schedes van oude lisdoddes en o u d e rietstengels o p h o u d t ,
Wiehle, 1956
is het v a n belang dat bij het schonen van de oevers delen
van de zoomvegetaties blijven overstaan. Versteende o e vers en houten b e s c h o e i i n g e n , die de o n t w i k k e l i n g v a n
een g o e d e z o o m v e g e t a t i e b e l e m m e r e n , v o r m e n een h i n dernis v o o r de verspreiding v a n deze soort.
123
SPINNEN
RIETSTREKSPIN
-
Tetragnatha
striata
Zoals de meeste soorten v a n het geslacht
Tetragnatha
heeft
de rietstrekspin een
langgerekt lichaam en lange d u n n e p o t e n .
Het dier is 8 tot 12 millimeter lang en beige
van kleur. De zij-ogen van voorste en a c h terste rij staan verder uit elkaar d a n de
m i d d e n o g e n v a n beide rijen. O p het a c h terlijf zijn de vage contouren v a n een lichtbruine bladfiguur zichtbaar.
VOORKOMEN
BINDING
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Poelen, plassen, zoetwaterkanalen en o u d e rivierarmen
M E T DE O E V E R
Deze soort k o m t v o o r langs mesotrofe of licht eutrofe w a -
(strangen).
teren. H e t is een predator v a n insecten, in hoofdzaak
m u g g e n . Spinnen zijn alleen afhankelijk v a n de vegetatie
GROOTTE
v a n w e g e de schuilmogelijkheden en als substraat v o o r de
V o o r het voortbestaan v a n een populatie w o r d t de mini-
BENODIGDE
GEBIED
w e b b o u w . De rietstrekspin b o u w t haar w i e l w e b vooral in
male lengte v a n aaneengesloten oevervegetaties van de
rietkragen en soms ook in andere o p g a a n d e kruiden direct
juiste samenstelling en structuur, mits o p de juiste wijze
langs het water. Zij zit meestal met de poten voor- en a c h -
beheerd, o p 1 0 0 meter geschat.
terwaarts gestrekt tegen een Stengel a a n g e d r u k t naast het
w e b , w a a r d o o r zij vrijwel niet opvalt. Vaak houdt zij zich
VERBREIDINGSVERMOGEN
ook verscholen in rietpluimen. Bij verstoring laat zij zich o p
De soort verspreidt zich lopend d o o r de vegetatie, maar
het water vallen en probeert daar met snelle r o e i b e w e g i n -
vooral ook over het water, zodat de w i n d waarschijnlijk zal
gen w e g te l o p e n . Daarnaast brengen de dieren tijdens de
bijdragen aan de snelheid van verspreiding. Het g e d r a g bij
vervelling enige tijd in de lage en dichte oevervegetatie,
verstoring (zich op het water laten vallen en daar m e t
waar de noodzakelijke schuilmogelijkheden bestaan, door.
snelle r o e i b e w e g i n g e n w e g l o p e n ) doet actieve verplaat-
De ei-paketten w o r d e n o p de rietbladeren vastgehecht.
sing v e r m o e d e n . Kolonisatie van a a n g r e n z e n d e g e b i e d e n ,
De dieren overwinteren in o u d e rietstengels en in ruige
mits met de juiste samenstelling en structuur van de v e g e -
vegetatie.
tatie, zal d a a r d o o r naar v e r w a c h t i n g snel k u n n e n plaatsv i n d e n , wellicht over tientallen meters per jaar.
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
Een oever dient een v o l d o e n d e brede rietkraag te hebben
LITER A T U U R
(1 meter of meer) en nauwelijks of niet b e s c h a d u w d te
Wiehle, 1963
zijn. De eipakketten w o r d e n in de regel o p rietbladen g e maakt en bevatten circa 3 0 eieren. De o v e r w i n t e r i n g g e beurt in de ruigte achter het riet, terwijl het dier zich v a n
juveniel tot bijna adult ontwikkelt. D a a r o m is het ruim l a ten overstaan van riet langs oevers van g r o o t belang (in de
winter niet of gefaseerd maaien). Daarnaast is v o l d o e n d e
schuilmogelijkheid in de v o r m v a n lage, dichte ruigte
noodzakelijk. Ideaal is als beide vegetatietypen afwisselend naast elkaar v o o r k o m e n .
124
LIBELLEN
B E E K R O M B O U T
-
Comphus
vulgatissimus
De b e e k r o m b o u t is een g e e l - z w a r t e , ste1
vig g e b o u w d e libel. De poten zijn helemaal zwart en het achterlijf is aan de punt
sterk verbreed. De b e e k r o m b o u t is een
vroege soort met een korte hoofdvliegtijd
van half mei-half juni.
•
•
•
g o e d o n t w i k k e l d te zijn. Een 8 0 tot 1 0 0 meter brede en tot
een meter hoge gordel v a n planten op het d r o g e deel v a n
BINDING
MET
DE
de oever moet ruimschoots a a n w e z i g zijn. De w a t e r k w a l i -
OEVER
De larven v a n de b e e k r o m b o u t b e w o n e n de gehele b o -
teit is van groot belang, met name de a a n v o e r van mest-
d e m van kleinere (tot 10 meter brede) b e k e n , behalve d e -
stoffen dient te w o r d e n v e r m e d e n . B e s c h a d u w i n g d o o r
len die uit kiezels of grof z a n d bestaan. In grindrivieren en
b o m e n is v o o r de b e e k r o m b o u t niet negatief, als er op de
bredere beken b e w o n e n de larven met name de l a n g z a -
oever maar v o l d o e n d e z o n n i g e plekken v o o r het o p w a r -
mer stromende delen in (bijvoorbeeld) de bochten w a a r
men v a n de mannetjes overblijven. D a m m e n in rivieren en
fijner sediment w o r d t afgezet. D e o n t w i k k e l i n g s d u u r v a n
beken v o r m e n een barriere v o o r de verbreiding v a n de lar-
de larven is twee tot drie jaar. In rust leven de larven inge-
ven.
graven in de b o d e m . Tijdens de jacht lopen de larven over
de w a t e r b o d e m heen en weer. De larven sluipen op de o e -
VOORKOMEN
ver uit, in een zittende of h a n g e n d e positie in de v e g e t a -
L a a g l a n d b e k e n , h e u v e l l a n d b e k e n , middenlooprivieren en
tie. W a n n e e r langs de oever geen vegetatie a a n w e z i g is,
benedenlooprivieren.
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
lopen de larven vele meters over de d r o g e oever, op zoek
naar een geschikte uitsluipplaats. Jonge dieren h o u d e n
GROOTTE
zich tijdens de rijpingsfase (de periode na het uitsluipen)
Een grote populatie van de b e e k r o m b o u t kan zich langs 2
BENODIGDE
GEBIED
ver v a n het water o p . V o l w a s s e n mannetjes vliegen ruste-
kilometer beek of 5 kilometer rivier h a n d h a v e n . V a n be-
loos over het water heen en w e e r en gaan vaak op de o e -
lang is dat in de o m g e v i n g v a n het v o o r t p l a n t i n g s w a t e r
vervegetatie of op b o m e n en struiken in de o m g e v i n g zit-
een kleinschalig landschap met bosjes en bosschages a a n -
t e n . D e eieren w o r d e n d o o r het v r o u w t j e alleen en h e i m e -
w e z i g is, w a a r de jonge dieren jagen en rijpen.
lijk afgezet. Deze slaat met haar achterlijf op het water
w a a r d o o r de eieren l o s k o m e n en meedrijven
met
de
stroom en langzaam z i n k e n .
VERBREIDINGSVERMOGEN
De b e e k r o m b o u t kan zich als larf en als v o l w a s s e n libel
verplaatsen. Als larf zijn afstanden van vele tientallen kilo-
BESCHRIJVING
GEWENSTE
meters overbrugbaar. V o l w a s s e n libellen zijn tot 10 kilo-
OEVER
Langs grotere rivieren is de natuurlijke dynamiek met een
meter v a n b e k e n d e v o o r t p l a n t i n g s g e b i e d e n a a n g e t r o f f e n .
grote variatie aan g e o m o r f o l o g i s c h e processen van g r o o t
belang v o o r de b e e k r o m b o u t . Bij beken lijkt de natuurlijke
LITER AT U U R
d y n a m i e k van minder b e l a n g te zijn. Zelfs in gekanaliseer-
C e y s k e s & V a n T o l , 1983
de beken kan de b e e k r o m b o u t zich v o o r t p l a n t e n . Een o n -
Schorr, 1 9 9 0
diepe (tot 5 0 centimeter diepe) o e v e r z o n e met een m a t i g
Suhling&Muller, 1996
steile oever is wel v a n b e l a n g . De oevervegetatie dient
125
LIBELLEN
BREEDSCHEENJUFFER
-
Platycnemis
pennipes
'—;
1
De breedscheenjuffer is een o v e r w e g e n d
licht gekleurde juffer. De grondkleur v a n
de mannetjes is lichtblauw, v a n de v r o u w tjes lichtbruin. De afgeplatte schenen o n derscheiden deze soort v a n elke andere
soort in N e d e r l a n d . D e hoofdvliegtijd
is
eind mei-begin augustus.
eiafzetplaatsen. Enige beschutting d o o r bijvoorbeeld b o m e n , struikgewas of een dijkje in de o m g e v i n g werkt posiBINDING
MET
DE
OEVER
tief v o o r deze w i n d g e v o e l i g e soort, maar is niet absoluut
De eieren van de breedscheenjuffer w o r d e n op water- en
noodzakelijk. W a a r deze w i n d b e s c h u t t i n g niet a a n w e z i g
oeverplanten afgezet, maar soms ook op
afgestorven
is, stelt de breedscheenjuffer wel hogere eisen aan de o e -
plantenresten die in het water drijven. D e b r e e d s c h e e n -
verbegroeiing. Grazige vegetaties in de o m g e v i n g zijn van
juffer is niet kritisch ten aanzien van het eiafzetsubstraat;
groot belang, maaibeheer op het droge deel van de oever
vele plantensoorten w o r d e n benut. De breedscheenjuffer
dient dan ook gefaseerd plaats te v i n d e n . De w a t e r k w a l i -
overwintert als larf, w a a r v a n de o n t w i k k e l i n g een jaar
teit, en dan met name een h o o g zuurstofgehalte, is v o o r
duurt. De larven leven op de b o d e m , z o w e l tussen de
de breedscheenjuffer erg belangrijk.
Stengels van water- en oeverplanten als op b o d e m s met
een laagje afgestorven organisch materiaal. Waarschijnlijk
VOORKOMEN
is het eerste meestal het geval in stromende w a t e r e n , het
Plassen, l a a g l a n d b e k e n , h e u v e l l a n d b e k e n , m i d d e n l o o p r i -
t w e e d e in stilstaande w a t e r e n . De larven sluipen uit op
vieren, benedenlooprivieren en z o e t w a t e r k a n a l e n .
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Stengels van oeverplanten, vrij dicht b o v e n het w a t e r o p pervlak (20 tot 4 0 centimeter h o o g ) . Juveniele dieren h o u -
GROOTTE
den zich op in de o m g e v i n g v a n de uitsluipplaats. V o l w a s -
Breedscheenjuffers k u n n e n in grote aantallen bij elkaar le-
sen dieren zijn in de oevervegetatie en op het d r o g e dicht
v e n . Dit geldt z o w e l voor de larven als v o o r de volwassen
bij het water te v i n d e n . De nacht w o r d t doorgebracht in
dieren. W a n n e e r geschikt habitat a a n w e z i g is, kan een o e -
(minimaal 6 0 centimeter) hoge vrij ijle grazige vegetaties
verlengte van enkele h o n d e r d e n meters v o l d o e n d e zijn
in de nabijheid van het voortplantingswater.
v o o r een levensvatbare populatie. De grootte van het be-
BENODIGDE
GEBIED
n o d i g d gebied hangt ook sterk af van de waterkwaliteit.
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
De oeverstructuur is v o o r de breedscheenjuffer niet van
VERBREIDINGSVERMOGEN
groot belang, hoewel bij zeer steile oevers (vanaf 1:1,5) de
De breedscheenjuffer is een slechte vlieger die zich w a a r -
kwaliteit van de vegetatiestructuur z w a a r d e r gaat w e g e n .
schijnlijk niet meer dan enkele h o n d e r d e n meters v a n het
In het water m o e t e n waterplanten met eventueel drijven-
voortplantingsgebied begeeft. Langs stromende wateren
de afgestorven resten a a n w e z i g zijn, het liefst in de buurt
is verspreiding v a n individuen over langere afstand m o g e -
van het contactvlak van land en water. O m d a t breed-
lijk, maar hierover is w e i n i g b e k e n d .
scheenjuffers in grote groepen bij elkaar eieren afzetten
kan de a a n w e z i g h e i d van eiafzetplaatsen beperkend zijn.
LITERATUUR
Een weelderige oeverbegroeiing is van groot belang. Hier-
G e y s k e s & V a n T o l , 1983
in vinden de volwassen dieren beschutting, sluipen de lar-
Martens, 1996
ven uit en b o v e n d i e n dient het als w i n d s c h e r m v o o r de
Merritt etal.,
126
1996
LIBELLEN
GLASSNIJDER
-
Brachytronpratense
De glassnijder is een redelijk grote (55 tot
63 millimeter), stevig g e b o u w d e libel die
v r o e g in het jaar van begin mei tot eind j u ni vliegt. Langs het borststuk lopen vrij
brede lichtgroene tot gele b a n d e n . O p het
borststuk is (voor een libel) vrij lange e n
dichte beharing a a n w e z i g .
A
•
BINDING
M E T DE
OEVER
De eieren w o r d e n solitair d o o r het v r o u w t j e afgezet o p in
het water staande stevige o e v e r p l a n t e n . Het liefst doet zij
dit in ijle vegetaties aan de rand v a n een dichte vegetatie.
De larven leven tussen de Stengels v a n o e v e r p l a n t e n .
breekt in deze habitats. De glassnijder heeft een v o o r k e u r
Schaars begroeide oevers bieden v o o r de larven o n v o l -
v o o r wateren die grotendeels in de z o n liggen. Enige b e -
d o e n d e schuilmogelijkheden. H e t uitsluipen gebeurt tot
s c h a d u w i n g is echter geen p r o b l e e m .
een meter h o o g o p o e v e r p l a n t e n , die meestal n o g in of
vlak aan het water staan. Juveniele dieren bevinden zich in
VOORKOMEN
de o m g e v i n g v a n het voortplantingswater. D e mannetjes
Plassen, z o e t w a t e r k a n a l e n en sloten.
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
van d e glassnijder patrouilleren laag over het water en
dicht langs de oever o p zoek naar vrouwtjes. De paring
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
v i n d t plaats o p struiken en b o m e n in de o m g e v i n g van het
De glassnijder kan levensvatbare populaties hebben in
water. Hier w o r d t o o k veel gerust d o o r de mannetjes.
plassen vanaf 8 meter d o o r s n e d e , indien de oever over
W a n n e e r vrouwtjes g e e n voortplantingsactiviteiten o n -
een groot deel v a n de plas geschikt is. Langs lijnvormige
d e r n e m e n bevinden zij zich in de regel niet in het v o o r t -
e l e m e n t e n , zoals kanalen en brede sloten, is 5 0 meter g e -
plantingsgebied.
schikte oever v o l d o e n d e . M e e s t a l is het leefgebied v a n
een populatie glassnijders echter groter, of staat een kleine
BESCHRIJVING
GEWENSTE
populatie in v e r b i n d i n g met andere populaties in de direc-
OEVER
De glassnijder heeft een oever n o d i g m e t een rijke o e v e r -
te nabijheid.
plantenvegetatie v a n middelgrote planten als riet, liesgras, grote z e g g e n , z w a n e b l o e m en kalmoes. Deze v e g e -
VERBREIDINGSVERMOGEN
tatie dient tot in het water te staan en meer dan een meter
Glassnijders k u n n e n zich o v e r redelijk grote afstanden (tot
breed te zijn. Plaatselijk dienen gaten a a n w e z i g te zijn met
5 kilometer) verplaatsen. Veel is hier echter niet over b e -
lagere vegetatie. Vaak zijn o o k drijvende
waterplanten
langs de oever g e w e n s t , h o e w e l dit voor de glassnijder
g e e n bindende v o o r w a a r d e
is. De oever dient
k e n d . Verplaatsingen over langere afstand zijn zeer o n waarschijnlijk en zullen niet tot vestiging leiden.
onbe-
schoeid te zijn met een redelijk f l a u w talud. H e t w a t e r
LITE R A T U U R
m o e t (matig) voedselrijk en schoon zijn. In verrijkte e n / o f
G e y s k e s & V a n Tol, 1 9 8 3
vervuilde wateren w o r d e n verlandingsvegetaties vaak g e -
Schorr, 1 9 9 0
d o m i n e e r d d o o r een plantensoort.
Wasscher, 1 9 9 7
De glassnijder o n t -
127
LIBELLEN
KLEINE
ROODOOGJUFFER
Erythromma
-
viridulum
Een vrij kleine en tengere soort die laag
over het water vliegt en veel op drijvende
waterplanten zit. De o g e n zijn bij het m a n netje rood en het o v e r w e g e n d zwarte a c h terlijf heeft een blauwe punt. De vrouwtjes
zijn fletser gekleurd en minder opvallend.
De vliegtijd is begin juli-begin September.
langrijk is v o o r de o n t w i k k e l i n g van de larven. Het b o d e m BINDING
MET
DE
type is niet van belang; wateren op z a n d , klei en veen
OEVER
De eiafzet van de kleine roodoogjuffer vindt plaats op
w o r d e n benut. De kleine roodoogjuffer is niet erg kritisch
bladeren van o n d e r g e d o k e n , smalbladige
ten aanzien van de waterkwaliteit.
waterplanten
zoals smalle waterpest en aarvederkruid. Tussen deze
planten leven de larven, die op deze manier een uitste-
VOORKOMEN
kende bescherming vinden tegen predatoren als vissen en
Poelen, plassen, sloten en z o e t w a t e r k a n a l e n .
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
grotere waterkevers. Het uitsluipen gebeurt grotendeels
op drijvende bladeren van waterplanten. Jonge e x e m p l a -
GROOTTE
ren begeven zich vaak ver van het
De kleine roodoogjuffer is een algemene verschijning in
voortplantingswater.
BENODIGDE
GEBIED
De volwassen dieren vliegen laag over het water en gaan
heel N e d e r l a n d , zodat uitwisseling met andere populaties
frequent op drijvende bladeren of op de net boven het
over het algemeen geen probleem is. Een kleine (sub)pop-
wateroppervlak
uitstekende t o p p e n van o n d e r g e d o k e n
ulatie heeft g e n o e g aan een plas van 10 meter d o o r s n e d e
waterplanten zitten. De kleine roodoogjuffer slaapt tegen
of 100 meter sloot met een geschikte w a t e r p l a n t e n v e g e -
stevige Stengels van oeverplanten a a n .
tatie.
BESCHRIJVING
VERBREIDINGSVERMOGEN
GEWENSTE
OEVER
V o o r de kleine roodoogjuffer is de a a n w e z i g h e i d van o n -
De kleine roodoogjuffer is een soort die zich zeer snel in
dergedoken smalbladige waterplanten van het grootste
Nederland heeft uitgebreid. In de afgelopen 15 jaar is de
belang. Een breed scala aan plantensoorten w o r d t voor de
kleine roodoogjuffer een van de meest algemene libellen
eiafzet en als schuilplaats v o o r de larven benut. M e e s t a l
in Nederland g e w o r d e n . De w a r m e zomers van de laatste
zijn dit smalle waterpest, aarvederkruid, g e d o o r n d h o o r n -
jaren zijn waarschijnlijk van grote invloed geweest op deze
blad, maar ook heidevennen met veel v e e n m o s in het w a -
o n t w i k k e l i n g . Individuen van deze soort k u n n e n grote af-
ter w o r d e n bevolkt. De a a n w e z i g h e i d van drijvende bla-
standen afleggen (tientallen kilometers). Dit kan tot vesti-
deren van waterplanten heeft een positieve invloed. De
g i n g van nieuwe populaties leiden, zoals recentelijk op de
oeverstructuur is van ondergeschikt belang v o o r de kleine
Waddeneilanden.
roodoogjuffer, z o w e l wateren met steile als f l a u w e oevers
w o r d e n b e w o o n d . In open gebieden is de a a n w e z i g h e i d
LITER AT U U R
van een redelijk dichte en hoge oevervegetatie van belang
Bos&Wasscher, 1997
als beschutting tegen de w i n d . De wateren dienen ondiep
G e y s k e s & V a n T o l , 1983
te zijn (tot een meter), of een ondiep gedeelte langs de
Schorr, 1 9 9 0
kant te h e b b e n . Hier w a r m t het water sneller op, w a t be-
128
LIBELLEN
P L A S R O M B O U T
-
Comphuspulchellus
Deze slanke, z a n d g e e l met d o n k e r gekleurde snelle vlieger w o r d t niet snel d o o r m e n sen o p g e m e r k t . De o g e n zijn bij uitgekleurde dieren helder blauw. In het borststuk zit
v o o r een r o m b o u t veel geel, w a a r d o o r het
dier o p de w a a r n e m e r een o v e r w e g e n d
lichte indruk achterlaat. D e hoofdvliegtijd
iseind m e i - b e g i n j u l i .
grens v a n land en w a t e r o n d i e p e delen in het w a t e r a a n BINDING
w e z i g . Beschutting d o o r b o m e n heeft een positieve i n -
M E T DE O E V E R
De eieren v a n de p l a s r o m b o u t w o r d e n d o o r het v r o u w t j e
v l o e d o p het v o o r k o m e n v a n de p l a s r o m b o u t , maar de b e -
o v e r het wateroppervlak uitgestrooid, w a a r n a ze naar de
s c h a d u w i n g m a g niet meer d a n 2 5 % v a n d e oeverlengte
b o d e m z i n k e n . De larven leven in de ondiepere delen v a n
i n n e m e n . D e b o m e n zorgen niet alleen v o o r beschutting,
oevers. De b o d e m is altijd z a n d e r i g en de larven leven tus-
maar o o k v o o r bladafval in het w a t e r waartussen de lar-
sen bladeren, m o d d e r en leem dat o p het z a n d ligt. D e
v e n leven.
p l a s r o m b o u t sluipt o p diverse plaatsen uit, z o w e l o p v e g e tatie, als o p kaal z a n d en soms zelfs in de b r a n d i n g van het
VOORKOMEN
water. Juveniele dieren z w e r m e n uit naar de o m g e v i n g en
Plassen, l a a g l a n d b e k e n en z o e t w a t e r k a n a l e n .
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
k u n n e n o p vele kilometers afstand v a n d e uitsluipplaats
gezien w o r d e n . M e e s t a l z o e k e n zij lage, grazige v e g e t a -
GROOTTE
ties o p , zoals w e i l a n d e n e n brede b e r m e n . De mannetjes
De p l a s r o m b o u t k o m t alleen bij grotere wateren
vliegen in de voortplantingstijd laag over het w a t e r heen
Plassen zijn minstens 1 0 meter in d o o r s n e d e , beken en k a -
BENODIGDE
GEBIED
voor.
en w e e r en jagen o p d e o e v e r naar kleine insecten. D e
nalen minstens 6 meter breed. Beek- of kanaaltrajecten
vrouwtjes bevinden zich in de o m g e v i n g v a n het v o o r t -
v a n enkele h o n d e r d e n meters of een enkele plas k u n n e n
plantingswater.
v o l d o e n d e ruimte bieden v o o r een populatie v a n de plasrombout.
BESCHRIJVING
GEWENSTE
Uitwisseling met andere populaties is w a a r -
schijnlijk e r g belangrijk.
OEVER
De plasrombout w o r d t v o o r a l bij grotere wateren a a n g e t r o f f e n . Van groot b e l a n g is d a t de b o d e m uit z a n d bestaat
VERBREIDINGSVERMOGEN
met plaatselijk een laag organisch materiaal of fijner sedi-
De p l a s r o m b o u t is een zwerflustige soort. D e juveniele
m e n t o p de b o d e m . Dit s e d i m e n t m a g niet de hele b o d e m
beesten k u n n e n zich in s o m m i g e gevallen over enkele
b e d e k k e n . Plassen w a a r de p l a s r o m b o u t zich voortplant
tientallen kilometers verplaatsen. D e z e z w e r f t o c h t e n k u n -
zijn o v e r w e g e n d v e g e t a t i e a r m . Slechts hier en daar m o -
nen tot vestiging in nieuwe gebieden leiden. Dit is w a a r -
gen plukken riet, l i s d o d d e o f z e g g e n a a n w e z i g zijn. In inci-
schijnlijk een belangrijke reden v o o r de recente uitbreiding
dentele gevallen plant de p l a s r o m b o u t zich o o k in z a n d i g e
van het areaal in Europa geweest.
halfopen bosvijvers voort. Langs beken en kanalen m a g
w e l een bredere v e g e t a t i e g o r d e l a a n w e z i g zijn, maar v o l -
LITER AT U U R
ledig dichtgegroeide oevers w o r d e n v e r m e d e n . De oever
G e y s k e s & V a n T o l , 1983
v a n plassen is f l a u w ( 1 : 3 ) . D e p l a s r o m b o u t k o m t o o k v o o r
Schorr, 1 9 9 0
in w a t e r e n met een steile b e s c h o e i i n g , maar dan zijn o p de
Suhling&Muller, 1996
129
LIBELLEN
R I V I E R R O M B O U T
-
Gomphusflavipes
De rivierrombout is een slanke, zwart met
;—I
geelgroen getekende libel. De mannetjes
hebben groene o g e n en een iets verbrede
achterlijfspunt.
haar
Deze snelle vlieger heeft
hoofdvliegtijd
midden
juni-begin
September.
•
•
•
VOORKOMEN
BINDING
M E T DE O E V E R
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
M i d d e n l o o p r i v i e r e n en benedenlooprivieren.
De larven v a n de rivierrombout leven in grote rivieren,
voornamelijk tussen de kribben en in andere luwe delen
GROOTTE
van de rivier waar de stroomsnelheid lager is. De larven
De mate van natuurlijke dynamiek en de hoge g e o m o r f o -
prefereren fijn z a n d , aangevuld met een beetje leem e n / o f
logische diversiteit w a a r v a n de rivierrombout afhankelijk
detritus o p de b o d e m , waarin zij zich ingraven. De o n t w i k -
is, kan alleen gerealiseerd w o r d e n als een revier minimaal
kelingsduur van de larven is drie jaar. G e d u r e n d e de nacht
vele kilometers en mogelijk vele tientallen kilometers haar
jagen de larven over het zandige oppervlak van de rivier-
eigen loop kan bepalen. De o m g e v i n g v a n de rivier is
b o d e m o p kleine prooidieren, met name insecten(larven).
daarnaast o o k van belang. Een gevarieerde o m g e v i n g met
De larven sluipen o p de oever uit en prefereren uitsluipen
o p g a a n d e vegetatie en bosjes en kale plekken zijn van b e -
BENODIGDE
GEBIED
in de vegetatie boven uitsluipen o p kale g r o n d of o p ste-
lang tijdens de rijpingsfase (de periode na het uitsluipen,
nen. D e volwassen libellen jagen langs bosranden en bij
waarin het lichaam en de vleugels harden en de dieren
kruidenrijke vegetaties in de buurt van de rivier. De eiafzet
seksueel volwassen w o r d e n ) .
verzorgt het vrouwtje alleen. Ze slaat met het achterlijf o p
het water en laat daarbij de eieren vallen die vervolgens
VERBREIDINGSVERMOGEN
meedrijven met de stroom en later naar de b o d e m z i n k e n .
De rivierrombout is in staat zich in het larvale stadium en
Vaak vindt de eiafzet m i d d e n o p de rivier plaats.
als volwassen libel over aanzienlijke afstanden te verplaatsen. Larven k u n n e n tijdens h o o g water w o r d e n m e e g e n o -
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
men in de stroom en vele tientallen kilometers verder w e e r
Een sterke natuurlijke dynamiek v a n rivieren is van groot
tot stilstand k o m e n . V o l w a s s e n rivierrombouten k u n n e n
belang v o o r de rivierrombout. De a a n w e z i g h e i d v a n n a -
zich over minimaal 2 5 kilometer verplaatsen.
tuurlijke erosie- en sedimentatieprocessen met veel variatie in stroomsnelheid, substraattype en korrelgrootte v a n
LITERATUUR
het substraat is v o o r de larven van groot belang. De larven
Habraken & Crombaghs, 1997
leven voornamelijk in ondiepere delen v a n de rivier. V o o r
Suhling&Muller, 1996
de rivierrombout dient een belangrijk deel v a n de oever
Wasscher, 1 9 9 7
kaal of w e i n i g begroeid te zijn. O p z o n n i g e en kale plekken w a r m e n de volwassen dieren zich o p of rusten uit. In
natuurlijk functionerende rivieren zijn deze kale oevers in
de voortplantingstijd v o l o p a a n w e z i g en w o r d t bebossing
direct langs de oever o p een natuurlijke wijze beperkt.
130
LIBELLEN
VARIABELE
WATERJUFFER
Coenagrion
-
pulchellum)
De variabele waterjuffer is de dunste libel
van N e d e r l a n d . Hij is b l a u w - z w a r t
kleurd, maar het mannetje
zwart
dan het vrouwtje.
heeft
Het
gemeer
mannetje
heeft o p de b o v e n k a n t van het t w e e d e
s e g m e n t een Y - v o r m i n g zwart t e k e n . De
blauwe schouderstreep heeft de v o r m van
•
een uitroepteken. De hoofdvliegtijd is b e -
van oeverbegroeiingen tijdens de vliegtijd en w a t e r p l a n -
gin mei-eind juli.
tenvegetaties g e d u r e n d e het hele jaar. L o z i n g e n van vervuild water of meststoffen dient te w o r d e n v o o r k o m e n .
BINDING
MET
DE
Beschutting d o o r b o m e n en struiken is gewenst, maar
OEVER
De eieren van de variabele waterjuffer w o r d e n in diverse
sterk b e s c h a d u w d e oevers w o r d e n d o o r de variabele w a -
waterplanten en op in het water drijvende plantenresten
terjuffer g e m e d e n .
afgezet. Een duidelijke v o o r k e u r v o o r een bepaald eiafzetsubstraat is niet a a n w e z i g . De larven leven tussen w a t e r -
VOORKOMEN
planten en tussen in het water staande o e v e r p l a n t e n . J o n -
Poelen, plassen en sloten.
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
gere larven leven meer tussen w a t e r p l a n t e n , oudere larven meer tussen o e v e r p l a n t e n . De larven sluipen uit in de
GROOTTE
o e v e r z o n e op water- en o e v e r p l a n t e n . Jonge e x e m p l a r e n
De variabele waterjuffer
blijven vaak redelijk dicht in de buurt van het v o o r p l a n -
voorkomen, waardoor
tingswater h a n g e n , maar hierover is w e i n i g b e k e n d . V o l -
meer dan 1 0 0 meter geschikte oever hoeft te beslaan.
BENODIGDE
GEBIED
kan in zeer h o g e
dichtheden
het b e n o d i g d gebied vaak
niet
wassen dieren van de variabele waterjuffer vliegen v o o r -
O m d a t de meeste wateren waarin de variabele water-
namelijk langs en in dichte oevervegetaties die bestaan uit
juffer v o o r k o m t lijnvormig zijn, is over langere lengte vaak
planten als liesgras, riet, w a t e r m u n t , hoge c y p e r z e g g e en
de juiste waterkwaliteit a a n w e z i g . In deze gevallen is het
lisdodde. De variabele waterjuffer is niet territoriaal en kan
raadzaam het potentiele leefgebied sterk uit te breiden
in zeer hoge dichtheden langs een oever a a n w e z i g zijn.
d o o r de vegetatiestructuur te verbeteren.
BESCHRIJVING
VERBREIDINGSVERMOGEN
GEWENSTE
OEVER
V o o r de variabele waterjuffer zijn t w e e aspecten van groot
De variabele waterjuffer is een w e i n i g mobiele soort met
b e l a n g . Het eerste is een weelderige o e v e r b e g r o e i i n g be-
hoogstens lokale z w e r f n e i g i n g e n . Hier is echter n o g w e i -
staande uit meerdere plantensoorten met aan de water-
nig over b e k e n d , maar er moet vanuit w o r d e n gegaan dat
kant van deze vegetatie waterplanten of in het water drij-
afstanden van 5 0 0 tot 1.000 meter maximaal o v e r b r u g -
v e n d e plantendelen waarin de eieren w o r d e n
baarzijn.
afgezet.
Soortenarme rietgordels w o r d e n g e m e d e n . Het t w e e d e
aspect is de waterkwaliteit. De variabele waterjuffer is af-
LITE R AT U U R
hankelijk van voedselrijke, schone w a t e r e n . De o e v e r -
Bos & Wasscher, 1 9 9 7
structuur is redelijk steil tot f l a u w (1:1,5 tot 1:3). De v a r i a -
Geyskes & V a n Tol, 1 9 8 3
bele waterjuffer ontbreekt bij onnatuurlijke beschoeiingen
Schorr, 1 9 9 0
o m d a t hier meestal geen plaats is v o o r een rijke o e v e r b e groeiing. Het beheer moet gericht zijn op het laten staan
131
LIBELLEN
WEIDEBEEKJUFFER
-
Calopteryx
splendens
Het
mannetje
van de
weidebeekjuffer
heeft o p de vleugels een donkere vlek. H e t
achterlijf heeft een sterke g r o e n - b l a u w e
metaalglans. Bij het v r o u w t j e ontbreekt de
donkere vlek en is het achterlijf
groen
g l i m m e n d . De hoofdvliegtijd is begin junimidden augustus.
BINDING
M E T DE
OEVER
veel variatie in vegetatiehoogte en -samenstelling o p de
De vrouwtjes zetten de eieren onder water o p planten in
oever en in het water zijn v o o r de weidebeekjuffer ideale
de oever af. D e larven leven in het water tussen wortels
habitats.
van struiken en b o m e n en tussen de wortels en Stengels
van oever- en waterplanten dicht aan de oever. Zij mijden
VOORKOMEN
open w a t e r b o d e m s , planten die in pollen of dichte matten
L a a g l a n d b e k e n , h e u v e l l a n d b e k e n , middenlooprivieren en
groeien en delen van de beek die regelmatig d r o o g v a l l e n .
benedenlooprivieren.
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
De larven sluipen uit op plantenstengels v a n o e v e r p l a n ten. W e i d e b e e k j u f f e r s verblijven o v e r d a g langs oevers van
GROOTTE
beken en rivieren. Ze zijn v o o r de v o o r t p l a n t i n g volledig
Populaties k u n n e n zich langs kleine stukken beek in stand
afhankelijk van de oeverzone en van een goede water-
h o u d e n . O n d e r goede o m s t a n d i g h e d e n kan 1 0 0 tot 2 0 0
kwaliteit. Planten in en langs de oever w o r d e n gebruikt als
meter v o l d o e n d e zijn. O m een levensvatbare populatie te
BENODIGDE
GEBIED
uitkijkplaats. D e mannetjes o n d e r h o u d e n hier een territo-
k u n n e n huisvesten zal echter over minstens 5 0 0 meter g e -
rium en proberen vrouwtjes te lokken d o o r zittend o p bla-
schikt habitat a a n w e z i g moeten zijn. Bij kleine populaties
deren b e w e g i n g e n met de vleugels te m a k e n .
is het van belang dat o p korte afstand (minder d a n 2 kilometer) andere populaties a a n w e z i g zijn v o o r de uitwisse-
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
ling van individuen en versterking van de populatie.
V o o r de weidebeekjuffer is het belangrijk dat de oever
o v e r w e g e n d o n b e s c h a d u w d is. Een beek is v o o r de w e i d e -
VERBREIDINGSVERMOGEN
beekjuffer pas geschikt als deze meer d a n 6 0 centimeter
De weidebeekjuffer is een zwerflustige soort, die soms tot
breed is. De oever dient rijk begroeid te zijn met water- en
75 kilometer v a n de dichtstbijzijnde populatie w o r d t g e -
oeverplanten. M e t name voor de mannetjes is het van b e -
zien. Een verplaatsingsafstand van enkele kilometers is
lang dat v o l d o e n d e m i d d e l h o g e (tot 1 meter hoge) p l a n -
v o o r deze soort normaal, h o e w e l een g r o o t deel van d e
ten in de oever a a n w e z i g zijn. O e v e r s m o g e n in de v l i e g -
dieren in de directe nabijheid van de uitsluipplaats blijft.
tijd niet gemaaid w o r d e n , of dit moet gefaseerd g e b e u r e n .
W a n n e e r andere populaties in de nabijheid a a n w e z i g zijn,
Het o p n i e u w in profiel zetten van oevers is nadelig, o m d a t
worden
de vegetatieontwikkeling naar een geschikte oever enige
seerd.
geschikte leefgebieden redelijk
jaren in beslag neemt. H o e w e l de weidebeekjuffer o o k
a a n w e z i g is langs gekanaliseerde beken, is een gevarieer-
LITE R A T U U R
de structuur v a n de oever van belang. Vrij meanderende
Geyskes & V a n T o l , 1 9 8 3
beken in o p e n tot halfgesloten landschap, steile en minder
Both, 1 9 9 7
steile oevers met o n e f f e n h e d e n op de w a t e r b o d e m en
Schorr, 1 9 9 0
132
snel g e k o l o n i -
RIETKEVERS
BEHAARDE
LISDODDEKEVER
Donacia
-
cinerea
De behaarde lisdoddekever is een rietkever van o n g e v e e r 10 millimeter lengte. Het
is een l a n g w e r p i g dier w a a r v a n de gehele
bovenzijde met een korte beharing is overdekt.
De behaarde lisdoddekever
heeft
d a a r d o o r een zilvergrijs uiterlijk. De larven
van de behaarde lisdoddekever zijn e n g e r lingachtig en geelwit van kleur.
de lisdoddekevers te huisvesten. Zoals b o v e n geschetst is
BINDING
MET
DE
ook het beheer van de begroeiing van belang. Daarnaast
OEVER
Z o w e l de larve als de kever zijn g e b o n d e n aan de grote lis-
is de kwaliteit van het water en de o n d e r w a t e r b o d e m van
d o d d e of de kleine lisdodde. De eieren w o r d e n onder w a -
invloed op de geschiktheid van de l e e f o m g e v i n g . Het g e -
ter in de Stengels van de plant afgezet. De larven kruipen
ven van een o p p e r v l a k t e m a a t is d a a r o m niet zinvol. De
naar de wortels waar ze zich met plantensappen v o e d e n .
geschiktheid van de voedselplant en de grootte van de af-
Ze knagen hiertoe een rond gat in de wortel w a a r n a ze de
stand tot andere geschikte voedselplanten (minder dan
plantensappen o p z u i g e n . V e r p o p p i n g vindt plaats in een
enkele kilometers) is waarschijnlijk
c o c o n tussen de wortels. De kevers leven b o v e n water en
o m v a n g van de l i s d o d d e n b e g r o e i i n g .
belangrijker dan de
v o e d e n zich met j o n g l i s d o d d e n b l a d . Ze zijn in de m a a n den mei, juni en juli op de planten te v i n d e n .
VERBREIDINGSVERMOGEN
BESCHRIJVING
z o n n i g w e e r vaak vliegend in de directe nabijheid van het
De behaarde lisdoddekever is een g o e d e vlieger die bij
GEWENSTE
OEVER
De a a n w e z i g h e i d van de voedselplant is essentieel v o o r
habitat w o r d t w a a r g e n o m e n . W a a r n e m i n g e n van trek-
het v o o r k o m e n van de behaarde lisdoddekever. Niet alle
kende dieren of ongericht dispergerende dieren zijn niet
lisdoddenplanten zijn geschikt als leefgebied. W a a r s c h i j n -
b e k e n d . Het is d a a r o m niet waarschijnlijk dat n i e u w e leef-
lijk bepaalt de a a n w e z i g h e i d van bepaalde plantenstoffen
g e b i e d e n snel bevolkt w o r d e n indien er g e e n populaties
de geschiktheid. O o k het beheer speelt een belangrijke
op korte afstand (minder d a n enkele kilometers) a a n w e z i g
rol. O m d a t de larven v o o r h u n voedsel en z u u r s t o f v o o r -
zijn.
z i e n i n g geheel van de plant afhankelijk zijn, is maaien van
de lisdodde buiten de winterperiode funest. Verwijderen
LITERATUUR
v a n de Stengels van de lisdodde in de winter is minder
Menzies& Cox, 1996
kwalijk, o m d a t de p o p p e n en de kevers in de cocons d a n
Mohr, 1966
nauwelijks zuurstof verbruiken.
Otto, 1985
VOORKOMEN
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
P o e l e n , plassen, sloten en kanalen.
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
De behaarde lisdoddekever b e w o o n t slechts een o n d e r deel van de o e v e r b e g r o e i i n g . Een beperkt aantal geschikte
lisdoddenplanten is v o l d o e n d e o m een populatie behaar-
133
RIETKEVERS
PIJLKRUIDKEVER
-
Donacia
dentata
De pijlkruidkever is een rietkever v a n o n geveer 10 millimeter lengte. H e t is een
l a n g w e r p i g dier met grote achterpoten.
De bovenzijde v a n deze kever is koperkleurig tot groenachtig metaalachtig g l a n z e n d . Het halsschild is d o o r een dichte b e stippeling een beetje dot. De larven zijn
engerlingachtig en geelwit van kleur.
BINDING
M E T DE O E V E R
GROOTTE
VAN BENODIGD
GEBIED
Z o w e l de larve als de kever zijn g e b o n d e n aan pijlkruid. De
De pijlkruidkever b e w o o n t slechts een deel van de oever-
eieren w o r d e n o n d e r water o p de Stengels (stelen v a n de
begroeiing. Een beperkt aantal geschikte pijlkruidplanten
bladeren) van de plant afgezet. D e larven kruipen naar de
is v o l d o e n d e o m een populatie pijlkruidkevers te huisves-
wortels w a a r ze zich met plantensappen v o e d e n . V e r p o p -
ten. Zoals boven geschetst is o o k het beheer v a n de b e -
ping vindt plaats in een c o c o n tussen de wortels. De k e -
groeiing van belang. Tevens is de kwaliteit v a n het water
vers leven b o v e n water en v o e d e n zich met pijl kru id blad.
en de o n d e r w a t e r b o d e m v a n invloed o p de geschiktheid
Ze zijn in de periode eind juni-augustus o p de v o e d s e l -
van de l e e f o m g e v i n g . H e t geven v a n een oppervlakte-
planten te v i n d e n .
maat is d a a r o m niet z i n v o l . D e geschiktheid van de v o e d selplant en de grootte van de afstand tot andere geschikte
BESCHRIJVING
GEWENSTE
OEVER
voedselplanten (minder d a n enkele kilometers) is w a a r -
O v e r w i n t e r i n g heeft plaats als larve tussen de wortels v a n
schijnlijk belangrijker d a n de o m v a n g v a n de pijlkruidve-
de pijlkruidplant. Een beheer waarbij laat in de herfst het
getatie.
b o v e n de w a t e r b o d e m a a n w e z i g e plantenmateriaal verwijderd w o r d t (maaikorf) is w e i n i g schadelijk. Bij het v e r -
VERBREIDINGSVERMOGEN
wijderen v a n een deel van de w a t e r b o d e m w o r d e n de lar-
De pijlkruidkever is een goede vlieger die bij z o n n i g weer
ven eveneens verwijderd. Verwijderen van plantenmateri-
vaak vliegend in de directe nabijheid v a n het habitat
aal tijdens voorjaar, z o m e r of vroege herfst is bijzonder
w o r d t w a a r g e n o m e n . W a a r n e m i n g e n v a n trekkende die-
schadelijk; de larven, p o p p e n en kevers in de cocons zijn
ren of ongericht dispergerende dieren zijn niet b e k e n d .
voor hun a d e m h a l i n g geheel afhankelijk v a n de v o e d s e l -
Het is d a a r o m niet waarschijnlijk dat nieuwe leefgebieden
plant. D e larven en de kevers zijn ook v o o r h u n v o e d i n g
snel bevolkt w o r d e n , als er geen populaties o p korte af-
afhankelijk v a n de voedselplant. In de late herfst en de
stand (minder dan enkele kilometers) a a n w e z i g zijn.
winter is de zuurstof- en voedselbehoefte v a n de larven
bijzonder laag.
LITER ATU U R
Niet alle pijlkruidplanten zijn als voedselplant geschikt.
M e n z i e s & C o x , 1996
Waarschijnlijk
Mohr, 1966
bepaalt de a a n w e z i g h e i d v a n bepaalde
plantenstoffen mede de geschiktheid.
VOORKOMEN
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Poelen, plassen, sloten en z o e t w a t e r k a n a l e n .
134
LOOPKEVERS
BEMBIDION
A T R O C O E R U L E U M
Bembidion
atrocoeruleum
is een donkere
v e r t e g e n w o o r d i g e r van het grootste l o o p kevergeslacht in N e d e r l a n d , w a a r v a n bijna
alle 5 7 soorten in oevermilieus leven. D e
basiskleur is g l a n z e n d bruin
tot
zwart,
maar de dekschilden hebben meestal een
hoefijzervormige geel tot bruine vlek v a n af het m i d d e n tot aan het einde. Het is vrij
een kleine soort; 5,2 tot 6,5 millimeter.
h o u d alternerend uit te voeren en bestaande grindstrandBINDING
MET
Oorspronkelijk
DE
jes te b e s c h e r m e n .
OEVER
een C e n t r a a l e u r o p e s e , m o n t a n e
(berg-
land) soort, van grindoevers aan snelstromende beken en
VOORKOMEN
rivieren. Een rotsachtige, stenige, o n d e r g r o n d is van d o o r -
Benedenlooprivieren, v o o r zover in directe v e r b i n d i n g met
slaggevend belang. M e t enkele andere
het Centraaleuropese bergland.
ten (8. fasciolatum,
B. modestum
Bembidion-soor-
en B. punctulatum)
DE
ECOSYSTEEMTYPEN
is
hij in staat geweest tot ver in het laagland binnen te d r i n -
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
g e n , maar blijft daarbij beperkt tot (zandige) grindoevers
O p zich zijn grindstrandjes van enkele vierkante meters
die bij de kribbetjes in de grote rivieren te v i n d e n zijn.
v o l d o e n d e o m een geschikt z o m e r h a b i t a t v o o r deze soort
Bembidion-soorten
te v o r m e n . Het is niet bekend hoe groot een populatie
jagen op kleine insectenlarven en
eten vooral insecteneieren. Ze leven in de ruimten tussen
m o e t zijn o m l e v e n s k r a c h t i g t e blijven.
het g r i n d , direct langs de waterlijn en zijn kennelijk aan
oevers langs stromend water g e b o n d e n . Ze zijn v o o r n a -
VERBREIDINGSVERMOGEN
melijk in het voorjaar en de z o m e r aan de waterkant actief
De afstand tussen rivierkribben bedraagt g e m i d d e l d 1 5 0
en overwinteren d o o r g a a n s o p hogere terreindelen.
tot 2 5 0 meter. Dit is v o o r de g o e d vliegende
Bembidion-
soorten zeer waarschijnlijk geen barriere, mits op het m e BESCHRIJVING
Bembidion
GEWENSTE
atrocoeruleum
rendeel v a n de kribben grindoevers v o o r k o m e n . B.
OEVER
is een soort v a n o n b e s c h a d u w -
coeruleum
atro-
beschikt over p e r m a n e n t functionele vliegspie-
de oevers met fijn grind en grof z a n d , aan s t r o m e n d water.
ren. Veel keversoorten langs rivieren w o r d e n periodiek,
Hij is min of meer g e b o n d e n aan het m o n t a n e m i c r o k l i -
onvrijwillig over grote afstanden verbreid d o o r riviervloe-
maat en leeft bij ons aan de rand van zijn ecologische m o -
d e n ; soms tot ver buiten hun eigenlijke verspreidingsge-
gelijkheden. In Nederland is hij langs een aantal van de
bied. Klaarblijkelijk k u n n e n de dieren lange tijd in het w a -
h o n d e r d e n rivierkribben a a n g e t r o f f e n . D e populaties o p
ter o v e r l e v e n .
deze plaatsen w o r d e n waarschijnlijk op peil g e h o u d e n
d o o r nieuwe dieren die met riviervloeden a a n g e v o e r d
LITE R AT U U R
w o r d e n . Het is mogelijk dat, bijvoorbeeld d o o r g r o o t s c h a -
Boeken, 1987
lige o n d e r h o u d s w e r k e n aan de kribben, het habitat o v e r
Turin, 1 9 9 9
grote afstand verdwijnt. Het gevaar voor B.
atrocoeru-
leum en de ecologisch v e r w a n t e soorten o m definitief uit
deze gebieden te v e r d w i j n e n , w o r d t dan erg groot. Een
oplossing is o m met een aanzienlijke tussenfase, o n d e r -
135
LOOPKEVERS
NEBRIA
LIVIDA
Deze soort is niet met andere loopkeversoorten te verwarren. Het is een slank o p vallend dier met lange slanke poten en
draadvormige
sprieten. De basiskleur is
glanzend zwart, maar hij heeft helder witgele poten en ook het halsschild en de
rand van de dekschilden zijn geel. Het is
een middelgrote kever van 12 tot 16 millimeter.
GROOTTE
BINDING
MET
OEVER
BENODIGDE
GEBIED
Doorgaans is de soort niet talrijk. Hij leeft relatief vaak in
De oever v o r m t in hoofdzaak het voortplantings- en f o e -
vrij gei'soleerde en kwetsbare populaties, zoals bijvoor-
rageermilieu v o o r adulten en larven. De soort is uitsluitend
beeld in leemputten bij steenfabrieken. De c o m p o n e n t
's nachts actief. V o o r t p l a n t i n g vindt plaats in de herfst en
' o p e n g r o n d ' moet niet te klein zijn. De m i n i m u m grootte
de larven overwinteren meestal op w a t grotere afstand
v o o r een populatie ligt eerder bij enkele tientallen vierkan-
van het water. Jonge dieren k o m e n in het voorjaar uit de
te meters dan bij hectares. M a a r waarschijnlijk speelt voor
pop en zijn actief van mei tot oktober. O p zandige oevers
de d u u r z a m e overleving van een populatie een g o e d e in-
w o r d t Nebria livida
frastructuur van het landschap een belangrijke rol. Dat wil
ophron
limbatum
niet zelden in het gezelschap van Omwaargenomen.
z e g g e n dat de habitatplekken voor deze soort bereikbaar
moeten zijn, en dat in een landschap het liefst meerdere
BESCHRIJVING
GEWENSTE
clusters van geschikte habitatplekken
OEVER
zouden
moeten
is g e b o n d e n aan o n b e g r o e i d e oevers, bij
v o o r k o m e n . Als afstanden tussen de habitatplekken kan
voorkeur op kleiige of leemachtige b o d e m , met krimp-
dan aan 5 0 tot 5 0 0 meter w o r d e n gedacht en als afstand
scheuren, waartussen hij zich o v e r d a g verbergt. O o k op
tussen de clusters 1 tot 5 kilometer.
Nebria
livida
o p e n zandige oevers is hij aangetroffen. Hij kan z o w e l
langs stilstaand als s t r o m e n d , zoet of (zeldzamer) brak
VERBREIDINGSVERMOGEN
water leven, maar altijd dient het habitat te beschikken
Het is een g o e d e kolonisator en dus zeer waarschijnlijk een
over relatief grote o p p e r v l a k k e n (meerdere tot tientallen
goede
vierkante meters) o p e n , steriele b o d e m , het liefst met een
Waarschijnlijk is het v l i e g v e r m o g e n aan een bepaalde tijd
sterk relief en krimpscheuren. Verder is de soort bekend
in de ontwikkelingscyclus g e b o n d e n .
vlieger,
van oevers van meren en plassen in z a n d a f g r a v i n g e n , van
leemputten, van de steile kanten in de
(buiten)bochten
LITER A T U U R
van m e a n d e r e n d e kleine rivieren en beken en van de t a -
Boeken, 1 9 8 7
luds van kanalen en infiltratiegeulen in waterleidingdui-
Turin, 1 9 9 8
nen. Nebria
livida
is relatief vaak in pionierhabitats, zoals
jonge polders en o p g e s p o t e n land, aangetroffen.
VOORKOMEN
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
Poelen, plassen, sloten, b e k e n , z o e t w a t e r k a n a l e n , b e n e denlooprivieren, zoete en brakke meren.
136
maar
vliegwaarnemingen
ontbreken.
LOOPKEVERS
O M O P H R O N
L I M B AT U M
fflfeiiii
De soort kan in N e d e r l a n d , dankzij de t y p i sche v o r m die afwijkt van alle andere l o o p keversoorten,
niet met
andere
soorten
verward w o r d e n . Hij is k o g e l r o n d als een
lieveheersbeestje, met heldergele poten en
oranje dekschilden met een m e t a a l g r o e n e
t e k e n i n g . Het diertje is 5 tot 6,5 millimeter
JTT
groot.
OEVER
VOORKOMEN
is een gespecialiseerde oeversoort
M i d d e n - en b e n e d e n l o p e n van b e k e n , b e n e d e n l o o p r i v i e -
die, meestal in kolonies, in de onmiddellijke o m g e v i n g van
ren, z o e t w a t e r k a n a l e n , v e n n e n , p o e l e n , plassen en zoete
zoet water te vinden is. O v e r d a g verblijft hij ingegraven in
meren.
BINDING
MET
Omophron
limbatum
DE
IN
ECOSYSTEEMTYPEN
de b o d e m , vooral tussen de wortels van planten op de
o v e r g a n g van de o p e n oeverstrook aan het water naar het
GROOTTE
BENODIGDE
GEBIED
begroeide gedeelte h o g e r o p . 's Nachts jaagt hij, waarbij
De soort kan al talrijk v o o r k o m e n op zandstrandjes van
blijkt dat hij evenals de meeste andere l o o p k e v e r s o o r t e n ,
slechts enkele meters. Bij te hoge w a t e r s t a n d e n , bijvoor-
zeer snel kan l o p e n . De soort plant zich meestal v o o r t in
beeld t e n g e v o l g e van riviervloeden, of bij uitdroging van
het voorjaar (april-juni), maar is niet echt aan dit seizoen
plassen in de zomer, kan hij v o o r enige tijd verdwijnen. Als
g e b o n d e n . Als de o m s t a n d i g h e d e n op bepaalde plaatsen
de terreinen in een landschap liggen w a a r veel oevers
in het voorjaar o n g u n s t i g zijn, bijvoorbeeld d o o r overstro-
v o o r k o m e n die aan de eisen van de soort v o l d o e n , kan hij,
m i n g e n , kan de voortplantingsperiode naar de z o m e r of
g e h o l p e n d o o r een uitstekend v e r b r e i d i n g s v e r m o g e n , snel
het najaar verschuiven. Hij kan bovendien z o w e l als larve
terugkeren als de o m s t a n d i g h e d e n gunstiger w o r d e n .
of als volwassen dier o v e r w i n t e r e n . D a a r m e e , en met zijn
g o e d e z w e m v e r m o g e n , is de soort uitstekend aan het d y -
VERBREIDINGSVERMOGEN
namische oevermilieu aangepast.
De soort kan over het a l g e m e e n g o e d vliegen, maar de
BESCHRIJVING
verbreidingsfase zeer waarschijnlijk aan een bepaalde fase
vliegspieren zijn niet altijd f u n c t i o n e e l . Dit betekent dat de
GEWENSTE
OEVER
leeft bij v o o r k e u r op z a n d i g e , maar
in de o n t w i k k e l i n g (bijvoorbeeld het stadium vlak na de
o o k wel op lemige oevers langs stilstaand of s t r o m e n d w a -
o n t p o p p i n g ) g e k o p p e l d is. Barrieres spelen bij de versprei-
ter en jaagt daar o p oeverinsecten. V o o r a l vlakke, o n b e -
d i n g en eventuele herkolonisatie van plekken w a a r hij
groeide en o n b e s c h a d u w d e zandstrandjes zijn in trek. De
moest wijken v o o r droogte of o v e r s t r o m i n g , waarschijnlijk
waterkwaliteit m a g varieren van voedselarm tot vrij v o e d -
een veel kleinere rol dan de afstand. Een g o e d e e c o l o g i -
selrijk. De begroeiing op de oever m o e t niet te dicht zijn en
sche infrastructuur met veel geschikte oevers per hectare
liefst een mozai'ek-achtige structuur met kleine o p e n plek-
is gunstig v o o r de 'herstelkracht' van een populatie.
Omophron
limbatum
ken h e b b e n . In een d y n a m i s c h milieu met wisselende w a terstanden, al dan niet in c o m b i n a t i e met stuifgevoelige
LITER AT U U R
zandoevers, ontstaat z o ' n o p e n mozai'ekstructuur vaak
Boeken, 1987
vanzelf. Een goede m e t h o d e o m de soort w a a r te n e m e n is
Turin, 1 9 9 9
o m water over de zandstrandjes te spoelen, w a a r d o o r de
ingegraven dieren ook o v e r d a g naar de oppervlakte k o men.
137
\
m

toepassing-delta-norm-op-afsluitdijk-verder-programma

Formulier automatische incasso

Nu vaar jij naar de overkant … Zegengebed

Wandelroute Wieringen 06-09-2014

Bewaring - JK introductie ADD 20-8-14

Liedtekst afdrukken - Vrijeschoolliederen

Schets: Ecologische verbinding langs Nieuw Weedepad

VLIE L AN D B1 - M 0 R F 0 L 0 G I E T .B V. WAT

Er zit geld in de grond

WA- 1 3540