FILOZOFICKÁ FAKULTA UNIVERZITY
PALACKÉHO V OLOMOUCI
Katedra nederlandistiky
DIPLOMOVÁ PRÁCE
NIZOZEMSKÁ FILOLOGIE SE ZAMĚŘENÍM NA ODBORNÝ JAZYK
De invoering van het vrouwenkiesrecht in Tsjechoslowakije
en Nederland
The implementation of the women’s suffrage in Czechoslovakia and the Netherlands
Implikace volebního práva žen v Československu a Nizozemí
Bc. Jana Škrabalová
Begeleider: Prof. Dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.
OLOMOUC 2014
PROHLÁŠENÍ
Prohlašuji, že jsem svou diplomovou práci vypracovala samostatně a že jsem v ní
uvedla veškerou použitou literaturu a ostatní zdroje.
Ik verklaar dat ik mijn masterscriptie zelfstandig heb geschreven en alle gebruikte
bronnen heb vermeld.
V Olomouci dne 30. dubna 2014
Jana Škrabalová
2
DANKBETUIGING
Ik wil graag van harte mijn grote dank betuigen aan de begeleider van deze scriptie,
Prof. Dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt., die de hele tijd bereid was om mijn vragen te
beantwoorden en adviezen te geven. Daarmee gaf hij mij de hele tijd een grote steun.
Mijn dank voor inspirerende ideeën gaat ook uit naar mijn vriend Adam Drnovský.
3
“You educate a man; you educate a man. You educate a woman;
you educate a generation.”
Brigham Young
(1801-1877)
4
INHOUD
1
2
3
4
5
6
7
8
9
INLEIDING .............................................................................................................. 1
SUFFRAGETTES .................................................................................................... 1
2.1
Geboorte van de moderne vrouw ...................................................................... 2
2.2
De term sufragette ............................................................................................. 5
DE POSITIE VAN DE VROUW IN TSJECHIË EN NEDERLAND ..................... 9
3.1
De situatie in Tsjechië....................................................................................... 9
3.2
Vrouwen en onderwijs .................................................................................... 12
3.3
De belangrijkste vertegenwoordigsters ........................................................... 15
3.3.1 Magdaléna Dobromila Rettigová ................................................................ 15
3.3.2 Božena Němcová ........................................................................................ 16
3.3.3 Karolína Světlá ........................................................................................... 18
3.3.4 Eliška Krásnohorská ................................................................................... 19
3.3.5 Františka Plamínková ................................................................................. 19
3.4
De situatie in Nederland ................................................................................. 21
3.5
De belangrijke vertegenwoordigsters ............................................................. 26
3.5.1 Aletta Jacobs ............................................................................................... 26
3.5.2 Mina Kruseman........................................................................................... 29
3.5.3 Betsy Perk ................................................................................................... 31
3.5.4 Wilhelmina Drucker ................................................................................... 32
VROUWENKIESRECHT ...................................................................................... 34
4.1
Vrouwenkiesrecht in de Tsjechische landen ................................................... 34
4.1.1 Mannenkiesrecht ......................................................................................... 35
4.1.2 Nationaliteit van de vrouwen en recht van domicilie ................................. 38
4.2
Vrouwenkiesrecht in Nederland ..................................................................... 38
4.2.1 Sociale problematiek 1850-1900 ................................................................ 40
4.2.2 Mannenkiesrecht ......................................................................................... 42
4.2.2.1 Het censuskiesrecht van 1850 ............................................................. 42
4.2.2.2 Voorstellen voor kiesrechtuitbreiding ................................................ 43
4.2.2.3 De Grondwet van 1887 ....................................................................... 43
4.2.2.4 Algemeen mannenkiesrecht ................................................................ 44
4.3
Het vrouwenkiesrecht ..................................................................................... 45
4.3.1 Verenigingen ............................................................................................... 46
4.3.2 Invoering van vrouwenkiesrecht ................................................................. 47
4.3.2.1 Passief kiesrecht voor vrouwen .......................................................... 47
4.3.2.2 Actief kiesrecht voor vrouwen ............................................................ 48
4.3.2.2.1 Initiatiefwetvoorstel-Marchant ...................................................... 49
4.3.3 Politieke inbreng en stemgedrag na invoering van het vrouwenkiesrecht .. 51
CONCLUSIE .......................................................................................................... 53
BRONNEN ............................................................................................................. 56
6.1
Geraadpleegde literatuur ................................................................................. 56
6.2
Electronische bronnen..................................................................................... 57
RESUMÉ IN HET TSJECHISCH .......................................................................... 59
RESUMÉ IN HET ENGELS .................................................................................. 60
ANNOTATIE ......................................................................................................... 61
5
1
INLEIDING
De term feminisme wordt vaak in de maatschappij als een beweging voor de
vrouwemancipatie uitgelegd. In de huidige tijd houdt het feminisme zich bezig met een
veel bredere waaier aan thema’s. Tegenwoordig gaat het meer om de complexe positie
van de vrouw in de maatschappij dan om bepaalde rechten, omdat de vrouwen de
cruciale en belangrijke rechten al hebben gewonnen. Daarom kan men niet over het
feminisme in het enkelvoud praten. Feminisme omvat tegenwoordig meer activiteiten
dan het bijvoorbeeld honderd jaar geleden was.1
De wereld heeft drie golven van feminisme ervaren. De eerste golf kunnen we in de
periode van de Franse Revolutie dateren (1789-1799) wanneer ook de Verklaring van
de rechten van de mens en de burger op 26 augustus 1789 afgekondigd werd. Meestal
ging het om hervormingen die de betere positie van de vrouwen in de maatschappij
zouden kunnen verzekeren. Het gaat om een lange periode die door de Tweede
Wereldoorlog beëindigdis met het stemrecht voor vrouwen en een toelating om aan de
universiteit te kunnen studeren. Daarna komen de naoorlogse jaren en het duurde tot de
jaren zestig van de 20e eeuw dat de situatie in de wereld rustig geworden is en de tweede
golf begonnen is. Vrouwen hadden toen striktere eisen om meer mogelijkheden te
krijgen die in die tijd voor hen nog ontoegankelijk waren.Vooral in de politieke en
econimische sfeer. De derde en voorlopig laatste golf van feminisme begon in de jaren
negentig. Sindsdien worden er ook theoretische werken over de gender problematiek
geschreven. Daarmee verschijnt dit thema ook op het universitaire gebied en kunnen we
over gender studiespraten.
In de eerste periode van het feminisme gaat het vooral om de vrouwenbeweging of
de beweging voor de emancipatie.2 Deze tijd noemen we het zogenaamd humanistische
feminisme en daarop zal ik ook mijn aandacht richten. We kunnen deze periode
karakteriseren als een poging om de positie van de vrouw in de samenleving te winnen.
Ze probeerden de vaardigheden en aanleg van elke vrouwte laten erkennen, omdat de
1
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (13/10/2013 17:07)
2
Idem
1
vrouw natuurlijk ook een morele persoon was met rationele standpunt net als een man.
De suffragettes eisten van de sociale en politieke instituties om gelijke regels en rechten
als bij mannen uit te voeren. In deze eerste golf van de erkenning van de
vrouwenrechten waren de belangrijkste doelen gelijkheid in het onderwijs, gelijkheid
van het burgelijke en politieke recht waarbij het kiesrecht een enorm bereikt succes
was.3
Het vrouwenkiesrecht waarop ik me in mijn scriptie georiënteerd heb, was tot 1919
helemaal iets onbekends. Een bepaalde groep van mannen kon al vanaf 1848 stemmen
terwijl vrouwen compleet buiten het stemmen gehouden werden. Het kiesrecht voor
vrouwen is een keerpunt in de vrouwengeschiedenis en een stap vooruit in de
maatschappelijke strijd van gelijkstelling van vrouwen aan mannen.4
Er werd in het verleden veel over het statuut van de vrouw in de Lage Landen
geschreven, vooral in samenhang met de islam of met de positie van de vrouw op de
arbeidsmarkt, maar eigenlijk heeft nog niemand aan onze vakgroep Nederlands het
echte begin van de “women’s power” beschreven en ook niet over het resultaat van hun
strijding wat het vrouwenkiesrecht was.
In mijn scriptie wil ik graag het begin van de bewustwording en emancipatie van de
vrouwen beschrijven en de verkregen informatie met de situatie in Tsjechië vergelijken.
Het hoofdthema van mijn scriptie is echter het vrouwenkiesrecht dat nauw met het
proces van bewustwording en emancipatie samenhangt. Ik zal mijn scriptie op basis van
een vergelijking schrijven. De scriptie is op volgende wijze in vijf hoofdstukken
verdeeld.
In het eerste hoofdstuk zal ik een korte inleiding schetsen en de verdeling van mijn
hoofdstukken met een korte beschrijving benoemen.
In het tweede hoofdstuk zal ik de term suffragette uitleggen. Waarom zijn ze
gekomen, waar zijn ze oorspronkelijk ontstaan en wat was de historische achtergrond.
Hier zal ik me ook bezig houden met de kwestie van de toenmalige situatie in de
maatschappij. Waren er factoren die het proces van de bewustwording van de vrouwen
3
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (13/10/2013 17:50)
4
file:///C:/Users/Jana/Downloads/4204-7591-1-PB.pdf (10/03/2014 21:10)
2
konden beïnvloeden? In dit hoofdstuk wil ik ook graag proberen uit te leggen waarom
de periode tot 1919 voor de vrouwen belangrijk was. Het tweede deel van dit hoofdstuk
gaat over de geboorte van de moderne vrouw.
Ik zou graag in het derde hoofdstuk de Nederlandse en Tsjechische situatie in die
tijd omschrijven. Welke van deze landen heeft het snelst op de ontstaande situatie
gereageerd en waren er al in die tijd verschillen wat de beschouwing van de vrouw
betreft. Ik wil graag te weten komen wat de toenmalige situatie en de positie van de
vrouw in de samenlevingwas. Natuurlijk zal ik in dit hoofdstuk de vertegenwoordigers
benoemen en hier zal ik ook de ontstaande vrouwenverenigingen en hun activiteiten
benoemen, omdat deze organisaties en vrouwen essentieel voor het bereiken van het
vrouwenkiesrecht waren.
Het vrouwenkiesrecht is het hoofdthema van mijn scriptie. Daarmee zal ik me in het
vierde hoofdstuk bezig houden. Al nu weten we dat de beide landen het
vrouwenkiesrecht in dezelfde periode hebben ingevoerd. In dit hoofdstuk zal ik ook het
mannenkiesrecht kort beschrijven omdat deze twee zaken samenhangen. Hier wil ik ook
graag de politieke inbreng en het stemgedracht na de invoering van het vrouwenkiesrecht vermelden
Mijn scriptie besluit in het laatste vijfde hoofdstuk met de conclusie af. In dit
hoofdstuk zal ik de verkregen informatie analyseren en daarvan een conclusie trekken.
Van de conclusie verwacht ik een verschil tussen de landen qua de historische
achtergrond. Wat verschillend kan zijn, is de achtergrond en de aanpak van het streven
naar dit doel. Ook de geografische locatie van de landen en hun politieke indeling zal er
een bepaalde invloed op hebben.
3
2
SUFFRAGETTES
Het is belangrijk om eerst de historische achtergrond hier in dit hoofdstuk te benoemen.
Die kan meer de opkomst van suffragettes in het algemeen inlichten.
Er werd meer positivisme en rationalisering merkbaar. De 19e eeuw is een periode
van de vooruitgang en het typische kenmerk is vooruitgang in de wetenschappelijke
sfeer, vooral in de natuurkunde en techniek. Het tijdperk tussen de Franse Revolutie en
het begin van de Eerste Wereldoorlog noemen de historici ook soms de “Lange
negentiende eeuw”.
Het was ook een eeuw vol oorlogen. Aan het begin stond Napoleon met zijn
Napoleontische oorlogen die na de mislukte veldtocht naar Russland in 1813 bij de Slag
bij Leipzigzijn gestopt zijn. Dan volgde het jaar 1848. Een serie van revoluties die het
Europese continent omklemd hebben. Deze rellen zijn in Sicilië begonnen en gingen
verder naar Frankrijk waar ze in de Franse Revolutie zijn gegroeid en dan later in hele
Europa zijn verspreid.1 Tussen de jaren 1850 tot 1870 heeft Groot-Britannië de oorlog
tegen Rusland verklaard, bekend als de Krimoorlog, en er is ook de Amerikaanse
Burgeroorlog begonnen. Op 8 juni 1867 is het keizerrijk Oostenrijk (de Habsburgse
monarchie) in de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie getransformeerd en na de
Frans-Duits oorlog werd op 18 januari 1871 het Duitse Keizerrijk uitgeroepen.
Tenstlotte is ook de kolonisatie van Afrika begonnen.2
De eerste golf van de vrouwenemancipatie, het zogenaamd humanistische
feminisme, beschrijft het gewone begrip van de vrouwenbeweging. Deze periode is
bekend voor de poging van de vrouwen om op dezelfde manier zoals mannen erkend te
worden, omdat ze even goede vaardigheden hadden om de rationele houding te nemen
en daarom wilden ze van de politieke en sociale instituties dat ze dezelfde regels ook op
de vrouwen zouden moeten toepassen. De hoofd doelen van deze golf van de
1
http://www.ceskatelevize.cz/ct24/exkluzivne-na-ct24/historie-cs/196888-revolucni-rok-1848/ (07/01/14
21:54)
2
http://cs.wikipedia.org/wiki/19._stolet%C3%AD (08/01/14 13:56)
1
vrouwenemancipatie waren vooral het recht op onderwijs, gelijkheid van de
burgerrechten en politieke rechten die het kiesrecht vertegenwoordigd heeft.3
Tot de belangrijkste denkers van de eerste golf behoort John Stuart Mill die met zijn
werk The Subjection of Women T.G. Masaryk4 heeft beïnvloed. In het boek analyseert
Mill de wettelijke positie van de vrouw in het toenmalige Engeland en hun
onderliggende rol die het resultaat van de tradities was. J.S. Mill was ook een
voorstander van het vrouwenkiesrecht. De volgende belangrijke denker van deze
periode is Mary Wollstonecraft die met haar werk A Vindication of the Rights of
Womenverwijst naar het feit dat vrouwen in hun rollen en positie door de sociale
tradities en onderwijs geduwd werden.5
T.G. Masaryk heeft gedurende zijn hele leven bewezen dat de vrouwen voor hem
even belangrijk als de mannen waren. Het was geen geheim dat voor Masaryk de
vrouwen in zekere opzichte meer van belang waren. De steun van zijn moeder maakte
hem de mogelijkheid om te studeren ook al waren ze geen rijke familie. Ook zijn vrouw
Charlotte heeft in Masaryk het gevoel voor de rechtsgelijkheid opgewekt. Masaryk was
bijvoorbeeld aanwezig bij de geboortes van zijn kinderen, nam deel aan de opvoeding
van zijn kinderen en ondersteunde zijn dochter bij het studeren. Zijn dochter Alice
Masaryková was onder andere de vierde vrouw die een academische titel behaalde. De
definitie over de rechtsgelijkheid van de vrouwen liet Masaryk bij het creëren van de
nieuwe Tsjechoslowaakse grondwet daarin opnemen.6
2.1
Geboorte van de moderne vrouw
In de meeste landen hebben vrouwen het kiesrecht al in 1918 gekregen (meestal ging
het om het passief kiesrecht) en toen was het natuurlijk een groot succes dat het eind
van de eerst golf van het feminisme bestempeld heeft maar zoals we nu weten het
vrouwenkiesrecht heeft de situatie van de vrouwen in de maatschappij niet bijzonder
3
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (01/01/2014 15:49)
4
De eerste president van Tsjechoslowakije.
5
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (02/01/2014 11:51)
6
http://www.quovadisfemina.cz/dl/zenskaemancipacevcesku.pdf (20/01/2014 13:59)
2
veranderd. Daarom was de tweede golf van de vrouwenemancipatie nodig die in de
jaren zestig van de 20e eeuw komt.7
Aan het begin van alles staat de Franse Revolutie in 1789. De Revolutie heeft
veroorzaakt dat Europa serieus begon te behandelen met de verlichtende gedachten over
de gelijkheid van de mensen en mensenrechten. Eerst leek het dat de Verlichting samen
met de Franse Revolutie de vrouwen hebben aangeboden om actief in de politiek binnen
te treden in de gelijke positie met mannen. Vrouwen werden door de woorden over
mensenrechten, burgerrechten geïnspireerd en ze begonnen de nieuwe positie van de
vrouw en ook de rechten te verdedigen. In de verklaringen van meestal verlichtende
mannen stond echter niks over de rechten voor de vrouwen, zelfs niet in de
hypothetische wijze.8
Dat is een gevolg van de beïnvloeding van de Code Civil, het Franse burgerlijk
wetboek, door het Romeinse recht. Toch zorgde de revolutie voor sterke gelijkheid
tussen mannen en vrouwen aan de formele kant op basis van haar idealen ongeveer tot
de Thermidor, wat de elfde maand van de Franse Republikeinse Kalender was. Deze
pogingen werden ook tot deze periode reëel doorgezet maar daarna begonnen
“revisionistische” politieke hervormingen, Napoleon was later bij de macht en dit alles
maakte dat de belangen van de vrouwen achteruit gegaan waren.9
De staten van Europa hebben eerder de rechten van de slaven gelijkgetrokken en de
rechten van mannen van de arbeidersklasse erkend. Dit kan ironisch zijn omdat de
vrouwen de impuls waren die de hoofdrol heeft gespeeld bij het eind van de slavernij.
Volgens veel historici is de 19e eeuw een eeuw van de achteruitgang van de status van
de vrouwen en ook van haar mogelijkheden. Het kan ook een resultaat zijn van de
toenmalige pan-Europese ideologie van aparte sferen. Door deze ideologie werd
gespecificeerd dat vrouwen de sfeer van het huishouden zouden bewonen en mannen tot
de sfeer van werk, politiek en amusement behoren. Het wordt de ideologie van het nest
genoemd. Deze ideologie werd zo sterk dat er geen mogelijkheid bestond om haar te
weigeren. Vrouwen moesten een of andere manier vinden om zich te kunnen uitdrukken
die de spanningen tussen de ideologieën en het idee van de zelfstandige vrouwen zou
7
ABRAMS, Lynn. Zrození moderní ženy: Evropa 1789-1918. Brno: CDK, 2005. p. 8.
8
Item p. 9.
9
http://mrwaddell.com/european/legacyandwomen.pdf (01/04/2014 13:57)
3
afschaffen. Voor veel voorstandsters was de oplossing toen in de 19e eeuw het concept
van “gelijkheid in onderscheiden”. Volgens deze definitie zijn vrouwen even gelijk ten
opzichte mannen omdat ze verschillende eigenschappen hebben.10
De periode grenst af door de Franse Revolutie en de Eerste Wereldoorlog is vol van
belangrijke gebeurtenissen die de traditionele inhoud van de 19e eeuw vormden. De
revoluties, oorlogen, de topfase van de Europese expansie naar Afrika, Azië en
verschillende archipels over de hele wereld, de opkomst van de Verlichting, het
liberalisme en darwinisme, de industriële revolutie, wereldwijde economische groei,
transformatie en urbanisatie in de structuren van de Europese maatschappijen. Sociologen en historici beschouwen deze eeuw als een periode die de huidige moderne naties,
moderne samenleving en politiek en economische systemen heeft gevormd.11
Het zou echter onverstandig zijn om deze filosofische revolutie te betwijfelen.
Vrouwen hebben de Franse Revolutie meegevormd en sommigen van hen hebben deze
gelegenheid gebruikt om het stereotype nadenken in twijfel te trekken. Dankzij het
uitoefenen van de salons voor het intellectuele gezelschap en discussies kregen vrouwen
de ruimte om op hun eigen manier te denken. Elizabeth Montagu is bekend geworden
om haar blauwe kousen die ze tijdens haar literaire bijeenkomsten droeg in plaats van
de formele zwarte zijde. Madame du Deffand en Madame Necker in Parijs (1771-1833)
en Rahel Levin-Varnhagen in Berlijn leidden in hun huizen salons voor intellectuelen.
Dat heeft geholpen om cultuur van onafhankelijke sfeer te creëren. Er bestonden ook
vrouwen die in de wetenschappelijke sfeer actief waren. Bijvoorbeeld hebben de fysica
Laura Bassi (1711-1778) en de wiskundige Maria Agnesi (1719-1799) een belangrijke
plaats op de universitet van Bologna beoefend. Er bestonden natuurlijk nog meer
vrouwen die een aanwinst voor de wetenschap waren maar in veel gevallen zijn hun
prestaties niet bekend geworden.12
De Verlichting heeft het effect op de vrouwen gehad dat ze een groot aandeel aan
de literaire explosie en de verspreiding van onderwijs namen. Het alfabetisme is bij
vrouwen sneller gestegen dan het alfabetisme bij mannen, vooral in de protestantse
delen van Europa. In 1780 in Amsterdam konden twee derde van de vrouwen lezen
10
ABRAHAMS, Lynn. Zrození moderní ženy: Evropa 1789-1918. Brno: CDK, 2005. p. 9.
11
Item p. 10.
12
ABRAHAMS, Lynn. Zrození moderní ženy: Evropa 1789-1918. Brno: CDK, 2005. p. 25.
4
terwijl dat in 1630 maar een derde was. In het algemeen de wetenschap en alfabetisme
van de vrouwen liep nog achter maar toch konden ze de discussies in de kranten volgen
en vaak waren dat vrouwen wie in de debatten heeft bijgedragen. De waaier van de
bijdragen in de kranten en tijdschriften was enorm breed. In Groot Britannië was het
eerste vrouwentijdschrift The Female Spectator. In 1744-1746 heeft Eliza Haywood in
deze magazine zich beziggehouden met de moeilijkheden waarmee de meerderheid van
de vrouwen heeft meegemaakt. In de romans van Jane Austen of Sophie von La Roche
kunnen we zien op welke manier de toenmalige vrouwen hebben nagedacht en zich
hebben gedragen. Het middelpunt was de vrouw.13
De conclusie is dat de vrouwelijkheid aan het eind van de 18e eeuw werd
geformuleerd. In de 19e eeuw in Europa was de kern van het begrip het lichaam. De
voormalige metafysische houding die de sekse van het geslacht onderscheiden heeft,
hebben de medische en wetenschappelijke ontdekkingen op het gebied van
lichaamsfuncties en anatomie vervangen. De fysiologische en sekseverschillen dienden
tot het essentiele begrip van het vrouwelijke en mannenlijke karakter en de rollen. Dat
wil zeggen dat in de toenmalige maatschappij de sterke verdeling tussen de mannen en
vrouwen door de lichamelijke verschillen bepaald werd. Het lot van de vrouwen heeft
het vermogen van de voortplanting bepaald. Dit model van aparte sferen werd door de
formele en informele wijze (handboeken voor de echtgenoten, romans, preek)
verspreid.14
2.2
De term sufragette
In het kort zijn de suffragettes voorvechtsters van de emancipatie voor de politieke
rechten (voornamelijk het stemrecht) in de tweede helft van de 19e eeuw en aan het
begin van de 20e eeuw, vooral in de VS en Groot Britannië.15
In 1886 hebben 1500 vrouwen een petitie opgesteld die aan het Britse parlement
werd voorgelegd om het vrouwenkiesrecht in zijn volledige toepassingen in te voeren.
De petitie werd echter door het parlement genegeerd en het antwoord daarop was het
13
ABRAHAMS, Lynn. Zrození moderní ženy: Evropa 1789-1918. Brno: CDK, 2005. p. 26.
14
Item p. 27.
15
http://www.cojeco.cz/index.php?detail=1&id_desc=92317 (22/12/2013 12:43)
5
stichten van de Nationale bond voor het vrouwenstemrecht – National Society for
Women’s Suffrage. Daaruit is het woord suffragette ontstaan. De suffragettes stuurden
tot het einde van de 19e eeuw petities naar het parlement met een eis van het
vrouwenkiesrecht. Tegelijkertijd vonden in de VS en Groot Britannië marsen,
demonstraties, meetings, lezingen maar ook hongerstakingen plaats. Ze hebben ook
brievenbussen aangestoken of de ramen in de overheidsgebouwen gebroken. Er werden
ook bomaanslagen gepleegd.16 De hele beweging was van begin af aan militant. Ze
hebben de politieke onderhandelingen en vergaderingen verstoord en suffragettes
hebben burgerlijke ongehoorzaamheid getoond. Daarom wordt er ook gezegd dat ze
militante voorvechtsters waren.
Deze militante aanpak van de beweging voor het vrouwenkiesrecht heeft veel
aanhangers tussen mannen en vrouwen gekregen, in Tsjechië was dat bijvoorbeeld
Františka Plamínková, in Nederland praten we over Aletta Jacobs of Wilhelmina
Drucker, maar er waren ook tegenstanders. Veel van de activisten werden gearesteerd
en ze hebben het statuut van politieke gevangenen geëist.17
De afkomst van de vrouwen van de beweging was meestal van de middenklasse.
Later hebben ook de vrouwen van de arbeidersklasse meegedaan, omdat ze geloofden
dat zij dankzij het recht om te stemmen ook in grotere maat invloed op de economische
en sociale problematiek zouden kunnen hebben. Na het begin van de Eerste
Wereldoorlog zijn de pogingen en activiteiten voor het vrouwenkiesrecht stil komen te
liggen. Vrouwen zijn echter tegelijkertijd op de arbeidsmarkt binnengetreden en na het
eind van de oorlog was een situatie zonder vrouwenkiesrecht niet meer aanvaardbaar. In
1918 in Groot Britannië kregen vrouwen ouder dan 30 jaar het stemrecht en na het jaar
1928 is het gelukt om het stemrecht te winnen met dezelfde voorwaarden zoals mannen
en de leeftijd werd verlaagd naar 21 jaar.18
De Woman Suffrage Movement in de VS was een politieke en sociale beweging. In
1848 kwam de eerste eis om het vrouwenkiesrecht in te voeren in Seneca Falls op. Het
resultaat van deze poging was een ratificatie van het 19e amendement op de Grondwet
16
http://www.cojeco.cz/index.php?detail=1&id_desc=92317 (22/12/2013 12:43)
17
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (02/01/14 13:00)
18
Idem
6
van de Verenigde Staten. Die heeft vrouwen het recht om te stemmen gegarandeerd.
Nog voor de Amerikaanse Burgeroorlog stond het stemrecht op de agenda van de
hervormingsbeweging voor de vrouwenrechten. Deze organisatie bestond uit vrouwen
die in een abolitionistische beweging actief waren en deze hebben parallellen tussen de
positie van de zwarte bevolking in de maatschappij en de positie van de vrouwen
gezien.19
Ook in Tsjechië bestonden er toen bewegingen, die voor de vrouwenrechten hebben
gevochten al van de 19e eeuw. Tot de belangrijkste vertegenwoordigsters van de eerste
golf van de emancipatie behoorde Magdalena Dobromila Rettigová. Ze was niet enkel
de auteur van een in Tsjechië heel bekend kookboek, maar ze heeft ook veel acties voor
meisjes en vrouwen georganiseerd en onder andere heeft ze handboeken voor vrouwen
geschreven. Andere belangrijke personen in die periode was al genoemd T.G. Masaryk,
Karolína Světlá of Eliška Krásnohorská. Met hun inzet werden veel organisaties
gesticht met de bedoeling om de vrouwenemancipatie in Tsjechië te ondersteunen.
Eliška Krásnohorská stond bijvoorbeeld aan de wieg van de eerste meisjesschool, Světlá
richtte samen met Vojta Náprstek de Americký klub dam (Amerikaanse club van de
dames) op, en zelf heeft zij de Ženský výrobní spolek (Productie bond voor de
vrouwen) gesticht.20
Als we het over Nederland hebben, waren de belangrijke vertegenwoordigers Aletta
Jacobs, Wilhelmina Drucker, Betsy Perk en Mina Kruseman. In Nederland zijn er, zoals
in Tsjechië en andere Europese landen, ook verschillende vrouwenbewegingen ontstaan.
Tot een van de uiterst belangrijke behoorde zekerde Vrije Vrouwen Vereeniging die
door Wilhelmina Drucker opgericht werd. Deze organisatie staat tussen de eerste
opgerichte vereenigingen die de vrouwenbelangen vertegenwoordigden.21 Zoals de
Tsjechische vrouwen werden ze ook door de Engelse filosoof John Stuart Mill
geïnspireerd.
19
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (02/01/14 13:58)
20
Idem
21
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(11/03/2014 14:47)
7
De strijdpunten in beide landen waren goedbetaald werk, economische
zelfstandigheid, onderwijs en vrouwenkiesrecht.
8
3
DE POSITIE VAN DE VROUW IN TSJECHIË EN NEDERLAND
Het is belangrijk om te zeggen dat deze twee landen in de 19e eeuw niet hun huidige
vorm hadden. Tsjechië behoorde tot 28 oktober 1918 tot de Oostenrijks-Hongaarse
monarchie maar ter vereenvoudiging van de tekst zal ik de term Tsjechië en daarna
Tsjechoslowakije gebruiken.
In 1815 werd op het Congres van Wenen het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden
verklaard en tot 1830 behoorde ook België nog bij het koninkrijk.
3.1
De situatie in Tsjechië
De ijver van de Tsjechische vrouwen was vergelijkbaar met die van de andere pogingen
van de vrouwen in de rest van de Europese landen. Elke beweging had zijn eigen
typische kenmerken die door het land wegens de verschillende achtergrond en niet
alleen historische voorwaarden bepaald werden. Vrouwen zijn in de 19e eeuw langzaam
te weten gekomen dat de traditionele houdingen zwaar onrechtvaardig en immoreel
waren omdat ze veronderstelden dat de vrouw met haar vaardigheden niet gelijkwaardig
met de man was.1
Het voordeel van de Tsjechische vrouwen was dat ze van het begin de
ondersteuning van de gestudeerde mannen konden krijgen. Die waren zich bewust van
het verband van het lagere niveau van de ontwikkeling tussen de Tsjechische natie,
Oostenrijkse Duitsers en in de Habsburgse monarchie. In deze context was het gezin
heel belangrijk omdat de ontwikkeling van de moeders het niveau van de familie
bepaalde, vooral van de kinderen.2
De eerste golf van de emancipatie komt naar de Tsjechische landen later in de tijd
van de Tsjechische nationale wedergeboorte (van de jaren zeventig van de 20e eeuw
met de hoogtepunt in 1848). Om het gedachte van de nationale zelfbeschikking te
versterken waren er zo veel mogelijk personen nodig en daarom werden ook
1
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999. p. 10.
2
Idem
9
getalenteerde en sterke vrouwen aangeschakeld. Božena Němcová (1820-1862)3 stond
op de voorgrond van een generatie van activisten die voor het bessefen van de algemene
menselijke behoeftes en zelfuitdrukking van de vrouwen vochten. Het emancipatorische
werk was een vrijwilligerswerk dat door giften van particulieren ondersteund werd. Er
werd naast verlichting en het volksonderwijs ook aandacht aan de vrouwen en hun
kinderen van de kansarme groepen besteed.4
Božena Němcová behoorde rond het midden de 19e
eeuw tot de grootste
schrijfsters. Het is belangrijk om te zeggen dat zij van de kant van de vrouwelijke
beweging de eerste belangrijke vrouw was die zich met de kwestie van de positie van de
vrouw en de publieke zaken bezig hield. Ze koesterde liefde voor de Tsjechische natie
en daarom concentreerde ze zich ook op de nationale tradities en ze heeft het proces van
de bezinning op de eigen taal ondersteund.5
De mate van de samenwerking tussen de Tsjechische mannen en vrouwen was in de
toenmalige wereld een zeldzaam verschijnsel. De beweging had geen anti-mannelijke
tendenties. De nauwe samenwerking was meer dan wenselijk. Het feit dat de beweging
niet enkel naar het verkrijgen van meer rechten en mogelijkheden voor de vrouwen
gericht was maar het was ook bedoeld als behoeft aan de hele natie, was de volgende
opvallende karaktertrek.6
Het is niet gemakkelijk om de alle initiële invloeden te bespeuren. Maar we weten
dat er al aan het begin van de 19e eeuw bestond het bewustzijn van de vrouwelijke
problematiek. In de literatuur koos Karel Hynek Mácha het thema van de tragedie van
de vrouw-minnares en deze richting van de Tsjechische literatuur, het onderwerp van
een vrouw, bleef voor de rest van de 19e eeuw populair. Later komen er ook positieve
onderwerpen die het leven in zekere mate geïdealiseerd hebben. Verder de thematiek
van de huldiging van de moeder lijkt in de Tsjechische literatuur en poëzie vanaf de 19e
eeuw sterker dan het in de andere literaturen is. Zulke onderwerpen hadden een goede
3
Božena Němcová (1820-1862) is een Tsjechische schrijfster die als de stichter van het moderne proza
beschoud wordt beschouwd
4
http://www.quovadisfemina.cz/dl/zenskaemancipacevcesku.pdf(10/01/14 16:08)
5
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999. p. 25.
6
Item p. 10.
10
invloed op de vrouwen en hun kinderen, op de maatschappij in het algemeen Het is
echter niet onder invloed van het Franse romantisme dat erotiek en moederschap
geïdealiseerd heeft. Maar in de literaire sfeer waren het meestal vrouwen die de
bellettrie hebben geschreven. Ze wilden bewust door hun schrijven het gezichtsveld van
het publiek verruimen. De schrijfsters hoopten in een diepere en eerlijke zelfontdekking
niet alleen van de vrouwen maar ook van de hele samenleving. Ze hebben ambitieusere
eisen geformuleerd en de literatuur was de bemiddelaar van de communicatie met de
wereld.7
Het initiatief van de vrouwen gebruikte nog voor 1848 alle mogelijkheden die in het
kader van het absolutisme van de Habsburgse monarchie bestonden om de sociale en
publieksgerichte activiteitente propageren. De Tsjechische maatschappij was toen
tamelijk achterlijk gebleven in vergelijking van de Oostenrijkse Duitsers en WestEuropa. De Tsjechische traditie dat de cultuur in een periode van politieke repressie de
politiek rollen overneemt, heeft zijn oorsprong in deze tijd. Het geloof in de snellere
vooruitgang stond in de achtergrond van het vrouweninitiatief. Aan de ene kant was de
vooruitgang bedoeld ten gunste van de alle lagen van de samenleving, aan de andere
kant was het verlangen naar de verandering van het idee dat de Oostenrijke Duitsers
over de Tsjechische natie hebben verspreid. Volgens hen was de Tsjechische natie een
minderwaarige en achtergebleven natie. Daarom was de aandacht ook aan de kracht van
de taal besteed om te laten zien dat het Tsjechisch een rijke en moderne taal was en niet
alleen de taal van de bedienden en boeren.8
Zoals werd al gezegd, is alles in Tsjechië in de kringen van de vaderlandslievende
Tsjechische intelectuelen gestart. Het democratiseringsproces liet de vrouwen toe om
zich in tot die tijd voor hen ontoegankelijke gebieden te realiseren. Magdalena
Dobromila Rettigová die onder andere tot de eerste Tsjechische feministen behoorde
(1785-1845), heeft haar korte verhalen gepubliceerd en daarmee is het proces van
bezinning op de positie van de vrouw in onze maatschappij begonnen. Ze heeft niet
alleen meisjes koken geleerd maar tegelijkertijd heeft ze deze jonge damessa
7
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999. p. 25.
8
Idem
11
meegeschoold en ze heeft ze geleid tot het onafhankelijke denken met de nationale
richting.9
3.2 Vrouwen en onderwijs
Het verlangen naar onderwijs kon enkel door het stichten van verenigingen en
organisaties gerealiseerd worden. Het doel was om een weg te vinden die niet alleen tot
de ontwikkeling van de geest en de intelectuele kant zou leiden maar hij zou ook meer
economische vrijheid betekenen. Dat kon waardiger leven waarborgen. We kunnen de
periode van het stichten dateren van de jaren zestig van de 19e eeuw tot 1914. Het ging
over privé pogingen want de overheden hadden natuurlijk geen interesse om zo’n
activiteit te ondersteunen of zelfs iets op eigen initiatief te stichten. De eerste vereniging
is in 1843 rond Bohuslava Rajská ontstaan en het was meer een instituut voor de
opleiding van meisjes. Ondertussen is Božena Němcová met haar gedicht Tsjechische
vrouwen! doorgebroken op het gebied van de vrouwenemancipatie. Ze heeft in haar
correspondentie en korte verhalen vrouwen op een gelijkwaardige plaats samen met de
mannen gezet. Ze voelde als een groot onrecht dat de maatschappij, wetgeving, vooroordelen maar ook de brute kracht vrouwen hinderden in hun vrije weg naar hun werk
of beroep en verlangen naar het zelfstandige leven. Božena Němcová heeft al 150 jaar
geleden het idee geformuleerd waarmee ik in mijn scriptie bezig ben en daarin zit haar
genius loci.10
Vojta Náprstek11 heeft toenmalige gedachten in Tsjechië dankzij zijn tienjarige
verblijf in Amerika ook sterk beïnvloed. Hij was er overtuigd dat de rechtsgelijkheid
van de vrouwen met mannen nuttig kan zijn voor de ontwikkeling van een natie. Met de
hulp van Náprstek werd er een Amerikaanse club van de dames gesticht. Deze club
organiseerde lezingen en er was ook een bibliotheek met een leeszaal beschikbaar.
Tientallen duizenden vrouwen en mannen werden door deze club beïnvloed.12 Deze
9
Autorky jednotlivých článků. Alty a soprány (kapesní atlas ženských iniciativ). Praha: Gender Studies
Centre, 1994. p. 17.
10
Item p. 19.
11
Vojta Náprstek (1826-1894) was beroemde patriot, etnograaf en aanhanger van de vooruitgang
12
http://www.quovadisfemina.cz/dl/zenskaemancipacevcesku.pdf (12/01/14 14:36)
12
club heeft zich in Praag gevestigd. De dochters en jonge dames van de Praagse literaire
en ambtenare kringen kwamen meestal op zondag om zich op te laten voeden door de
verschillende lezingen. Ze hebben ook tochten georganiseerd, ziekenhuizen, fabrieken
of weeshuizen bezocht. Deze vrouwen hebben kennis met de wereld gemaakt die hun
moeders nooit hebben meegemaakt. De opmerkingen en attitude beoefenden ze op hun
eigen kinderen wat eigenlijk ook een van de bedoelingen was.13
In de tweede helft van de 19e eeuw werden er meisjesscholen gesticht. Als
modelschool diende de Hogere Meisjesschool in Praag. Langzamerhand werden er meer
en meer scholen voor meisjes gesticht. Bijvoorbeld op initiatief van Marie RiegrováPalacká is in Praag een middelbare school voor meisjes ontstaan die na de loop van tijd
in de periode van de Eerste Tsjechoslowaakse republiek14 een belangrijke school voor
de vrouwen werd met de richtingen voor het toekomstige werk. Het stichten van een
Instituut voor de educatie van de leraressen of de leerplichtwet voor meisjes tot 14 jaar
oud was een resultaat van zwaar werk van de feministen.15
Karolína Světlá16 (1830-1899) was na Božena Němcová de volgende sterke
persoonlijkheid. Světlá heeft echter wel de daden bij het woord gevoegd. Ze heeft de
Tsjechische Productie Vereniging voor de Vrouwen gesticht wat eigenlijk ook een
technische opleiding en handelschool was. De afgestudeerde meisjes hebben voor de
eerste keer een beroepsonderwijs certificaat of een diploma gekregen als een bevestiging van hun kwalificatie. Later werden hier ook avondcursussen voor oudere meisjes
en getrouwde vrouwen georganiseerd. Er moet ook vermeld worden dat in deze periode
van Karolína Světlá zijn er twee Tsjechische vrouwen in het buitenland als artsen
afgestudeerd, Anna Bayerová en Bohuslava Kecková.17
13
Autorky jednotlivých článků. Alty a soprány (kapesní atlas ženských iniciativ). Praha: Gender Studies
Centre, 1994. p. 19.
14
De Eerste Tsjechoslowaakse republiek is een aanduiding voor Tsjechoslowakije in de periode van 1918
tot 1938.
15
http://www.quovadisfemina.cz/dl/zenskaemancipacevcesku.pdf (12/01/14 14:36)
16
Karolína Světlá was een Tsjechische schrijfster die als de stichteres van de dorpsroman geldt.
17
Autorky jednotlivých článků. Alty a soprány (kapesní atlas ženských iniciativ). Praha: Gender Studies
Centre, 1994. p. 19.
13
Naast Karolína Světlá was ook de schrijfster en dichteres Eliška Krásnohorská18
(1847-1926) actief. Haar vertrouwen in de vrouwelijke macht leidde tot de stichting van
een school, eerst als de Vereniging voor de vrouwelijke opleiding Minerva benoemd.
Later hebben op deze school de voormalige studentes les gegeven omdat sommige van
de “Minerva’s” aan de Karelsuniversiteit hebben gestuurd, namelijk aan de Faculteit der
geneeskunde, de Filosofische of Farmaceutische faculteit. In 1897 werd het toegelaten
om aan de universiteit te studeren. Marie Zdenka Baborová was de eerste vrouw die hier
haar thesis in het Tsjechisch kon verdedigen. Wegens haar moesten in de ceremonie
belofte de mannelijke woordvormen in de vrouwelijke vervangen worden.19 Nadien
volgde de eerste Tsjechische arts Anna Hozáková. Krásnohorská heeft toegegeven dat
zonder de hulp van de verlichte mannen zou ze niets kunnen bereiken.20
Wat de situatie in de rest van de republiek betreft, qua opleiding leidde Brno als het
centrum van het Moravische gedeelte van Tsjechië. Ook hier werd een school met naam
Vesna voor meisjes gesticht en het onderwijs werd verder naar de andere Moravische en
Silezische steden verspreid.21
Over de hele republiek waren er verschillende verenigingen en organisaties voor de
vrouwen te vinden. Hier konden de vrouwen hun zelfvertrouwen versterken. Natuurlijk
werd overal de feministische geest herinnerd. De Ženský klub český (Vrouwen
Vereniging) en de Ženská národní rada (Nationale Raad voor de Vrouwen) behoren tot
de belangrijkste organisaties. Bij het stichten van deze instituties stond onder anderen
Františka Plamínková aan de wieg. De Vrouwen Vereniging behoorde tussen de
belagrijkste organisaties. Onder andere omdat hier politici en universitaire professoren
lezingen hebben gegeven.22
18
Eliška Krásnohorská was een Tsjechische schrijfster, libretiste, dichteres en vertaler
19
Het Tsjechisch kent aparte vormen voor participia en werkwoordsvormen voor de vrouwen.
20
Autorky jednotlivých článků. Alty a soprány (kapesní atlas ženských iniciativ). Praha: Gender Studies
Centre, 1994. p. 19.
21
Item . p. 19.
22
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zeny-a-hnuti-v-historii-feminismu-kapitola-z-noveknihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (19/01/2014 00:19)
14
3.3 De belangrijkste vertegenwoordigsters
Zoals ik al boven gezegd heb, behoorden tot hen Magdaléna Dobromila Rettigová,
Božena Němcová en Karolína Světlá samen met Eliška Krásnohorská. In dit deel zal ik
kort het levensverhaal van deze vrouwen beschrijven. De meeste aandacht heb ik aan
Božena Němcová besteed.
3.3.1
Magdaléna Dobromila Rettigová
Magdaléna Dorbomila Rettigová werd in 1785 geboren en ze behoorde ook tot de eerste
Tsjechische schrijfsters. Ze is bekend voor haar sentimentele korte verhalen, maar
vooral om de door haar geschreven kookboeken.23
In de vergelijking met Božena Němcová was haar leven niet ongelukkig. Ze heeft
passende opleiding gekregen en ook haar gehuwd samenleven was geen tragedie. Met
haar man woonde ze in Praag en hij als juridische ambtenaar heeft haar in het
gezelschapsleven geïntroduceerd. Sind 1834 leefde ze in Litomyšl en ze behoorde tot de
literaire groep van J.L. Ziegler24. Rettigová onderhield nauwe vriendschap met uitgever
J.H. Pospíšil en dankzij dit contact begon ze in het Tsjechisch te schrijven, omdat tot die
tijd schreef ze in het Duits. Hier in Litomyšl maakte ze deel van het lokale
gezelschapsleven uit.25
Veel meisjes zijn bij Rettigová bijeengekomen en ze heeft hun geleerd hoe moesten
ze het huishouden leiden en alle zaken die iets met huishouden te maken hebben.
Meestal leerde ze de meisjes koken, handvaardigheden, opruimen, en vaardigheden die
met de sociale leven samenhingen. Ze heeft ook vaderlandslievende invloed gehad.26
Het was haar gelukt om in elke stad waar ze woonde zo’n school te stichten. Dit maakt
van Rettigová de bekendste Tsjechische feministe en schrijfster tot de jaren dertig van
de 19e eeuw. De inhoud van haar werk was meestal de onmenselijkheid van de maatschappelijke voorwaarden voor de lagere lagen van de bevolking, namelijk voor de
vrouwen van deze lagen omdat ze machteloos tegen deze omstandigheden waren. Ze
23
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 14:17)
24
J. L. Ziegler was een Tsjechische priester, dichter, pedagoog en patriot.
25
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 15:13)
26
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 15:13)
15
schreef ook voor adolescente meisjes verhalen met een lesje die niet ver van de realiteit
waren.27 Rettigová is in 1845 gestorven.28
3.3.2
Božena Němcová
Deze Tsjechische schrijfster stond in de jaren veertig en vijftijg van de 19e eeuw op de
voorgrond van de Tsjechische literatuur samen met K.H. Borovský, K.J. Erben en J.K.
Tyl.
Ze werd in Wenen geboren, haar echte naam was Barbora Panklová en ze was
dochter van een Tsjechisch dienstmeisje en een Oostenrijkse koetsier. De familie
vestigde zich in Ratibořice (dichtbij Náchod) en daar werd Němcová door haar oma
opgevoed. Deze invloed en herinneringen heeft Němcová later in haar boek Babička
(Grootmoeder) omgeschreven. Het is verrassend dat ze geen bijzondere opleiding heeft
gehad en toch was zij een van de grootste toenmalige denkers in Tsjechië.29
Toen ze zeventien werd, moest ze onder druk van haar moeder met de twee maal
oudere Josef Němec trouwen. Samen hadden ze vier kinderen en het huwelijk was niet
gelukkig. Waarschijnlijk leidde ook dit tot haar gevoel van het recht om geen
onderdanig leven door te brengen met iemand die ze niet wilde trouwen. Daarom streed
ze tegen de conventies. Na vaak verhuizen vestigden ze zich met de familie in Praag
waar Němcová begon de toenmalige vertegenwoordigers ontmoeten. Ook in die tijd
begon ze met schrijven en haar werk en gedichten in de tijdschriften te publiceren.30
In 1845 zijn ze naar Chodsko verhuisd en Němcová is met haar verzamelingswerk
van tradities en gewoontes begonnen. Ze wilde in de naam van kunst het beeld van een
normaal leven van het eenvoudige, maar ook wijs, volk treffen. Het moest tot het
zelfbegrip van de hele Tsjechische natie leiden. In deze tijd kwam haar interesse voor de
sociale omstandigheden van het volk op. Ze behoorde tot de eerste mensen die het idee
van het vroegere socialisme hadden.31
27
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999. p. 10.
28
Idem
29
http://www.spisovatele.cz/bozena-nemcova (20/01/2014 23:19)
30
http://www.spisovatele.cz/bozena-nemcova (20/01/2014 23:19)
31
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 15:13)
16
De echtgenoten hadden vaak problemen met de geheime politie vanwege hun
patriottisme. Later werd de situatie nog erger omdat Němcová er geen probleem in zag
om haar eigen mening in het publiek te uiten. Haar man werd in 1850 naar Hongarije
verplaatst en daar heeft ze hem enkele keren bezocht. Němcová gebruikte deze
bezoeken om materiaal te verzamelen voor haar literair werk, namelijk sprookjes. Het
geld dat ze voor haar schrijven kreeg, was helemaal niet genoeg voor de hele familie en
later besloot ze om alleen zonder haar man te wonen. Naast armoede is er haar een
ongeluk overgekomen, haar zoon Hynek is gestorven. Babička (Grootmoeder) werd in
deze slechte periode geschreven en tegelijkertijd is het haar grootste werk geworden.32
Němcová is in 1862 gestorven.
Toen Božena Němcová met haar literair werk begon, was ze nog jong. Het is echter
belangrijk ook om te vermelden dat ze op jonge leeftijd gestorven is. De intellectuele
omgeving van Praag was voor Němcová een inspirerend achtergrond. Haar strijd tegen
conventies wordt als een belangrijke en nieuwe aspect van het Tsjechische feministische
beweging en het literaire werk gezien. In haar kunstwerk omschreef ze niet haar privé
leven maar toch benadrukte ze dat het voor een vrouw heel belangrijk is om zelfstandig
kunnen zijn. Het resultaat is de thematiek van haar werk. Naast het feit dat ze het
Tsjechische volk met nieuwe kleuren uitbeeldde, was ze de eerste schrijfster in de
Tsjechische landen die over de problemen tussen een man en vrouw schreef en ze was
ervan overtuigd dat een vrouw recht heeft om meer op het emotionele en erotische
gebied te verwachten. Dat gaf een impuls voor de volgende generatie van schrijfsters.33
De positie van de vrouw in de maatschappij was een uiterst belangrijk onderwerp in
haar werk, naast het leven in het platteland. Een praktisch voorbeeld: al in de jaren
veertig van de 19e eeuw waarschuwde ze de moeders om zich te beseffen dat als ze hun
dochters naar Wenen stuurden om daar als de dienstmeisjes te werken, dezen vaak als
prostituees eindigden. Meestal vanwege het gebrek aan financiën of uit naïviteit. Veel
van haar protagonistes hadden een sterke psyche, zeker moreel sterker. In het werk van
Němcová kunnen we haar ontwikkelings- en rijpingsproces zien. Aan het begin zag ze
de problematiek van de positie van de vrouw (het verlangen naar de rechtsgelijkheid)
niet enkel in de relatie van een paar maar maar ook in de bredere samenhangen, sociale
32
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 15:55)
33
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999. p. 31.
17
en ook nationale. De boeken kunnen de indruk geven dat de toenmalige tijd zedelijker
en menselijker was maar dat is door de stijl veroorzaakt. Ze schreef realistisch maar
bepaalde aspecten werden niet omschreven zoals we nu verwachten. Het volgende
typische kenmerk is onderwijs. Ze heeft zoals de meeste de toekomst van de vrouwen in
de opleiding gezien.34
3.3.3
Karolína Světlá
De vriendschap met Božena Němcová was voor Světlá een keerpunt omdat ze voor haar
niet enkel menselijk maar ook literair voorbeeld was. Ze was in haar werk zoals alle
schrijfsters van die periode op vrouwen gericht. In haar boeken kunnen we onder andere
ook thematiek zoals patriottisme, eenvoudig volk en rechten van de vrouwen
tegenkomen.
Ze werd in 1830 in een rijke burgerlijke familie geboren. Samen met haar zus werd
ze in het Duits opgegroeid. Een jarenlange vriend van Světlá leerde haar om de liefde
voor alles Tsjechisch te koesteren en later werd hij haar man. Zoals was het bij Božena
Němcová, was ook het huwelijk met haar man niet gelukkig en daarom zocht ze
ontsnapping in het schrijven. Ze was ernstig ziek en dat had ook een invloed op haar
werk. De combinatie van de ziekte en ontevredenheid veroorzaakte dat ze een nauwe
vriendschap met Jan Neruda, een Tsjechische belangrijke dichter en journalist, heeft
gehad.35
Světlá heeft de Ženský výrobní spolek (Productie bond voor de vrouwen) gesticht
met de bedoeling om het sociale niveau van de vrouwen te verhogen. Het literair werk
was meestal op de burgerlijke en adellijke verhoudingen georientëerd. Namelijk ging
het om verachting van de hypocrisie en de opvoeding van de meisjes in zulke kringen
die ze ook heeft meegemaakt. Naast Němcová bewonderde ze ook George Sand, een
Franse schrijfster. Meningen van Sand over de psychologische en sociale problemen
heeft ze overgenomen en dat weerspiegelde zich in haar boeken: opofferende en
34
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999. p. 32.
35
http://www.spisovatele.cz/karolina-svetla (21/01/2014 21:53)
18
edelmoedige vrouwen helpen dwalende mannen dankzij hun liefde.36 Ze is in 1899
gestorven.37
3.3.4
Eliška Krásnohorská
Eliška Krásnohorská werd in 1847 geboren in een ambachtsfamilie. Dankzij zelfstudie
heeft ze haar opleiding op Duitse scholen uitgebreid en met de hulp van de hele familie
heeft ze goede opleiding gekregen.38 Ze is in 1926 gestorven en haar hele leven leed ze
aan een reumatische ziekte.
Eliška Krásnohorská was een Tsjechische librettiste, dichteres en ook vertaler. Als
librettiste had ze enorm succes met haar werk voor Bedřich Smetana, een componist.
Later werd ze ook voorzitster van de Productie bond voor de Vrouwen (Ženský výrobní
spolek) en ze was de oprichter van de Minerva school.39 Ze eiste van de literatuur een
morele missie. Haar werk heeft niet dezelfde waarde omdat de thematiek verschillend
is. Eerst begon ze met optimistische gedichten die later satirisch zijn geworden. Wat het
proza betreft, heeft ze de toenmalige omgeving beschreven wat nu als een getuigenis
van die tijd dient. Haar bedoeling was niet alleen om meisjes opleiding te geven maar
ook het gevoel van de Tsjechische natie in hen op te wekken. Karolína Světlá heeft haar
deze wereld geïntroduceerd en dankzij haar werd ze redacteur in Ženské listy, een
tijdschrift voor de vrouwen.40
3.3.5
Františka Plamínková
Františka Plamínková werd in 1875 geboren. Haar ambitie was al vanaf haar kindertijd
om een lerares te worden. In de Oostenrijks-Hongaarse monarchie moesten de leraresen
volgens de wet celibatair zijn maar ook dit feit was voor Plamínková niet belangrijk.
Heel gauw was het beroep van lerares niet genoeg voor haar en ze begon zich in het
36
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 15:13)
37
Idem
38
http://www.ucl.cas.cz/edicee/data/prirucky/obsah/CS/54.pdf (21/01/2014 23:43)
39
http://www.spisovatele.cz/eliska-krasnohorska#cv (21/01/2014 23:24)
40
http://www.velkaepocha.sk/2013110221682/Eliska-Krasnohorska-Vira-dusi-nebi-zasvecuje-vsaklaska-zemi-v-nebe-promenuje.html (21/01/2014 23:42)
19
publieke leven inzetten. Het was logisch dat de belangen die ze vertegenwoordigd heeft,
waren van haar omgeving. In grote mate ging het om de positie van de leraresen.41
In het kader van Pražský spolek (Praagse Bond) vocht ze voor de opheffing van het
celibaat onder de juffrouwen. Volgens haar mening was het helemaal onzin dat de
opgeleide vrouwen volgens de wetten geen kinderen mochten krijgen. Het celibaat
onder de juffrouwen werd in 1911 afgeschaft. De eerste juffrouwen zijn in de tweede
helft van de 19e eeuw verschenen. Vanaf 1875 moesten ze zich aan celibaat houden om
hun werk zonder “andere interessen” uit te oefenen. Het huwelijk of zelfs het seksuele
leven waren verboden.42
De waaier van haar publieke activiteiten werd gaandeweg breder. In 1905 stond aan
de wieg van het ontstaan van de Výbor pro volební právo žen (Vereniging voor het
Vrouwenkiesrecht). Het doel is al uit de naam duidelijk, het vrouwenkiesrecht. Dit was
echter niet het enige doel van deze vereniging. Er was ook een educatief aspect. Ze
hebben vrouwen over de gelijke positie tussen mannen en vrouwen opgeleid.43
Františka Plamínková werd langzaam in de toenmalige maatschappij een van de
belangrijkste vertegenwoordigsters van de Tsjechische feministische beweging. Ze
wordt genoemd als de eerste Tsjechische feministe. Františka werd niet alleen in haar
eigen land maar ook in het buitenland erkend, onder andere was ze voorzitter van vier
internationale vrouwelijke organisaties en ze was vaak een gast op de conferenties. Ze
was ook vaak aanwezig op de feministische congressen. Plamínková was heel actief wat
het stichten van verschillende organisaties betreft. In 1923 heeft ze de Ženská národní
rada (De Nationale Raad van de Vrouwen) opgericht. Františka Plamínková was ook
journaliste en oorlogsverslaggeefster in de Balkanoorlog.44
41
http://padesatprocent.cz/cz/zpravodajstvi/frantiska-plaminkova-zapomenuta-bojovnice (26/03/2014 14:49)
42
http://www.tyden.cz/rubriky/media/stolety-kuryr/celibat-zrusen-ucitelky-konci-s-tajnymsexem_220025.html#.UzrQrPl_tSE (01/04/2014 16:52)
43
http://padesatprocent.cz/cz/zpravodajstvi/frantiska-plaminkova-zapomenuta-bojovnice (26/03/2014 14:49)
44
Idem
20
Voor het einde van de Eerste Wereldoorlog besliste ze om zich in de politiek in te
zetten en ze werd een lid van de Nationaal-Socialistische partij45. Haar politieke carrière
heeft ze aan de rechten voor de vrouwen gewijd. Bijvoorbeeld het is haar gelukt aan het
einde van de Eerste Wereldoorlog het celibaat voor de juffrouwen op te heffen. In 1925
werd ze voor de eerste keer tot senator gekozen en deze functie heeft ze tot 1939
uitgeoefend. In 1938 stuurde ze een brief naar Hitler waarin ze hem een belediging van
president Beneš verweet. Na de bezetting prostesteerde ze opnieuw, deze keer bij
president Hácha, dat er in de leiding van het Protectoraat geen vrouw zit. Haar
dapperheid was echter niet welkom. Ze werd op 1 september 1939 gearresteerd. Nadat
ze vrijgelaten werd, was ze onder de controle van de Gestapo en ze kon geen politieke
of feministische activiteiten uitoefenen. De leiding van de Nationale Raad van Vrouwen
werd door haar vriendin, Milada Horáková overgenomen.46
Twee weken na de moord op Heydrich werd ze opnieuw gearresteerd en samen met
andere belangrijke Tsjechische personen die van de moord of van de andere manier van
de participatie verdacht waren, geëxecuteerd.
3.4 De situatie in Nederland
Zoals ik heb al geschreven, kunnen we het feminisme in drie golven verdelen. De eerste
fase kunnen we van ongeveer 1870 tot 1919 dateren. De opkomst van het feminisme in
Nederland in die tijd had veel met de industrialisatie en modernisering van het leven te
maken. Vrouwen uit de sociaal hogere lagen begonnen zich te vervelen. Met hun sociale
statuut was het niet toegelaten om te werken. Al het werk in het huishouden werden
door het personeel verricht. Maar tegelijk waren deze vrouwen toch van de familie
afhankelijk wat het inkomen betreft.47
De vrouwen werden door het Nederlandse wet als handelingsonbekwaam
beschouwd. Zo kon hun man over het bezit van zijn vrouw, kinderen en haar inkomen
45
Het gaat om een socialistische partij die tegelijkertijd het Tsjechische nationalisme wilde ondersteunen.
Ondanks de naam heeft deze partij helemaal niets met het nationaal-socialisme gemeen en was ook veel
ouder.
46
http://padesatprocent.cz/cz/zpravodajstvi/frantiska-plaminkova-zapomenuta-bojovnice (26/03/2014 16:36)
47
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(27/01/2014 15:50)
21
beslissen. Vrouwen hadden geen vrije keuze in verband met het scheiden. Scheiding
was mogelijk enkel als de man een minnares had die hij naar de echtelijke woning
meenam. In de wet stond ook dat de vrouw gehoorzaam aan de man moest zijn.48 De
vrouwen die in Nederland aan het eind van de 19e eeuw vrijheid en rechten wilden
doorzetten, was tamelijk een kleine groep. Ze werden als “excentrieke hemelbestormsters”49 beschouwd. De elementaire veronderstellig was dat de vrouw naast haar
man en kinderen in het huishouden hoort. Dit moest voldoende zijn om haar leven
vullen.50
In het boek van Anje Boswijk is een citaat van Annie Romein-Verschoor te vinden
waarin ze heeft uitgelegd waarom de zogenaamde tantes en niet de vrouwen de
pioniersters van de vrouwenbeweging werden: “Zij gingen de weg van de minste
weerstand. De minste weerstand, wel te verstaan, niet bij de mannelijkie partij, die soms
met begrip, soms met regelrechte vijandigheid en overwegend met spot reageerde, maar
de minste innerlijke weerstand, omdat ze zich hier niet tegen de geliefde man
(persoonlijk of in abstractie) keerde, maar tegen de Baas, tegen de mannenmaatschappij als instelling.”51 Daarmee werd er gezegd dat de ongehuwde vrouw,
gemakkelijker dan de gehuwde vrouw, vrij in haar beslissingen was of een baan kon
krijgen. Het is logisch dat een vrouw met familie meer aan huis gebonden was. Dit gold
tenminste voor de vrouwen uit de middenklasse.52
Het onderwijs was naast het rechtgebied ook een deel van de maatschappij waar ze
gediscrimineerd werden. De vervolgopleiding was namelijk alleen voor jongens
toegankelijk. Vrouwen zijn vanaf 1870 tegen dit feit in opstand gekomen. Ze werden
door de Engelse filosoof John Stuart Mill en zijn idee van de onderwerping van de
vrouw geïnspireerd. Mill vocht net als de anderen voor de gelijke rechten voor vrouwen
en mannen. Onder andere heeft hij ook verklaard dat het niet eerlijk is om te spreken
48
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(27/01/2014 15:50)
49
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag: Feministische
Uitgeverij Sara, 1962. p. 17.
50
Item p. 17.
51
Idem
52
Item p. 19.
22
over het verschil tussen man en vrouw omdat de vrouw nog geen kans heeft gekregen
om zich te ontplooien en haar aanleg voor iets te laten zien.53
De cruciale thema’s in de eerste golf van Nederlandse vrouwenemancipatie waren
strijd voor het werk voor vrouwen, toegankelijk onderwijs, stemrecht, erkennig van de
sterke positie van de vrouw in de samenleving zoals erkenning en financiële steun van
buitenechtelijke kinderen door hun vaders.54
Rond 1870 en nog een beetje later kunnen we vrouwen in twee groepen splitsen.
Vrouwen uit de midden- en hogere klassen en asbeidersklasse. Vrouwen uit de eerste
groep vochten voor verbeterde onderwijsmogelijkheden, politiek vrijheid en het recht
om te werken terwijl de tweede groep gelijkstelling met de man eiste en regelingen
inzake
werkuren
etc.55
Het
kardinale
onderscheid
tussen
vrouwen-
en
arbeidersbeweging ligt hier. Vrouwen uit de eerste groep, we kunnen ze
vrouwenbeweging noemen, zochten verandering en een nieuwe benadering van hun
positie. Ze zijn echter binnen de bestaande maatschappelijke orde gebleven. De
vrouwen van de arbeidersvleugel wilden een helemaal nieuwe samenleving waarin het
vanzelfsprekend zou zijn dat de vrouw ook een andere plaats zou gaan innemen. De
feministen hebben getoond dat ze in de burgelijke zaken revolutionair waren. De
arbeiders met hun wantrouwen in de ontwikkelde vrouw waren meer voorzichtig. Dit
verschijnsel was niet typisch enkel voor Nederland. Enerzijds sympathie voor het
streven van elke van de bewegingen, anderzijds haat voor elkaar. 56
Aletta Jacobs, de belangrijke vertegenwoordigster van de feministische beweging in
Nederland uitte: “Het hoge doel der vrouwenbeweging om in de vrouw de mens tot
volle ontwikkeling te doen komen en daarvoor is inontbeerlijk opleiding tot
zelfstandigheid. Want eerst wanneer de vrouw als zelfstandig individu optreedt kan zij
doordrongen worden van het besef, dat zij niet alleen haar waarde ontleent aan haar
53
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(27/01/2014 17:46)
54
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(27/01/2014 15:50)
55
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(27/01/2014 15:50)
56
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag: Feministische
Uitgeverij Sara, 1962. p. 20.
23
geslachtsorganen of haar voortplantingsvermogen, doch dat ook zij de maatschappij
kan en moet dienen ten einde het mensdom op te voeren tot een hoger peil van
ontwikkeling.”57
Het kernpunt van de emancipatie van de vrouwen ligt ook in het feit dat ook als ze
geëmancipeerd waren, werd toch de voorkeur aan de gehuwde vrouwen gegeven. Ze
leken om meer betrouwbaar te zijn. Dit vooroordeel leefde nog 100 jaar geleden: een
vrouw zonder man en zonder kinderen is beklagenswaardig. Het recht op de vrije keuze
zoals om te trouwen of het recht om geen kinderen te krijgen wordt soms nog steeds, en
vaak ook door vele vrouwen, ontkend.58
Het eerste meisje dat ging studeren om een arts te worden, heette Aletta Jacobs. Ze
was de pionierster van het feminisme in Nederland. Jacobs heeft nadrukkelijk gewezen
op de verhouding tussen economische en persoonlijke onafhankelijkheid. Er werden en
worden nog veel discussies gevoerd wie in Nederland de eerste vrouwenbeweegsters
waren. Bij het speuren naar de cruciale momenten en naar de principes die op lange
termijn een invloed niet alleen op het leven van de Nederlandse vrouwen maar ook het
Nederlandse volk hadden, moeten we altijd terugkeren naar Aletta Jacobs. Er wordt
gezegd dat ze voorgangster in drie belangrijke opzichten was. Ze wilde gelijke
mogelijkheden voor vrouwen en mannen wat het onderwijs betreft, verder vrouwenkiesrecht en geboorteregeling. Haar artikelen en toespraken werden aandachtig door de
politici van alle partijen gevolgd en haar argumentatie waardig gekeurd. Het is bekend
dat ze scherp qua haar verstand en mening was en veel van haar mannelijke
tegenstanders moesten haar gedrag pijnlijk ervaren.59
Natuurlijk stond de vrouwenbeweging in Nederland onder invloed van het
buitenland en werd daardoor geïnspireerd. De leidsters van de organisaties hebben
nauwlettend naar de ontwikkeling van de buitenlandse scène gekeken en het was ook
niets bijzonders dat ze regelmatig naar buitenland reisden en vaak werden ze vrienden
met de pioniersters van de andere landen. De vrouwen van de kiesrechtbeweging in
Nederland hebben echter de buitenlandse leidsters met vechtpartijen en zulke soort
57
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag: Feministische
Uitgeverij Sara, 1962. p. 19.
58
Idem
59
Idem
24
uitbarstingen gelukkig niet gevolgd.60 Toch moesten ze zich aan plaatselijke
verhoudingen en mogelijkheden aanpassen.
Ook in Nederland zijn er verschillende organisaties en verenigingen ontstaan.
Onder de eerst genoemde maakt de Oprichting van de Vrije Vrouwen Vereniging
(VVV) deel uit. Oprichster was Wilhelmina Drucker en het was een reactie op de
ondergeschikte positie van de vrouwen. De VVV heeft brieven naar de Tweede Kamer
geschreven en daarmee hebben ze zich geprofileerd, ze hebben ook brochures
uitgegeven en spreekbeurten gehouden.61
In de eerste golf van feminisme in Nederland zijn er vijf belangrijke data. Tot de
eerste behoort de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht. In 1889 werd de Vrije Vrouwen
Vereeniging opgericht. Deze organisatie was de eerste die in actie kwam tegen de
negatieve positie van de vrouw. Wilhelmina Drucker was de initiatiefneemster en alleen
vrouwen konden lid van deze organisatie worden. Hun initiatief bestond uit brieven die
ze naar de Tweede Kamer stuurden, ze hielden openbare toespraken en gaven brochures
uit.62
In 1894 ontstond de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK) die door Aletta
Jacobs en Wilhelmina Drucker opgericht werd. Uit de naam is het al duidelijk dat het
om strijden voor het stemrecht voor de vrouwen ging. Later werd deze organisatie
wegens scheuring in de Nederlandse Bond voor Vrouwenkiesrecht veranderd. Het doel
van deze bond was ook om vrouwen op te voeden om hen voor te bereiden voor het
kiesrecht. De Nederlandse Bond van Sociaal-democratische Vrouwenclub was de
voorstander voor het algemeen kiesrecht voor de vrouwen in tegenstelling met VvVK.
“De VvVK wilde censuskiesrecht, waarbij kiesrecht afhankelijk werd gesteld van de
‘kentekenen van geschiktheid en maatschappelijke welstand’. Pas in 1913 veranderde
de VvVK haar doelstelling in algemeen kiesrecht en in 1916 liepen de SDVC-vrouwen
en de VvVK-vrouwen samen in een deemonstratie voor vrouwenkiesrecht.63
60
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag: Feministische
Uitgeverij Sara, 1962. p. 19.
61
Item p. 28.
62
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(04/02/2014 18:00)
63
Idem
25
Verder is dat in 1898 de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid die in Den
Haag plaats vond en door verschillende vrouwenorganisaties werd georganiseerd. Het
was voor de eerste keer dat de vrouwenarbeid in het publiek gebracht werd. De
bedoeling was om betere werkomstandigheden voor de vrouwen te krijgen en ook het
belang van het werk voor de vrouwen te benadrukken.64
In 1919 hebben de vrouwen passief stemrecht gekregen en dus mochten ze volgens
hun keuze beslissen. Een jaar later in 1918 kwam Suze Groeneweg in de Tweede Kamer
als de eerste vrouw. Honderden vrouwen kwamen bij de gemeenteraadsverkiezingen en
dan werden ze in gemeenteraden vertegenwoordigd, het maakte ongeveer 1% van alle
leden uit.65
Het actief stemrecht komt in 1919. De toenmalige koningin Wilhelmina heeft op 18
september een wet getekend die het volledige stemrecht aan vrouwen geeft. In 1922
volgen de eerste verkiezingen en zeven vrouwen kwamen in de Tweede Kamer.66
De periode tussen de eerste en tweede golf van feminisme in Nederland is met de
verkrijging van het stemrecht voor de vrouwen beëindigd. Wegens de crisis en later de
Tweede Wereldoorlog ontstonden er andere prioriteiten. Langzamerhand in de jaren
zestig is de tweede feministische golf begonnen.
3.5 De belangrijke vertegenwoordigsters
Ook Nederland heeft zijn eigen nationale strijdsters voor het vrouwenemancipatie en
vrouwenkiesrecht gehad en in deze hoofdstuk zal ik ze voorstellen.
3.5.1
Aletta Jacobs
Aletta Henriëtte Jacobs werd op 9 februari in 1854 geboren in een Joodse familie van
artsen als het achtste kind. Toen ze dertien werd moest ze een opleiding aan de
meisjesschool volgen. Daar is ze echter maar twee weken gebleven en nadien moest
64
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(04/02/2014 18:43)
65
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Eerste-feministische-golf.htm
(04/02/2014 18:43)
66
Idem
26
Aletta’s moeder haar les geven. Haar ouders hebben haar vreemde talen leren spreken,
Frans, Duits, Latijn en Grieks.67
In 1869 toen de eerste vrouw het toelatingsexamen deed om apothekersassistente te
worden, kreeg dr. Ali Cohen het idee dat Aletta ook zoiets kon doen.68 Één jaar later
heeft Aletta dezelfde stap genomen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze heeft aan de
toenmalige minister-president Johan Rudolf Thorbecke een brief geschreven waarin ze
de mogelijkheid eiste om aan een universiteit te studeren. Daar studeerde ze een jaar en
daarna vervolgde ze haar studie aan Universiteit van Amsterdam. Ze studeerde
geneeskunde en in 1878 heeft ze haar diploma gekregen en een jaar later doctoreerde ze
ook. Daarmee is ze de eerste vrouwelijke arts in Nederland geworden. Tijdens het
studeren kwam ze te weten hoe slecht de kwaliteit van de sociale verzekeringen was. En
natuurlijk ook botsten haar ideeën over het gehuwde samenwonen met de ideeën van de
maatschappij.69
Aletta was een bijzonder eigengereide vrouw. In maart 1879 ging ze naar Londen
waar ze enkele maanden is gebleven. Haar reden om naar Londen te gaan was het feit
dat ze daar stage kon lopen (in Nederland was het toen onmogelijk) en haar tweede
reden waren de dokters, professors en studenten in Engeland die actief vrouwen
hinderden om geneeskunde te studeren. Hier heeft ze kennis gemaakt met een groep
vrouwen die uit de London School of Medicine for Women kwamen.70 Na haar verblijf
in Engeland keerde ze terug naar Amsterdam waar ze aanwezig was bij een conferentie
over de vooruitgang in de medische wetenschap. Ze heeft ook haar beroep beoefend in
de Herengracht in Amsterdam in een huis waar ze een paar kamers van een weduwe
heeft gehuurd.71
In Londen was het voor Aletta deeerste kennismaking met het idee van
vrouwenkiesrecht. Het waren de dames van de medische vereniging die Aletta op het
67
http://www.alettajacobs.org/atria/Aletta_Jacobs/English (04/02/2014 14:43)
68
Aletta Jacobs, Herinneringen, Amsterdam: Van Holkema en Warendorf, 1924, p. 17. De naam van dit
meisje is onbekend.
69
http://www.alettajacobs.org/atria/Aletta_Jacobs/English (04/02/2014 14:43)
70
http://www.isgeschiedenis.nl/personen/jacobs-aletta/ (05/02/2014 22:51)
71
http://www.alettajacobs.org/atria/Aletta_Jacobs/English (04/02/2014 14:44)
27
idee hebben gebracht. Ze hebben ook haar mening versterkt dat de geboortebeperking
een oplossing voor de sociale problemen was.72
Ze vocht voor de vrouwenrechten ook in haar beroep van dokter. Ze heeft haar
spreekkamer
geopend
en
daar
heeft
ze
onder
andere
aandacht
aan
anticonceptiemiddelen besteed. Jacobs heeft aan vrouwen voorbehoedsmiddelen
gegeven. Ze introduceerde het pessarium. Dan hoefden vrouwen niet elk jaar van een
kind te bevallen en ze konden zelfstandig over hun lichaam en eventuele zwangerschap
beslissen. Ze oriënteerde zich meestal op de vrouwen van de lagere sociale klassen
wegens hun slechtere en hardere levenomstandigheden.73
Aletta heeft ook in haar praktijk gemerkt dat veel van de vrouwen last van fysieke
pijn hebben, wat een resultaat van het werk was. Vaak moesten ze lang (ongeveer 11
uur per dag) in de winkels staan of manueel werken. Dit leidde tot haar strijd tegen het
gebruik van de werkkracht van de vrouwen. In de loop van de tijd is deze situatie in een
gevecht voor het stemrecht geëindigd. In 1922 konden de Nederlandse vrouwen voor de
eerste keer gaan stemmen. Toen was Aletta Jacobs 68 jaar oud.74
In haar praktijk heeft ze ook vrouwen geleerd hoe ze de basis van hygiëne moesten
uitvoeren en hoe ze voor een kind moesten zorgen. Het ging om haar vrije kliniek die ze
heeft georganiseerd elke twee morgens in de week en dit systeem heeft voor veertien
jaar gewerkt. Ze werkte in de kliniek tot 1904 en daarna is ze met pensioen gegaan.75
Zoals ik al heb vermeld, was Jacobs een grote strijdster voor vrouwenkiesrecht.
Dankzij de Londense invloed zette ze zich in voor de strijd voor het kiesrecht. Jacobs
wilde op de kieslijst voor de gemeente in Amsterdam geplaatst worden. Ze dacht dat het
moest lukken, omdat in de wet alleen de begrippen “Nederlanders” en “ingezeten”
stonden. Er stond niets letterlijks over mannen. De wet vereiste ook een inkomensnorm.
Het verzoek werd drie keer afgewezenen toen werd de wet veranderd. Nu stond daar dat
alle mannen verkiesbaar waren. Maar Aletta kon dat niet uitstaan en in 1903 werd ze de
72
http://www.isgeschiedenis.nl/personen/jacobs-aletta/ (05/02/2014 23:37)
73
http://www.isgeschiedenis.nl/personen/jacobs-aletta/ (05/02/2014 23:44)
74
http://entoen.nu/alettajacobs/en (04/02/2014 20:38)
75
http://www.alettajacobs.org/atria/Aletta_Jacobs/English (04/02/2014 21:00)
28
voorzitter van de organisatie van de Vrouwenkiesrecht. Ze is op deze functie tot 1917,
wat eigenlijk het jaar van de invoering hiervan was, gebleven.76
Aletta Jacobs is in 1892 een vrij huwelijk aangegaan. Het was met de feministische
en radicaalliberale politicus Carol Victor Gerritsen. Voor Aletta was het doorn in het
oog om een gelofte van gehoorzaamheid af te leggen.Toch zijn ze samen later getrouwd
omdat ze kinderen wilden. Kinderen zouden voor de wet anders als onwettig worden
beschouwd. Het kind is op de dag van zijn geboorte gestorven en waarschijnlijk dit
leidde tot Aletta’s tot zorgvuldige handelen met vrouwen in verwachting. Ze was er
overtuigd dat het dode kind een resultaat van onzorgvuldig medisch handelen was.77
Ze werd nooit tot volksvertegenwoordiger gekozen. Dat was een grote teleurstelling
voor haar. Maar haar inzet voor de vrouwen was groot en dat is Nederland nooit
vergeten. Veel van straten en instituten naar haar vernoemd werden.78
3.5.2
Mina Kruseman
Mina Kruseman werd in 1839 geboren. Ze was de dochter van een generaal die in
Nederlands-Indische dienst was. Dat betekent dat ze van een redelijk vaderlandse en
niet revolutionaire achtergrond afkomstig was. Ze wou een artiste worden en dat is ook
gelukt. Mina was ook zangeres en schrijfster. Na de dood van haar moeder is zij naar
Brussel verhuisd waar ze ook haar zanglessen heeft gekregen. Ze probeerde ook in de
Verenigde Staten een succesvole zangeres te worden maar dit is niet gelukt.79
Kruseman is terug naar Holland en België teruggekeerd en ze werkte samen met
Betsy Perk die toneelstukken en romans heeft geschreven. Mina zocht de aandacht van
het publiek terwijl Betsy onzeker en wat angstig was. Het lezen in het openbaar was
bedoeld als hun project en voor Betsy betekende het iets als een nieuwe mogelijkheid
voor de vrouwen om haar eigen geld te verdienen. Namelijk ging het om lezingen die
door hele Nederland gegeven werden. Alles kwam per brief, ze hebben elkaar niet
76
http://www.isgeschiedenis.nl/personen/jacobs-aletta/ (05/02/2014 00:06)
77
http://www.isgeschiedenis.nl/personen/jacobs-aletta/ (05/02/2014 00:06)
78
Idem
79
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag: Feministische
Uitgeverij Sara, 1962. p. 36.
29
gezien.80 De samenwerking duurde maar een jaar omdat Kruseman met haar radicale
visies en zelfbewuste karakter sterker was dan Perk.81
In 1873 publiceerde ze Een huwelijk in Indië, haar eerste roman. Die was in de
korte tijd uitverkocht. De roman was in principe een klacht tegen het huwelijk, namelijk
over de ondergeschikte positie in de relatie en het was ook gericht tegen de toenmalige
huwelijksconventies en ook het proces van echtscheiding.82 Het succes van dat boek
was zo enorm dat er zeker ook het tweede deel zou verschijnen maar wegens een ruzie
met haar uitgever is het niet gerealiseerd. Dit boek verklaart echter haar feministische
standpunt. Het hoofdthema was onafhankelijkheid. Maar deze lijn van onafhankelijkheid treffen we ook in haar leven aan. Tijdens haar optredens waarop ze met Perk
samenwerkte benadrukte ze de emancipatie van de vrouw. Ze was dynamisch en
assertief maar tegelijkertijd was ze pacifiste. Vanaf 1872, toen ze uit de Verenigde
Staten terugkeerde, begon ze met haar carrière van feministe. 83
Haar opvallend gedrag trok de aandacht van de bekende schrijver Multatuli
(pseudoniem van Eduard Douws Dekker). Tussen die twee ontstond een vriendschap. In
1872 heeft Multatuli het toneelstuk Vorstenschool geschreven waarin Mina een
hoofdrol speelde die ze zichzelf heeft gegeven. Multatuli was het er niet mee eens en ze
hadden ruzie wat later tot het einde van hun vriendschap leidde en ze werd ontslagen.
Haar volgende stuk was een ramp en de kritiek vond het belachelijk. Ze besloot om
Nederland te verlaten en ze kwam naar Nederlands-Indië. Na haar vertrek heeft za haar
laatste boek gepubliceerd, de autobiografie Mijn leven. Daarin citeerde ze persoonlijke
brieven van anderen en daarmee voelden ook veel mensen zich belachelijk gemaakt.84
Haar leven in Nederlands-Indië was meestal leven in armoede. Daar gaf ze nog
lezingen aan de lokale meisjes om zelfstandig te worden, maar zonder groter succes. Ze
80
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag: Feministische
Uitgeverij Sara, 1962. p. 36.
81
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/mina-kruseman-zelfstandige-en-excentrieke-feministe/
(05/02/2014 14:29)
82
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/mina-kruseman-zelfstandige-en-excentrieke-feministe/
(05/02/2014)
83
http://www.damescompartiment.nl/mina/bio.html (05/02/2014 13:57)
84
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/mina-kruseman-zelfstandige-en-excentrieke-feministe/
(05/02/2014 15:02)
30
heeft twee kinderen gehad en ze trouwde met haar leerling Frits Hoffmans. Kruseman
bleef tot haar dood schrijfster. De nieuwe golf van feministen naar de Eerste
Wereldoorlog beschouwd haar als de pionier op dit gebied. In 1922 is ze in Frankrijk
gestorven. 85
3.5.3
Betsy Perk
Haar volledige naam is Christina Elisabeth Perk en ze werd in 1833 geboren. Ze is in
een rijke familie opgegroeid. Ze is nooit getrouwd en deze positie gaf haar een kans om
zich te realiseren dat een vrouw op dezelfde plaats weinig mogelijkheden heeft.86
Het eerste boek heeft ze in 1864 gepubliceerd en het werd direct een succes. De
ideeën over vrouwenemancipatie heeft ze in de tijdschriften Ons Streven en Onze
Roeping geventileerd. Na het eerste proefnummer van Ons Streven wilde ze daarmee
niets te maken hebben. De uitgever vond dat te progressief en te feministisch en daarom
weerde hij alles uit het tijdschrift. In het laatste vermelde tijdschrift was het hoofdthema
onderwijs en betaalde arbeid. Het was ook idee van Betsy, gedeeltelijk door de vrouwen
uit Amerika beïnvloed en door de Frans-Duitse oorlog wanneer de vrouwen met hun
handwerk het Rode Kruis steunden, om het handwerk van de vrouwen voor de verkoop
te bestemmen. Daarmee konden ze dankzij hun talent de positie verbeteren.87
Voor dat doel werd in 1871 de Algemene Nederlandse Vrouwenbeweging Arbeid
Adelt gesticht. Een jaar later nog een andere vereniging, Tesselschade. Beide
verenigingen concentreerden zich op de opleiding van de vrouwen en ontwikkeling van
de zelfstandigheid van de vrouwen. Ze was natuurlijk niet die enige die daar werkte
maar hoewel er ook anderen waren, was dat juist Betsy die in de wereld het idee van de
kunstzinnige talenten van de vrouwen verspreid heeft. 88
Zoals ik al heb vermeld, heeft ze samen met Mina Kruseman lezingen gegeven. Het
was een van de manieren hoe ze geld konden verdienen. Het resultaat van hun
85
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/mina-kruseman-zelfstandige-en-excentrieke-feministe/
(05/02/2014 15:02)
86
http://www.tesselschade-arbeidadelt.nl/paginas/154/Korte_Biografie_van_Betsy_Perk.html (05/02/2014
17:48)
87
Idem
88
Idem
31
samenwerking was een lezingentournee in sommige Nederlandse steden. Na het jaar
1890 is ze van het publiek verdwenen en het is geen wonder dat men bij de Nationale
Tentoonstelling van Vrouwenarbeid haar helemaal is vergeten te uitnodigen. 89
In 1903 is ze naar Nijmegen verhuisd waar ze ook in 1906 gestorven is. Tot haar
dood was ze nog actief. Betsy heeft artikelen geschreven en nog lezingen gegeven. Er
bestaat nog steeds een Betsy Perk Opleidingsfonds.90
3.5.4
Wilhelmina Drucker
Wilhelmina Drucker werd in 1847 geboren en ze was de dochter van een ongehuwde
relatie van Louis Drucker. Hoewel ze nooit bij de wet erkend werd, gebruikte ze zijn
naam. Toen haar vader stierf, kreeg ze natuurlijk niets van zijn erfenis. Haar halfbroer
werd wel erkend en op dit onrecht reageerde ze werkelijk op haar manier. Samen met
haar zus publiceerden ze onder de pseudoniem G.&E. Preczier het boekje George
David. Het ging over de onrechtvaardige manier waarop hun vader de meisjes,
behandeld heeft. Hun halfbroer Hendrik Drucker voelde zich beledigd en kochte alle
exemplaren op met de bedoeling om ze te vernietigen. 91
Dankzij deze gebeurtenis was Drucker gevoelig voor het thema van de ongehuwde
moeders en buitenechtelijke of niet wettelijk erkende kinderen gebleven. Dankzij deze
overtuiging kwam ze in aanraking met het socialisme. Ze was vaak aanwezig bij de
bijeenkomsten van de Sociaal-Democratische Bond. Ze schreef voor socialistische
bladen, bijvoorbeeld voor Recht voor Allen. De hoofdredacteur, Ferdinand Domela
Nieuwenhuis, diende voor haar als een voorbeeld. Hij beweerde dat het nodig is om
tegen het onrecht strijden zolang dat bestond. Uit haar werk in die periode blijkt dat
haar richting vrouwenemancipatie en gelijke rechten voor de vrouwen was.92
De zaak met erfenis is in haar hoofd gebleven en in 1888 won ze een proces dat ze
tegen haar halfbroer heeft gevoerd. Dankzij dit is ze zelfstandig en financieel
89
http://socialhistory.org/bwsa/biografie/perk (05/02/2014 22:21)
90
Idem
91
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/wilhelmina-drucker-fanatiek-feminist-en-schrijfster/
(13/02/2014 16:20)
92
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/wilhelmina-drucker-fanatiek-feminist-en-schrijfster/
(13/02/2014 18:05)
32
onafhankelijk geworden. Vanaf dit moment had ze tijd om haar dromen en ideeën te
verspreiden. De Sociaal-Democratische Bond heeft haar in 1889 gevraag om een
vrouwenbeweging op te richten. Daarom is de Vrije Vrouwenbeweging ontstaan en
Wilhelmina is de voorzitter geworden. Dankzij deze organisatie zijn de vrouwen bewust
geworden voor het recht op onderwijs, onderzoek naar het vaderschap, voogdij en
betere positie van hun recht, namelijk vrouwenkiesrecht. Vereniging voor
Vrouwenkiesrecht is vanuit de Vrije Vrouwenbeweging in 1893 ontstaan. Dankzij deze
beide organisaties konden de vrouwen oefenen hoe het moeilijk was om een
vergadering leiden en organiseren, hun eigen mening formuleren en daarna uiten.93
Drucker heeft zich geërgerd aan de manier waarop de vereniging Vrije
Vrouwenkiesrecht het stemrecht wilde krijgen. Ze probeerden het via de politieke weg
maar het idee van Drucker was het recht door de vrouwen inzicht en begrip over hun
situatie en het nood aan daarmee iets te doen. Haar manier hoe ze de vrouwen wilde
aanspreken was het vrouwenblad Evolutie. De onderwerpen werden soms door het
publiek schokkend beschouwen maar toch konden ze voortdoen en rond 1918 is het een
spreekbuis voor vrouwenbelangen geworden. Ze heeft ook aan openbare manifestaties
meegewerkt net als in 1889 aan de tentoonstelling van de vrouwenarbeid in Den Haag.94
Ze was ook aktief tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toen stelde zich ook aan op
sociale- en maatschappelijk gebied. Ze probeerde de vrouwen te mobiliseren omdat er
economische nood bij de bevolking was. Drucker heeft in het blad Evolutie sterke
artikelen geschreven waarin ze haar pacifistische ideeën uitte en ze protesteerde tegen
de dientsplicht. Ze was 71 jaar oud na de oorlog en ze was ook rustiger geworden.
Wilhelmina was tamelijk teleurgesteld toen het vrouwenkiesrecht in 1919 ingevoerd
werd zonder verdere inbreng van de vrouwen. Ze zei dat het letterlijk in hun schoot
geworpen werd. Wilhelmina is echter niet met haar inzet voor de rechten voor de
vrouwen tot haar dood in 1929 gestopt. Ter ere van haar streven naar betere positie van
de vrouwen in de Nederlandse maatschappij werd het monument De vrouw als vrije
mens in 1939 in Amsterdam onthuld.95
93
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/wilhelmina-drucker-fanatiek-feminist-en-schrijfster/
(13/02/2014 22:35)
94
Idem
95
Idem
33
4
VROUWENKIESRECHT
Het streven naar het vrouwenkiesrecht is in de 19e eeuw begonnen en we kunnen dat
een georganiseerde campagne noemen. In de voorgaande hoofdstukken heb ik me met
de achtergrond van de vrouwenemancipatie en met de situatie in Tsjechische landen en
Nederland apart beziggehouden.
Op zich was het stemrecht voor de vrouwen geen doel maar we kunnen dit als de
eerste stap op de lange weg naar een gelijke positie van de vrouwen in alle lagen van de
maatschappij beschouwen.1
4.1 Vrouwenkiesrecht in de Tsjechische landen
Het was niet vanzelfsprekend dat de vrouwen het recht op stemmen hadden. Het duurde
decennia van streven van individuele personen en vrouwenverenigingen en organisaties
die op het essentiële onrecht in de moderne maatschappij attent hebben gemaakt.
De vrouwen van de arbeidersklasse hebben als eersten laten horen dat ze het
stemrecht eisten. De mannen van deze vrouwen die zich meestal in Sociaal-democratische partij verenigd hadden, hebben het stemrecht bij de demonstraties voor de
eerste keer op 1 mei 1890 geëist. Het was echter enkel voor de mannen, niet voor hun
vrouwen. Die moesten hun eigen wil zelf doorzetten. Vrouwen van de middenklasse
hebben voor de eerste keer over het vrouwenkiesrecht in 1897 gepraat. Toen werd de
Eerste vergadering van de Tsjechoslowaakse vrouwen georganiseerd.2
De verbetering van de kieswetgeving in 1905 heeft grote hoop in de
Tsjechoslowaakse vrouwen opgewekt. Er werd in het kader van de Club van de
Tsjechoslowaakse vrouwen een Commissie voor het vrouwenkiesrecht opgericht.
Františka Plamínková werd als de voorzitster aangesteld en ook de dochter van T.G.
Masaryk, Alice Masaryková, heeft ook meegewerkt. In het Nationale huis in Praag werd
1
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:03)
2
Autorky jednotlivých článků. Alty a soprány (kapesní atlas ženských iniciativ). Praha: Gender Studies
Centre, 1994. p. 20.
34
er een vergadering met andere vrouwenverenigingen georganiseerd. De zitting heeft
resolutie genomen. Resolutie werd op 21 december 1905 in het Vrouwenblad gezet.3
Andere namen die met het dorzetten van het vrouwenkiesrecht verbonden zijn, zijn
Tereza Nováková of Božena Viková-Kunětická die als de eerste vrouw tot de
Tsjechische Landdag4 gekozen werd. Na het ontstaan van de Tsjechoslowaakse
Republiek konden vrouwen zich kandidaat stellen als een parlementslid in de Nationale
Vergadering5.6
4.1.1
Mannenkiesrecht
Na de Eerste Wereldoorlog en het navolgende ontstaan vanTsjechoslowakije werd eerst
de Oostenrijkse grondwet overgenomen. Tot 1920 bestond er geen oorspronkelijk
grondwet in Tsjechoslowakije. In het eerste artikel van het constitutionele handvest
werd als eerste element de rechtsgelijkheid vermeld. Hier werd verklaard dat het volk
de esentiële bron van de hele staatsmacht van Tsjechoslowaakije is zonder het verschil
van het geslacht.7
Doorheen de hele helft van de 19e eeuw, vooral de jaren ’70en ’80, zijn er
aanmerkelijke pogingen voor de Tsjechisch-Oostenrijkse compensatie8 te zien. Er werd
om taalgelijkheid, erkenining van de Tsjechische natie gestreden. Hoewel de
meerderheid van de Tsjechen deze Tsjechisch-Oostenrijkse compensatie ondersteunde,
is de invoering niet gelukt. Een van de redenen kon ook zijn de onmogelijkheid van hun
mening te uiten. Het toenmalige kiesstel en kiesrecht waren ongunstig opgesteld voor de
bevolking. In die tijd waren de kiezers in verschillende groepen verdeeld en het ook de
3
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/volebni-pravo-pro-zeny-se-muselo-vybojovat (18/02/2014 17:01)
4
De Tjsechische Landdag was tot 1918 de wetgevende macht van het Koninkrijk Bohemen.
5
De Nationale Vergadering was in 1918-1939 en1945-1960 het hoogste wetgevende orgaan.
6
KNAPOVÁ, Veronika. Ženy v právu (K právnímu postavení žen a jeho reflexi v meziválečném
Československu) [diplomová práce]. Olomouc: Univerzita Palackého. Právnická fakulta, 2012. 44 str., 2
str. příloh. Vedoucí práce JUDr. et Mgr. Ondřej Horák, Ph.D. str. 10.
7
Item p. 10.
8
Het was een reactie op de zogenaamde Ausgleich (De Ausgleich was een overeenkomst die in 1867 in
het keizerrijk Oostenrijk de staatsrechtelijke verhouding tussen Oostenrijk en Hongarije regelde en leidde
tot de Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije.- van wikipedia overgenomen http://nl.wikipedia.org/wiki/Ausgleich
17/03/2014 16:52) en in de Tsjechische landen werd daardoor de bestuurlijke integriteit vernieuwd.
35
hoogte van belastingen die ze betalen was van belang. In 1873 werd het directe
kiesrecht voor de Rijksraad van Oostenrijk ingevoerd. In 1896 werd er hervorming van
het kiesrecht uitgevoerd. Dat betekende dat alle mannen ouder dan 24 jaar aan de
verkiezingen konden meedoen. In 1907 werd de verdeling in verschillende groepen van
de stemmers afgeschaft en het algemeen mannenkiesrecht werd ingevoerd. Het actief
kiesrecht kregen alle mannen ouder 24 jaar en het passief kiesrecht kregen alle mannen
ouder 30 jaar. Ook vrouwen hebben het passief kiesrecht gekregen. Ze konden gekozen
worden.9
Er werd in het stemrecht van 1907 goedgekeurd dat enkel mannen konden
stemmen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen besloot echter het feit wie de belastingen
betaalde. Belastingen hebben ook vrouwen betaald die zelfstandig beroep uitoefenden.
Deze vrouwen hadden echter niet rechtstreekse kiesrecht maar ze moesten door iemand
met een volmacht vertegenowoordigd worden. Het is vanzelfsprekend dat het om een
man ging. Alleen bij de verkiezingen naar de Landdag der Konikrijk Bohemen moest de
vrouw fysiek aanwezig zijn. Het passief kiesrecht was niet in het Oostenrijks-Hongaarse
Burgerlijk Wetboek wettig behandeld. Dit heeft Františka Plamínková gebruikt. Ze
heeft een goed georganisserde campagne geleid. Het resultaat was dat in 1912 de
schrijfster Božena Viková-Kunětická een lid van de Landdag werd.10
Om gekozen te worden waren er bepaalde regelingen vastgesteld. Vrouwen
moesten ouder dan 30 jaar zijn en nog aan andere regelingen voldoen. Tussen de 150
leden van de Senaat was het mogelijk om een vrouwelijke senator-afgevaardige
plaatsen. Bij het kiezen van een senator hadden de beide geslachten gelijke kansen. De
werkelijkheid was natuurlijk anders.
De grondwet legde in 1920 het belangrijkste wet vast warmee het vrouwenkiesrecht
niet betwijfeld kon worden. De weg naar de carrière van een politica was echter nog
steeds een droom. Voor de vrouwen was het niet gemakkelijk om zich in de politiek te
ontplooien en ontwikkelen. Ze hadden er geen ervaring mee en geen kennis van de
9
DVOŘÁKOVÁ, Lucie. Habsburská monarchie 1848-1918 (Volební systém a vývoj volebního práva)
[diplomová práce]. Brno: Masarykova univerzita. Právnická fakulta, 2008. 38 str. Vedoucí práce nelze
dohledat.
10
KÁFOŇKOVÁ, Jarmila. Postavení žen v české společnosti v posledních 100 letech[diplomová práce].
Zlín: Univerzita Tomáše Bati. Institut mezioborových studií Brno, 2006. 49 str. Vedoucí práce PaedDr.
Lenka Rogožanová. str. 16.
36
politiek. Dit was de reden waarom de kiezers de voorkeur aan mannen hebben gegeven.
De vertegenwoordiging van de vrouwen was klein. Dat kunnen ook de statistieken
bevestigen. Daaruit blijkt dat 3-4% van de vrouwen in het Tsjechoslowaakse parlement
werd vertegenwoordigd. Vrouwen concentreerden zich op de gebieden die iets met
familie te maken hadden en die ze eventueel op een of andere manier konden
beïnvloeden. Het ging bijvoorbeeld om de opheffing van het verplichte celibaat voor
juffrouwen en om de uitbreiding op het gebied van het familierecht en moederschap.11
Als het gelukt was om een functie of post te krijgen, waren dat meestal posities van
niet zo groot belang, zoals werk in het sociaal-politieke of gezondheidszorg comité. De
reden ligt voor de hand, er waren altijd opmerkingen aanwezig dat de vrouwen geen
ervaringen met politiek hadden en vooroordelen dat de vrouw geen andere soort werk
aankon dan in de verplegingssector te werken. Het was echter niet altijd de fout van
mannen. Vrouwen hebben vaak in hun toespraken en programma’s de gezinszorg en
moederschap benadrukt alsof het om de belangrijkste levensroeping ging. De ideeën
over het toekomstige werk of over de bescherming buitenechtelijke onwettige kinderen
werden na het verkrijgen van het vrouwenkiesrecht nauwkeurig doorgezet. Ze hebben
moeite gedaan om alle rechten van 1920 in het praktijk brengen. Verdere ideeën over de
uitbreiding van de rechten voor de vrouwen werden meestal door de partijlidmaatschap
gedaan. Het typische voorbeeld is de abortuswet die pas in 1957 ingevoerd werd.12
Hoewel de vrouwen actief waren, heeft geen van de toenmalige strijdsters voor de
vrouwenrechten een leidende positie gekregen. De hoogste positie in de laatste
zittingsperiode van de Nationale Vergadering heeft het lid van het senaat Fráňa
Zeminová (Nationaal-Socialistische Partij) bereikt. Františka Plamínková die ook in het
buitenland bekend was, heeft geen politieke erkeninng gekregen. Daaruit kunnen we
een conclusie trekken dat hoewel de constitutionele gelijkheid nageleefd werd, voor het
publiek een mandaat van een man meer relevant was.
11
KNAPOVÁ, Veronika. Ženy v právu (K právnímu postavení žen a jeho reflexi v meziválečném
Československu) [diplomová práce]. Olomouc: Univerzita Palackého. Právnická fakulta, 2012. 44 str., 2
str. příloh. Vedoucí práce JUDr. et Mgr. Ondřej Horák, Ph.D. str. 11.
12
Idem.
37
4.1.2
Nationaliteit van de vrouwen en recht van domicilie
Als illustratie dat vrouwen weliswaar de gelijkwaardige positie met mannen hadden
maar toch stonden ze voor recht ze ongelijk, laat ons de kwestie van de nationaliteit
zien. Samen met nationaliteit hangt het recht van domicilie13.
Officieel was de nationaliteit in Tsjechoslowakije volgens de grondwet enig en
ondeelbaar. Er bestond een staatswet van 1920 die het artikel in de grondwet kon
voorzien en bewerken. Er waren verschillende manieren hoe men kon de nationaliteit
verwerven en verliezen. Dit had voor de vrouwen essentiele betekenis omdat ze over
haar nationaliteit zelf niet kon beslissen. Alles draaide om de wil van haar echtgenoot.
Het enige geval wanneer een vrouw haar nationalitet kon behouden en daarover
zelfstandig beslissen was bij de echtscheiding. Deze ongewenste situatie was een stap
terug. We praten over een essentiele wet van een mens-burger waarvan zich andere
rechten en verplichtingen afspeelden.14
Het huwelijk had op de rechtspositie van een vrouw een cruciale impact. Het recht
van domicilie was rechtstreeks met de nationaliteit verbonden. Zonder het bestaan van
de nationaliteit kon er ook geen recht van domicilie ontstaan. Dit kon ze enkel door het
huwelijk en navolging van zijn man verwerven. Na de dood van haar man konden de
kinderen niet het domicilie van hun moeder verwerven maar er bleef die van hun vader.
4.2 Vrouwenkiesrecht in Nederland
“Het is onmogelijk op onpartijdige wijze voor de belangen van het geheele volk te
zorgen, als de Kamerleden niet de zekerheid hebben, dat alle deelen van het volk zich
van hun standpunt uit door middel van het stembiljet in de Kamer kunnen
uitspreken.”.15 (Jhr. de Savornin Lohman.Handelingen van de Tweede Kamer
1886/1887).
13
Recht van domicilie is recht op om in een gemeente te verblijven en daarvan financiële voorzieningen
te kunnen gebruiken.
14
KNAPOVÁ, Veronika. Ženy v právu (K právnímu postavení žen a jeho reflexi v meziválečném
Československu) [diplomová práce]. Olomouc: Univerzita Palackého. Právnická fakulta, 2012. 44 str., 2
str. příloh. Vedoucí práce JUDr. et Mgr. Ondřej Horák, Ph.D. str. 13.
15
JACOBS, Aletta & BALEN-KLAAR VAN, Frederike S. Vrouwenkiesrecht. Amsterdam: De
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur 2007. Ebook.
38
hen, die bij de stembus invloed hebben, en het is onmogelijk dat de Kamer doorgaand
even goed kan letten op de belangen van hen, die geen stem hebben.”16(Van
Houten. Vragen des Tijds, 1881).
Deze twee uitspraken die door de beroemde staastmannen geuit werden, laten ons
zien hoe het kiesrecht van belang voor de bezitters was. En ze stellen ons voor hoe
degenen die geen kiesrecht bezaten zich konden voelen. Toch werd elke uitbreiding van
het kiesrecht zo lang mogelijk tegengehouden. Vaak leidde dit tot hoogoplopende
reacties die bijvoorbeeld in België in brandstichten, bloedvergieten of werkstakingen
eindigden. Dit kostte het land miljoenen. Nederland heeft niet zulke dramatische scènes
beleefd. Ook Nederlandse politici hebben nooit tot het uiterste moment gewacht om de
nieuwe groep van de kiezers tot het stembureau toe te laten. Langzaam werd het
mannenkiesrecht uitgebreid en het vrouwenkiesrecht stond voor de deur.17
De vrouw betekende een nieuwe groep kiezers en dit goldt niet alleen in Nederland.
Met elke uitbreiding van het mannenkiesrecht werd de toestand voor de vrouwen
slechter. De positie van de vrouw werd machtelozer. De mannen hadden de macht, door
de kiesrechtuitbreidingen versterken ze hun positie en vrouwen konden niet binnen
raken omdat de situatie voor hen meer gesloten leek. Er werd ook in andere landen
geconstateerd dat de uitbreiding voor de mannen de rechten voor de vrouw bekort heeft
en dat in de landen met algemeen kiesrecht voor mannen de wettelijke positie van de
vrouwen het slechtste was. Vooral met betrekking tot het recht op arbeid en om in eigen
onderhoud te voorzien. Telkens als er de nieuwe groep van kiezers naar de stembus
toegelaten werd, moesten ze een deel van haar vrijheid inboeten. Op deze manier was
de brede waaier van de beroepen voor de vrouwen wettelijk gesloten of ze moesten veel
moeite doen om een bepaalde plaats te krijgen.18
Hoe meer de vrouwen in hun strijd voor het kiesrecht geïsoleerd en onbegrepen in
de maatschappij stonden, des te moeilijker was het om dat recht veroveren. De weg
leidde via de mannen. Ze moesten hen overtuigen dat het in het belang van de
maatschappij was als “alle deelen van het volk zich door middel van het stembiljet
16
JACOBS, Aletta & BALEN-KLAAR VAN, Frederike S. Vrouwenkiesrecht. Amsterdam: De
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur 2007. Ebook.
17
Idem
18
Idem
39
kunnen uitspreken“19 maar het was natuurlijk niet gemakkelijk. Bijvoorbeeld bij de
afgevaardigen in het parlement konden ze lange tijd niet worden ontvangen. Dit ligt
voor de hand dat ze de voorkeur aan de mannen gaven. De afgevaardigden letten er
echter niet op dat ook deze groep van de potentiële kiezers bij de stembus een bepaalde
invloed kon hebben. De uitbreiding van de sociale wetgeving was in die tijd (we praten
over de periode ongeveer 1850) een grote eis van de hele maatschappij. Deze wetgeving
heeft de vrouwen de ogen geopend en heeft veroorzaakt dat ze nog meer verlangden
naar het recht om een kiesbiljet te krijgen.20
4.2.1
Sociale problematiek 1850-1900
In de tweede helft van de 19e eeuw in Nederland waren er onder de bevolking ernstige
sociale problemen. Dit was veroorzaakt door de opkomst van de industrie en de
demografische ontwikkeling. Bijvoorbeeld de werkdagen duurden twaalf uur en soms
nog meer, dit gold ook voor vrouwen en kinderen. De mensonterende werk- en
woonomstandigheden waren het probleem vooral in de grote steden. Het was precies in
deze periode toen de arbeiders zich actief in de organisaties en verenigingen, dwz.
vakbonden, hebben samengevoegd om daar verandering in aan te brengen.21
Het kamerlid Samuel van Houten was de initiatiefnemer dankzij wie in 1874 de
kinderarbeid in fabrieken onder twaalf jaar verboden werd. We kunnen dit als de eerste
stap op de lange weg naar de verbeteringen beschouwen. Natuurlijk bleven er nog
gevallen van wantoestanden. De naleving van de wet was moeilijk om te controleren en
de kinderarbeid in de landbouw en thuis stond nog steeds buiten de regelgeving. De wet
wordt Het Kinderwetje van Van Houten genoemd en het was de eerste sociale wet in
Nederland. Met de Arbeidswet in 1889 werden de werktijden voor de vrouwen en
kinderen geregeld en later ook voor de mannen. In 1911 kwam de vernieuwing van deze
19
JACOBS, Aletta & BALEN-KLAAR VAN, Frederike S. Vrouwenkiesrecht. Amsterdam: De
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur 2007. Ebook.
20
Idem
21
https://www.rijksmuseum.nl/nl/ontdek-de-collectie/tijdlijn-nederlandse-geschiedenis/1850-1900sociale-problematiek (26/02/2014 14:33)
40
wet. In 1901 werd de leerplicht ingevoerd en dat heeft veel in de strijd tegen
kinderarbeid geholpen.22
In deze periode konden we niet alleen de vrouwenemancipatie merken. Vakbonden
en politiek partijen waren de plaatsen waar de arbeiders zich georganiseerd hebben. Het
doel waren betere werkomstandigheden en kiesrecht voor iedereen. Ook de katholieke
Nederlanders hebben gelijke behandeling geëist omdat ze eeuwenlang achtergesteld
waren. Ze hebben zich ook, zij aan zij met protestanten, sterk gemaakt voor eigen
onderwijs dat op godsdienst gebaseerd was. Ten laatste waren dat ook vrouwen die voor
de gelijke behandeling strijden, met nadruk op kiesrecht gelegd. In 1917 werd de
grondwetwijziging doorgevoerd. Het algemeen mannenkiesrecht werd goedgekeurd en
het openbare onderwijs stond op hetzelfde niveau met het onderwijs op de
godsdienstige grondslag gebaseerd.23
In 1901 werd ook zogenaamde Ongevallenwet ingevoerd. De fabrieken van vroeger
waren helemaal niet veilig. Minister Cornelis Lely was van mening dat mensen die door
een ongeval niet meer konden werken een uitkering verdienen. Dat gold niet voor
iedereen maar toch hadden zulke gebeurtenissen geen rampzalig effect op de families.24
Om de onrust onder de vrouwen in de maatschappij te kalmeren, werden er
verklaringen geuit dat ze te grote waarde aan het kiesbiljet hechten en dat ze te veel
macht aan het kiesrecht toeschrijven. Ook werd er beweerd dat het kiesbiljet geen
middel is om een wet tot stand te brengen. Het was ook belangrijk om mannen in het
algemeen te overtuigen dat het niet genoeg is als enkel een bepaald deel van het volk
zich door het stemmen kan uitspreken. Het publiek was ook van mening dat de vrouwen
door middel van het kiesbiljet geen wet tot stand konden brengen. Met andere woorden,
volgens de vertegenwoordigers die in naam van mannen spraken, in dit geval de
afgevaardigen in het parlement, waren de vrouwen niet bekwaam genoeg om van het
kiesbiljet goed gebruik te maken. Als een voorbeeld heeft men de werklasse gebruikt.
Er werd gezegd dat deze mannen in relatieve korte tijd hun keuze tot stand hebben
22
https://www.rijksmuseum.nl/nl/ontdek-de-collectie/tijdlijn-nederlandse-geschiedenis/1850-1900sociale-problematiek (26/02/2014 14:33)
23
Idem
24
http://www.scholieren.com/profielwerkstuk/3829 (26/02/2014 18:10)
41
gebracht.25 Deze verklaring kwam voort uit de overmacht van de mannen ten opzichte
van vrouwen.
4.2.2
Mannenkiesrecht
Zoals we al weten, behandelde de negentiende eeuw een aantal politieke vraagstukken.
Een van de vragen was op welke wijze het mannenkiesrecht uitgebreid moest worden.
De eerste stap werd in 1887 gezet. Toen ging het om kiesrechtuitbreiding die dankzij de
Kieswet in 1896 gelukt is. Pas in 1917 werd het algemeen mannenkiesrecht ingevoerd.
We weten al dat de vrouwen het passiefkiesrecht in 1917 kregen en er was een sprake
van algemeen kiesrecht.26
4.2.2.1 Het censuskiesrecht van 1850
In 1848 werd bij de Grondwetsherziening de basis voor het huidige Nederlandse stelsel
van parlamentaire democratie gelegd. De koning was niet langer verantwoordelijk voor
het beleid maar de ministers, de Tweede Kamer kreeg meer invloed en bovendien werd
rechstreeks in die tijd voorlopig alleen door een bepaalde groep van kiezers gekozen. Er
werden ook directe verkiezingen ingevoerd. De leden van de Tweede Kamer (plus van
de Provinciale Staten en de gemeenteraden) werden nu rechtstreeks door de burgers
gekozen. Wat de kiezers betreft konden alleen mannen van 23 jaar en ouder stemmen.
Ze werden aangeslagen voor een bepaald bedrag in de directe belastigen. Als ze dat
hebben betaald, kregen ze het kiesrecht. Dit heet het censuskiesrecht.27
Slechts 11% van de mannelijke inwoners boven 23 jaar had het stemrecht. De
verlaging van belasting leidde tot vermindering van het aantal kiezers.28
25
http://www.gutenberg.org/files/21922/21922-h/21922-h.htm (03/03/2014 14:36)
26
http://www.parlement.com/9353000/1/j9vvj1gor340pz8/vh8lnhrre0zr (03/03/2014 15:46)
27
Idem
28
Idem
42
4.2.2.2 Voorstellen voor kiesrechtuitbreiding
Men verlangde tussen 1869 en 1883 naar verlaging van de drempel om het stemrecht te
krijgen.29 In 1870 kwam minister Fock met een wetvoorstel. Hij wilde de census
verlagen. De Tweede Kamer heeft echter het voorstel afgewezen. In 1872 kwam de
tweede poging die door minister Geertsema ondergenomen werd. Ook dit voorstel is
niet gelukt. De derde en laatste poging van minister Heemskerk om de census te
verlagen werd in 1877 gelukt.30
4.2.2.3 De Grondwet van 1887
In 1883 moest een Staatscommissie de herziening van de Grondwet voorbereiden. Dit
leidde in 1887 tot opneming van het zogenaamde caoutchouc-artikel in de Grondwet.
Dit betekende dat dit grondwetsartikel verleend werd op grond van aanwijzing van
geschiktheid en maatschappelijke rijkdom. Hoewel werd er gestreden welke kentekenen
het recht gaven om de mogelijkheid te stemmen, was het toch een zekere uitbreiding
van het aantal kiezers. Dit werd ook attributief stemrecht genoemd.31
In een nieuw Kieswet van 1896 werd naast onderstaande opsomming ook de
minimumleeftijd van 25 jaarvastgesteld:
•
het betalen van belastingen (censuskiezers)
•
het bezit van spaargeld
•
het behalen van bepaalde examens
•
een bepaald loon
•
het bezit van een woning32
Het voornaamste criterium was echter het betalen van de belastingen gebleven.
Bijvoorbeeld in 1910 waren 88% van de kiezers mannen die belasting hebben betaald
terwijl slechts 7% kreeg het kiesrecht op de grond van het loon. 2% creëerden
spaarbank- of examenkiezers en 2% creëeren kiezers die huurders waren. Deze
29
http://www.parlement.com/9353000/1/j9vvj1gor340pz8/vh8lnhrre0zr (03/03/2014 16:20)
30
Idem
31
Idem
32
Idem
43
zogenaamde Kieswet Van Houten, die zich geheel inzette voor deze wet, veroorzaakte
een toename van het aantal kiezers met ongeveer 10%. Als we dat met 1900 vergelijken
was het 49% en in 1913 steeg het percentage naar 65.33
4.2.2.4 Algemeen mannenkiesrecht
De sociaal-democraten gesteund door links-liberalen vochten krachtig voor de invoering
van algemeen kiesrecht. Er werden in 1911 en 1912 zogenaamde rode dinsdagen
gehouden, demonstraties om het algemeen stemrecht te steunen, massademonstraties op
Prinsjesdag in Den Haag.34
In 1907 heeft het liberale kabinet-De Meester zich geuit om het kiesrecht uit de
Grondwet te halen, zodat een kabinet vrij zou zijn en daarom het stemrecht verder
kunnen uitbreiden. Dit is niet gelukt.35
De strijd voor het kiesrecht is onder het kabinet Cort van der Linden beëindigd. De
weg voor het algemeen kiesrecht was open gemaakt na de overeenstemming over de
subsidiëring van het bijzonder onderwijs wat het tweede grote politieke punt van de
strijd was. Vrouwen hebben nog niet direct het stemrecht gekregen maar ze konden
vanaf die tijd gekozen worden. Later werd er ook stemplicht opgelegd.36 In 1918 heeft
de vrijzinnig-democraat Marchant initiatief genomen om het vrouwenkiesrecht in te
voeren dat in 1919 aangenomen werd.37
Voor de tijd toen de mannen voor de eerste keer naar de stembus gelaten werden,
leek het alsof de regering de belangen en ook de behoeften van de werklasse niet kende.
Men kon ook denken dat zelfs de werklasse haar eigen belangen niet begreep. Na de
verkrijging van het mannenkiesrecht hebben de vakbonden hun belangrijkheid
verworven. Ze waren meer competent de belangen en eisen van de werknemers te
33
http://www.parlement.com/9353000/1/j9vvj1gor340pz8/vh8lnhrre0zr (03/03/2014 16:20)
34
Idem
35
Idem
36
Idem
37
Idem
44
formuleren. Het resultaat was een sterke groep van kiezers met macht die ze hebben
laten uitkomen.38
Het kiesrecht stempelt symbolisch elke burger tot een vrije burger met zijn eigen
mening. Tot zulke groep van kiezers in Nederland behoorden in die periode echter de
vrouwen niet. Zij behoorden tot de minderwaardige groep van kiezers. Natuurlijk
konden we niet in het algemeen verklaren dat alle vrouwen door mannen geestelijk
minderwaardig beschouwd werden. Integendeel. Mannen realiseerden zich meer en
meer dat de industriële ontwikkeling invloed op de maatschappij heeft gehad en dat niet
alleen mannen daarvan bewust waren.
4.3 Het vrouwenkiesrecht
Het duurde tot 1894 alvorens er in Nederland een vrouwenvereniging gesticht werd met
de pogingen om het vrouwenkiesrecht in te voeren. Zoals al er vermeld werd, het begin
van de strijding voor het vrouwenkiesrecht in Amerika begonnen is. Het waren vrouwen
die voor de afschaffing van de slavernij streden, omdat ze wisten hoe het voelde om
machteloos te zijn. Daarna volgde Engeland. De gruwelen in de Krimoorlog die door
Florence Nightingale39 publiek werden gemaakt, waren nog samen met de latere
armoede in de opstand in Britis-Indië een impuls om de ogen openen. Deze voorbeelden
heeft Nederland als een van de eerste Europese landen gevolgd.40
Voor de eerste keer werd in 1881 in Nederland de eis uitgesproken om het
mannenkiesrecht te impliceren. En toch was er geen plaats voor de vrouw. Bijvoorbeeld
de voorstellen tot grondwetswijziging (waarin de eisen voor de mannenkiesrechtuitbreiding uitgelegd werden) in 1881 vragen “... om dan in elk artikel met betrekking
tot kiesrecht en verkiesbaarheid voor het woord “Nederlander” het woord “mannelijk”
te plaatsen en ook daar waar het woord “Nederlander” door het woord “ingezetene” is
vervangen.“41 Dankzij deze bijvoeging was het heel duidelijk dat met de vrouw niet
38
http://www.gutenberg.org/files/21922/21922-h/21922-h.htm (04/03/2014 16:15)
39
Engelse verpleegster die tijdens de Krimoorlog een verpleegkundige verzorging aan de soldaten
verleend
heeft,
ook
bekend
als
de
“The
Lady
with
the
Lamp”.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Florence_Nightingale 05/03/201410:25)
40
http://www.gutenberg.org/files/21922/21922-h/21922-h.htm (04/03/2014 16:32)
41
Idem
45
meegerekend werd als we het over kiesrecht hebben. Dit laat ons ook zien dat in 1883
de Burgemeester en Wethouders van Amsterdam, het Kantongerecht in Amsterdam en
de Leden van den Hoogen Raad in den Haag onwettig handelden toen ze een verzoek
weigerden dat eiste om op de kieslijst een vrouw te plaatsen, namelijk Aletta Jacobs.
Toen was nog de oude grondwet van kracht en dat betekent dat de vrouw niet van het
kiesrecht uitgesloten was. Dit recht verloren ze bij de eerste grote mannenkiesrechtuitbreiding.42
4.3.1
Verenigingen
In de nieuwe grondwet van 1887 werd alleen over mannelijke ingezeten gesproken. In
1889 werd de Vrije Vrouwen Vereeniging (VVV)43 gesticht en in 1893 hebben ze een
openbare bijeenkomst georganiseerd. Het ging speciaal over het thema van
vrouwenkiesrecht. De socialistische kring vroeg ondersteuning aan de feministen voor
de uitbreiding van de grondwet om het algemeen mannenkiesrecht in te voeren. Ze
wilden daarvoor ook eisen en daarmee de vrouwen steunen in het vrouwenkiesrecht.
Deze poging werd direct afgewezen omdat de toenmalige leidende socialisten (bvb
Frank van der Goes en Henri Polak) de ontwikkelingen te ver gaand vonden.44
Een jaar later na de stichting van VVV is de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht45
in Amsterdam opgericht. Deze organisatie stond ook voor de mannen open en na de
eerste moeilijkheden om leden aan te trekken, heeft deze vereniging ruim 1000 mensen
geteld. Er ontstond steeds meer begrip voor dit initiatief. In 1908 werd in Amsterdam
een Wereldbond voor de Vrouwenkiesrecht gehouden en dat heeft veel aandacht
vastgehouden. Voor de organisatie was het belangrijk om zo neutraal mogelijk te
blijven. De afdelingen en mensen binnen de organisatie konden geen nauwe relaties met
de een of andere politieke partij hebben. De reden was om de eenheidte bewaren.46
42
http://www.gutenberg.org/files/21922/21922-h/21922-h.htm (08/03/2014 11:06).
43
VVV werd door Wilhelmina Drucker opgericht.
44
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:41)
45
Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht werd door Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker gesticht.
46
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:41)
46
Later (1907-1920) werd nog de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht
gesticht met gelijke ideeën en doelen als de bovenstaande organisaties. Deze bond is
door de scheuring van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht ontstaan en daarvan waren
sommige leden de oprichters. Hun doel was niet per se het vrouwenkiesrecht maar
vooral onderwijs, het kiesrecht was meer een bijproduct. Hierin was Aletta Jacobs heel
actief maar er waren verschillen in doelstelling met een van de oprichter Wijnaendts
Francken-Dyserinck.47
In tegenstelling is door Mathilde Wibaut de Nederlandse Bond van SociaalDemcratische Vrouwenclubs gesticht. Deze bond was voorstander voor het algemeen
vrouwenkiesrecht.48 De Vereniging voor Vrouwenkiesrecht eiste voor censuskiesrecht
waarbij stemrecht wilden ze aflaten hangen van “kentekenen van geschiktheid en
maatschappelijke welstand“49
4.3.2
Invoering van vrouwenkiesrecht
De feitelijke actie onderneming begon omstreeks na 1910. Tot die tijd werden in
Nederland veel conferenties en bijeenkomsten gehouden maar het ging meestal om de
bewustwording en ontmoeting met de onbekende term vrouwenkiesrecht.
4.3.2.1 Passief kiesrecht voor vrouwen
Het algemeen vrouwenkiesrecht werd bij de bovenstaande grondwetswijziging
geïmpliceerd. In 1917 hebben vrouwen het passief kiesrecht gekregen tegelijkertijd met
mannen. Dat wil zeggen dat ze zich verkiesbaar konden stellen. Het ging om passief
kiesrecht dat was zowel voor mannen en vrouwen mogelijk toegestaan. Het actief
algemeen kiesrecht was echter nog steeds voor de mannen voorbehouden. Suze
Groeneweg van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) was de eerste vrouw
die in de Tweede Kamer vertegenwoordigd was. Ze realiseerde zich heel sterk haar
47
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:41)
48
http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2005/september/Vrouwenkiesrecht-omstreden-bijconfessionelen-in-1919.html (08/03/2014 15:10)
49
http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/invoering-van-het-vrouwenkiesrecht/ (08/03/2014 15:16)
47
speciale positie die ze gekregen heeft: “Nu zich het historische feit voltrekt, dat voor de
eerste maal een vrouw het woord zal voeren in ’s lands vergaderzaal, gevoel ik wel zeer
sterk de verantwoordelijkheid, die mij opgelegd werd, toen mij de hooge eer te beurt
viel als draagster van deze geschiedkundige gebeurtenis hier binnen te treden”.50 Ruim
1% van alle leden die bij de gemeenteraadsverkiezingen gekozen werden, vormden
vrouwen in de verschillende gementeraaden.
4.3.2.2 Actief kiesrecht voor vrouwen
Vanaf het stichten van de Sociaal-Democratische Bond in 1882 kende de organisatie de
eis voor het algemeen kiesrecht voor iedereen. Nadien heeft ook de Sociaal-Democratische Arbeidspartij dit feit gerespecteerd. In de praktijk was het onbespreekbaar dat
de vrouwen naar de stembus zouden gaan. In de Vrijzinnig-Democratische Bond waren
sinds 1901 de progressieve liberalen verenigd die deze strijd ondersteunden. Dat alles
was een goede basis voor de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht om zich sterk voor het
vrouwenkiesrecht te maken.51
De Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht streed al van het begin voor de invoering
van het kiesrecht voor de vrouwen. Rutgers-Hoitsema, die een Nederlandse feminste
was, heeft in 1906 aan koninging Wilhelmina een petitie met de eis van
vrouwenkiesrecht voorgesteld. Deze stap had een belangrijke en propagadistische
waarde. De verenigingen organiseerden vaak demonstraties. Dat was de beste maniser
om over zich te laten weten. De Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht heeft op 4 mei
1913 een openbare protesttocht in Den Haag georganiseerd. In 1916 volgde er een
volgende golf van de protesten die in Den Haag en Amsterdam plaats vonden.52
In 1917 toen de vrouwen het passief kiesrecht kregen en dus zich verkiesbaar
konden stellen, verzette zich daartegen een protestantse politicus De Sarvonin Lohman.
Hij was van de mening dat de mannen zich door de charmes van hun vrouwelijke
50
http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/invoering-van-het-vrouwenkiesrecht/ (08/03/2014 16:45)
51
http://www.encyclopediedrenthe.nl/Vrouwenkiesrecht (12/03/2014 12:21)
52
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht (12/03/2014 13:50)
48
medeleden zouden laten leiden. Maar meer medestanders van dezelfde mening waren er
niet.53
Kamerlid Hendrik Pieter Marchant heeft in september 1918 een initiatiefwet
voorgesteld tot instelling van actief algemeen kiesrecht, “dat onder druk van de
revolutionaire bewegingen (zoals de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenkiesrecht)
in Duitsland en ook in Nederland in 1919 wordt aangenomen”.54 Koningin Wilhelmina
heeft in september 1919 een wet ondertekend die het volledige vrouwenkiesrecht aan
vrouwen geeft. In 1922 hebben verkiezingen voor de Tweede Kamer plaats gevonden
en toen konden vrouwen voor de eerste keer het gebruik van het stemrecht maken. Na
de verkiezingen kwamen er zeven vrouwen in de Tweede Kamer.55
4.3.2.2.1 Initiatiefwetvoorstel-Marchant
Ruijs de Beerenbrouck van het rechtse christelijke kabinet weigerde nog steeds het
vrouwenkiesrecht. De Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) onder leiding van
Marchant die een militante fractievoorzitter van VDB was, heeft het initiatief genomen
om met een wetvoorstel voor het vrouwenkiesrecht te komen.56
In november 1918 zijn in Duitsland veel veranderingen gebeurd. Friedrich Ebert
werd als de voorlopige hoofd van de regering ingesteld, Duitsland is een republiek en
een parlementaire democratie geworden en een aantal hervormingen, zoals de werkdag
van 8 uur en het vrouwenkiesrecht, zijn in werking getreden. Na de revolutie in
Duitsland zijn ook in Nederland merkbare spanningen. Daarom wilde Ruijs de
Beerenbrouck zich niet langer tegen dit initiatief verzetten. Hij deed dat echter tegen de
zin van de meerderheid van zijn kabinet. Het debat in de Tweede Kamer in 1919 over
het initiatiefwetvoorstel-Marchant heeft ongenoegen vooral bij de protestants-christelijk
hoek opgewekt. Jan Schokking, die een christelijk-historisch politicus en minister was,
vermelde dat het kiesrecht meer betekent dan enkel naar het stembus te gaan. Volgens
hem zouden ook vrouwen een lid van een politieke partij kunnen worden. En het
53
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht (12/03/2014 13:50)
54
http://blog.myheritage.nl/2014/03/vrouwenkiesrecht/ (08/03/2014 19:37)
55
http://blog.myheritage.nl/2014/03/vrouwenkiesrecht/ (09/03/2014 17:10)
56
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht (12/03/2014 14:40)
49
werken voor een politieke partij zou volgens Schokking betaald kunnen worden. De
Savornin Lohman was het er niet mee eens. Hij was voorstander van het
vrouwenkiesrecht en dat heeft hij ook in staatscommissies en tijdens verkiezingsdebatten verdedigd.57
De antirevolutionairen waren er tegen, maar de katholieken, sociaaldemocraten,
communisten, vrijzinnig-democraten en liberalen hielden al er rekening mee dat het
kiesrecht een onvermijdelijk feit is. E.J. Beumer, het lid van Anti-Revolutionaire Partij,
kwam met een idee om het vrouwenkiesrecht op 1 januari 1923 in te voeren. De reden
was dat volgens hem de vrouwen meer tijd moesten krijgen om zich te voorbereiden.
Hij was van mening dat het kiesrecht ook nog een reden kon zijn om de Tweede Kamer
te ontbinden. Deze argumenten werden echter niet erkend.58
Op 9 mei 1919 werd het initiatiefvoorstel van Marchant door de Tweede Kamer
goedgekeurd met 64 tegen 10 stemmen. Tegen hebben de Anti-Revolutionaire Partij,
christendemocraat A.P. Staalman en twee christelijk-historisch politici gestemd.59
“Na het debat werd Marchant in de hal van het Kamergebouw, bij afwezigheid van
Aletta Jacobs, namens de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht hulde gebracht door
mevrouw Van Balen-Klaar. Later zou overigens nog een grotere huldiging van
Marchant en Jacobs plaatsvinden in het Concertgebouw in Amsterdam. Om Aletta
Jacobs de eer van het behaalde resultaat te geven, werd daarbij gesproken van de 'WetJacobs“.60
Het initiatiefvoorstel-Marchant werd op 10 juli 1919 met 34 tegen 5 stemmen
aangenomen.61 De protestantse en katholieke partijen verzetten zich tegen het stemrecht
voor de vrouwen. Later bleek het echter dat ze daarvan konden profiteren. De reden ligt
voor de hand. In de gelovige families, zoals in de katholieke en vooral protestantse,
wordt de man als een echte autoriteit beschouwd. In zulke families denken vrouwen op
de man in de traditionele wijze: hij beslist over veel zaken en politiek is een van de
57
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht (12/04/2014 15:36)
58
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht (12/03/2014 17:19)
59
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht (12/03/2014 17:32)
60
Idem
61
Idem
50
onderwerpen. Als we dat met de andere partijen vergelijken, is het dan mogelijk dat de
verhouding van het bijna identieke stemmen bij de katholieke en protestantse families
hoger kan zijn dan bij de bijvoorbeeld socialistische en liberale partijen. Deze hypothese
is echter niet op een degelijk onderzoek gebaseerd.
Dit kiesgedrag blijkt ook van de studies die in de jaren negentig werden gedaan. De
hoogste deelneming aan de verkiezingen hebben de oudere vrouwen en vrouwen met
religieuze oriëntatie. Bij deze vrouwen kunnen we meten een hoge factor van
verplichtingen. Deze factor representeert het standpunt van deze groep van de vrouwen:
gaan te stemmen omdat het burgerplicht is. Ze voelen zich verplicht tegen democratie
die ze als een politiek systeem waarnemen, en tegen de maatschappij.62
4.3.3
Politieke inbreng en stemgedrag na invoering van het vrouwenkiesrecht
Na het jaar van de invoering van het vrouwenkiesrecht waren er pogingen om een puur
vrouwelijke partij te stichten. Feministen hadden al vrij snel een plan ontworpen hoe
konden ze hun ideeën en eisen vormen. Hun strategie en politieke inbreng zijn gelukt in
de toenmalige partijen te integreren. Op deze manier zijn er bij verschillende politieke
partijen groepen van vrouwen ontstonden. Zoals er werd gezegd, 1% (namelijk 100
vrouwen) van het aantal gekozen leden waren vrouwenbij de gemeenteraadsverkiezingenin 1919.63
In 1922 vonden de verkiezingen voor de Tweede Kamerplaats. Nadien bleek dat het
stemgedrag niet zo verschillend dan dat van mannen was geweest. De politieke
verhoudingen zijn ongeveer dezelfde gebleven. De opvolgster van de Vereeniging voor
Vrouwenkiesrecht, de Nederlandsche Vereeniging van Staatsburgeressen, heeft de
kiezers opgewekt op feministische kandidaten te stemmen. We weten al dat Suze
Groeneweg van SDAP partij herkozen werd, die al sinds 1918 in de Tweede Kamer
zat.64
62
BLAIS, André. To Vote or Not to Vote?: The Merits and Limit sof Rational Choice Theory. Pittsburgh:
University of Pittsburgh Press, 2000. p. 112.
63
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossi/e/rs/_rp_column2_1_id/1_52
(10/03/2014 13:54)
64
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:41)
51
Verder werden ook vrouwen van andere partijen gekozen, zoals bijvoorbeeld Betsy
Bakker Nort van de Vrijzinnig Democraten, Johanna Westerman die een lid van de
Vrijheidsbond was, Elisabeth C. van Dorp van Liberale Partij, S. Bronsveld-Vitringa
van Rooms Katholieke Kiesverenigingen, A.E.J. de Vries-Bruins van SDAP en Frida
C.F. Mackay-Katz van de Christelijk Historische Unie. De bovendstaande vrouwen,
behalve mevrouw Mackay-Katz, waren actieve kiesrechtstrijdsters.65
In 1929 kwamen de volgende Tweede Kamerverkiezingen en daarvan zijn acht
vrouwelijke kamerleden gekozen. Na de verkiezingen in 1933 en 1937 daalde het aantal
tot vier vrouwen. De reden was vooral het politieke klimaat aan het eind van de jaren
twintig. Er was werkloosheid en de schuld van de economische crisis die de
Nederlandse regering probeerde te ventileren op de vrouwen met hun eisen voor
economische zelfstandigheid wat in de praktijk betaalde arbeid betekende.66
Er werd al aangegeven dat de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht de
Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht is geworden. De Vereeniging voor
Vrouwenkiesrecht is niet meer met haar activiteiten voortgegaan omdat de
hoofddoelstelling was bereikt. Deze vereniging veranderde haar naam in de
Nederlandsche Vereeniging van Staatsburgeressen. De Nederlandsche Bond voor
Vrouwenkiesrecht is samen met de
Vereeniging tot Verbetering van den
Maatschappelijken en den Rechtstoestand der Vrouw in Nederland in 1920 tot de
Nederlandsche Unie voor Vrouwenbelangen gefuseerd. Natuurlijk zijn er nog zaken
gebleven waarvoor men strijd moest leveren zoals onderwijs, economische
zelfstandigheid en huwelijkswetgeving.67
65
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(10/03/2014 14:24)
66
Idem
67
http://www.atria-kennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:41).
52
5
CONCLUSIE
Dit werk heb ik op basis van een vergelijking geschreven omdat ik verwacht heb dat ik
een bepaalde diversiteit zal vinden qua verschillende historische achtergrond,
geografische ligging en de gebeurtenissen in de 19e eeuw.
In mijn scriptie heb ik me beziggehouden met de vrouwenemancipatie aan het begin
van de 19e eeuw in Nederland en Tsjechoslowakije die in een strijd voor het
vrouwenkiesrecht geëindigd is. In mijn werk heb ik ten eerste de historische
achtergrond en de toenmalige gebeurtenissen beschreven. Voor mij was het belangrijk
om met de Franse Revolutie te beginnen, omdat we in deze periodede eerste golf van
het feminisme kunnen dateren. Ik ben te weten gekomen dat deze eerste golf ook vaak
als het humanistisch feminisme wordt genoemd. Hierin heb ik de term suffragette
uitgelegd en heb benadrukt dat deze term enkel tot het jaar van de invoering van het
vrouwenkiesrecht kan gebruikt worden. In het eerste hoofdstuk was voor deze
eindscriptie de vooruitgang in het denken van de vrouwen het sleutelwoord. Vrouwen
werden zich meer en meer bewust van hun kracht en ze wilden de maatschappij
veranderen. In de literatuur ben ik vaak tegengekomen dat in de tweede helft van de 19e
eeuw de moderne vrouw geboren was.
Verder heb ik eerst de situatie in de Tsjechische landen in de Oostenrijks-Hongaarse
monarchie beschreven. Daarna volgde het Nederlandse deel. In beide stukken heb ik de
algemene feiten samengevat. Ik heb me ook op de verschillende verenigingen en
organisaties georiënteerd die de basis voor de invoering van het algemeen
vrouwenkiesrecht hebben ondersteund. Ik heb ook de belangrijkste vertegewoordigsters
genoemd en kort hun leven beschreven. Aan het begin heb ik me de vraag gesteld welke
van deze landen op de ontstaande situatie het snelst heeft gereageerd.
De eerste pogingen kunnen we in Nederland zien. Dat kan ook met de geografische
locatie verbonden zijn. De Nederlandse suffragettes hebben in de grotere mate met de
buitelandse vertegenwoordigster samengewerkt. Meestal ging het om de Engelse
suffragettes die ook inspiratie voor die van Nederland waren. Ik heb gemerkt dat de
Tsjechische vrouwen die in de strijd voor de vrouwenemancipatie en daarna voor het
vrouwenkiesrecht actief waren, deze periode meer op poëtische wijze hebben
aangepakt. Dit doel was vaak een thema zowel in de Tsjechische als in de Nederlandse
53
literatuur. In de Tsjechische landen kunnen we echter merken dat het meer een
romantische, geïdealiseerde vorm heeft. Literaire werken van de Nederlandse schrijfster
zijn meer rationeel met passie voor hun streven naar het vrouwenkiesrecht rechtstreeks
op de doelgroep gericht. Het Tsjeschische standpunt kon beïnvloed zijn door de
Verlichting die in die tijd aan het verdwijnen was en ook door het romantisme.
Bepaalde verschillen zijn er ook tussen de vertegenwoordigsters te vinden. Elke van
de Tsjechische vrouwen die ik hier vermeld heb, was een schrijfster. Ze zijn eerst als de
auteurs van literaire werken begonnen en daarna werden ze in de vrouwenemancipatie
geïnteresseerd of hebben ze initiatief ondernomen en zich voor deze strijd ingezet. De
Nederlandse vertegenwoordigsters, Aletta Jacobs, Mina Kruseman, Betsy Perk en
Wilhelmina Drucker waren niet allemaal schrijfsters maar bij sommige van deze
vrouwen was het een resultaat van hun poging in de strijd voor de vrouwenemancipatie.
Bijvoorbeeld Aletta Jacobs stond apart. Er is een zekere overeenkomst tussen Aletta
Jacobs en Františka Plamínková. Deze dames vochten voor het vrouwenkiesrecht maar
ze waren geen schrijfsters. Ze hebben hun moeite en hele leven voor deze strijd ingezet
en ze waren bij het stichten van verschillende organisaties betrokken. Jacobs en
Plamínková hebben allebei actief gewerkt en op de grond van alle moeilijkheden die ze
tegengekomen zijn, vooral de positie van de vrouwen in de maatschappij. Hun inspiratie
was de werkomgeving en haar problemen. Spijtig genoeg heeft Františka Plamínková
tot nu toe geen plaats in de Tsjechische leerboeken gekregen.
In het vierde hoofdstuk is het hoofdthema vrouwenkiesrecht. Hierin heb ik de
situatie uitgelegd. Tot het vrouwenkiesrecht leidde weliswaar in elk land een specifieke
interne ontwikkeling maar de externe ontwikkeling was voor beide landen dezelfde. Een
van de interne aspecten die anders bij de vergelijking kon zijn, is waarschijnlijk het
verschil in de wetgeving, die heb ik hier ook geschetst. Dat is ook door de diverse
politieke indeling uitgekomen. Tsjechië stond onder de Oostenrijks-Hongaarse
monarchie en niet alle wetten kon de landdag, wat een aanduiding voor de historische
parlementen is, goedkeuren. In Nederland heeft de sociale problematiek een grote rol
gespeeld. Dat kunnen we ook van de voorafgaande hoofdstukken merken. In beide
landen werd deze sociale problematiek besproken maar in Nederland zetten ze daarmee
de eerste stap vroeger. Deze wet werd later verder uitgebreid. In beide landen werd het
vrouwenkiesrecht in hetzelfde jaar 1919 ingevoerd.
54
Tijdens het schrijven van dit hoofdstuk ben ik te weten gekomen of het kan zo’n
indruk maken dat het proces van de implementatie van het vrouwenkiesrecht in de
Tsjechische landen vlotter werd uitgevoerd. Hoewel de uitvoering vlot goedgekeurd
werd, ging het volgens mijn mening om een passieve vorm. Het doet meer aan een
keten van gebeurtenissen denken. De pogingen om het vrouwenkiesrecht in Nederland
in te voeren waren een doorn in het oog voor de Nederlandse politici. Maar
tegelijkertijd kunnen we daarin meer activiteit vinden. Meer politici hebben zich ingezet
om dit recht te ondersteunen en daaraan ook deelgenomen.
De externe ontwikkeling van dit proces speelde zich op dezelfde manier in beide
landen af. Eerst werd er het actief mannenkiesrecht goedgekeurd samen met het passief
kiesrecht voor de vrouwen. Later werd ook in hetzelfde jaar in beide landen het
vrouwenkiesrecht ingevoerd. De politieke inbreng na de invoering van het stemrecht
was in allebei landen vergelijkbaar. Het aantal vrouwen die in de politiek
vertegenwoordigd werden, was niet hoger dan tientallen. Het begin was heel voorzichtig
op alle gebieden van politiek. De situatie in Nederland was echter een beetje beter, toch
waren er vrouwen die zich op verschillende politieke posten. In Tsjechoslowakije ging
het om verwaarloosbare cijfers. De huidige situatie is echter in beide landen zo
gebleven.
55
6
6.1
BRONNEN
Geraadpleegde literatuur
ABRAMS, Lynn. Zrození moderní ženy:Evropa 1789-1918. Brno:CDK, 2005. ISBN
80-7325-060-8
Autorky jednotlivých článků. Alty a soprány (kapesní atlas ženských iniciativ). Praha:
Gender Studies Centre, 1994.
BLAIS, André. To Vote Or Not to Vote?: The Merits and Limits of Rational Choice
Theory. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2000. ISBN 08-2295-734-5
BOSWIJK, Anje. Vrouwen vooruit! De weg naar de gelijke rechten. Den Haag:
Feministische Uitgeverij Sara, 1962. ISBN 90-6328-0181.
DEKKER, Rudolf& VAN DE POL, Lotte. Vrouwen in de mannenkleren (De
geschiedenis van een tegendraadse traditie Europa 1500-1800). Amsterdam:
Wereldbibliotheek bv, 1989. ISBN 90-284-1557-2
DVOŘÁKOVÁ, Lucie. Habsburská monarchie 1848-1918 (Volební systém a vývoj
volebního práva) [diplomová práce]. Brno: Masarykova univerzita. Právnická fakulta,
2008. 38 str. Vedoucí práce nelze dohledat.
JACOBS, Aletta & BALEN-KLAAR VAN, Frederike S. Vrouwenkiesrecht.
Amsterdam: De Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur 2007. ebook.
(http://www.gutenberg.org/files/21922/21922-h/21922-h.htm)
KÁFOŇKOVÁ, Jarmila. Postavení žen v české společnosti v posledních 100
letech[diplomová práce]. Zlín: Univerzita Tomáše Bati. Institut mezioborových studií
Brno, 2006. 49 str. Vedoucí práce PaedDr. Lenka Rogožanová.
KNAPOVÁ, Veronika. Ženy v právu (K právnímu postavení žen a jeho reflexi
v meziválečném Československu) [diplomová práce]. Olomouc: Univerzita Palackého.
Právnická fakulta, 2012. 44 str., 2 str. příloh. Vedoucí práce JUDr. et Mgr. Ondřej
Horák, Ph.D
KOTIŠOVÁ, Miluš. Čekání na ženský samet. Třináct a jeden rozhovor s českými
ženami. Praha: Občanské sdružení Fórum, 2006. ISBN 80-239-7387-8.
56
NEUDORFLOVÁ, Marie L. České ženy v 19. století. Praha: Nakladatelství Janua, 1999.
ISBN -902622-2-8
6.2
Electronische bronnen
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/vyznamne-zen-a-hnuti-v-historii-feminismukapitola-z-nove-knihy-od-nesehnuti-abc-feminismu (13/10/2013 16:47)
http://www.cojeco.cz/index.php?detail=1&id_desc=92317 (22/10/2013 12:43)
http://www.spisovatele.cz/magdalena-dobromila-rettigova (22/01/2014 14:17)
http://www.ceskatelevize.cz/ct24/exkluzivne-na-ct24/historie-cs/196888-revolucni-rok1848/ (07/01/14 21:54)
http://www.quovadisfemina.cz/dl/zenskaemancipacevcesku.pdf (10/01/14 16:07)
http://www.spisovatele.cz/bozena-nemcova (20/01/2014 23:19)
http://www.spisovatele.cz/eliska-krasnohorska#cv (21/01/2014 23:24)
http://www.velkaepocha.sk/2013110221682/Eliska-Krasnohorska-Vira-dusi-nebizasvecuje-vsak-laska-zemi-v-nebe-promenuje.html (21/01/2014 23:43)
http://www.ucl.cas.cz/edicee/data/prirucky/obsah/CS/54.pdf (21/01/2014 23:43)
http://www.opzij.nl/Werk-Maatschappij/Werk-Maatschappij-Artikel/Feminisme-nu.htm
(27/01/2014 23:59)
http://www.alettajacobs.org/atria/Aletta_Jacobs/English (04/02/2014 14:43)
http://entoen.nu/alettajacobs/en (04/02/2014 20:37)
http://www.damescompartiment.nl/mina/bio.html (05/02/2014 13:57)
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/mina-kruseman-zelfstandige-enexcentrieke-feministe/ (05/02/2014 14:11)
http://www.tesselschadearbeidadelt.nl/paginas/154/Korte_Biografie_van_Betsy_Perk.html (05/02/2014 17:49)
http://socialhistory.org/bwsa/biografie/perk (05/02/2014 22:22)
http://www.isgeschiedenis.nl/personen/jacobs-aletta/ (05/02/2014 00:07)
57
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/wilhelmina-drucker-fanatiek-feminist-enschrijfster/ (13/01/2014 16:20)
http://www.feminismus.cz/cz/clanky/volebni-pravo-pro-zeny-se-muselo-vybojovat
(17/01/2014 17:01)
https://www.rijksmuseum.nl/nl/ontdek-de-collectie/tijdlijn-nederlandsegeschiedenis/1850-1900-sociale-problematiek (26/02/2014 14:33)
http://www.scholieren.com/profielwerkstuk/3829 (26/02/2014 18:10)
http://www.parlement.com/9353000/1/j9vvj1gor340pz8/vh8lnhrre0zr
(03/03/2014 15:47)
http://en.wikipedia.org/wiki/Florence_Nightingale (05/03/2014 10:28)
http://www.atriakennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(08/03/2014 12:03)
http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2005/september/Vrouwenkiesrecht-omstredenbij-confessionelen-in-1919.html (08/03/2014 15:10)
http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/invoering-van-het-vrouwenkiesrecht/ (08/03/2014
15:16)
http://www.atriakennisinstituut.nl/atria/nl/bibliotheek_en_archief/dossiers/_rp_column2_1_id/1_52
(10/03/2014 13:54)
http://www.encyclopediedrenthe.nl/Vrouwenkiesrecht (12/03/2014 13:20)
http://www.parlement.com/id/vi6da99jvsh5/90_jaar_vrouwenkiesrecht
(12/03/2014
13:50)
http://padesatprocent.cz/cz/zpravodajstvi/frantiska-plaminkova-zapomenuta-bojovnice
(26/03/2014 14:50)
http://www.tyden.cz/rubriky/media/stolety-kuryr/celibat-zrusen-ucitelky-konci-stajnym-sexem_220025.html#.UzrQrPl_tSE (01/04/2014 16:53)
58
7
RESUMÉ IN HET TSJECHISCH
Termín “feminismus” bývá často společností vysvětlován jako hnutí za ženskou
emancipaci. V současné době se ovšem feminismus zabývá širším okruhem témat.
Dnes mluvíme spíše o postavení ženy ve společnosti než o jmenovitých právech,
protože tato důležitá práva, které reprezentuje volební právo žen, si ženy již na počátku
19. století vybojovaly. Proto se o feminismu jako takovém musíme bavit v širokém
měřítku. Feminismus v dnešní době zahrnuje více aktivit, než tomu bylo například před
sto lety.
Ve své diplomové práci jsem se zabývala volebním právem žen, tj. implikací ženského
volebního práva v českém a nizozemském prostředí. Na úvod jsem se popsala historické
pozadí a okolnosti, které vedly k ženské emancipaci. V této kapitole je popsán sled
historických událostí od Francouzské revoluce, která byla spouštěčem uvědomování žen
a také vysvětlení pojmu sufražetka. Dále byl nutný popis a přiblížení postavení žen
v české a nizozemské společnosti. Zde jsem také uvedla několik hlavních představitelek
z řad prvních českých i nizozemských tehdejších feministek. V následující kapitole
přecházím k hlavnímu tématu celé práce, a to k volebnímu právu žen. Tato kapitola
obsahuje samostatné dvě části, které popisují implikaci volebního práva v obou zemích
zvlášť. V konečném závěru jsem shrnula všechna získaná fakta a podala přehled
rozdílů, ke kterým jsem v průběhu vypracování práce dospěla a jejich možné vysvětlení.
59
8
RESUMÉ IN HET ENGELS
Society explaines often the term feminism as a movement for the women’s
emancipation. Currently the feminism deals with wider range of topics. Nowadays we
are rather talking about the position of the woman in society than about the individual
rights, because these important rights (which the women’s suffrage represents) the
women have at the beginnig of the 19th century already gained. That is the reason why
we have to look at the feminism on a wide scale. Today embrace the feminism more
activities than it was for example hundred years ago.
In my thesis I was focused on the women’s suffrage, i.e. the implementation of the
women’s suffrage in Czechoslovakia and the Netherlands. First of all I had to describe
the historical background and the circumstances which led to the women’s
emancipation. In this charter is described the sequence of historical events dated from
the French Revolution, which was the impulse of the realizing of the women’s power.
There is also explained the term feminism. Further there was essential to specificate the
position of the woman in the czech and dutch society. Here was also necessary to name
several leaders who were one of the first Czech and Dutch feminists. The main topic of
my thesis, the women’s suffrage, is in the fifth chapter. I split this chapter into two
parts. In each one of those two parts I am describing the implementation of the women’s
suffrage in these two lands separately. I made a conclusion of all the resume facts and I
sketched a review of differences and a possible explaining. There are five chapters in
total.
60
9
ANNOTATIE
Jméno: Jana Škrabalová
Název katedry a fakulty: Katedra nederlandistiky FF UP v Olomouci
Název magisterské diplomové práce: De invoering van het vrouwenkiesrecht in
Tsjechoslowakije en Nederland
Vedoucí diplomové práce: Prof. Dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.
Počet znaků: 125 659
Počet příloh: Klíčová slova: Československo, Nizozemí, volební právo, 19. století, emancipace,
feminismus, politika
Krátká charakteristika: Tato práce se zabývá první vlnou emancipace, která vyústila
v boj o volební právo žen. Diplomová práce se zabývá procesem uvědomování si
ženské role jak ve společnost, tak i možností seberealizace v politickém prostředí.
Předmětem porovnávání jsou dvě země, a to Nizozemí a Československo.
61

Staatsinrichting - Stefan van der Weide

lees meer over deze gedreven vrouw.

Nieuwsbrief maart 2014

activiteitenladder ks 2014-2

"Afschrift brief aan minister Plasterk van het

(Merlin Marie-Th\351r\350se DS 3kol.pub)

Rotterdamse air bracht Jacobs ver - De Oud

bestelformulier - GOOV Muziektheater

ABO-Group - Kennisgeving wijziging noemer

interview met Henk Jacobs