AB 22 mei 2014 Agendapunt 3.3 Aan: Van: Betreft: Datum: AB 14-025 Algemeen bestuur GGD regio Utrecht Dagelijks bestuur GGD regio Utrecht Informatie uit de dienst 1 mei 2014 Regio Utrecht Externe audits over naleving HKZ-normen Publieke Gezondheidszorg positief verlopen: Kwaliteitsmanagementsysteem GGDrU werkt goed. GGD regio Utrecht wil met haar beleid de garantie bieden aan gemeenten, klanten, instellingen, ketenpartners, relaties en personeel dat zij investeert in een professionele organisatie waar kwaliteit en klantgerichtheid centraal staat. Met ons kwaliteitsbeleid en kwaliteitsmanagementsysteem garanderen wij te werken volgens de nieuwe HKZ-normen Publieke Gezondheidszorg, waarvoor wij sinds mei 2013 gecertificeerd zijn. In maart en april vonden Opvolgingsaudits plaats uitgevoerd door KIWA waarbij zowel directie, (midden)management, staf als medewerkers zijn ondervraagd op naleving van deze HKZ-normen en de werking van het kwaliteitsmanagementsysteem in een periode van reorganisatie. Over de resultaten verschijnt eind mei een schriftelijk rapport, maar in de mondelinge rapportage van KIWA kregen we alvast de volgende bevindingen terug: KIWA krijgt een helder beeld van de impact die de overgang naar GGD regio Utrecht heeft op management en medewerkers en heeft waardering voor de inzet en aanpak hierbij om (nieuwe) medewerkers in te werken en toe te rusten; Veel medewerkers geven tijdens de auditgesprekken terug goed meegenomen te zijn in alle veranderingen en vertrouwen te hebben in deze voor hen nieuwe organisatie; KIWA constateert dat het (midden)management helder zicht heeft op de risico’s en knelpunten binnen de organisatie/afdelingen en binnen de werkprocessen en hieraan sturing weet te geven; KIWA heeft waardering voor het hoge ambitieniveau en de sturing vanuit HR bij alle personeelsprocessen bij de nieuwe ontwikkelingen binnen de organisatie en waardering voor de gestructureerde aanpak van het deels nieuwe management om medewerkers te betrekken bij de integratietrajecten JGZ, Reizigersadvisering, TBC, THZ, IZB en Seksuele Gezondheid; KIWA ziet de projecten B Slim en Mentaal Vitaal als goed onderbouwde en uitgewerkte voorbeelden die aansluiten bij de huidige vraag van gemeenten om lokaal gezondheidsbeleid in een sterk veranderende omgeving vorm en inhoud te geven; Tijdens de driedaagse audits is geen enkele tekortkoming geconstateerd in ons kwaliteitsmanagementsysteem en de werkwijzen van onze afdelingen; Tekortkomingen van vorig jaar op het terrein van Hygiënebeleid, Veiligheid locaties en Risico-inventarisaties & Evaluaties zijn GGD-breed aangepakt en allemaal weggewerkt. Gecertificeerde Projectmanagers bij de GGDrU In navolging van Bennita IJtsma (professional publieke gezondheid bij de afdeling Kenniscentrum) behaalden in april ook haar collega’s Mieke Doesburg en Josien Felix het certificaat voor de pittige opleiding PRINCE2 foundation & practitioner! PRINCE2 is een methode voor projectmanagement dat internationaal erkend en gecertificeerd is. Dany Ashtari en Julia van Ooijen ontvingen hun PRINCE2 foundation certificaat. 1 Inspiratiesessie Gezonde Schoolkantine voor MBO scholen Op 23 april organiseerden de GGD regio Utrecht en het Voedingscentrum een inspiratiesessie Gezonde Schoolkantine voor alle MBO scholen in de provincie Utrecht in het Leerhotel Het Klooster in Amersfoort. Tijdens de sessie werden scholen enthousiast gemaakt om aan de slag te gaan met het realiseren van een gezonde schoolkantine. In 2015 moeten alle schoolkantines gezond zijn. De Gezonde Schoolkantine is een onderdeel van B.Slim, en dat is niet zomaar: een gezonde schoolkantine maakt de gezonde keuze voor leerlingen makkelijker en draagt zo bij aan een gezonde leefstijl. Jeugdonderzoek De eerste rapportage van het jeugdzorgonderzoek wordt binnenkort opgeleverd. Onderzoek is gedaan naar de relevantie en beschikbaarheid van gegevens over problematiek bij jeugdigen en factoren die daarop van invloed zijn. Gebleken is dat er veel relevante gegevens beschikbaar zijn in de GGD-monitors en andere gegevensbronnen. Vervolgstap is de oplevering van de gemeentelijke cijfers en de vertaling van de gegevens naar gemeentelijk beleid. De resultaten van dit onderzoek zijn vorige week gepresenteerd op het landelijke congres Jeugd in Onderzoek. Subsidie voor gezond schoolplein Tot 9 mei 2014 konden alle po-, vo- en mbo scholen in Nederland via Gezondeschool.nl/schoolpleinen een aanvraag indienen voor ondersteuning in het realiseren van een Gezond Schoolplein. Een Gezond Schoolplein geeft jeugd ruimte om te bewegen en te spelen in een uitdagende, groene en rookvrije omgeving. Een Gezond Schoolplein prikkelt de fantasie, stimuleert beweging en leert over het belang van de natuur. Dit heeft een positief effect op het concentratievermogen en de leerprestaties. In de eerste ronde hebben 22 scholen inmiddels de subsidie gekregen. Er is voor 48 scholen nog geld beschikbaar. De ondersteuning bestaat uit een financiële bijdrage van € 50.000 voor de inrichting en aanleg van het schoolplein en begeleiding bij het: - ontwerp- en realisatieproces. - organiseren van beheer en onderhoud. - behalen van vignet Gezonde School. - uitvoeren van Gezonde School-activiteit. - vervullen van ambassadeursrol. Voor meer informatie kijk de website: http://www.gezondeschool.nl/advies-enondersteuning/gezonde-schoolpleinen/inschrijving-en-selectie-gezonde-schoolpleinen/ Mazelen waarschijnlijk opgelopen op Schiphol Een bedrijfsarts meldde op 17 februari een zieke man van 29 jaar uit IJsselstein met mazelen. De patiënt was volledig gevaccineerd en had geen sociale contacten met mensen uit de Bijbelbelt (waar mazelen nog sporadisch voorkomt). Ook was hij niet in het buitenland geweest de laatste tijd. De bron was dus onduidelijk en de GGD heeft daarom het mazelenvirus laten typeren. Hieruit bleek dat het virus overeenkomt met mazelenvirus uit Afrikaanse landen. Het is dus geen mazelenvirus dat recent in hoge mate circuleerde in de Bijbelbelt. De patiënt werkt op Schiphol en gezien het type mazelenvirus is het voor de hand liggend dat hij tijdens zijn werk aldaar door een reiziger besmet is. De infectie is bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten gemeld, als arbeid gerelateerde ziekte. Omdat GGD Kennemerland ook enkele mazelenmeldingen heeft gehad van andere (gevaccineerde) medewerkers van Schiphol en de typering hiervan ook wordt bepaald, kunnen deze gevallen consequenties hebben voor het toekomstig arbobeleid van Schiphol. Een tropische verrassing, reizigersadvisering Op 12 maart belde een vrouw uit Amersfoort: “Ik ben op vakantie in Gambia geweest en had bij terugkomst een soort puist op mijn bil. Zojuist is daar een wit beestje uitgekomen. Is dit ernstig?” Bij navraag bleek zij niet ziek of koortsig en had ze geen andere klachten. Vermoedelijk gaat het hier om de ziekte Myiasis, veroorzaakt door de Toemboevlieg. Die legt één of meerdere eitjes in de huid, waar dan later een ontsteking ontstaat en een larve (0,5 cm) uitkomt. De larve werd in een potje naar de GGD gestuurd. Vergelijking met 2 bestaande foto’s leverde inderdaad de verwachte ‘match’ op. De betrokken Amersfoortse is klachtenvrij. De ziekte wordt wel vaker aangetroffen bij reizigers komend uit Afrika. De larven van de Toemboevlieg dringen vanaf ongestreken lakens of wasgoed, waarop de vlieg haar eieren heeft afgezet, de huid binnen. Een extra reden om alleen onder goed gesteven lakens te slapen. Veel tekenbeten in onze regio Het RIVM heeft gegevens gepubliceerd over teken in Nederland. In 2013 zijn 16.500 teken gevangen. Van de onderzochte teken (1.500) bleek 20% geïnfecteerd met de Lyme-bacterie (Borrelia). Daarnaast werden er via Tekenradar.nl 9.000 tekenbeten gemeld. Van de mensen die een teek opstuurden gaf 2% aan de ziekte van Lyme te hebben opgelopen. Weinig geruststellend is de rode vlek van gemelde tekenbeten op regio Utrecht. Helemaal onverwachts is dit niet, vanwege de bosrijke gebieden in onze regio. Teken leven op kleine knaagdieren, vogels en onder andere herten, die alle uiteraard in onze regio voorkomen. Tijdens recreatie in tuin of bos kunnen de teken, die vaak te vinden zijn op struikgras, op een mens terecht komen. De GGD doet al actief aan voorlichting, maar gaat zich op korte termijn ook met experts beraden op eventuele extra maatregelen of onderzoek. Week van de lentekriebels Van 17 tot 21 maart werd voor de negende keer de ‘Week van de Lentekriebels’ voor het basisonderwijs georganiseerd, waarin de leerlingen aan de slag gingen met het onderwerp relaties en seksualiteit. In het kader hiervan heeft de GGDrU ouderavonden verzorgd op basisscholen, die graag ondersteuning wilden van de GGDrU. Dit waren o.a. Jenaplanschool ’t Kockenest in Kockengen, basisschool prins Willem Alexander in Soest en de Schakel in Veenendaal. De ouders werden geïnformeerd over het lespakket en de seksuele ontwikkeling van kinderen. Ook werden ouders in de gelegenheid gesteld hun zorgen te delen en vragen te stellen. De ouderavonden werden goed ontvangen door de ouders en leerkrachten. Op 18 maart was een van de medewerkers van de GGDrU te horen op Radio M in een interview over deze week. Zwangere vrouw bezorgd over hersenvliesontsteking De GGD werd gebeld door een bezorgde zwangere dame, die via haar werk in de thuiszorg contact had gehad met een patiënt die hersenvliesontsteking had. Ze was bang voor zichzelf en haar zwangerschap en wilde daarnaast weten of het veilig was voor haar collega’s om thuiszorg te leveren. De GGD heeft de behandelend arts van de patiënt weten te traceren. Het bleek dat een pneumokok (en niet de gevreesde meningokok) de hersenvliesontsteking had veroorzaakt. De risico’s zijn hierdoor voor contacten van de patiënt minimaal. De zwangere dame en haar werkgever konden gerustgesteld worden. ‘It takes two to match’ In september 2013 kreeg de afdeling Infectieziektebestrijding een patiënt gemeld met Legionellose. Bij bronopsporing bleek deze mevrouw in een jacuzzi van vrienden te hebben gezeten en één van deze vrienden bleek ook ziek te zijn. Omdat de 2e patiënt (en eigenaar van de jacuzzi) in Rotterdam woont, werd samengewerkt met de collega’s van Rotterdam. Uit de longen van de patiënt uit onze regio werd een identieke legionellabacterie aangetoond als in de jacuzzi (een ‘match’). Daarmee was de bron bevestigd en zijn hygiënemaatregelen genomen. Omdat de bacterie moeilijk te kweken is en er wat geluk voor nodig is om de juiste plek te bemonsteren bij een potentiële bron, komt het zelden voor dat er een microbiologische match wordt gemaakt tussen een vermeende bron en een patiënt. Is een eekhoornbeet gevaarlijk? Van een huisarts kreeg de GGD de vraag of zijn patiënt, die net gebeten was door een eekhoorn, tegen hondsdolheid (rabiës) beschermd moest worden. De patiënt had de eekhoorn bevrijd uit een net dat over een fruitboom was gespannen. De GGD heeft deze bijzondere vraag verder uitgediept. Als u nieuwsgierig bent naar de risico’s van een eekhoornbeet, dan verwijzen we u graag naar onze publicatie over deze casus. 3 Scabiës in een asielzoekerscentrum De afdeling Infectieziekten heeft een langlopende en ingewikkelde scabiësuitbraak in een asielzoekerscentrum gecoördineerd. Deze was bijzonder omdat de standaard aanpak van behandeling van besmette personen en preventieve behandeling niet het gewenste resultaat gaf. Uiteindelijk hebben we met een groepsbehandeling met specifieke aandacht voor de achtergrond en leefomstandigheden van de bewoners in het centrum de scabiësuitbraak onder controle gekregen. De aanpak is middels een poster ter educatie voor congresdoeleinden beschreven. TBC – 29 meldingen actieve TBC In de eerste vier maanden van 2014 heeft de GGD eenheid tuberculosebestrijding in totaal 29 meldingen van patiënten met een actieve tuberculose ontvangen. Dat is 12% hoger dan gemiddeld. De meldingen komen van specialisten uit ziekenhuizen in de regio of zijn gevonden door de GGD regio Utrecht. Bij 25 inwoners van de regio is een infectie met tuberculose (latente tuberculose) aangetoond. Bij alle actieve en latente tuberculose gevallen is een adequate behandeling en begeleiding gestart en daarmee wordt verdere besmetting van de bevolking voorkomen. Bij alle patiënten, is bron en/of contact onderzoek gestart. Verder zijn er ruim 3000 bezoekers bij de GGDrU geweest voor screening, nader onderzoek en behandeling. Dat aantal ligt hoger dan verwacht (+10%). Om een beeld te geven van de meldingen en woonplaats is een overzicht van de eerste drie maanden opgenomen. ACTIEVE TUBERCULOSE Amersfoort 3 Leusden 1 Lopik 1 Montfoort 1 Soest 3 Utrecht 7 Utrechtse Heuvelrug 2 Zeist 3 Totaal 21 LATENTE TUBERCULOSE Amersfoort 4 Baarn 1 Bunnik 1 Bunschoten 1 Houten 1 Renswoude 1 Soest 2 Stichtse Vecht 2 Utrecht 10 Woudenberg 1 Zeist 1 Totaal 25 24 maart: Wereld Stop Tuberculose Dag – TBC een mondiale killer KNCV Tuberculosefonds start de online campagne ‘Tijd om te kappen! Stop TBC!’ in aanloop naar Wereld Stop Tuberculose Dag op 24 maart 2014. Speciaal voor deze campagne stelt KNCV Tuberculosefonds een zogenoemde ‘Twibbon’ beschikbaar. Dit is een gratis app die men kan downloaden via de informatieve site www.stoptbc.nl Wist u dat er jaarlijks 1.3 miljoen mensen sterven aan de ziekte TBC? :Link naar TBC grootste mondiale killer ooit Sociaal –verpleegkundige op studiereis naar New York Eén van de verpleegkundigen van het team tuberculosebestrijding volgt de opleiding tot verpleegkundig specialist. De studenten van deze opleiding maakten een studiereis naar Philadelphia en New York. Tijdens de studiereis werd hen wel duidelijk, dat in de USA de behandeling en de kliniek op de voorgrond staan. In Nederland is de preventie veel beter georganiseerd. Op een later tijdstip wordt door TBC een presentatie verzorgd, die ook op GGDrU kennisnet beschikbaar komt. De studie en studiereis zijn betaald door het ministerie van VWS. GGDrU in RIVM film 'Laat erkende interventies voor je werken' Hoe laten gezondheidsbevorderaars zich inspireren door erkende interventies bij het samenstellen van hun lokale wijkprogramma’s? En hoe maken zij gebruik van de interventiedatabase van het Centrum Gezond Leven bij hun advies naar gemeenten? 4 • In de nieuwe film 'Laat erkende interventies voor je werken' vertelt Josien Felix van GGD regio Utrecht over haar ervaringen met de Interventiedatabase op Loketgezondleven.nl. De film is te bekijken via http://youtu.be/L973tCFas8E. Ook is in deze film divers beeldmateriaal van het preventieprogramma B.Slim in de gemeente Amersfoort gebruikt. Meldpunt Zorg en Overlast In 2013 hebben 756 burgers en instanties contact gezocht met het Meldpunt Zorg en Overlast. Daaruit zijn 591 meldingen en 165 adviezen voortgekomen. Het aantal meldingen is in 2013 gedaald met 6% ten opzicht van 2012. De positionering van het Meldpunt is ondersteunend aan melders en netwerken die er zelf niet in slagen om in contact te komen en de situatie een andere inzet en kennis vraagt. Per gemeente is een verschil te zien in percentuele toe- en afname. Vanuit de projectgroep herijking Meldpunt zal, in onderling contact met gemeenten, hierop worden ingezoomd. Kwikmeting na vallen thermometer De GGD krijgt de laatste tijd regelmatig vragen naar aanleiding van gevallen kwikhoudende apparaten zoals thermometers, spaarlampen en barometers. Afhankelijk van de situatie adviseert de GGD de melder om het kwik zelf op te ruimen, dan wel het uit te besteden aan een professioneel schoonmaakbedrijf. Recentelijk heeft de GGD door het RIVM een kwikmeting laten uitvoeren in een woning waar een kwikthermometer kapot was gevallen. Omdat er ook kinderen woonden en deze tot de risicogroep behoren vond de GGD het extra belangrijk dat er geen relevante hoeveelheden kwik in de woning zouden achterblijven. Uit de meting bleek dat in de stofzuiger en de wasmachine nog een kleine hoeveelheid kwik was achterbleven. De GGD heeft de bewoners advies gegeven over hoe hier mee om te gaan. Kaartje met nieuw logo De afdeling Reizigers heeft een nieuw logo ontwikkeld waarmee ze klanten wil bereiken. De kaartjes op de balie worden ook aangepast met dit logo. Nieuwe ronde Jeugdimpuls In maart zijn alle scholen geïnformeerd over de nieuwe ronde van de Jeugdimpuls. Tot 25 april kon er een aanvraag worden ingediend voor: - Gratis advies-op-maat van een Gezonde School-adviseur over passende gezondheidsactiviteiten en maatregelen voor uw school. - Een bijdrage in de kosten bij het uitvoeren van een Gezonde School-activiteit op uw school. U kunt kiezen uit verschillende activiteiten rond thema's als voeding, bewegen, roken, alcohol, sociaal-emotionele ontwikkeling, seksuele gezondheid, gehoorschade en letselpreventie (niet voor PO deze ronde). - Een geldbedrag bestemd voor de inzet van taakuren van eigen medewerkers voor het maken of uitvoeren van schoolgezondheidsbeleid. Voor meer informatie zie: www.gezondeschool.nl Team seksuele gezondheid bijgeschoold Het team Seksuele Gezondheid is getraind in het herkennen van verschillende soorten drugs, de effecten ervan, de voor- en nadelen, en het effect ervan op seks. In het uitgaanscircuit bij jongeren in de provincie zijn alcohol, XTC en cannabis favoriet. Op seks hebben deze middelen 5 geen stimulerend effect, hoewel het - door ontspannen, lossere of verliefde gevoelens - contact maken makkelijker maakt De training werd gegeven door B-open, de jongeren afdeling van Victas. Op de Sense-doe-dag werd onder andere een boeiende workshop van Bastiaan Franse van Transvisie Zorg over transgenderjongeren gevolgd. Hij vertelde over de jongeren in Nederland die op jonge leeftijd al weten dat zij zich niet (helemaal) identificeren met hun geboortegeslacht; een groep die voor ons vaak onzichtbaar is. Transvisie Zorg is een landelijke organisatie die psychologische en psychosociale hulpverlening biedt aan mensen met genderidentiteitsvragen en hun omgeving. E-health training De jeugdgezondheidszorg krijgt steeds meer vragen van ouders en jongeren via e-mail. Om op een goede manier hierop in te spelen worden alle JGZ professionals getraind om goed via e-mail een antwoord te formuleren, maar ook om te beoordelen of er achter de vraag niet eigenlijk een andere vraag schuilt. Tevens leren artsen en verpleegkundigen vaardigheden om kortdurende online adviestrajecten methodisch en snel uit te voeren. Daarnaast worden 3 JGZprofessionals getraind om te gaan chatten met jongeren via www.jouwggd.nl. Dit in samenwerking met een tiental andere GGD-en in het land. Uiteraard draagt E-health ook weer bij aan het normaliseren van opvoedvragen en het versterken van de eigen kracht van ouders en jongeren. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] Wet Publieke Gezondheid en Basispakket Jeugd 2015 Het wordt steeds duidelijker wat de taken worden van het basispakket Jeugd. Het signaleren, sturen, monitoren en verbinden zijn belangrijke sleutelbegrippen. Veel van wat nu maatwerk is komt daarmee in het basispakket te hangen. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] JGZ en Jeugdzorg De komende periode wordt het spannend om de publieke zorg voor de jeugd goed te verbinden met de Jeugdzorg. Hoe beter de verbinding gemaakt wordt hoe sneller, eerder en preventiever de zorg voor jeugd en jongeren geregeld kan gaan worden. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] Gezinsdrama’s De afgelopen periode werd onze GGD een aantal malen geconfronteerd met een gezinsdrama. Door de soms intensieve verslaglegging in de media lijkt het alsof gezinsdrama’s elkaar in korte tijd razendsnel opvolgen. Maar landelijk gezien is er nog geen aanwijzing voor een duidelijke toename van gezinsdrama’s. Het blijven gelukkig uitzonderingen. Voor de GGD zijn de periodes van het begeleiden van de direct betrokkenen rondom een gezinsdrama altijd zeer intensief. Naar behoefte en in afstemming begeleiden we gemeenten op de procesmatige kant, de leerkrachten op school, de ouders van klasgenootjes van de omgekomen leerling, de sportvereniging waar het kind lid van was of de buurt waarin het kind is opgegroeid. Dit doen we samen met ketenpartners uit bijvoorbeeld het plaatselijke CJG, Slachtofferhulp Nederland of het Psychotraumacentrum in Utrecht. Daar waar de vragen zijn, zijn wij als GGD beschikbaar met een incidentenpool met een dagelijkse bereikbaarheidsdienst. Gemeenten, scholen, maar ook ouders kunnen een beroep doen op de GGD in de acute fase van het incident. In de nafase wordt door jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen gemonitord of de direct betrokken kinderen/ jeugdigen geen blijvend trauma opgelopen hebben. Ook de leerkrachten kunnen dan nog rekenen op inhoudelijke ondersteuning door de GGD. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] Digitale Dossier Jeugdgezondheidszorg doorontwikkeling Er zijn veranderingen op komst betreffende het digitale dossier jeugdgezondheidszorg. Op landelijk niveau is men bezig om de schakeling via het landelijk schakelpunt te realiseren. Hiervoor zijn de eerste pilots ingezet. Ook in regioMN zijn de eerste voorzichtige stappen gezet waarbij er direct ook problemen zichtbaar werden, die aangepakt moeten worden. Het inrichten van het dossier volgens de BasisDataSet die landelijk is afgesproken, is stap voor stap doorgenomen en ook hier worden aanpassingen gedaan. De informatie uit de landelijke BasisDataSet moet iedere organisatie kunnen ontvangen en versturen. Dit is de basis voor het digitale dossier voor ieder kind. Tegelijkertijd zal ook het 6 RIVM ‘aanschakelen’ met de gegevens uit de entadministratie waardoor deze direct beschikbaar zijn voor de professional en daarmee ook voor de ouder op het spreekuur. Het RIVM is ook stappen aan het zetten om aan te sluiten op het LSP, waardoor de entadministratie direct beschikbaar is voor de professional en de ouder op het spreekuur. Maar ook de ontwikkeling naar een nieuw ontworpen dossier mlCAS 2.0 is in de maak. Dit dossier zal er moderner en overzichtelijker uitzien en met nieuwe mogelijkheden voor de gebruiker. Gestreefd wordt dit te implementeren in het najaar van 2014. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] Kinderen in Tel Databoek 2014 Kinderrechten als basis voor lokaal jeugdbeleid. Op 17 maart 2014 hebben alle gemeenten in Nederland het nieuwste Databoek Kinderen in Tel met daarin data uit onderzoek over de leefsituatie van de Nederlandse jeugd per provincie, gemeente en wijk ontvangen. De gegevens zijn verzameld voor elf indicatoren die gebaseerd zijn op het VN-Kinderrechtenverdrag. Het Databoek Kinderen in Tel 2014 laat de positieve ontwikkelingen zien, maar ook de verschillen in leefsituaties van kinderen in de Nederlandse gemeenten. Het Databoek 2014 toont dat in de afgelopen jaren positieve, dalende trends te noteren zijn voor jeugdcriminaliteit, tienermoeders en kindersterfte. Maar tegelijkertijd stijgt de afgelopen jaren het aantal kinderen dat in armoede opgroeit met tien procent. Ook wij gebruiken deze gegevens om te toetsen of er nieuwe risico’s en/of risicogroepen zijn waarop wij moeten signaleren. Armoede Een praktijkervaring: de jeugdarts ziet 2 kinderen van het speciaal basisonderwijs in verband met veelvuldig ziekteverzuim. In het gesprek wordt duidelijk dat moeder de kinderen ziek meldt als ze geen vervoer heeft. Er is geen auto en de kinderen hebben geen fiets. Op dit moment zijn we druk bezig met een factsheet “Kinderen en armoede”. Daarin zullen feiten uit onderzoek verbonden worden met mogelijkheden voor signaleren door jeugdgezondheidszorg en kansen voor integrale samenwerking binnen de gemeente. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] Rapportages Jeugdgezondheidszorg 2013 Iedere gemeente heeft de regionale rapportage Jeugdgezondheidszorg 2013 ontvangen. De rapportage bestaat uit een verantwoordingsdeel (o.a. bereik, opkomst) en een inhoudelijk deel (o.a. overgewicht, risicokinderen). De rapportages zullen besproken worden met de beleidsambtenaren tijdens de reguliere overleggen die de JGZ met hen heeft of die daarvoor georganiseerd worden. Vanuit de gedeelde behoefte om de informatie komende jaren (nieuwe Basispakket) beter te kunnen duiden en er beleid op te kunnen baseren, zal in de loop van dit jaar ook bij ambtenaren input opgehaald worden. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected] HPV vaccinatie De jaarlijkse HPV vaccinatiecampagne tegen baarmoederhalskanker voor de 12-13 jarige meisjes is in maart 2014 weer van start gegaan. Er werd gevaccineerd in 16 gemeenten om zo dicht bij huis te blijven en kinderen zo min mogelijk te laten reizen. Nieuw dit jaar was dat de pubermeisjes onder de 16 jaar voldoende beschermd zijn met 2 prikken ( i.p.v. 3) met een interval van 6 maanden. De opkomst lag tussen de 50-70% met kleine verschillen tussen de gemeenten onderling (gemiddeld 62%). Opvallend t.o.v. de beginjaren van deze vaccinatie is dat er weinig kritische geluiden in de media te horen waren. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected] Contactmoment 15-16 jarigen Om het contactmoment voor 15-16 jarigen goed aan te laten sluiten op de online wereld van jongeren, is onder aanvoering van GGD Amsterdam, samen met 15 GGD’en een goede website ontwikkeld voor jongeren. Hierop is informatie voor hen te vinden, maar krijgen ze ook de mogelijkheid om te chatten en mailen met GGD-artsen en verpleegkundigen. De laatste bugs worden op dit moment uit de website gefilterd en de 15 GGD’en zijn druk bezig met het vullen van de lokale content. De lancering zal waarschijnlijk plaats vinden op 1 mei. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected]. 7 Echtscheidingen In Nederland gaan, net als in de rest van Europa steeds meer mensen uit elkaar. Sinds een aantal jaren worden we steeds vaker opgeschrikt door berichten in de media over de toename van het aantal vechtscheidingen. Vanaf 1 maart 2009 zijn ouders in Nederland die uit elkaar gaan, verplicht eerst samen een ouderschapsplan te maken om de zorg voor hun kinderen zo goed mogelijk te regelen. Achterliggende bedoeling van het verplichte ouderschapsplan is om de problemen van kinderen na een scheiding te helpen verminderen. Ook is de maatregel bedoeld om het ouderschap na scheiding van beide ouders te stimuleren (je scheidt van elkaar, niet van de kinderen). Recent onderzoek van de Universiteit Utrecht toont echter aan, dat de verplichting tot het maken van een ouderschapsplan een omgekeerd effect heeft dan oorspronkelijk de bedoeling was. Het aantal problemen tussen de ouders rondom echtscheiding sinds 2009 is toegenomen, met name de vaders ervaren een mindere mate van welbevinden en de kinderen ervaren een grotere mate van depressieve gevoelens in vergelijking met echtscheidingen van voor 1 maart 2009 (zie Inge van der Valk en Ed Spruijt, oktober 2013). Dat het aantal vechtscheidingen toeneemt, merken ook de medewerkers bij de GGD. Consequentie daarvan is dat de manier van informatie delen met ouders die niet on speaking terms zijn een grote mate van zorgvuldigheid vereist. Ook het monitoren van de ontwikkeling van de kinderen die bij de echtscheiding zijn betrokken vergt meer aandacht. Want die ontwikkeling loopt wel meer risico als hun ouders niet meer met elkaar door één deur kunnen. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected] 8 Regio Eemland Overdracht lichte handhaving op kindercentra aan GGD In navolging van de gemeente Amersfoort draagt de gemeente Eemnes per 1 juli 2014 het onderhoud van het landelijk register kinderopvang en de lichte handhavingstaken op kindercentra over aan de afdeling inspecties van de GGD regio Utrecht. Meerdere inspecteurs worden hier momenteel voor opgeleid. Beoogd doel is onder andere om het inspectie- en handhavingsproces te versnellen. Leerlingen Vakcollege organiseren alcoholvrije ‘Glow in the dark’ party In februari won het Vakcollege Amersfoort €1000,- voor de organisatie van een alcoholvrij schoolfeest tijdens de bijeenkomst van het project ‘Alcoholvrije scholen inspireren’. Onlangs organiseerde de school hiervan een ‘glow in the dark’ party, waarbij leerlingen zelfgemaakte alcoholvrije cocktails maakten voor alle feestgangers. Leerlingen van het Vakcollege volgden eerder dit jaar een workshop ‘happy drinks’ (‘alcoholvrije cocktails met een kick’) verzorgd door de GGD. Tijdens de bijeenkomst in februari werd deze leerervaring ook in de praktijk toegepast: leerlingen maakten happy drinks voor het aanwezige publiek. Basisschoolleerlingen groep 8 geven de ouders voorlichting genotmiddelen Op dinsdagavond 15 april stond de 2e van der Hucht school aan de Libel in Soest in het teken van het thema genotmiddelen. Leerlingen uit groep 8 hebben in de weken voorafgaand lessen gevolgd onder begeleiding van Stichting Balans rond verschillende thema’s als alcohol, roken en drugs (in het bijzonder de waterpijp). Tijdens de ouderavond hebben een aantal leerlingen gepresenteerd wat zij geleerd hebben maar vooral hebben de leerlingen toegelicht wat de gevaren zijn van genotmiddelen. Ook werd de kennis van de ouders getoetst middels een leuke quiz. De GGD regio Utrecht en de Moedige Moeders namen deel aan een expert panel waar ouders terecht konden voor extra informatie. Door de leerlingen actief te betrekken bij de voorlichting worden zij zich niet alleen meer bewust van de schadelijke gevolgen, ook wordt hiermee een hoge opkomst van ouders gerealiseerd. De gemeente Soest is in 2012 gestart met een leefstijlproject rond gezonde schoolgaande jeugd PO en VO. Aandachtspunten zijn daarbij zowel preventie rond genotmiddelen als aandacht voor gezonde voeding en bewegen. Na de zomer is de lancering van het logo en de nieuwe naam van het project. Ajax spelers stimuleren Lekker Fit! op De Wiekslag Als onderdeel van B.Slim is OBS De Wiekslag in Amersfoort eind maart gestart met het programma Lekker fit! Lekker fit! is een lespakket voor groep 1 t/m 8 op de basisschool waarin kinderen alles leren over gezond eten, bewegen en gezonde keuzes maken. Plezier in bewegen en gezond eten staan daarbij centraal. Fit zijn is fijn! Een vierstappenplan voor gedragsverandering helpt de leerlingen hun doel te bereiken. Van ‘ik doe’, naar ‘ik weet’, ’ik ga doen’ tot ‘ik blijf doen’. Tijdens de eerste week van Lekker fit! heeft Streetwise de gymlessen verzorgd en is er een clinic gegeven door de spelers van Ajax. Streetwise is een project van de Ajax Foundation en heeft als motto: samen leren, samen voetballen. Dierenpark Amersfoort sluit aan bij B.Slim De voorbereidingen voor de B.Slim Avondvierdaagse fotowedstrijd ‘KAMPIOEN GEZOND SNOEPEN!’ zijn in volle gang. Hierbij zal dit jaar samengewerkt worden met Dierenpark Amersfoort, die 3 gezinsabonnementen als prijs ter beschikking stelt. FrieslandCampina financiert de Facebook campagne. Een andere activiteit die recent van start is gegaan is de KinderResto in de wijk Randenbroek. Dit is een initiatief van Resto VanHarte, FrieslandCampina en B.Slim beweeg meer. eet gezond. Noodfonds Eemnes Op initiatief van de gemeente Eemnes wordt er een ‘Noodfonds’ opgericht. Er is een werkgroep opgericht om samen met de Stichting Urgente Noden (SUN) dit fonds vorm gaan geven. Een JGZ/CJG professional neemt hieraan deel. Zij ziet periodiek de kinderen van 0-12 jaar in Eemnes. Via het CJG heeft zij ook te 9 maken met gezinnen en jongeren tot 21 jaar. Dit maakt dat zij goed signalen van armoede kan opvangen en kan toeleiden naar het fonds, waardoor de gemeente extra hulp kan bieden aan kinderen en gezinnen die dit het hardst nodig hebben. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] KeiVitaal helpt patiënten regie te nemen voor de eigen gezondheid De professional publieke gezondheid van de GGDru voor de gemeente Amersfoort heeft de gemeente geadviseerd over de stedelijke uitrol van het programma KeiVitaal. Dit is een Gecombineerde Leefstijl Interventie (GLI), waarbij de ‘patiënt’ onder professionele begeleiding vanuit de huisartsenpraktijk werkt aan een gezonde(re) en actieve leefstijl, met als doel gezondheidswinst te boeken en de kwaliteit van leven te verhogen. De interventie bestaat uit een voedings- en beweegonderdeel, wordt begeleid door een leefstijladviseur en duurt maximaal een jaar. Het team van KeiVitaal bestaat uit praktijkondersteuners, fysiotherapeuten en diëtisten. FitFoodFunbus doet Bunschoten aan Op 20 maart is de FitFoodFunbus bij OBS Het Kruisrak in Bunschoten geweest. De tot kookstudio omgetoverde Amerikaanse schoolbus stond voor het schoolplein. In de bus konden leerlingen van groep 5 tot en met 8 groentefrietjes maken. Ook speelden de leerlingen een actieve ‘ren je rot quiz’ over eten, en kregen ze volop informatie en leuke oefeningen over gezonde voeding en voldoende bewegen. Als klap op de vuurpijl gingen alle leerlingen naar huis met een heus certificaat. Zij waren met vlag en wimpel geslaagd voor ‘Gezond trakteren’. Gezonde Wijkaanpak in Amersfoort met behulp van wijkprofiel In de gemeente Amersfoort hebben de professional publieke gezondheid en epidemioloog van de GGD regio Utrecht deelgenomen aan een eerste overleg rondom de Gezonde Wijk Aanpak 'Amersfoort Zuid Gezond!', in samenwerking met de gemeente, de huisartspraktijk uit de wijk, Raedelijn en coördinatoren van de wijkteams jeugd en volwassenen. Eerste stap daarbij is het maken van een wijkgezondheidsprofiel. Sociale kaart in Baarn Op 11 maart is de sociale kaart in Baarn gelanceerd door wethouder Joost de Wilde, Hans de Dreu (directeur MEE-UGV) en Henk Kruisselbrink. Via een link op de website van de gemeente Baarn en het CJG kunnen inwoners en professionals digitaal informatie zoeken over het lokale, regionale en landelijke aanbod op het gebied van wonen, zorg, welzijn en werk. Om de sociale kaart onder de bevolking onder de aandacht te brengen had de gemeente Baarn een prijsvraag uitgeschreven waarbij de antwoorden op de sociale kaart te vinden waren. Tijdens de lancering van de sociale kaart heeft de wethouder aan de winnaar een I-pad uitgereikt. Illegale kinderopvang Naar aanleiding van een signaal dat binnenkwam bij de afdeling Inspecties vond er op 15 april 2014 een onaangekondigd inspectiebezoek plaats bij een kinderopvang in Leusden. Tijdens dit inspectiebezoek is geconstateerd, dat er sprake is van illegale Kinderopvang. De aangetroffen situatie voldeed op 10 dusdanige wijze niet aan de Wet kinderopvang dat het nemen van maatregelen geen uitstel kon leiden. De inspecteur is in overleg gegaan met de verantwoordelijke ambtenaar in de gemeente Leusden. Er is een keuze gemaakt het bevel niet direct uit te schrijven, maar eerst in gesprek te gaan met elkaar over de aangetroffen situatie. Het gesprek heeft plaatsgevonden op 16 april 2014. In het gesprek zijn de feiten die zijn geconstateerd tijdens het inspectiebezoek, met elkaar besproken. Tussen de partijen is er snel overeenstemming gekomen over de te nemen maatregelen. De locatie waar de opvang plaatsvindt moet per direct sluiten. De houder van de locatie werd diezelfde dag op het gemeentehuis verwacht voor een gesprek. De mogelijkheden tot legalisatie van de locatie moeten besproken worden met de houder. Wethouder Thijs Rolle was aanwezig tijdens het gesprek om de houder deze boodschap te brengen. Het schriftelijk bevel werd tijdens het gesprek overhandigd. In de daaropvolgende week staat er een inspectie gepland om te kijken of de opvang daadwerkelijk gestopt is. De samenwerking tussen de gemeente en de GGD regio Utrecht is door beide partijen als prettig ervaren. Start Meldpunt Bijzondere Zorg & Overlast (MBZ&O) en casusoverleg. Het Meldpunt Bijzondere Zorg & Overlast en casusoverleg is een samenwerking tussen de gemeenten Soest, Baarn, Leusden en Bunschoten op het gebied van de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGZ). Bestaande overleggen zijn in het MBZ&O en casusoverleg opgegaan. De samenvoeging is een logische keuze in het licht van optimale en effectieve samenwerking. Het gaat om complexe meervoudige problematiek en zorgwekkende of overlast situaties die gemeld kunnen worden. Het Meldpunt maakt een vlotte start: Hoewel het Meldpunt pas per 1 april 2014 officieel van start gaat, zijn nu al drie meldingen ontvangen en opgepakt. Adequate samenwerking rond vechtscheiding in de praktijk Gezin met drie jonge kinderen, 0, 4 en 6 jaar oud. Het echtpaar is uit elkaar. Er is sprake van een vechtscheiding waarbij ouders niet meer met elkaar kunnen communiceren. De moeder voelt zich bedreigd en zoekt hulp bij de politie. Er is sprake van schulden en huisvestingsproblematiek. Op school en bij de JGZ wordt vernomen dat de ouders heftige ruzies hebben in het bijzijn van de kinderen. JGZ registreert in de verwijsindex en krijgt een match met maatschappelijk werk en school. Er wordt in overleg met ouders een rondetafelgesprek georganiseerd. Aanwezig zijn: de ouders, het maatschappelijk werk van beide ouders, de leerkracht, de IB-er en de betrokken jeugdarts die beide ouders kent. Ook tijdens dit gesprek blijft er een zeer gespannen sfeer tussen beide ouders. In overleg met ouders wordt besloten dat maatschappelijk werkers en de jeugdarts zonder bijzijn van de ouders overleggen over hoe verder. Afgesproken wordt dat de maatschappelijk werker van vader namens alle drie hulpverleners een zorgmelding doet bij Bureau jeugdzorg. Daarna worden er samen met de ouders stappen gezet: zowel vader als moeder vinden andere en betere huisvesting, AMK maakt afspraken met beide ouders. Tevens wordt ouderschapsbemiddeling geadviseerd en vader krijgt het advies een agressie beheersingstraject te beginnen bij de Waag. Ouders zijn akkoord met het advies en BJZ geeft een indicatiebesluit af. De jeugdarts houdt contact met beide ouders via het bureau. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] Zoönosen en omgevingsveiligheid in Dierenpark Amersfoort Op 3 maart werd de GGD gebeld door Dierenpark Amersfoort dat Ituri, één van de chimpansees, is overleden met de verdenking op de ziekte van Weil. Verder zijn er nog 3 apen en sinds die ochtend 4 medewerkers ziek. Wat moeten zij doen? Leptospirose kan ook bij mensen zeer ernstig verlopen, veelal met acute hoge koorts. De ziekte wordt via de urine van muizen en ratten overgedragen, en kan daardoor via water, mest of door de lucht zich verspreiden. Met de dierentuin zijn beschermende maatregelen afgesproken voor de medewerkers (mondkapje, spatbril, rubber laarzen en handschoenen bij verschoning van het chimpanseeverblijf); de actuele ongediertebestrijding en watervoorzieningen zijn onder de loep genomen en er zijn 11 • adviezen gegeven voor bloedonderzoek van 1 medewerker, die besmet zou kunnen zijn. Inmiddels zijn alle medewerkers weer gezond aan het werk. Voor het publiek zijn er geen risico’s geweest. De dierenarts, die één dag per week op de GGD stage loopt wordt betrokken bij het vervolg van deze casus om risico’s voor bezoekers in kaart te brengen. Leptospirose in het dierenpark: risico’s op het snijvlak mens-dier-milieu Leptospirose wordt veroorzaakt door een bacterie (leptospiren) die via dierenurine tot soms ernstige bloedinfecties bij mensen kan leiden. Deze bacteriën in dierenurine kunnen in water of op gras en aarde terecht komen en zo indirect mensen besmetten. Naar aanleiding van een Leptospiroseverdenking bij een overleden chimpansee van Dierenpark Amersfoort, is besloten de risico’s voor bezoekers en medewerkers in relatie tot de omgeving in het park verder in kaart te brengen. Er is specifiek ingezoomd op de risico’s met betrekking tot contact met water in het dierenpark. De dierenarts die één dag in de week bij de GGD werkt, heeft samen met studenten diergeneeskunde het park bezocht waarbij er een risicoanalyse is gedaan, in combinatie met microbiologisch onderzoek van o.a. het water. Zo is er in het park een fontein, die, onder juiste weersomstandigheden, vernevelt over een naastgelegen terras. Op de aanwezige tafels is bij eerder onderzoek al een grote hoeveelheid darmbacteriën aangetroffen, mogelijk afkomstig uit de naastgelegen fontein die sproeit vanuit een vijver waarin allerlei dieren hun behoefte doen (eenden, duiven, Japanse makaken, karpers etc). Het is technisch erg moeilijk om leptospiren aan te tonen, maar deze darmbacteriën geven indirect aan dat er mogelijk ook leptospiren aanwezig zouden kunnen zijn. Het algemene advies aan de dierentuin luidt dan ook om de fontein lager in te stellen, zodat de verneveling en hiermee het transport van ongewenste bacteriën naar het terras voorkomen wordt. Verder is geadviseerd om bezoekers en medewerkers te attenderen op hun persoonlijke hygiëne voordat ze gaan eten. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door het aanbrengen van bordjes bij eetgelegenheden. Dit zijn praktische adviezen die een dierentuin verder professionaliseert, en waarbij rekening gehouden wordt met de prachtige educatieve functie die een dierentuin vervult. Hieronder een foto van de fontein en enkele makaken, die ten tijde van de inspectie aan het baden waren. Vrouwen AZC geïnteresseerd in voorlichting Aan Engels, Somalisch en/of Nederlands sprekende vrouwen van het asielzoekerscentrum in Amersfoort zijn, met behulp van een tolk, een serie voorlichtingsbijeenkomsten aangeboden. Aanvankelijk waren alleen de Somalische vrouwen beoogd, maar andere vrouwen wilden graag meedoen. In overleg werden de thema’s bepaald: hygiëne, voeding, zwangerschap en anticonceptie, omgaan met spanning en slaapproblemen. Met de GGZ en COA is overleg over een aanbod aan de grote groep Armeense bewoners. Deze groep is moeilijk bereikbaar voor preventieve activiteiten. 12 Inloopbijeenkomst bodemverontreiniging Het team Milieu en Gezondheid was op 12 maart aanwezig bij een bewonersmarkt in Amersfoort. Deze inloopbijeenkomst werd georganiseerd in verband met een bodemverontreiniging met onder andere asbest en zware metalen op het binnenterrein van de flats aan de Boogschutter en de Dierenriem. De GGD heeft vragen van bewoners over de gezondheidsrisico’s door de bodemverontreiniging beantwoord. Daarnaast onderhoudt de GGD contact met de gemeente over de uitvoering van de sanering die dit najaar zal plaatsvinden. Raadsvragen houtrook Houtstook en de gevolgen voor milieu en gezondheid is een onderwerp dat landelijk steeds meer in de belangstelling komt te staan, vanwege het toenemend gebruik van houtkachels. Door de Amersfoortse raad zijn vragen gesteld aan het college over overlast door houtrook, ook over de gevolgen voor de gezondheid. De GGD heeft geholpen met het beantwoorden van deze vragen. De GGD behandelt ook vragen van individuele burgers over houtrook in relatie tot gezondheid. MBO-leerlingen informeren bezoekers welzijnsorganisaties over Sense Op initiatief van het team Seksuele Gezondheid is een project gedraaid op het MBO Amersfoort met 54 studenten Welzijn. Tijdens de lessen leerden ze hoe ze naamsbekendheid kunnen geven op hun stageadres aan Sense, het centrum voor seksuele gezondheid, en hoe zij met hun doelgroep het onderwerp relaties en seksualiteit kunnen bespreken. Op hun stageadres hebben zij vervolgens onderzocht of mensen van welzijnsorganisaties al bekend waren met Sense. Vervolgens brachten zij op verschillende manieren Sense onder de aandacht, bijvoorbeeld door middel van zelfgemaakte posters en Sense-gadgets. Ook zijn ze de discussie aangegaan over seksuele gezondheid. Op deze manier zijn 45 verschillende welzijnsorganisaties bereikt! Ter illustratie een paar reacties van studenten: - Xander: Ik heb bij mijn sportschool buiten zadelhoesjes op fietsen gedaan en de poster opgehangen op het aankondigingsbord. - Mariska: Ik heb met een aantal deelnemers die een verstandelijk beperking hebben gepraat over verliefdheid en het hebben van een relatie. Op de foto's hebben een aantal de zadelhoesjes over hun hoofd gedaan als badmuts. - Een leerkracht: Je sluit goed aan bij het niveau van de jongeren en wist binnen korte tijd een respectvolle sfeer neer te zetten. Erg fijn. Hoop in de toekomst nog eens met je te mogen werken.’ Het team Seksuele Gezondheid is van plan om volgend jaar weer op deze manier MBO-leerlingen en hun stageadressen te bereiken met Sense! 13 Regio Lekstroom Wijzigingen landelijk register Kinderopvang niet doorgegeven aan gemeente In de gemeente IJsselstein bleek er een locatie kinderopvang te zijn die wijzigingen voor het landelijk register niet onverwijld had doorgegeven aan de gemeente. Tijdens een inspectie bleek dat een locatie verhuisd was zonder de gemeente daarvan op de hoogte te stellen. De gemeente legde een bestuurlijke boete op conform het handhavingsbeleid. De houder heeft een aanmelding gedaan voor de nieuwe locatie. Spoedig zal er een inspectie plaatsvinden om te controleren of de locatie voldoet aan de eisen van de Wet Kinderopvang. Lekstroomgemeenten overwegen aan te sluiten bij Nuchter Verstand De Lekstroomgemeenten overwegen om aan te sluiten bij het regioproject voor Jongeren en Alcohol ‘Nuchter Verstand’ dat al loopt in de regio Utrecht West. De 10 gemeenten gezamenlijk hebben ervoor gekozen om dit jaar extra aandacht te besteden aan het thema ‘Sport en alcohol’. Onder andere betreft dit de ondersteuning aan sportverenigingen. Alcoholgebruik Op maandagavond 14 april is door de gemeenten Schoonhoven en Lopik, i.s.m. de scholen voor voortgezet onderwijs in Schoonhoven en de CJG’s van beide gemeenten een informatieavond over alcoholgebruik, de gevaren en overlast georganiseerd. Kinderarts Dr. Nico van der Lely van de alcoholpoli Delft heeft een inspirerende presentatie gegeven, gevolgd door een pittige paneldiscussie. Een mooie samenwerking tussen de gemeente waar de leerlingen wonen, en de gemeente waar leerlingen naar school gaan. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected] Depressiviteit Een verpleegkundige heeft een afspraak met een meisje van 14 jaar voor het schoolonderzoek van klas 2. In de Emovo vragenlijst had ze ingevuld dat ze zichzelf beschadigde en een suïcidepoging had ondernomen. In het gesprek bleek dit een serieus signaal. Diezelfde middag nog heeft de verpleegkundige een gesprek gehad met haar en moeder, die nog van niets wist. Omdat er in de familie veel depressiviteit voorkomt, was moeder gelijk alert en gaat met haar dochter naar de huisarts voor een verwijzing naar Altrecht en medicatie. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected] Sportschool Body-fit stimuleert beweging en vergroot zelfvertrouwen Sportschool body-fit in Nieuwegein heeft beweegprogramma’s voor kinderen en jongeren ontwikkeld. De programma’s richten zich naast bewegen ook op het versterken van zelfvertrouwen. Samen met JGZ is nagegaan hoe we kunnen samenwerken en kinderen kunnen verwijzen. Er worden clinics op scholen gegeven. http://www.body-fit.nl/BORN-TO-MOVE-algemeen Veel activiteiten in IJsselstein in het kader van JOGG JOGG was betrokken bij een flink aantal evenementen in IJsselstein, onder andere bij de opening van de speeltuin Kloosterplantsoen en de kruidentuin in het Vestigingplantsoen. De speeltuin is zo ingericht dat ook kinderen met een handicap er kunnen spelen. - Met vijf sportverenigingen is een aanzet gemaakt om in de sportkantines een ander aanbod te realiseren. Het doel is de gezonde keuze gemakkelijker te maken. - Met het jeugdwerk, GGD en professionals uit de eerste lijn is gesproken om een zorgprogramma gezond gewicht te ontwikkelen. Het zal inzichtelijk worden gemaakt welk beweegaanbod en behandelaanbod er is en wie daar een rol heeft, zowel ter preventie, als ter behandeling van kinderen die te zwaar zijn. Het JOGG-Bureau verleent ondersteuning. - Bij de Koningsspelen wordt nog op de laatste 4 scholen in IJsselstein het Waterthema uitgedragen. Alle kinderen op de basisscholen hebben dan een bidon gekregen en er is op de school aandacht besteed aan water drinken in plaats van zoete drankjes. Gevolgd zal worden in hoeverre de scholen het woensdag-waterdag blijven uitdragen en het waterdrinken opgenomen wordt in het beleid. 14 - Met de harmonie Amicitia zijn afspraken gemaakt om het waterthema tijdens de cultuurweken op de basisscholen een rol te laten spelen. - Na de zomer van 2014 zal de formatie van de combinatiefunctionarissen geëffectueerd worden in IJsselstein. Er is veel aandacht wordt activiteiten die te maken hebben met het stimuleren van bewegen van kinderen en jongeren. Betrokken organisaties zijn de kinderopvang, de basis- en middelbare scholen, de Welszijnsstichting en sportverenigingen. Sociaal Loket Lopik geopend In Lopik is het sociaal loket geopend. Aanwezig waren veel organisaties die een rol hebben bij de hulpverlening achter het loket zoals de GGD, het WIL (Werk en Inkomen Lekstroom), de kerken, de voedselbanken en thuiszorgorganisaties. Stankhinder Vianen In Vianen werd de brandweer gealarmeerd in verband met ernstige stankhinder in enkele woningen. De brandweer mat vervolgens grote hoeveelheden organische stoffen in drie woningen. De drie gezinnen kregen van de hulpdiensten het advies om hun woning te verlaten. Na de acute fase hebben de hulpdiensten de casus overgedragen aan de gemeente en de GGD. Uit onderzoek door het RIVM bleek het om onder andere hoge concentraties benzeen en tolueen te gaan. Langdurige blootstelling aan deze stoffen kan schadelijk zijn voor de gezondheid. De GGD heeft deze informatie doorgegeven aan de gemeente Vianen, geadviseerd over wanneer de bewoners terug konden keren naar de woning en aangeboden eventuele gezondheidsvragen van de bewoners te beantwoorden. De bron van de stoffen is uiteindelijk gevonden en weggenomen en de bewoners zijn weer terug in hun woning. CASA in Houten Vanuit Sense is er een kennismakingsgesprek geweest met een arts van CASA Utrecht in Houten om de zorgvraag en het aanbod af te stemmen. De kliniek is geopend op verzoek van een aantal huisartsen in de regio. De kliniek is momenteel 2 dagen per week geopend. Er worden wekelijks 15 abortussen uitgevoerd op één dag. De meerderheid bestaat uit autochtone vrouwen tussen de 21 en 25 jaar. Reizigersmarkt IJsselstein Vanuit Sense is de GGDrU aanwezig geweest op de reizigersmarkt in IJsselstein gericht op jongeren tussen de 16 en 25 jaar, georganiseerd door het JIP in samenwerking met de bibliotheek. Er is pr materiaal van sense uitgedeeld en gesproken met de jongeren over seksualiteit. Theater Kapok maakt seksualiteit bespreekbaar De eerste Kapok voorstellingen zijn geweest op het Cals college in IJsselstein. Leerlingen en docenten waren erg enthousiast. Kapok is een interactieve theatervoorstelling over seksuele gezondheid door drie acteurs van theaterbureau Kapok onder begeleiding van een verpleegkundige van Sense. Het doel is om leerlingen bekend te maken met Sense en om het thema seksualiteit bespreekbaar te maken. Praktijkvoorbeeld samenwerking JGZ met school Een verpleegkundige ziet in haar onderzoek in klas 2 een pubermeisje met obesitas dat niet gemotiveerd lijkt om iets aan haar gewicht te doen. Het meisje heeft twee ouders die diabetes hebben. Het meisje wil niet naar een diëtiste en ook niet naar een kinderarts doorverwezen worden, terwijl ze wel een vergrote kans op diabetes heeft. Motivatie is de sleutel tot succes maar soms is het even zoeken om op de juiste manier aan te sluiten. De verpleegkundige vraagt het meisje een werkstuk te maken over diabetes. Dat wil ze wel. De school is enthousiast en zegt medewerking toe. Daarnaast is er een vervolgcontact met moeder en meisje gepland. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] IJsselstein Op 27 februari vond in het Calscollege IJsselstein de eerste sleutelfiguren bijeenkomst JOGG plaats. De bijeenkomst stond in het teken van Meet, Greet & Match. Er zijn diverse deals gesloten, waarbij organisaties samen een activiteit uitvoeren in het kader van JOGG. Zo wordt er gestart met dansworkshops en een pilot ouders en peuter koken op de voorscholen. Leerlingen van het Calscollege adopteren een moestuin en zorgen voor inrichting en onderhoud. JOGG heeft een 15 stand met een quiz bij de opening van de Kloosterspeeltuin en vestingplantsoen. Alle activiteiten worden gevolgd en in juni zal de volgende sleutelfigurenbijeenkomst zijn. Deze zal in het teken staan van het nieuwe JOGG thema ‘gratis dagelijks bewegen”. Lopik streeft naar minder snoep tijdens de Vierdaagse In Lopik is contact gelegd met de plaatselijke supermarkt en met de organisatoren van de Avondvierdaagse. Het onderwerp van gesprek is hoe ouders en kinderen te verleiden minder snoep te eten tijdens de avondvierdaagse. 16 Stad Utrecht • • Voorlichting aan Somalische asielzoekers Aan de groep Somalische bewoners van het AZC Utrecht werd in aparte vrouwen- en mannengroepen een cursus opvoedingsondersteuning (8 bijeenkomsten per traject) aangeboden. De belangstelling was groot, de deelnemers trouw. Uiteindelijk kon aan 21 deelnemers een certificaat worden uitgereikt! Tevens werden in samenwerking met de Agents of Change (peer-educators) vier bijeenkomsten belegd met de Somalische jongeren en jongvolwassenen, waarin werd gediscussieerd over integratie en seksuele opvoeding. Het thema meisjesbesnijdenis kwam daarin uitgebreid aan de orde. Nieuw stadskantoor Om de verhuizing voor te bereiden mochten enkele medewerkers van de GGD een kijkje nemen in het nieuwe stadskantoor. Reizigers en TBC krijgen een plekje op de 4e verdieping. Het is een prachtig gebouw! Op 6 oktober 2014 wordt er verhuisd. Bewoners AZC actief betrokken bij verbetering hygiëne Een werkgroep van bewoners van het AZC, twee COA-medewerkers en de preventiefunctionaris van de GGDrU buigt zich over de verbetering van de hygiëne in het centrum. Er werden door de bewoners foto’s van onwenselijke situaties in het centrum gemaakt, waarmee vervolgactiviteiten kunnen worden geïllustreerd. Bij screening dak- en thuislozen: 1 persoon gevonden met actieve tbc Bij de periodieke screening onder de dak- en thuislozen van de gemeente Utrecht werd 1 patiënt met actieve tuberculosebesmetting gevonden. Deze patiënt is inmiddels opgenomen in een van de sanatoria van Nederland. 17 Regio Utrecht West Stuurgroep Nuchter Verstand Volgens afspraak pakt ‘Nuchter Verstand’ per jaar minimaal 2 verschillende thema’s op. Het preventie- en handhavingsplan was hiervan de eerste activiteit. Hiervoor is een format ontwikkeld dat daarna door gemeenten zelf aangevuld kan worden. Een aantal gemeenten hebben dit preventie- en handhavingsplan inmiddels afgerond en dat zal uiteindelijk door de gemeenteraad vastgesteld worden. De tweede activiteit is het begeleiden van sportverenigingen bij alcoholmatiging. Uitgewerkt zal worden welke bevoegdheden gemeenten hebben, wie hierin een rol inspelen en wat effectief is. Vervolgens gaan we aan de slag. Meer informatie bij Inge Oreel; [email protected] Stichtse Vecht 30e JOGG gemeente Op 23 april was de aftrap in Stichtse Vecht als 30e Jogg gemeente. Daarbij werd door JOGG Nederland het bordje overhandigd aan wethouder Jaap Verkroost. De beide heren hebben nog even laten zien waar het om draait: samen touwtje springen. Samen werken naar een gezonde gemeente. Terwijl de kinderen op de atletiekbaan lekker een rondje gingen sporten, kwamen de diverse organisaties rond bewegen en gezonde voeding bij elkaar om met elkaar te brainstormen over hoe men in Stichtse Vecht de JOGG-aanpak gaat vormgeven. Eindconclusie was dat men enthousiast aan de slag wil met elkaar om de al bestaande activiteiten samen verder uit te bouwen. Jessica van Vliet, de JOGGcoördinator, gaat alle aangedragen ideeën uitwerken in een plan. Dit zal nog voor de zomervakantie besproken worden. Reacties van leerlingen op de Sense voorlichting In februari gaf de GGD seksuele voorlichting (Sense) op het ID-college in Woerden. Ter info een greep uit de feedback van de aanwezige docent: ‘Leerlingen over de lessenreeks: ze vonden het leuk, interessant en leuk. Niet waren de dames ''vriendelijk'' en ''zagen ze er leuk uit'' ze wisten ook heel veel te vertellen. Verder viel op dat hoewel sommige leerlingen ''stoer'' begonnen te roepen dat ze alles al wisten, het nog nooit zo muisstil geweest is op bepaalde momenten. Vooral het ''niets tegen je wil'' doen werd goed besproken en is vooral in de niveaus 1 en 2 groep duidelijk binnen gekomen. Het ''homo-verhaal'' zal nog vaker besproken moeten worden. Een eenmalig optreden van jullie kan helaas niet veel veranderen in de standpunten van deze ''stoere'' jongens die het ''gewoon'' vies vinden. Niet in hun klas willen hebben en daarmee de halve coming out van een van de klasgenoten blokkeert. Ik heb daar nog een mooie taak!’ Aanpak hoge consumptie energiedrankjes op Minkema College Woerden Het Minkema College komt in actie tegen de hoge consumptie van energiedrankjes onder de leerlingen. Zowel de JGZ arts als de docenten signaleerden overmatig gebruik. Middels een informatiebrief aan de ouders en in een artikel in de nieuwsbrief worden ouders en leerlingen bewuster van de risico’s die zijn verbonden aan het overmatig gebruik van energie drankjes. Samen met de school, de JGZ arts en de GB’er wordt gekeken hoe collectief en meer integraal ingestoken kan worden op het probleem. Ook JOGG in Stichtse Vecht De gemeente Stichtse Vecht wil zich inzetten voor een gezonder gewicht van jongeren en volwassenen en is gestart met de voorbereidingen van een JOGG aanpak. Met behulp van diverse factoren, waaronder de monitorcijfers rond overgewicht, lichaamsbeweging en voedingsgewoonten wordt nu een keuze gemaakt voor de wijk waar de JOGG-aanpak dit jaar zal starten. Jongeren en hun ouders praten in Stichtse Vecht over de schade van alcohol Op 4 maart vond in de gemeente Stichtse Vecht een sleutelfigurenbijeenkomst en een bijeenkomst voor ouders en jongeren plaats. Dit om de innerlijke motivatie om niet te schenken en niet te drinken te verhogen. Hoofd van de alcoholpoli Nico van der Lely hield een bevlogen presentatie, waardoor een jongere tot de conclusie 18 kwam: “Eigenlijk is roken en drinken voor je 21e erg schadelijk voor je hersenen, dus moet ik nog langer wachten. Dan kan ik tenminste hoge cijfers halen”. Ook de politie en BOA’s hebben veel kennis uit kunnen wisselen met o.a. de horeca. Meer informatie is te verkrijgen bij Inge Oreel ([email protected]). Meedenken in De Ronde Venen Met de gemeente De Ronde Venen zijn de mogelijkheden bekeken of en hoe (gezondheids)monitorcijfers in het leefbaarheidsonderzoek van de gemeente gebruikt kunnen worden. Tevens is meegedacht over de manier waarop een nieuwe indeling in wijken zou kunnen worden vormgegeven en hoe in de toekomst wijkgegevens met voldoende ‘body’ kunnen worden verzameld. Integrale JGZ Het projectplan voor de integrale JGZ is gereed en met de medewerkers besproken. Op 1 april start de eerste centrale scholingsdag. Het integrale werken wordt mede gevolgd door een checklist die alle medewerkers gedurende het jaar moeten afvinken (bijv. meelopen met een ib gesprek op school). Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] of [email protected] Regio raamwerk huisartsen In opdracht van de gemeenten in Utrecht West heeft er onlangs een gesprek plaats gevonden met de wethouder van Woerden (trekker van dit onderwerp), een vertegenwoordiging van de huisartsen in Utrecht West en vertegenwoordiging van de Jeugdartsen. Er wordt op dit moment een raamwerk gemaakt voor de regio waarmee jeugdartsen en huisartsen hun samenwerking kunnen verbeteren. De komende maanden zullen alle huisartsen en jeugdartsen dan ook in gesprek gaan met elkaar. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] of [email protected] 19 Regio Vallei Project-Nix: alcoholvrije feesten voor jongeren Zes horecaondernemers uit Veenendaal, Rhenen en vier Gelderse Valleigemeenten hebben een convenant getekend waarin ze beloven alcoholvrije feesten te organiseren voor jongeren van 15 tot en met 17 jaar. Sinds februari is er maandelijks zo’n feest in één van de zes gemeenten. Er worden gerenommeerde dj’s en bands aangetrokken om de feesten op te luisteren. Bij binnenkomst krijgen de feestvierders een blaastest. Dit initiatief is een positief antwoord op de nieuwe leeftijdsgrens van 18 jaar. De Project-Nix feesten worden georganiseerd in samenwerking met het project Fris Valley. Hoe kan de verpleegkundige in beeld zijn op het Voortgezet Onderwijs Een praktijkvoorbeeld: als JGZ-verpleegkundige zit ik twee dagen op het Christelijk Lyceum Veenendaal. Samen met de afdelingscoördinatoren heb ik gekeken naar manieren om mijzelf beter bekend te maken bij ouders, zodat ze weten naar wie hun zoon of dochter gaat voor het onderzoek van klas 2. We besloten dat ik aanwezig zou zijn bij de voorlichtingsavond voor ouders aan het begin van het schooljaar. Ik kreeg 10 minuten om mezelf voor te stellen en in te gaan op de digitale vragenlijst en het bezoek van hun kind aan mij. Ook ouders geadviseerd om met hun kind in gesprek te gaan over de vragenlijst, dat dit een mooie kans is om te vragen hoe het is gegaan, wat ze moeilijk vonden en wat ze rare vragen vonden. Ik heb mijn naam, emailadres en telefoonnummer gegeven. Nu, een half jaar later, merk ik dat ouders het prettig vinden om te weten wie ze aan de telefoon hebben als ik ze bel en ook dat ze me eerder mailen, bij zorgen of vragen. Voor meer informatie kunt u terecht bij [email protected] 20 Regio Zuidoost Psychosociale Hulpverlening Op 14 april heeft men zich bij het RIVM in de kenniskring Psychosociale Hulpverlening (PSH) gebogen over de casus Julian en Ruben om daaruit lessen te leren. Zowel de gemeente Zeist als de GGDrU spraken over het procesverloop bij de coördinatie van de psychosociale nazorg en de afwegingen die zijn gemaakt. De directeur van de school heeft heel praktische consequenties voor de school toegelicht. Ook Slachtofferhulp Nederland was aanwezig. Er is met elkaar nagedacht over hoe om te gaan met dergelijke casuïstiek in het land. De eerste protocollen zijn uitgewisseld om te kijken of er landelijk afstemming kan worden bereikt. Voor meer informatie kunt u terecht bij: [email protected] Evaluatie nieuwe werkwijze kinderopvang in Zeist In 2012 zaten in Zeist 80% van de kinderdagverblijven en BSO’s in een handhavingstraject. Deze situatie was zorgelijk en eiste een andere aanpak. De gemeente Zeist en de GGD hebben samen bekeken hoe we hier meer grip op konden krijgen. Dit resulteerde in een andere aanpak. Met de kernwaarden van de gemeente Zeist in de hand “nabijheid, vertrouwen en kracht” zijn we gekomen tot een zeer effectieve aanpak. Nabijheid: ambtenaar gaat mee met de GGD op inspectie. Vertrouwen: houders ervaren betrokkenheid van de gemeente. Kracht: door gezamenlijk op te treden, worden houders gestimuleerd om met de GGD en de gemeente te komen tot kinderopvang conform de Wet kinderopvang. In 2013 zijn de handhavingstrajecten fors afgenomen. Er zijn nog een aantal locaties (10%) waar meerdere momenten per jaar wordt geïnspecteerd. De andere locaties voldoen aan de Wet Kinderopvang. Hygiëne-inspectie op tattoo-conventie In het weekend van 12 en 13 april is voor de vijfde keer de tattoo-conventie ‘Taking care of Tattoo’ gehouden in de sporthal Dijnselburg in Zeist. Zo’n 50 tattoo artiesten en verschillende leveranciers namen daaraan deel. Vooraf werden 3000 bezoekers verwacht. De organisator moest een vrijstelling van de vergunningplicht aanvragen, voor het op locatie mogen tatoeëren. Een inspectie van de GGD is noodzakelijk om onder de vrijstelling te vallen. Deze inspectie heeft voorafgaand aan het evenement plaatsgevonden en tijdens het evenement heeft de inspecteur gecontroleerd of de gemaakte afspraken werden nageleefd. Er zijn geen grote tekortkomingen geconstateerd. Petroleumgeur woning Zeist De GGD werd door een woningbouwvereniging in Zeist benaderd over een petroleumgeur zodra een gasstel werd aangezet. De geur veroorzaakte bij de bewoonster verschillende gezondheidsklachten. Het probleem was ontstaan nadat in de kruipruimte van de woning houtwormbestrijding had plaatsgevonden. Bij een huisbezoek bleek er inderdaad een sterke geur te ontstaan zodra het gasstel aanstond. De GGD concludeerde dat de geur waarschijnlijk afkomstig is van de verbranding van de oplosmiddelen waarin het bestrijdingsmiddel was opgelost. De GGD adviseerde de woningbouwvereniging maatregelen te treffen om te voorkomen dat de oplosmiddelen vanuit de kruipruimte in de woning terecht komen. Hierna is de GGD nogmaals bij de bewoonster langs geweest en bleek dat de geur nog slechts heel licht te ruiken was. De verwachting is dat de geur in de loop van de tijd nog verder af zal nemen tot deze helemaal niet meer waarneembaar is. Een hondenbeet in India Een vrouw uit Driebergen die tijdens haar vakantie in India werd gebeten door een zwerfhond, nam direct, vanuit India, contact op met de GGD. Wij hebben uitleg gegeven over de beschermende vaccinaties die ze met spoed moest krijgen, vanwege het gevaar op hondsdolheid. Dit wordt veroorzaakt door het rabiesvirus, dat dodelijk verloopt als er daadwerkelijk een infectie optreedt. Gelukkig had mevrouw al vaccins tegen rabiës gehad voordat ze op reis ging, zodat haar risico kleiner was en ze nu minder spoedvaccinaties hoefde te hebben. Ze heeft een lokaal ziekenhuis bezocht en onze adviezen voor ook een goede financiële afwikkeling aldaar op kunnen volgen. Daarna kon ze haar reis vervolgen. 21 Spelers FC Utrecht promoten Wijkgezonder Op 11 april hebben twee spelers van FC Utrecht een bezoek gebracht aan basisschool Op Dreef in Zeist. Dit bezoek vond plaats in het kader van Wijkgezonder. Wijkgezonder is de netwerkaanpak in de wijken Verzetswijk en Vollenhove in Zeist. Hiervoor worden geen nieuwe projecten opgezet. In de wijken gebeurt immers al veel door onder meer sportverenigingen, maatschappelijke organisaties, scholen en het bedrijfsleven. Wijkgezonder brengt deze organisaties bij elkaar en legt verbindingen tussen de verschillende initiatieven. Veel kinderen in deze wijken ontbijten niet en hebben geen vaste eet- en leefpatronen. Daarnaast bewegen veel kinderen ook te weinig. Door gezonde voeding en meer bewegen aan elkaar te koppelen, is het streven dat er in 2017 geen stijging is van het overgewicht.Ook FC Utrecht draagt met ‘FC Utrecht on Tour’ graag bij aan de gezondheid van de jeugd. De spelers hebben met de kinderen een quiz gedaan en uitgebreid gepraat over gezonde voeding en het belang van water drinken. De kinderen wilden op hun beurt graag weten hoe je gescout kunt worden. De spelers hebben buiten nog wat mooie voetbalkunstjes laten zien. Het was een zeer geslaagde middag! Preventie en Handhavingsplan Jongeren en Alcohol De gemeenten Utrechtse Heuvelrug, Wijk bij Duurstede en Zeist zijn alle drie in verschillende stadia van het opstellen van hun Preventie en Handhavingsplannen behorend bij de nieuwe Drank en Horeca Wet. De GGD biedt ondersteuning / heeft ondersteuning geboden bij het opstellen van de plannen en de invulling van het preventie gedeelte. Nieuwe notitie Lokaal Gezondheidsbeleid De Bilt in de maak De gemeente De Bilt is druk bezig met de vormgeving van een nieuwe notitie Lokaal Gezondheidsbeleid 2014-2015. De notitie gaat de oude nota Lokaal Gezondheidsbeleid, die medio vorig jaar afliep, vervangen. De GGD heeft op verzoek ondersteuning en advies gegeven bij de keuze van de speerpunten. Het streven is erop gericht de notitie nog voor de zomer in de raad vast te stellen. De uitwerking van de speerpunten wordt dan na de zomer ter hand genomen. De GGD zal daar eveneens actief bij worden betrokken. Somalische asielzoekers voorgelicht Met de Somalische volwassenen in het asielzoekerscentrum Leersum werden twee bijeenkomsten belegd over de organisatie van de gezondheidszorg: zorgverzekering, huisarts, medicatiebeleid, tevens over gezonde maar betaalbare voeding. Vervolgens kregen de mannen een aanbod van vier bijeenkomsten over alle thema’s binnen seksuele gezondheid: puberteit, vruchtbaarheid en voortplanting, relaties, SOA, anticonceptie en meisjesbesnijdenis. Jonge moeders in AZC weinig belangstelling voor spelen met peuters In samenwerking met MEE werd als pilot 10x een wekelijkse speelleergroep/moedercafé voor moeder met hun jonge peuters gedraaid, die nog niet op de peuterspeelzaal geplaatst konden worden. Met behulp van twee vrijwilligsters werden alle moeders uitgenodigd om met hun peuter te komen spelen, waarbij allerlei tips over de omgang met je kind werden gegeven. De opkomst bleef beperkt; evaluatie van deze pilot zal bepalen hoe en of er gevolg aan wordt gegeven. 22
© Copyright 2024 ExpyDoc
