Hoe cultuur medewerkers vitaal maakt (BCA samen

Kennisdocument van Bedrijfs Cultureel Abonnement,
Initiatief van Stichting Stimulering Kunst en Cultuur.
HOE CULTUUR
MEDEWERKERS
VITAAL MAAKT
COLOFON
Uitgave
Bedrijfs Cultureel Abonnement (BCA) en
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur (SSKC)
Totstandkoming publicatie
Bij het samenstellen van dit rapport hebben BCA en SSKC
de expertise van wetenschapsjournalist Mark Mieras
ingehuurd.
Publicaties van BCA en SSKC zijn op aanvraag verkrijgbaar:
Peter Drenth
MA Public Relations en Media
020 - 788 88 11
[email protected]
Over BCA en SSKC
Voor meer informatie over BCA en SSKC, ga naar
www.bedrijfscultureelabonnement.nl of bel voor een
vrijblijvend advies met 020 - 788 88 11.
Eerder in deze reeks
• Werkstress: Tijd voor cultuur(omslag)!
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 4
Belastende werkomgeving 5
Cultuur maakt vitaal: de cijfers 6
Cultuurkenmerken 7
Neutrale omgeving7
Sociale activiteit7
Speelse karakter7
Fascinatie8
Effecten op leidinggevenden en
medewerkers 9
Invloed van cultuurbezoek op
medewerkers
Betere managers
Conclusie10
Over BCA en SSKC11
Over de auteur11
Literatuur
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
9
9
12
3
SAMENVATTING
Stress op het werk ontstaat vooral door sociale wrijving en gebrek aan autonomie, twee
factoren die in de werkomgeving meestal niet te voorkomen zijn. Medewerkers afschermen voor
werkstress is dus lastig, je kunt ze wel helpen om met de werkstress om te gaan. Naast sport biedt
cultuur de kans om hun stress te verlagen. Breed onderzoek toont een statistisch verband tussen
het bezoek van theater, concert en museum en vitaliteit, optimisme en gezondheid. De effecten van
cultuurbezoek blijven bestaan na correctie van sociale en economische verschillen tussen groepen
mensen.
Er zijn minstens vier kenmerken van cultuurbezoek die het positieve effect op de vitaliteit kunnen
verklaren.
(1) Een schouwburg, concertzaal, bioscoop en museum bieden een neutrale omgeving, even weg
van alle ‘haakjes’ waaraan de aandacht blijft hangen.
(2) Cultuur nodigt uit tot sociale ontmoeting. Onder andere de stof oxytocine helpt daarbij
stressvolle ervaringen verwerken.
(3) Het speelse karakter van cultuur stimuleert de productie van een stof die hersencellen activeert
en stress en angst verdrijft.
(4) Cultuur roept fascinatie op en stimuleert daarmee de ‘gerichte aandacht’ en brengt de
‘onvrijwillige aandacht’ tot rust. Zo krijgen overbelaste hersenen gelegenheid om op adem te
komen.
Onderzoek in bedrijven met een cultuurprogramma voor medewerkers laat een dubbel effect zien:
medewerkers zijn beter opgewassen tegen stress als ze aan het programma deelnemen. Daarnaast
profiteert de hele afdeling wanneer ook de manager aan het programma deelneemt. Managers die
cultuur bezoeken ontwikkelen een andere managementstijl.
In het algemeen geldt: hoe meer cultuurbezoek hoe groter het effect, maar ook bij een betrekkelijk
lage frequentie van een paar cultuurbezoeken per jaar is er al een verbetering van de vitaliteit te
meten. Belangrijk is wel dat er een goede klik met het bezochte cultuuraanbod bestaat.
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
4
Draagt cultuurbezoek bij aan de vitaliteit van medewerkers en dus aan de productiviteit
en slagvaardigheid van organisaties? BCA en stichting Stimulering Kunst en Cultuur
vroegen wetenschapsjournalist Mark Mieras om de onderzoeken op een rijtje te zetten.
BELASTENDE WERKOMGEVING
De werkomgeving is belastend voor de menselijke geest: tijdens het weekend zijn medewerkers
vitaler dan door de week. Dit effect is robuust en is onafhankelijk van: inkomen, functie, lengte van
de werkweek, de genoten opleiding, de economische sector waar men werkt, leeftijd, sekse en
privé-situatie.i
Statistische analyses laten zien dat het ‘weekendeffect’ berust op twee factoren: je verbonden
voelen met de mensen om je heen en zelf kunnen bepalen wat je doet. Omgekeerd geldt gebrek
aan collegialiteit en gebrek aan autonomie als belangrijkste oorzaken voor werkstress.ii Het gaat
hier om twee elementaire menselijke behoeften die op de werkvloer vaak lastig te realiseren zijn.
Organiseren, reorganiseren en carrière maken, dat gaat nu eenmaal gepaard met sociale wrijving.
Procedures, taken en doelstellingen beperken de autonomie. Er valt nauwelijks aan te ontkomen.
De chronische stress kan op den duur de gezondheid en veerkracht van medewerkers aantasten,
het verhoogt de kans op overgewicht iii iv en verslavingsgedragv.
Medewerkers afschermen voor werkstress is dus lastig, je kunt ze wel helpen om met de
werkstress om te gaan. Onderzoekers richten zich vaak op het begrip vitaliteit.
Vitaliteit is het vermogen van mensen om zich fysiek, mentaal en sociaal flexibel aan te
passen aan veranderende omstandigheden. Hoe energiek en vol van leven is iemand?
Hoe laag is het ziekteverzuim?
Sport en fitness zijn inmiddels ingeburgerd als middel om de vitaliteit van medewerkers te
verhogen. De positieve invloed van fysieke beweging op lichaam, cognitie en emotie is goed
gedocumenteerd. Met name de afbraak van stresshormoon cortisol en de stimulering van het
serotonine-systeem, maken sporters optimistischer en minder kwetsbaar voor stress. In een studie
van het Trimbosinstituut wordt sport zelfs aangemerkt als, in veel gevallen, een goed alternatief
voor het slikken van antidepressivavi.
Maar lang niet iedereen voelt zich geroepen om de sportschool of de sportclub te bezoeken. Of
je van sport houdt of niet is mede een aangeboren eigenschap.vii Ook voor oudere medewerkers,
een voor stress kwetsbare groep, is intensief sporten lang niet altijd een oplossing.
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
5
CULTUUR MAAKT VITAAL: DE CIJFERS
Gelukkig zijn er ook andere manieren om de vitaliteit te verhogen. Breed onderzoek toont
een statistisch positief verband tussen het bezoek van theater, concert en museum en de
eigenschappen vitaliteit, optimisme en gezondheid. In een analyse van de vragenlijsten ingevuld
door ruim 50.000 Noren bleek podiumkunst een positieve uitwerking te hebben op angst en
depressie en positief met gezondheid.viii
De correlatie tussen gezondheid, tevredenheid en angst en depressie en culturele, religieuze en sportieve
activiteiten in de vrije tijd. Het onderzoek toont een sterke negatieve correlatie tussen podiumkunst en
museumbezoek met depressie. Onder actieve sportbeoefening valt ook fitness.viii
Opmerkelijk genoeg is deze positieve uitwerking
op depressie zelfs sterker dan bij sportactiviteit.
Onderzoekers in de Verenigde Statenix, Engelandx en
Schotlandxi vinden overeenkomstige resultaten. In het
Engelse onderzoek werd berekend dat theaterbezoek
gemiddeld even veel aan de levenstevredenheid
bijdraagt als een netto loonsverhoging van 1250 euro
per jaar.
Een analyse van Zweedse onderzoeksgegevens, maakt
tevens aannemelijk dat dit cultuureffect daadwerkelijk
gekoppeld is aan het cultuurbezoek, en niet ontstaat
doordat mensen die graag naar schouwburg en
concertzaal gaan vitaler van aard zijn. Mensen die de
ene meetperiode aanzienlijk meer cultuur bezochten
dan tijdens de andere waren gemiddeld ook vitaler in die
periode. Het effect van cultuur is dus ‘tijdelijk’ schrijven
de onderzoekers.xii
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
De tevredenheid van Britten over hun leven
afhankelijk van hun culturele of sportieve activiteiten uitgedrukt in het extra nette inkomen
dat gemiddeld hetzelfde tevredenheid oplevert.
Teamsport scoort hoger dan alleen sporten.x
6
CULTUURKENMERKEN
B
elangrijker nog dan de statistiek is de vraag hoe de relatie tussen cultuur en vitaliteit werkt?
Hoe ontstaan de verhoogde gezondheid, de verminderde angst en depressie? En wat zijn dus de
voorwaarden om cultuur optimaal te benutten? Er zijn minstens vier cultuurkenmerken die aan het
effect van cultuur kunnen bijdragen.
Neutrale omgeving
Het eerste kenmerk is dat mensen voor cultuur vaak naar een neutrale omgeving gaan. Ze zijn
niet thuis of op het werk maar in een schouwburg, concertzaal of museum. Dat is relevant want
onze hersenen zijn zeer omgevingsgevoelig. De locaties waar we ons het meest bevinden hebben
ook de meeste ‘haakjes’ waaraan aandacht en emotie kunnen blijven hangen. Daarom snoepen
we thuis en op kantoor het meest en verliezen we ons daar het gemakkelijkst in onaandachtig
en slecht gecontroleerd gedrag als het steeds weer checken van e-mail, internetten en zappen.
Verleiding en verslavingxiii, angst en stressxiv zijn contextafhankelijk. Een neutrale omgeving schept
rust en geeft ontspanning.
Sociale activiteit
Het tweede kenmerk van cultuurbezoek dat aan de vitaliteit kan bijdragen is dat het in veel
gevallen een sociale activiteit is. Cultuur geniet je meestal met partner of vrienden, in een omgeving
die uitnodigt tot ontmoeting. In andere sociale contexten als yogaclub en kerkbezoek is vastgesteld
dat de regelmaat van positief sociaal contact de belangrijkste factor is die het geluksniveau van
mensen beïnvloedt.xv En dat is niet gek: sociale cohesie is een basisvoorwaarde om je veilig te
voelen. Praten over levenservaringen draagt bij aan de verwerking van stressvolle ervaringen.
Daarin lijkt de stof oxytocine een sleutelrol te vervullen. xvi Deze stof, die de hersenen opwekken in
sociale situaties, maakt minder stressgevoelig en helpt negatieve herinneringen te verwerken.
Toch is cultuur meer dan een aanleiding om het huis te verlaten en sociaal te zijn. De mate waarin
een cultuurbezoek de vitaliteit van mensen verbetert, hangt af van hun klik met het geboden
culturele aanbod, zo blijkt. Wie van drama, blijspel, cabaret of dans houdt, heeft dáár ook het meest
baat bij.xvii
Speelse karakter
Het speelse karakter van cultuur is een derde kenmerk dat aan vitaliteit
kan bijdragen. Of het nu gaat om muziek, cabaret of dans, kunst speelt
met de verwachtingspatronen in de hersenen. Dit activeert onder
andere de nucleus accumbens, de belangrijkste producent van de stof
dopamine. Speelsheid stimuleert de productie van BNDF (brain-derived
neurotrophic factor) xviii, een stof die de hersencellen activeert en stress
en angst verdrijft. xix
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
7
Fascinatie
Een vierde en belangrijk kenmerk van cultuur dat aan vitaliteit bijdraagt, is de fascinatie die
het oproept. Die fascinatie doet iets interessants met ons aandachtssysteem. Er zijn twee
aandachtssystemen die elkaar beconcurreren: de ‘onvrijwillige aandacht’ en de ‘gerichte aandacht’.
De eerste laat zich sturen door de prikkels van buiten, door geluiden, kleuren en bewegingen..
Overbelasting van de onvrijwillige aandacht wordt in verband gebracht met uiteenlopende
maatschappelijke ziekten als ADHD, burn-out, oververmoeidheid, verslaving en overgewicht.xx
Wat ons kwetsbaar maakt is dat het onmogelijk is
om de aandacht uit te schakelen en nergens aan
te denken. We kunnen de onvrijwillige aandacht
alleen tot rust brengen door die door de gerichte
aandacht (of executieve aandacht) te laten
verdringen. De ene vorm van aandacht brengt
de andere tot rust. Om te kunnen herstellen van
onze stressvolle leef- en werkomgeving hebben
onze hersenen dus een soort ‘vluchthaven’
nodig: een samenhangende ervaring waarin de
aandacht gefocust blijft. Zo krijgen de hersenen
gelegenheid om op adem te komen.
Bron: Carré
Onderzoekers hebben in uiteenlopende omgevingen als museumxxi, kloosterxxii en parkxxiii
onderzocht aan welke eigenschappen een ervaring moet voldoen om de gerichte aandacht op te
wekken en langere tijd vast te houden. xxiv xxv Naast een neutrale omgeving en sociale ontmoeting
(of spiritualiteit), moet die ervaring voldoende diepte of uitgestrektheid bieden om langere tijd te
blijven fascineren. Museumbezoek en podiumkunsten combineren al deze eigenschappen.
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
8
EFFECTEN OP LEIDINGGEVENDEN EN MEDEWERKERS
Cultuur is dus een interessant instrument om medewerkers vitaal te houden. De ervaringen in
Scandinavië laten zien dat binnen een organisatie het positieve effect zelfs op twee niveaus werkt.
Medewerkers profiteren direct door hun deelname aan een programma en ook indirect, door de
deelname van hun managers.
Invloed van cultuurbezoek op medewerkers
Eerst het directe effect. In het Zweedse Umeå werden ruim honderd ambtenaren in twee
gelijkwaardige groepen ingedeeld. De ene groep kreeg acht weken lang een keuze uit een
cultureel aanbod met muziek- en theateruitvoeringen, museumbezoek en koorzang, waar ze eens
per week gebruik van konden maken. De andere groep kwam na afloop van het onderzoek aan de
beurt. Gedurende de testperiode werd de toestand van de deelnemers wekelijks bijgehouden. Van
de eerste groep steeg de vitaliteit in de acht weken met 14 procent.xxvi
Een van de omvangrijkste studies naar het directe effect van culturele programma’s werd in 2012
gepubliceerd.xxvii Een representatieve steekproef van ruim 11.000 medewerkers werd gelicht uit
de Swedish Longitudinal Occupational Study of Health. Medewerkers die binnen een cultureel
programma van hun bedrijf theater, concert of museum bezochten, voelden zich gemiddeld
minder uitgeput en stonden optimistischer in het leven dan andere medewerkers. Ook na correctie
voor leeftijd, inkomen en geslacht bleef een duidelijk verschil zichtbaar. Gecorrigeerd werd ook
voor verschillen in managementstijl van de chef, o.a. de mate van invloed en vertrouwen dat
medewerkers kregen op de uitvoering van hun werk werd hierin geanalyseerd.
Betere managers
Die laatste correctie is relevant omdat managers die aan hetzelfde culturele programma meedoen
als hun medewerkers daardoor vaak een andere managementstijl ontwikkelen. Zo hebben
medewerkers ook indirect voordeel van het culturele programma. Dit kwam in 2013 aan het licht
tijdens een onderzoek waaraan een kleine vijftig Zweedse managers deelnamen, werkzaam in zeer
uiteenlopende branches, zowel in de publieke sector als in het bedrijfsleven. Zij werden in twee
gelijkwaardige groepen ingedeeld. De ene helft kreeg een cultureel programma, de andere een
trainingsprogramma gericht op betere psychosociale vaardigheden. De programma’s duurden 18
maanden. De managers en hun medewerkers werden gevolgd.
Het culturele programma leverde de beste resultaten: na 18 maanden waren de medewerkers
van deze groep managers het meest vitaal, vermoedelijk doordat ze meer vertrouwen, invloed
en aandacht kregen. De toegenomen vitaliteit bleek niet alleen uit vragenlijsten maar ook uit
bloedmonsters van de medewerkers waarin een verhoogde concentratie werd gemeten van het
regeneratieve hormoon DHEA (dehydroepiandrosteron).xxviii DHEA versterkt het geheugen en
het immuunsysteem, beperkt overgewicht en verbetert de toestand van hart en bloedvaten. De
DHEA-spiegel wordt de laatste paar jaar gezien als een goede maat voor iemands vitaliteit. Bij
aanhoudende stress daalt het niveau. De gevoeligheid voor dit stress-effect neemt toe met de
leeftijd. xxix
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
9
CONCLUSIE
Musea, theaters, schouwburgen en concertzalen hebben gemeenschappelijke culturele
kenmerken. Ze bieden een neutrale omgeving, zijn een sociale activiteit, bieden plezier en
fascinatie. Daardoor zijn ze meer dan een invulling van vrije tijd. Net als sport helpt cultuurbezoek
angst, stress en zwaarmoedigheid verdrijven.
De onderliggende processen in de hersenen bieden meer inzicht in de voorwaarden om cultuur
optimaal te benutten. Het sociale karakter van cultuur draagt zeker bij aan het gemeten effect.
Evenals de neutrale omgeving, even los van alle ‘haakjes’ waaraan de aandacht thuis en op het
werk blijft hangen. Het belangrijkste en meest specifieke effect zit hem echter in het speelse
karakter van cultuur en in de ‘meditatieve’ ervaring die cultuur kan opwekken.
Een culturele ervaring die fascineert biedt een vluchthaven voor onze rusteloze geest. De gerichte
aandacht krijgt een boost. Zo verdwijnt de stress en ontstaat er ruimte om andere keuzes te maken.
Op die manier kan in theater, museum of concertzaal een gedragsverandering ontstaan die langer
doorwerkt dan de dag zelf.
Cultuur biedt meer dan aardigheid alleen. Theater, dans, muziek en beeldende kunst kunnen
wezenlijk bijdragen aan de vitaliteit en flexibiliteit van mensen. Een bedrijfscultuur die uitnodigt om
ontspanning te zoeken in cultuur investeert daarmee in vitaliteit, gezondheid en productiviteit.
Hoe meer cultuur hoe groter het effectxxx, maar ook bij een betrekkelijk lage frequentie van een
paar cultuurbezoeken per jaar is er al een verbetering van de vitaliteit te meten. Voorwaarde is
wel dat de bezochte voorstellingen en musea fascineren. Er moet een persoonlijke klik zijn. Het is
daarom belangrijk dat mensen uit het cultuuraanbod kunnen kiezen wat goed bij hen past.
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
10
OVER BCA EN SSKC
S
tichting Stimulering Kunst & Cultuur (SSKC) is er van overtuigd dat cultuurparticipatie bijdraagt
aan de vitaliteit, gezondheid, ontwikkeling, ontspanning en creativiteit van mensen. Het bezoeken
van een concert, theatervoorstelling, musical, museum, expositie en film zijn hiervan voorbeelden.
Om organisaties te helpen cultuurparticipatie onder hun medewerkers te stimuleren, heeft SSKC in
2003 het culturele programma Bedrijfs Cultureel Abonnement (BCA) opgericht.
“De missie van BCA is werkend Nederland te stimuleren (meer) gebruik
te maken van het aanbod van de cultuursector”
Alle medewerkers van de organisatie die is aangesloten bij BCA kunnen met korting kaarten
boeken voor o.a. voorstellingen en museumbezoek. Met meer dan 250 partners uit de culturele
sector heeft men via BCA toegang tot ruim 750 aanbiedingen op jaarbasis, met kortingen oplopend
tot 60%. Door BCA aan de medewerkers te bieden nodigt de bedrijfscultuur uit om ontspanning te
zoeken in cultuur en investeert daarmee in vitaliteit, gezondheid en productiviteit.
Sinds de oprichting treedt BCA op als intermediair tussen culturele partijen en het bedrijfsleven.
BCA vergroot het bereik van de culturele sector en verzorgt nieuw en meer publiek. Als
stichting met een ANBI status (Algemeen Nut Beogende Instelling) gaat de korting direct van de
cultuursector naar de abonnee. BCA heeft geen winstoogmerk en ontvangt geen subsidie.
OVER DE AUTEUR
M
ark Mieras is als wetenschapsjournalist gespecialiseerd in
hersenonderzoek. Met zijn werk probeert hij een brug te slaan tussen
wetenschap en samenleving. Hij is ervan overtuigd dat het waardevol is als
ook ‘gewone’ mensen beter begrijpen hoe het ‘daarboven’ werkt, zowel
privé en voor hun werk.
Hij schrijft onder andere voor de Volkskrant, werkt regelmatig mee aan
radio- en tv-programma’s en publiceerde onder andere de bestseller Ben
ik dat? Wat hersenonderzoek vertelt over onszelf. In seizoen 2014/2015
staat hij zelf in een reeks Nederlandse theaters met zijn theaterlezing ‘De
spelende mens’.
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
11
LITERATUUR
i Ryan, R. M., Bernstein, J. H. & Brown, K. W. Weekends, Work, and Well-Being: Psychological Need
Satisfactions and Day of the Week Effects on Mood, Vitality, and Physical Symptoms. Journal of Social and
Clinical Psychology 29, 95–122 (2010).
ii Bierings, H. & Mol, M. Burn-out: de rol van werk en zorg. (CBS, 2012).
iii Lutter, M. et al. The orexigenic hormone ghrelin defends against depressive symptoms of chronic stress.
Nat Neurosci 11, 752–753 (2008).
iv Kouvonen, A., Kivimäki, M., Cox, S. J., Cox, T. & Vahtera, J. Relationship between work stress and body
mass index among 45,810 female and male employees. Psychosom Med 67, 577–583 (2005).
v Goeders, N. E. The impact of stress on addiction. Eur Neuropsychopharmacol 13, 435–441 (2003).
vi Ter Have, M., de Graaf, R. & Monshouwer, K. Sporten en psychische gezondheid. Resultaten van de
‘Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study’ (NEMESIS). (Trimbos Instituut, 2009).
vii O’Neill, H. M. et al. AMP-activated protein kinase (AMPK) β1β2 muscle null mice reveal an essential role
for AMPK in maintaining mitochondrial content and glucose uptake during exercise. PNAS 201105062 (2011).
doi:10.1073/pnas.1105062108
viii Cuypers, K. et al. Patterns of receptive and creative cultural activities and their association with perceived
health, anxiety, depression and satisfaction with life among adults: the HUNT study, Norway. J Epidemiol
Community Health 66, 698–703 (2012).
ix Wilkinson, A. V., Waters, A. J., Bygren, L. O. & Tarlov, A. R. Are variations in rates of attending cultural
activities associated with population health in the United States? BMC Public Health 7, 226 (2007).
x Fujiwara, D., Kudrna, L. & Dolan, P. Quantyfying and Valuing the Wellbeing impact of Culture and Sport.
(Department for Culture, Media & Sport UK, 2014).
xi Leadbetter, C. & O’Connor, N. Healthy attendence? The impact of cultural engagement and sports
participation on health and satisfaction with life in Scotland. (Scottish Governement Social Research, 2013).
xii Johansson, S. E., Konlaan, B. B. & Bygren, L. O. Sustaining habits of attending cultural events and
maintenance of health: a longitudinal study. Health Promot Int 16, 229–234 (2001).
xiii Uslaner, J. et al. Environmental context modulates the ability of cocaine and amphetamine to induce c-fos
mRNA expression in the neocortex, caudate nucleus, and nucleus accumbens. Brain Research 920, 106–116
(2001).
xiv Maren, S., Phan, K. L. & Liberzon, I. The contextual brain: implications for fear conditioning, extinction and
psychopathology. Nat Rev Neurosci 14, 417–428 (2013).
xv Mochon, D., Norton, M. I. & Ariely, D. Getting off the hedonic treadmill, one step at a time: The impact of
regular religious practice and exercise on well-being. Journal of Economic Psychology 29, 632–642 (2008).
xvi Olff, M. Bonding after trauma: on the role of social support and the oxytocin system in traumatic stress.
Eur J Psychotraumatol 3, (2012).
xvii Theorell, T., Hartzell, M. & Näslund, S. A note on designing evaluations of health effects of cultural
activities at work. Arts & Health 1, 89–92 (2009).
xviii Gordon, N. S., Burke, S., Akil, H., Watson, S. J. & Panksepp, J. Socially-induced brain ‘fertilization’: play
promotes brain derived neurotrophic factor transcription in the amygdala and dorsolateral frontal cortex in
juvenile rats. Neurosci. Lett. 341, 17–20 (2003).
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
12
xix Peters, J., Dieppa-Perea, L. M., Melendez, L. M. & Quirk, G. J. Induction of fear extinction with
hippocampal-infralimbic BDNF. Science 328, 1288–1290 (2010).
xx Kaplan, S. The restorative benefits of nature: Toward an integrative framework. Journal of Environmental
Psychology 15, 169–182 (1995).
xxi Packer, J. Beyond Learning: Exploring Visitors’ Perceptions of the Value and Benefits of Museum
Experiences. Curator: The Museum Journal 51, 33–54 (2008).
xxii Ouellette, P., Kaplan, R. & Kaplan, S. The monastery as a restorative environment. Journal of
Environmental Psychology 25, 175–188 (2005).
xxiii Berman, M. G., Jonides, J. & Kaplan, S. The Cognitive Benefits of Interacting With Nature. Psychological
Science 19, 1207–1212 (2008).
xxiv Packer, J. & Bond, N. Museums as Restorative Environments. Curator: The Museum Journal 53, 421–436
(2010).
xxv Scopelliti, M. & Vittoria Giuliani, M. Choosing restorative environments across the lifespan: A matter of
place experience. Journal of Environmental Psychology 24, 423–437 (2004).
xxvi Bygren, L. O. et al. Cultural participation and health: a randomized controlled trial among medical care
staff. Psychosom Med 71, 469–473 (2009).
xxvii Theorell, T. et al. Is cultural activity at work related to mental health in employees? Int Arch Occup
Environ Health 86, 281–288 (2013).
xxviii Romanowska, J., Larsson, G. & Theorell, T. Effects on leaders of an art-based leadership intervention.
Journal of Management Development 32, 1004–1022 (2013).
xxix Lennartsson, A.-K., Kushnir, M. M., Bergquist, J. & Jonsdottir, I. H. DHEA and DHEA-S response to acute
psychosocial stress in healthy men and women. Biol Psychol 90, 143–149 (2012).
xxx Bygren, L. O., Konlaan, B. B. & Johansson, S.-E. Attendance at cultural events, reading books or
periodicals, and making music or singing in a choir as determinants for survival: Swedish interview survey of
living conditions. BMJ 313, 1577–1580 (1996).
Stichting Stimulering Kunst en Cultuur © 2014
13
Bedrijfs Cultureel Abonnement
Johannes Vermeerstraat 20
1071 DR Amsterdam
Telefoon: 020 - 788 88 11
Email:
[email protected]

Download Report