3-10-2014 Discussie Seksualiteit bespreken bij NAH heeft niet zo veel zin want: Het is te ingewikkeld Je kunt toch niet zo veel doen Hersenletsel: en wat gebeurt er met de seks Het ligt te gevoelig/ privé Ik weet er te weinig van Ik voel mij er ongemakkelijk bij Niels Farenhorst …………. Klinisch psycholoog Docent/ consulent hersenletsel De praktijk  U bent de eerste die er naar vraagt…  Het is zo anders nu….ik mis het. Het belangrijkste seksorgaan is….  Mijn man gaat steeds maar door  Mijn vrouw wil altijd knuffelen  Hij moet altijd wat van mij  Hij is er altijd mee bezig  Geef die pillen maar…  Welke seks….?  ……………………….. 4 Dus: Hersenletsel heeft gevolgen voor de seksuele beleving en het seksuele gedrag . 5 1 3-10-2014 Maar: Een Niet iedere verandering hoeft een probleem te zijn. De vraag is of men er last van heeft . biopsychosociaal model 8 Bio Het lichaam na NAH  Sensibiliteit  Beweeglijkheid Humans do it with their brains.  Coördinatie  Spierspanning  Cosmetiek  Pijn  Vermoeidheid  Hormonale verstoringen  Incontinentie Bijwerkingen van medicatie op seksualiteit  Medicatie tegen hoge bloeddruk  Antipsychotica  Antidepressiva  Vochtafdrijvende middelen Psycho Kunnen een nadelig invloed hebben op het seksuele functioneren 2 3-10-2014 Identiteit Cognities  Wie ben ik? (man/ vrouw)  Wat is okay? (waarden)  Wat vind ik belangrijk?  Ben ik okay?  Wat wil ik?  Wat mag ik doen?  Wat ben ik voor jou?  Wat kan ik vragen?  Leider of volger  Wat zijn onze normen? Cognitie 2 Emoties  Tempo  Stemmingswisselingen  Aandacht  Prikkelbaarheid  Geheugen  Depressie  Communicatie: prosodie, impliciete taalgebruik  Angst/ onzekerheid  Euforie  Praxis/ executieve functies  Neurologisch egocentrisme/ abstract attitude  Inflexibiliteit Verandering seksleven na THL (Ponsford 2003) Vermoeidheid Bewegingsbeperkingen Weinig zelfvertrouwen Onaantrekkelijk voelen Pijn Communicatiemoeilijkheden Verminderde sensibiliteit Relatieverslechtering Verminderde toegang tot sociale kontakten Verminderde behoefte en opwinding Gedragsproblemen 47 % 31 % 31 % 23 % 22 % 21 % 19 % 19% 19 % 17 % 15 %  Expressie vs beleving Sociaal De ander zien De ander horen De ander aanvoelen De ander begrijpen 3 3-10-2014 Seksuele gnosis  Betekenis van signalen - gebaren - blikken - kleding - geuren - woorden  Aangeboren: reflexen, aantrekking  Aangeleerd: conditionering/ associatie, rolmodellen (waar? hoe?) Communicatieregels Spelregels  De regel kennen  Weten wanneer welke regel geldt  De signalen van het overtreden van een regel  Je aan een regel kunnen houden  Je aan een regel willen houden Me, myself and I…. Na hersenletsel je zelf weer opnieuw leren kennen “ik wil….” Verbaal Non-verbaal Hoe maak jij aan je partner duidelijk dat je …. wilt? Relatie met je zelf opnieuw opbouwen. Partnerrelatie Seksueel probleem en/ of relatieprobleem?  Maatje kwijt  Emoties delen  Taken en rollen (“kind er bij”)  Toegenomen verschillen  Minder overeenstemming  Onbegrip (wederzijds)  Overbelasting Hoe kan ik aangeven wat er met mij is? Ik begrijp mijzelf niet eens. 4 3-10-2014 Liefde is een werkwoord De vertrouwde vreemde in bed  Kennis van gevolgen van hersenletsel  Elkaar opnieuw begrijpen  Het opnieuw eens worden  Verwachtingen bijstellen  Elkaar opnieuw leren kennen  Gaat niet altijd vanzelf Een beetje seksuologie Seksuele respons Seksuele respons partner orgasme orgasme opwinding opwinding Alle kleuren aanwezig? verlangen verlangen Verhouding tussen de kleuren? (duur) Verdeling kleuren van de partner? neutraal Match/ synchroon? neutraal Conform wens? afkeer 5 3-10-2014 Gevolgen NAH op seksuele respons  Weinig onderzoek  Onderzoeken moeilijk vergelijkbaar VERLANGEN (LIBIDO) TOENAME AFNAME  Daarom: conclusies niet duidelijk  Waar het op neer komt: “alles kan”  Zowel + als - fenomenen INITIATIEF AFSTEMMING Gevolgen hersenletsel Hersenletsel: meer of minder. Afgenomen verlangen Mijn vriend kan wel genieten van de vertrouwelijkheid en veiligheid van tegen elkaar aanliggen, maar hij wordt er verder niet koud of warm van. Het is alsof zijn seksuele behoefte slaapt. Erkent, onderkent? Door betrokkenen als verlies ervaren Afgenomen initiatief Stemming Zelfbeeld/ -vertrouwen Ontmoediging Dysexecutieve stoornis DD specifiek? Gevolgen hersenletsel Toegenomen verlangen Onrust/ hyperarousal/ seksuele prikkelbaarheid Obsessie (lustvol of angstig) Toegenomen initiatief Ik wordt er gewoon bang van als mijn man seksueel opgewonden raakt. Hij is toch al zo’n vreemde voor me geworden. Ik moet er niet aan denken met hem te vrijen. Frustratie Niet kunnen krijgen wat je wilt.  Aandacht  Erkenning Desinhibitie / impulscontrole  Waardering Rule breaking behavior, decorum, besef van codes,  Begrip Empathieverlies, egocentrisme  Seks Overcompensatie  Gehoord, gezien en geliefd worden. 6 3-10-2014 OPWINDING  STIJF WORDEN (ERECTIE)  VOCHTIG WORDEN (LUBRICATIE)  PRIKKELBAARHEID  ENERGIE  AANDACHT ORGASME Na de beroerte van mijn man is het tongzoenen niet plezierig meer. Dat was voor mij altijd een uitstekende manier om zin te krijgen in vrijen. Ik durf dat eigenlijk niet tegen hem te zeggen, want hij heeft er ook niet om gevraagd. Ik probeer het nu te vermijden. Inadequaat seksueel gedrag  Stoornis impulsbeheersing  WEINIG BEKEND OVER EFFECT NAH  SOMS “TE VROEG KLAARKOMEN”  OF NIET MEER  UITGEPUT  ANGST  Hyperseksualiteit  Seksueel opdringerig gedrag  Verlies nuancering  Seksuele agressie  Soms parafilieën (perversies)  Aanraken/ frotteurisme  Exhibitionisme, sadisme etc. Doe dat? Doe IKikdat? “Ontremming”?  Een gerichte blik  Een insinuerende opmerking  Een compliment  Een vriendschappelijk klapje op de billen  Claimen, eisen, doorgaan Hersenletsel is geen excuus maar een verklaring.  Algemeen of specifiek? 7 3-10-2014 Interventie “Werken aan seks” Vraagt van cliënten en professionals Erkenning Bereidheid Actie en initiatief Creativiteit en flexibiliteit Als het brein onvoldoende in staat is het gedrag adequaat te reguleren zal de omgeving dit moeten doen. Signaleren Open houding Kennis Vaardigheden Bespreekbaar maken Waarom ik?  Hoe gevoelig ben je voor signalen? Waarom nu?  Sta je er voor open? Welk doel?  Wat zijn jouw reacties?  Hoe goed ken je jezelf? Analyseren/ diagnosticeren Hoe? Adviseren  Doelbewust theoriegestuurd doorvragen  Hypothesen genereren en toetsen Algemeen  Hulpvraag? Suggestief  Hulpvraagverduidelijking Specifiek 8 3-10-2014 Verwijzen Medicatie  Site  Huisarts  Seksuoloog: NVVS  Psycholoog  Haptotherapeut  Fsyiotherapeut (evt BBD)  Psychomotore therapeut  Etc.  SSRI : vertraagd zaadlozing en het orgasme (mn Paroxetine, Fluoxetine)  Een erectieverbeterend medicijn is het eerste halfjaar na het CVA af te raden. Daarna is het alleen mogelijk als de man geen nitraten gebruikt.  Anti-epileptica: verlaagt testosteron spiegel  Glijmiddel. 9