Uit: Ars Aequi, Nr. 20140601, september 2014 Het

Uit: Ars Aequi, Nr. 20140601, september
2014
de vraag: welke meerwaarde heeft een
Het voorzorgsbeginsel als algemeen beginsel
voorzorgsbeginsel tot algemeen beginsel van
van behoorlijk bestuur?
behoorlijk bestuur (‘a.b.b.b.’)? Deze vraag
mogelijke
verheffing
van
het
staat in dit artikel centraal. In paragraaf 2
door: M.J.W. Timmer*
wordt
kort
gezet,
het
voorzorgsbeginsel
paragraaf
3
behandelt
uiteen
het
Het voorzorgsbeginsel wordt de laatste
beoordelingskader ter beantwoording van de
jaren steeds vaker buiten het milieurecht
voorliggende vraag. De uitwerking hiervan
toegepast, met name in supranationale
omvat de verticale adoptie van een beginsel
context. Het is daarmee tijd voor de
(paragraaf 4), de universaliteit (paragraaf 5)
wetgever om het beginsel serieus onder de
en het juridisch nut van de aanmerking van
loep te nemen als nieuw algemeen beginsel
het voorzorgsbeginsel als a.b.b.b. (paragraaf
van behoorlijk bestuur.
6).
2
1
Het
Inleiding
Geschiedenis en werking
Voorzorg als leidend principe voor een veilig
voortschrijden
gaat
leven bestaat eindeloos langer dan voorzorg
onvermijdelijk gepaard met neveneffecten.
als element van de juridische werkelijkheid.
Schaalvergroting maakt dat menselijk han-
Als rechtsnorm duikt het Vorsorgeprinzip in
delen een steeds aanzienlijkere weerslag
1971 voor het eerst in de Duitse wetgeving
heeft op de omgeving. Anderzijds groeit de
op.1 Daarna volgde een reeks internationale
kennis over de mogelijke gevolgen gestaag.
proclamaties, waarvan artikel 11 van de
Voorheen ongeziene gevaren komen aan het
World Charter for Nature van de VN (1982) en
licht, zij het dat de kans op het intreden en
beginsel 15 van de Rio Verklaring van de
de omvang van het gevaar niet altijd evident
United Nations Conference on Environment
zijn. De omgang met dergelijke onzekere
and Development (1992) de meest in het oog
risico’s
springende zijn. Het laatste luidt:
wordt
der
techniek
genormeerd
door
het
voorzorgsbeginsel.
In dit artikel wordt ingegaan op het
’In order to protect the environment, the
verleden en de werking van het voorzorgs-
precautionary approach shall be widely
beginsel, maar het heden en de toekomst
applied by States according to their
verdienen de meeste aandacht. Met de immer
capabilities. Where there are threats of
groeiende ‘kennis van nu’ en internationale
serious or irreversible damage, lack of full
omarming van het voorzorgsbeginsel, is het
scientific certainty shall not be used as a
tijd om ons af te vragen wat Nederland met
reason
dit beginsel moet. Meer in het bijzonder rijst
measures
for
postponing
to
prevent
cost-effective
environmental
degradation.’
*
Mr. M.J.W. Timmer studeerde in juni 2013 af aan de
Universiteit Leiden en is advocaat bij Van der Feltz
advocaten te Den Haag. Dit artikel is een bewerking van
zijn masterscriptie.
1
M. Kloepfer, Umweltrecht, München: C.H. Beck 2004, p.
173.
1
treffen maatregelen dienen zowel effectief 5
Eveneens uit 1992 stamt de verankering van
als
het voorzorgsbeginsel in artikel 130R van het
noodzakelijk dat de risico’s tot nul worden
Verdrag van Maastricht, thans artikel 191 van
gereduceerd, maar zij moeten tot een aan-
het
het
vaardbaar punt worden teruggebracht. 6 Het
milieubeleid van de EU gestoeld op het
noodzakelijke gevolg is dat het element
voorzorgsbeginsel, zonder definitie van het
‘actie’ sterk politiek gekleurd is door de vele
beginsel. In internationale verdragen alleen al
mogelijke
zouden twintig verschillende interpretaties te
aanvechtbaarheid
vinden zijn,2 naast nog vijftien verdragen die
regelen. In grote lijnen is het aan de
Werkingsverdrag.
Hierin
wordt
het beginsel zonder uitleg noemen.
3
Wel
eerste
(milieu)schade.
element
Veelal
is
wordt
van
en
Het
is
de
niet
beperkte
getroffen
maat-
ondernemer van de risicovolle activiteit om
dreigende
treden.
Deze elementen kunnen gevat worden
bovendien
in
schade
voorzorgsbeginsel:
het
zijn.
maatregelen
uitgegaan van significante of onherstelbare
alvorens
te
aan te tonen dat er geen schade op zal
keren consequent drie elementen terug:
Het
proportioneel
voorzorgsbeginsel
de
volgende
definitie
van
het
ingeroepen kan worden.
‘De
Ten tweede is onzekerheid vereist
plicht
tot
het
ondernemen
van
omtrent de kans op het intreden van deze
proportionele en effectieve actie tegen
schade. Er moet reden zijn tot twijfel over de
ernstige of onomkeerbare (milieu)schade,
mogelijke gevolgen van het handelen, die
indien op basis van de best beschikbare
bestaat ondanks de meest geavanceerde
wetenschap deze schade te vermoeden
stand der techniek, en deze twijfel moet
maar niet te garanderen valt.’
geruchten, pure theorie en loutere suggestie
overstijgen.4
Benadrukt
zij
onzekerheid,
maar
dreigende
de
dat
niet
de
schade
3
Algemene
beginselen
–
redengevend is tot actie door staten: het
beoordelingskader
bestaan van een onzekere situatie mag
Het streven om onzekere risico’s op voorhand
nimmer een reden zijn om geen actie te
in de besluitvorming te betrekken hoeft zich
ondernemen.
niet slechts uit te strekken tot het zuivere
Het derde element – de crux van het
milieurecht.
Zomaar
stellen
dat
het
voorzorgsbeginsel – is actie. Actie om de
voorzorgsbeginsel daarom functioneert als
dreigende schade te voorkomen, ondanks dat
a.b.b.b. is evenwel te kort door de bocht. Zo
niet zeker is of de schade zal intreden. De te
veronderstelt een rechtsbeginsel een zekere
2
C.R. Sunstein, ‘Precautions against What? Perceptions,
Heuristics and Culture’, in: J.B. Wiener e.a. (red.), The
reality of precaution, Washington D.C.: RFF Press 2011,
p. 495.
3
A. Trouwborst, Precautionary Rights and Duties of
States (diss. Utrecht), Leiden: Martinus Nijhoff publishers
2006, p. 22.
4
GvEA 11 september 2002, T-70/99
(Alpharma/Commissie), r.o. 156 en 165.
5
O.a. Internationaal zeerechttribunaal (ITLOS), 27
augustus 1999, case nos. 3 & 4 (Nieuw Zeeland/Japan en
Australië/Japan; ook wel Southern Bluefin Tuna Cases),
6
R.J.J. Aerts & E.H.P. Brans, ‘Het voorzorgbeginsel en de
risico's van gezondheidsschade door bovengrondse
hoogspanningslijnen’, M&R 2009, p. 144.
2
universele toepasbaarheid.7 Een a.b.b.b. is
worden. Deze stimulans kan zowel uit de
niets
(want
wetenschap als uit de rechtspraktijk komen,
een
waarna de wetgever aan zet is om tot actie
scheve
over te gaan. Als immers uit de praktijk blijkt
machtsverhouding tussen bestuur en burger te
dat de gedroomde ontwikkeling onmogelijk is
meer
dan
een
bestuursrechtelijke)
rechtsbeginsel,
compenseren.
variant
bedoeld
8
bijzondere
om
van
de
Daarnaast
vervullen
(voorwaarde 1), de ontwikkeling in dit geval
rechtsbeginselen bijzondere functies in het
onmogelijk is (voorwaarde 2), of niemand op
rechtsbestel
de ontwikkeling zit te wachten (voorwaarde
(constitutief,
rechtsvormend
en/of
normerend,
strategisch-instru-
9
menteel). Het voorzorgsbeginsel is in dezen
3),
verstomt
de
discussie
snel.
Kort
samengevat: can we, should we?
rechtsvormend: rigide rechtsregels worden
tot een beter op het geval toepasbaar geheel
4
gebogen. Tevens vervult het beginsel een
naar nationaal
strategisch-instrumentele rol: het beknot de
De
vrijheid van het bestuur door het bieden van
rechtstelsels zijn innig verweven. Dit leidt tot
een uniforme set basisvereisten.
interessante situaties, bijvoorbeeld daar waar
Om te bepalen of de ‘verheffing’ tot
de
Voorwaarde 1 –van internationaal
nationale
EU
en
en
Europees-communautaire
Nederland
rechts-
a.b.b.b. mogelijk en nuttig is, onderscheid ik
beginselen
drie voorwaarden: 1) zijn er precedenten van
nationale codificatie van een beginsel kan
specifieke (internationale) beginselen die zijn
bijdragen aan een oplossing. Zo wordt een
veralgemeniseerd tot a.b.b.b., 2) bezit het
beginsel
voorzorgsbeginsel
benodigde
vatbaar voor toetsing aan hoger recht. De
universaliteit, en 3) is de verheffing nuttig?
Awb-wetgever heeft dit aangedragen als een
Opgemerkt
enigszins
belangrijk motief voor de codificatie van de
provisorisch is, aangezien de opkomst en
rechtsbeginselen,11 waarin is aangesloten bij
ondergang van rechtsbeginselen tot op zekere
de toenmalige stand van het Europese recht. 12
hoogte aan de beheersing is onttrokken. 10
Zodoende is de invloed van het Europese
Toch acht ik de drie gestelde voorwaarden
recht op het nationale recht aanzienlijk.
minimumvereisten
Unierechtelijke
zij
zelf
dat
rechtsontwikkeling
dit
de
kader
alvorens
een
nieuwe
gestimuleerd
moet
verschillend
dezelfde
immers
toepassen.
grijpbaar(der)
interpretaties
en
Een
beter
van
rechtsbeginselen kunnen aan de nationale
variant derogeren. Zo biedt het nationale
7
Hét criterium dat voor Tridimas geldt ter definiëring
van ‘algemene rechtsbeginselen’; T. Tridimas, The
General Principles of EU Law, Oxford: Oxford University
Press 2007, p. 1.
8
P. Nicolaï, Beginselen van behoorlijk bestuur, Deventer:
Kluwer 1990, p. 215. Zie in dit verband ook R.J.N.
Schlössels, ‘Dimensies van rechtsbeginselen’, in: R.J.N.
Schlössels e.a.(red.), In beginsel, Deventer: Kluwer 2004,
p. 36, waar hij spreekt over de ‘codificatie van
rechtsbeginselen’ in de Awb, en a.b.b.b.’s vooral
waardeert als een verzamelnaam voor rechtsbeginselen
in het bestuursrecht. Een onderscheid tussen a.b.b.b.’s
enerzijds en rechtsbeginselen anderzijds is voor dit
artikel verder niet van belang.
9
Schlössels 2004, p. 28 e.v.
10
Vgl. Schlössels 2004, p. 23 en 24, en bronverwijzingen
aldaar.
vertrouwensbeginsel meer ruimte om aan een
11
Handelingen II 1991/92, UCV 17, p. 54. Tevens
Kamerstukken II 1988/98, 21 221, 3, p. 9 (MvT): ‘De
betekenis van het ongeschreven recht is in het
bestuursrecht waarschijnlijk groter dan op andere
rechtsgebieden. De ontwikkeling van de algemene
beginselen van behoorlijk bestuur als afzonderlijke
rechterlijke toetsingsgrond heeft ertoe geleid dat veel
beslissingen van administratieve rechters op een van deze
beginselen zijn gebaseerd. Op grond van bovenstaande
overwegingen is het in de wet neerleggen van belangrijke
regels uit de jurisprudentie dringend gewenst.’
12
Kamerstukken II 1988/98, 21 221, 3, p. 9 ; vgl. ook
Kamerstukken II, 1988/98, 21 221, 3, p. 70.
3
onrechtmatig toegekende subsidie vast te
transparantiebeginsel het aanbestedingsrecht
houden dan de Europese variant. Zodra echter
overstijgt
sprake is van enige communautaire dimensie,
aanzien van alle situaties waar door een
wordt het nationale beginsel ten faveure van
overheid schaarse zaken en rechten worden
het Europese aan de kant geschoven – en de
verdeeld.16 In Betfair (r.o. 47) wordt deze
subsidie teruggevorderd.13 Interessanter in dit
ontwikkeling toegeschreven aan het cruciale
kader is echter de vraag of deze ‘kracht’ van
belang van transparantie voor functionerende
de Europeesrechtelijke beginselen ook een
mededinging
acceptatie van een ‘vreemd’ (dat wil zeggen:
aanbestedingssituatie.
gevormd
en
aanvaard
–
toepassingsbereik
binnen
of
buiten
ten
een
De Nederlandse rechterlijke macht is
rechtsorde) beginsel in het nationale recht
vrij volgzaam in haar directe toepassing van
kan bewerkstelligen. Daarbij bedenke men
het
dat via artikel 191 VWEU het Europees
aanbestedingsrecht.
milieubeleid
is
omwegen gezocht. In de zaak Amutron17 werd
gestoeld, en de Nederlandse milieuwetgeving
de vergunningverlening voor een speelhal
op haar beurt sterk op het Europese beleid is
vernietigd wegens strijd met artikel 4:84 Awb
geënt.
(onacceptabel afwijken van eigen beleid).
het
een
een
andere
op
in
tot
voorzorgsbeginsel
transparantiebeginsel
binnen
Daarbuiten
het
worden
Onaangekondigd afwijken van beleidsregels
Het is niet uniek dat het nationale recht een
ter verlening van de vergunning levert strijd
Europeesrechtelijk beginsel omarmt en in
op
algemene
rechtsorde
transparantie. Ook het toestaan dat een
opneemt, zo toont het transparantie-beginsel.
schaarse vergunning wordt ‘geruild’ voor een
De charme van het transparantiebeginsel is de
gunstiger exemplaar zonder dat hiervoor een
ogenschijnlijke
het
nieuwe vergunning-verleningprocedure wordt
een
gestart,
beginsel
zin
in
eigen
vaagheid
schuilgaat.
eenduidige
de
die
Zo
ontbreekt
definitie
transparantiebeginsel
achter
die
invult.
‘het’
In
de
aanbestedingszaak van de Waalse Bussen
14
met
ten
minste
druist
transparantiebeginsel.
de
in
18
geest
tegen
De
van
het
Afdeling
bestuursrechtspraak lijkt meer afhoudend dan
het
College
van
Beroep
voor
het
wordt het beginsel voor het eerst door het
bedrijfsleven, maar in de zaak Schindler
Hof van Justitie (h)erkend, waarna het Hof in
schemert
Succhi
di
Frutta
duidelijk
maakt
dat
door.
19
het
transparantiebeginsel
wel
Het zonder aanbesteding uitgeven van
transparantie een onafhankelijk beginsel is,
vergunningen voor kansspelen is strijdig met
voortvloeiend uit het gelijkheidsbeginsel. 15
de eisen die door het Hof van Justitie zijn
Een
gesteld, waarbij iedere potentiële aanbieder
ontwikkeling
volgt
waarin
het
op dezelfde voorwaarden naar het verkrijgen
13
HvJ EG 20 maart 1997, C-24/95, Jur. 1997, p. I-01591
(Alcan). Zie ook M.J. Frese, ‘De doorwerking van
Europese rechtsbeginselen bij de decentrale handhaving
van het EU-mededingingsrecht’, AA 2012/AA20120108, p.
111.
14
HvJ EG 25 april 1996, C-87/94, Jur. 1996, p. I-02043
(Waalse bussen).
15
HvJ EG 29 april 2004, C-496/99, Jur. 2004, p. I-03801
(Commissie/CAS Succhi di frutta).
16
R.J.G.M. Widdershoven e.a., Derde evaluatie van de
Algemene wet bestuursrecht 2006 – De Europese agenda
van de Awb, Den Haag: BJu 2007, p. 91; HvJ EU 3 juni
2010, C-203/08, Jur. 2010, p. I-04695 (Betfair).
17
CBb 19 december 2007, JB 2008/67 (Amutron).
18
CBb 3 juni 2009, AB 2009/373 (Swiss Leisure Group).
19
ABRvS 18 juli 2007, AB 2007/302, in het bijzonder
omtrent transparantie de noot van J.H. Jans.
4
daarvan
kan
meedingen.
Oftewel,
transparantie.
plaats tot plaats verschilt. Zodoende kunnen
Aldus kan een enkele notie uitgroeien
tot
een
doelredenering, die ertoe strekt dat afval van
zelfstandige
de
bij de bron’ worden ingeroepen. Deze pijlers
literatuur wordt het transparantie-beginsel
van het EU-milieubeleid maken dat het weren
beschouwd
algemeen
van buitenlands afval niet discriminatoir is.
waarbij slechts nog de vraag
Dit de eerste zaak waarin het Hof zonder
als
rechtsbeginsel,
20
rechtsnorm.
nieuw
In
milieurechtelijke beginselen als ‘aanpakken
speelt hoe urgent een codificatie in de Awb
21
is.
meer
heeft
geaccepteerd
dat
milieu-
Kortom: het is alles behalve ondenkbaar
rechtelijke beginselen ook buiten de context
dat een internationaal rechtsbeginsel zijn weg
van artikel 191 VWEU kunnen functioneren en
vindt naar nationaal recht.
bovendien aan de ‘vier vrijheden’ kunnen
derogeren. Dan volgt Greenpeace France, 24
5
Voorwaarde 2 – universaliteit
waarin de vraag zich aandient of een lidstaat
Brede inzetbaarheid is een kernvoorwaarde
genetisch gemodificeerde organismen kan
voor
weren
enig
a.b.b.b.
van
het
a.b.b.b.
is
goedgekeurd ex Richtlijn 90/20/EEG. A-G
verbonden aan het groeiende aantal toe-
Mischo bemerkt in zijn conclusie (onder 70
passingen dat voor transparantie gevonden
e.v.) dat niemand het aandurft te stellen dat
wordt.
moet
het voorzorgsbeginsel niet van toepassing zou
opgaan,
zijn. Later blijkt wederom dat lidstaten
alvorens het gebombardeerd kan worden tot
genetisch gemodificeerde organismen mogen
algemeen beginsel van behoorlijk bestuur.
weren, zolang het niet gaat om een ‘louter
transparantiebeginsel
Voor
eenzelfde
het
De
tot
voorzorgsbeginsel
redenering
Vanuit
gang
kunnen
Europa
de
Commissie
zijn
hypothetische benadering van het risico, op
beginsel verankerd in het milieubeleid (art.
grond van loutere veronderstellingen die niet
191 VWEU), een omvangrijk, maar slechts één
wetenschappelijk zijn onderzocht’.
enkel beleidsterrein. Toch toont rechtspraak
lijn met het integratiebeginsel uit artikel 11
een bredere inzetbaarheid. Dit gebeurde
VWEU, waarlangs het Europese milieubeleid
22
het
door
voorzorgs-
eerst in Waals afval.
is
die
Wallonië weerde,
strijdig met Richtlijn 84/631/EEG,
23
25
Dit is in
op andere beleidsterreinen in acht genomen
afval van
wordt. Hiermee blijkt hoe makkelijk het
buiten België. Dit was een discriminatoire
voorzorgsbeginsel de stringente kaders van
maatregel, strijdig met de vrijheid van
artikel 191 VWEU achter zich laat.
goederen. Wat volgt is een wervelende
20
O.a. A.W.G.J. Buijze & R.J.G.M. Widdershoven, ‘De
Awb- en EU-recht: het transparantiebeginsel’, in: T.
Barkhuysen, W. den Ouden & J.E.M. Polak (red.),
Bestuursrecht harmoniseren: 15 jaar Awb, Den Haag: BJu
2010, p. 589-608; A. Drahman, ‘Hoe kunnen
transparantieverplichtingen worden geïntroduceerd in het
Nederlandse bestuursrecht bij de verdeling van schaarse
besluiten?’, NTB 2014/11, p. 86-95.
21
Widdershoven e.a. 2007, p. 92 .
22
HvJ EG 2 juli 1992, C-2/90, Jur. 1992, p. I-04431
(Waals afval/Commissie v. België).
23
Richtlijn 84/631/EEG betreffende toezicht en controle
in de EG op de grensoverschrijdende overbrenging van
gevaarlijke afvalstoffen.
Bovenstaande voorbeelden zijn nog
wel milieugerelateerd, ook al vallen ze strikt
genomen niet onder artikel 191 VWEU. Maar
een
inherente
beperking
die
het
voorzorgsbeginsel tot één (deel van een)
24
HvJ EG 21 maart 2000, C-6/99, Jur. 2000, p. I-01651
(Greenpeace France e.a./Ministère de l’Agriculture et de
la Pêche e.a.).
25
HvJ EG van 9 september 2003, C-236/01, Jur. 2003, p.
I-08105 (Monsanto Agricoltura SpA e.a./Prezidenza del
Consiglio dei Ministeri e.a.), r.o. 106.
5
rechtsgebied limiteert is er niet. Neem de
benoemen) heeft zij het voorzorgsbeginsel
plaatsing van een voetbalveld te Zutphen
volkomen correct toegepast.28
binnen
een
risicocontour
van
een
hoogspanningsleiding waar geen scholen of
woningen
geplaatst
mogen
worden.
26
De
Daarbij komt dat sinds de uitspraak
Tatar/Roemenië29
(en
30
Vilnes/Noorwegen )
het
adequaat
optreden
bewezen statistische verband tussen leukemie
gezondheidsrisico’s
en blootstelling aan bepaalde hoeveelheden
voorzorgsbeginsel
tesla’s (een eenheid van straling, welke hoger
dientengevolge ook het recht op (een gezond
is in de buurt van hoogspanningslijnen).
en veilig!) privéleven uit artikel 8 EVRM wordt
Voorzorg
aangetast.
dan
ook
wetenschappelijke
niet
nodig,
onzekerheid
nu
geval
niet
recent,
Afdeling erkent de risico’s, gelet op het
lijkt
in
meer
van
niet
schendt,
mogelijke
alleen
het
maar
dat
geen
discussiepunt is. Evenwel ziet de kennis
Dat het voorzorgsbeginsel zich leent om een
slechts
gezond en veilig leven te bevorderen, blijkt
op
aanmerkelijk
langdurige
langer
blootstelling,
dan
een
ook uit het volgende voorbeeld. Groot is
voetbalwedstrijd. Het voorzorgsbeginsel zou
immers de paniek als op 20 maart 1996 een
nu dwingen tot actie, hetgeen de Afdeling ook
nieuwe vorm van Creutzfeld-Jakob bekend
doet. Op grond van de artikelen 3:2 en 3:46
wordt die wellicht werd veroorzaakt door het
Awb gaat het verleende goedkeuringsbesluit
eten van met BSE (boviene spongiforme
van
het
encefalopathie; gekkekoeienziekte) besmet
voetbalveld van tafel, totdat het een besluit
Brits vlees. Op 27 maart wordt daarom op
kan overhandigen waarin ofwel de twijfel
gezag van de Europese Commissie alle import
ofwel het risico wordt weggenomen. Dit
van Britse runderen en rundvlees verboden. 31
gebeurt – de gemeente Zutphen doet meer
Onredelijk, menen de Britten. Het Hof van
onderzoek en de minister van VROM zet
Justitie schaart zich desalniettemin achter de
verdere
Commissie:
Gedeputeerde
Staten
beleidslijnen
uit,
bij
voor
waarin
het
voorzorgsbeginsel en de Afdelingsuitspraak
expliciet aan bod komen.27 En zo kon het dat
‘bij onzekerheid omtrent het bestaan en de
tweeëneenhalf
omvang
jaar
later
blijkt
dat
de
van
risico's
voor
de
menselijke
gezondheid moeten de instellingen evenwel
werkelijke blootstelling aan straling op de
beschermende maatregelen kunnen nemen,
precieze locatie onder de kritische grens van
zonder te behoeven wachten totdat ten volle
0,4 microtesla ligt en het voetbalveld volgens
blijkt dat deze risico's inderdaad bestaan en
het aangevulde beleid geen gevoelige locatie
groot zijn.’32
is. De Afdeling is tevreden en (zonder het te
28
ABRvS 28 april 2010, ECLI:NL:RVS:2010:BM2640.
EHRM 27 januari 2009, 67021/01 (Tatar/Roemenië).
30
EHRM 5 december 2013, 52806/09 en 22703/10 (Vilnes
e.a./Noorwegen), i.h.b. r.o. 244.
31
Beschikking van de Commissie van 27 maart 1996
inzake spoedmaatregelen ter bescherming tegen boviene
spongiforme encefalopathie (96/239/EG) (PbEG L
78/47).
32
HvJ EG 5 mei 1998, C-180/96, Jur, 1998, p. I-02265
(Verenigd Koninkrijk/Commissie) r.o. 99.
29
26
ABRvS 19 september 2007, ECLI:NL:RVS:2007:BB3848.
Brief van de Staatssecretaris van VROM aan de
Voorzitter van Tweede Kamer van 3 oktober 2005
(Kamerstukken II 2005/06, 28089, 12), Advies met
betrekking tot hoogspanningslijnen.
27
6
ook
de
mogelijke
(protectionistische)
De Commissie heeft zich bovendien laten
marktvoordelen die partijen hebben bij het
bijstaan door het Wetenschappelijk Veterinair
weren van de producten afkomstig van een
Comité ter wetenschappelijke onderbouwing
volledig continent. Voorzorg is goeddeels
van het besluit. En ter onderstreping van de
wetenschappelijk ingegeven, maar paniek,
tijdelijke aard van een voorzorgsmaatregel
politiek en perceptie kunnen niet volkomen
wordt in november 1998 het importverbod
worden geëlimineerd.
opgeheven.
33
Dat Frankrijk toch aan het
verbod blijft vasthouden is naar het oordeel
Voor de bovenstaande gevallen geldt dat zij
van het Hof buitenproportioneel.34 Dit toont
buiten
de culturele bepaaldheid van voorzorg. De
verdragsrechtelijke
Britten
pretaties van het voorzorgsbeginsel vallen,
spraken
in
1985
nog
van
no
conceivable risk van het eten van besmet
de
terwijl
reikwijdte
toch
en
van
vrijwel
‘klassieke’
toepassing
alle
inter-
van
het
het
voorzorgsbeginsel plaatsvindt. Het stramien
wetenschappelijk onderbouwd oordeel van de
van voorzorg is terug te vinden in zowel
Commissie en in de Verenigde Staten geldt
rechtspraak als beleid, daar waar mens of
nog altijd een gedeeltelijk importverbod op
dier
Europees rundvlees – en iemand die langere
moeten worden. Het beginsel is flexibel van
tijd in Europa of Groot-Brittannië is verbleven
aard,
vlees,
35
Frankrijk
wantrouwt
tegen
onzekere
universeel.
risico’s
Ook
beschermd
buiten
de
Anderzijds
invloedssferen van de Europese Unie, vooral
importeert de EU sinds 1990 geen vlees uit de
daar waar lidstaten zelf nog de ruimte hebben
VS wegens wetenschappelijke onzekerheid
om in regelgeving te voorzien (maar als
over
de
gezien ook daar waar art. 8 EVRM inroepbaar
Amerikaanse
is), is zichtbaar dat het voorzorgsbeginsel het
In 2000 is het verbod
milieurechtelijke ontgroeit. Dit toont dat het
mag
geen
bloed
de
doneren.36
gevolgen
hormoonbehandelingen
koeien ondergaan.
37
die
van
nu
vanwege
het
voorzorgsbeginsel breed toepasbaar is en
VS,
hoewel
het
zodoende aan dat constitutieve a.b.b.b.-
gezondheidsargument nimmer volkomen is
vereiste voldoet. Dan resteert slechts nog een
verlaten.38 Naast culturele voorkeuren, spelen
bespreking van het nut van de erkenning van
definitief
dierenleed
geworden,
in
de
het voorzorgsbeginsel als a.b.b.b. Dit voert
33
Beschikking van de Commissie van 25 november
1998 tot wijziging van Beschikking 98/256/EG met
betrekking tot bepaalde spoedmaatregelen ter
bescherming tegen boviene spongiforme
encefalopathie (98/692/EG) (PbEG L 328/28) .
34
HvJ EG 13 december 2001, C-1/00, Jur, 2001, p. I09989 (Commissie/Frankrijk).
35
‘Dorrell regrets BSE statement’, BBC News (27 oktober
2000), via: <http://news.bbc.co.uk/2/hi/
uk_news/993757.stm>, opgevraagd op 4 juni 2014.
36
G. Gray, M.D. Rogers en J.B. Wiener, ‘Beef, hormones and
mad cows’, in: J.B. Wiener e.a. 2011, p. 76 en 77.
37
Beschikkingen van de Raad van 8 mei 1990 met
betrekking tot de toediening van bovine somatotropine
(BST) (90/218/EEG) (PbEG L 116/27)
38
Beschikking van de Raad van 17 december 1999
betreffende het op de markt brengen en het toedienen
van boviene somatotropine (BST) en tot intrekking van
Beschikking 90/218/EEG (1999/879/EG) (PbEG L 331/71).
tot het laatste punt van mijn driedelige
beoordelingskader.
6
Voorwaarde 3 – juridisch nut
In de vorige paragraaf blijkt al tussen de
regels door dat het voorzorgsbeginsel als
algemeen inzetbaar beginsel nut heeft. Als
getoond, is er een breed spectrum van
situaties
waarin
het
voor
overheden
of
belanghebbenden opportuun of zelfs met het
7
oog op mensenrechten noodzakelijk kan zijn
maatregelen. Het is jammerlijk dat een jaar
om voorzorgsmaatregelen af te dwingen. En
later de Afdeling als volgt overweegt:
zoals is gezien bij het transparantiebeginsel
behelst het uitgroeien tot een beginsel van
‘Het voorzorgbeginsel is voorts geen in de
behoorlijk bestuur meer dan slechts het
Wet milieubeheer gecodificeerd beginsel
bezitten van een universeel karakter. Om te
en evenmin een beginsel dat verweerders
kunnen spreken van een bruikbaar ‘algemeen
in het kader van hun beoordelings-vrijheid
beginsel’, zal iemand het beginsel op enig
hebben
moment
werkelijk
moeten
oppakken
en
opgenomen
beoordelingsregels.’
in
hun
41
toepassen. Hieronder zal ik betogen waarom
het zowel rechtssystematisch (dogmatisch) als
De
praktisch
het
opvallend genoeg ook afgehandeld onder de
voorzorgsbeginsel als zelfstandig a.b.b.b. te
vigeur van de Wet milieubeheer, waarin de
erkennen.
Afdeling wel impliciet aan het voorzorgs-
van
belang
is
om
zaak
beginsel
6.1
van
de
toetst.
motorcrossbaan
Een
lezing
van
wordt
overige
jurisprudentie van de Afdeling waarin een
Dogmatisch belang
Het enthousiasme voor het voorzorgsbeginsel
beroep
komt laat op gang in Nederland. Hoewel in
voorzorgsbeginsel,
1982 en 1991 al belangrijke internationale
resultaat op: uitsluitend in die gevallen
codificaties plaatsvinden (waaronder in het
waarin het voorzorgsbeginsel gecodificeerd is,
Verdrag van Maastricht), acht de Afdeling het
is de Afdeling bereid om de feiten aan die
in 1996 niet juist om een milieuvergunning te
codificatie te toetsen.42 Voor het overige
weigeren, alleen maar omdat geen zekerheid
worden de geslaagde beroepen afgehandeld
bestaat omtrent de mogelijke schade die de
langs de weg van artikel 3:2 en 3:46 Awb. 43
vergunning-verlening kan aanrichten.39 Het
Met het oog op een uniforme toepassing van
bestaan van het voorzorgsbeginsel wordt –
het beginsel is dit bezwaarlijk, nu (al dan niet
impliciet – in 1999 wel erkend: zonder
onbedoeld) per codificatie een andere nuance
informatie te vergaren over het welzijn van
kan worden gelegd. De rechtszekerheid is er
vogels, wordt een milieuvergunning verleend
niet
voor een motorcrossbaan. Deze kennislacune
toepassingsgebied net anders uitpakt Toetsing
is voor de gemeente redengevend om in het
per codificatie staat bovendien in de weg aan
geheel
geen
Dit is de Afdeling toch te gortig: een
voorbereiding
veronderstelt
informatie-vergaring en vernietiging op grond
van art. 3:2 Awb volgt.40 Een gebrek aan
kennis pleit dus niet vrij van het nemen van
39
40
gebaat
gedaan
levert
dat
één
op
het
het
volgende
beginsel
per
gebruiksbeperkende
voorschriften aan de vergunning te verbinden.
zorgvuldige
bij
wordt
ABRvS 30 september 1996, AB 1997/259.
ABRvS 28 januari 1999, AB 1999/177.
41
ABRvS 12 mei 2000, AB 2000/395, r.o. 2.8.
L. Smorenburg-van Middelkoop, ‘European
environmental principles in Dutch case law’, in: R.
Macrory, I. Havercroft & R. Purdy (red.), Principles of
European Environmental Law, Groningen: Europa Law
Publishing 2004, p. 135. Zie voor dergelijke bijzondere
toetsing bijvoorbeeld ABRvS 20 maart 2002, M&R 2002/84
m.nt. J.M. Verschuuren over de PKB-Waddenzee; ABRvS
23 mei 2012, AB 2012/232 over het Beheerplan Noordzee
2015; en ABRvS 30 juli 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BV3209
over de Beleidsnota Invasieve Exoten.
43
Zie bijvoorbeeld ABRvS 29 januari 2003, AB 2003/252,
waarin de Afdeling haast moeite lijkt te doen om het
woord ‘voorzorgsbeginsel’ niet te gebruiken.
42
8
een algemene toepassing van het voorbeginsel
zijn immers te normatief van aard om voor
op terreinen waar een codificatie ontbreekt
een echt rechterlijk ingrijpen vatbaar te zijn,
maar
toepassing
mogelijk
is.
tenzij een bestuursorgaan al te zeer uit de
waarop
is
bocht vliegt. Voorts ontbreekt het de rechter
Zutphense
aan (onpartijdige!) kennis om eigenstandig te
hoogspanningsmast. De Afdeling lijkt daarmee
kunnen bepalen welke maatregelen geschikt
aftastend
zijn om op evenredige wijze risico’s te
Illustratief
is
alleszins
de
omgesprongen
wijze
met
in
de
de
aanvaarding
van
het
voorzorgsbeginsel. Als een beleidsmaker of
ondervangen.
wetgever besloten heeft tot implementatie,
Hanekamp
dan
een
gebruik maken van een slecht gedefinieerd en
daadwerkelijke toetsing. Maar ook in die
dubieus beginsel als het voorzorgsbeginsel
gevallen
rechtvaardigt
gaat
de
Afdeling
vormt
een
voorzorgsbeginsel
over
tot
schending
niet
‘de’
van
het
vernietigings-
Of
zoals
stellen:
niet
Bergkamp
‘Dat
dat
politici
rechters
en
daarbij
dezelfde
aberratie omarmen.’46
grond, maar wordt deze in plaats daarvan
Deze bezwaren zijn niet onterecht,
gebruikt als opstapje naar een redenering van
maar beschouw ik niet als reden om het
onzorgvuldige voorbereiding of ondeugdelijke
voorzorgsbeginsel
niet
motivering.
a.b.b.b.
nemen.
Dit
betekent
dat
de
op
te
als
(gecodificeerd)
Zeker
is
het
bestuursrechter door opwaardering van het
frustrerend dat, in een tijdperk van finale
voorzorgsbeginsel
geschilbeslechting,
naar
(gecodificeerd)
algemeen beginsel van behoorlijk bestuur aan
marginaal
armslag
voorzorgsbeginsel
wint.
Impliciete
en
omslachtige
redeneringen kunnen vervangen worden door
de directe – en bedoelde
44
– toets aan het
voorzorgsbeginsel.
Over
getwist.
rechter
vooral
formeel
aan
het
toetst.
Maar
dat
ondergraaft het nut van het beginsel niet, nu
het een norm is die zich richt tot het bestuur.
Als blijkt dat een bestuursorgaan het niet
deze
Gesteld
en
de
armslag
wordt
kan
risico’s acceptabel zijn, moet het zelf hieruit
voorzorgsbeginsel de rechter niets méér laat
conclusies trekken. Deze conclusie kan zijn
doen dan aan een bestuur verzoeken het te
dat het, bij nader inzien, niet vaststaat dat
weinig
de
motiveren.
45
van
zorgvuldige
de
besluit
dat
voor elkaar krijgt om te onderbouwen dat de
het
voorzichtige
wel
worden
nader
te
Thans gebeurt dit over de band
voorbereiding;
gevolgen
bestuursorgaan
uitblijven,
naar
eigen
waarna
inzicht
het
die
na
maatregelen kan nemen die gepast zijn. De
bestempeling van het voorzorgsbeginsel als
rechter fungeert in dezen bovenal als laatste
a.b.b.b. zal dit via het voorzorgsbeginsel
checkpoint, niet als beleidspartner. Dat een
kunnen. De inhoudelijke toets zou echter niet
kwestie te complex is voor een simpel ‘ja’ of
veranderen. Alle bijbehorende afwegingen
‘nee’, maakt niet dat de rechter dan maar
een toetsingsgrond onthouden moet worden.
44
Zo veronderstellen o.a. Lambers en Zighorn in hun noot
bij ABRvS 25 augustus 2000, JM 2000/141.
45
B.J. Schueler, ‘Het vernieuwde voorzorgbeginsel als
toetsingsmaatstaf voor de bestuursrechter’, in: T.
Arnoldussen e.a., Bij twijfel (niet) doen? – Verslag van de
105de ledenvergadering van de Vereniging voor
Milieurecht op 29 oktober 2009, Den Haag: Boom
Juridische uitgevers 2010.
Want de toets die de rechter reeds kan
uitvoeren (via motivering en voorbereiding),
46
L. Bergkamp & J.C. Hanekamp,
‘Voorzorgsaansprakelijkheid: naar een post-normale
jurisprudentie?’, AV&S 2003, p. 123.
9
is op zijn minst weinig elegant. Het valt niet
ondergebracht,47 maar inmiddels zelfstandig
in te zien waarom de rechter dan niet
in (het nog niet in werking getreden) artikel
geaccommodeerd kan worden door een direct
4:126
pad in het leven te roepen naar het doel dat
bovendien refereert aan het schisma tussen
hij,
de toepassing van het égalitébeginsel en
zoals
hiervoor
betoogd,
wenst
te
staat,
waarbij
de
wetgever
hetgeen in artikel 3:4 lid 2 Awb staat.48 Ook
bereiken.
zij
6.2
Awb
Praktisch belang
in
herinnering
geroepen
hoe
het
transparantiebeginsel zich losmaakte van het
Ook naast de elegantie van de toets bestaan
gelijkheidsbeginsel. Er is daarom geen reden
redenen om het voorzorgsbeginsel niet onder
om
te brengen in het zorgvuldigheidsbeginsel en
allerhande aanpalende beginselen onder te
de belangenafweging van de artikelen 3:2 en
brengen.
in
het
zorgvuldigheidsbeginsel
wel
3:4 Awb. Deze combinatie verplicht tot het
Daarnaast laat het zorgvuldigheids-
informatie vergaren omtrent de (rechtens
beginsel in het midden wat er moet gebeuren
bepaalde) spelende belangen, waarna de
met kennislacunes.49 Kunnen deze lacunes
belangen op grond van de evenredigheid
genegeerd worden, moeten zij op de één of
worden afgewogen. Problematisch echter is
andere
manier
in
de
belangenafweging
dat het voorzorgsbeginsel hangt op een
worden
betrokken?
Het
voorzorgsbeginsel
ontbreken van informatie. Het is daarmee
verschaft op dit punt duidelijkheid: het
alleszins zorgvuldig om te constateren dat het
mogelijke risico wordt meegenomen in de
bestuur informatie ontbeert, om vervolgens
besluitvorming, ondanks het kennisgebrek. Dit
de
de
betekent niet dat het onzekere risico als één
belangenafweging te betrekken. Zoals uit de
van de in artikel 3:4 Awb bedoelde belangen
hierboven besproken jurisprudentie blijkt, is
geldt, welke ‘gewoon’ meegewogen moeten
de kans op succes van een dergelijke aanpak
worden.
gering.
voorzorgsbeginsel
kennis
die
Maar
men
het
wel
bezit
Onder
omstandigheden
–
zie
dat
het
bijvoorbeeld de passende beoordeling van
zorgvuldigheidsbeginsel sterk wordt opgerekt,
artikel 6 lid 3 Habitatrichtlijn, waaruit blijkt
ver voorbij de wettelijk bepaalde reikwijdte.
dat geen onzekerheden omtrent risico’s voor
Verankering
natuurlijke gebieden mogen bestaan, alvorens
van
voorkomt
ertoe
het
voorzorgsbeginsel
dit
probleem.
Het is natuurlijk mogelijk om de
de
ontwikkeling
waarop
reiken
het
deze
leidt
verder
kan
aan
jurisprudentie
vasthouden
in
de
passende
beoordeling ziet wordt ingezet. Lid 4 biedt
zorgvuldigheid tot moloch te laten uitgroeien,
slechts
waarin
vele
redenen van groot openbaar belang. De
wordt
ondergebracht.
facetten
overzichtelijkheid
van
van
besluitvorming
Dit
het
komt
de
een
uitzondering
bij
dwingende
weging van onzekere risico’s loopt niet zonder
bestuursrecht
geenszins ten goede. In dit kader valt ook te
wijzen op hoe het égalitébeginsel ooit ietwat
gebrekkig
in
artikel
3:4
lid
2
Awb
is
47
M.K.G. Tjepkema, Nadeelcompensatie op basis van het
égalitébeginsel, Deventer: Kluwer 2010, p. 117.
48
Kamerstukken II 2010/11, 32621, 3, p. 12 (MvT).
49
Ch.W. Backes e.a., ‘De ongerijmde angst van
Pieterman voor het voorzorgbeginsel’, NJB 2001/36, p.
1760-1761.
10
meer gelijk met de weging van de overige
Andere interpretaties leiden tot een te
belangen.
binaire toepassing van het voorzorgsbeginsel:
een handeling wordt dan wel of niet verricht.
Dat voorzorg en zorgvuldigheid niet hetzelfde
Dat
zijn, blijkt tevens uit de (onterechte) angst
proportionaliteit
die bij sommigen voor het voorzorgsbeginsel
toepassingsmogelijkheden
lijkt te bestaan. Het voorzorgsbeginsel gaat
ontwikkelingen niet worden beknot. Op basis
uit van een bijzondere belangenafweging, die
van de gekozen bias kan een op maat
zou leiden tot stagnatie van vooruitgang. In
gesneden oplossing worden gekozen. Het
de kern wordt gevreesd voor het ontstaan van
binaire element treft men (dus) pas bij de
een
rechter,
voorzorgscultuur,
in
plaats
van
de
terwijl
die
de
hierboven
beleden
juist
(veelal
vele
biedt,
waardoor
marginaal)
moet
klassieke risicocultuur: een cultuur die zicht
beoordelen of het bestuur in redelijkheid tot
richt op problemen die zij nog niet kent, in
zijn oordeel kon komen.
plaats van zich louter te concentreren op de
risico’s die zij kent en kan beheersen.
50
Deze
Het gebruik van een bias is niet
onweersproken. Het zou leiden tot kokervisie
risk mindedness maakt dat men de baten van
en
wetenschappelijke ontwikkelingen uit het oog
‘gidsend
verliest. Voorts is er de paradox van voorzorg,
toepassingskader vastligt vóór toepassing. 53
dat iedere voorzorgsmaatregel zelf ook aan
Een andere wijze van toepassing is echter
voorzorgstoetsing onderhevig is waardoor een
moeilijk
vicieuze cirkel ontstaat. Deze vermeende
versneld op de markt brengen van AIDS-
zwakte van het beginsel valt eenvoudig te
remmers, zonder dat deze volkomen zijn
helen
op
getest op (weinig ingrijpende) bijwerkingen;
voorhand bepaalde voorkeur, een bias waaruit
welke risico’s wegen dan zwaarder? De
het te beschermen belang blijkt: milieu,
bestrijding van het ene gevaar roept mogelijk
door
de
introductie
economie, veiligheid...
51
van
een
ontneemt
het
beginsel’
voorzorgsbeginsel
zijn
voorstelbaar.
nut,
omdat
Bijvoorbeeld:
als
het
het
De te ondernemen
een ander in het leven (substitute risks). In
activiteit moet tegen dit belang worden
dergelijke gevallen hoeft weinig van het
52
voorzorgsbeginsel verwacht te worden als
Na het kiezen voor één van de
men hoopt op een oplossing van de afweging
mogelijkheden, moet een punt achter die
zonder zich aan enige bias te binden. In de
keuze (kunnen) worden gezet; de theorie mag
praktijk levert een dergelijke afweging niet al
weliswaar naar een paradox neigen, geen
te veel problemen op, nu culturele invloeden
weldenkende beleidsmaker zou dat konijn tot
en risicoperceptie van enorme invloed zijn op
het einde van het konijnenhol willen volgen.
de belangenafweging.54 De conclusie van
afgewogen, evenals
50
tegen
de nuloptie.
O.a.: R. Pieterman & N.T. Arnoldussen, ‘Het
voorzorgsbeginsel: over ideologie en onzekerheid’, R&R
2008, p. 230-251; R. Pieterman, De voorzorgcultuur.
Streven naar veiligheid in een wereld vol risico en
onzekerheid, Den Haag: Boom Juridische uitgeverij 2008.
51
C. Sunstein, Laws of fear: beyond the precautionary
principle, Cambridge: Cambridge University Press 2005,
die spreekt van de status quo bias.
52
Hetgeen Pieterman zelf ook erkent, o.a. Pieterman en
Arnoldussen 2008, p. 249.
Sunstein is dan ook dat het voorzorgsbeginsel
evenzeer misleidt als leidt. De bestreden
risico’s
zijn
immers
de
gepercipieerde
risico’s, van de werkelijke kans hebben wij
53
54
Sunstein 2011, p. 493.
Sunstein 2011, p. 503 e.v.
11
geen weet – dat is nu net de kern van het
verheven kan worden en dat dit nuttig is. De
voorzorgsbeginsel. Een valide punt, maar
tocht van het transparantiebeginsel toont dat
verwachten wij dat het voorzorgsbeginsel alle
een
kennis in pacht heeft die wij zelf ontberen?
allerminst
Want als dat het uitgangspunt is – het
rechtspraktijk
voorzorgsbeginsel vertelt hoe we moeten
gedachte buiten het milieurecht leeft. De
handelen – komt men inderdaad van een
Afdelingsjurisprudentie toont een kloof tussen
koude kermis thuis. Dit is alleen niet hoe het
het
voorzorgsbeginsel, of enig ander beginsel,
rechtspraktijk,
behoort te functioneren. Beginselen vormen
voorzorgsbeginsel
een stelsel dat bestuurshandelen normeert,
gebruiken,
legitimeert
toetsing
codificatie is voorzien. Voeg hier vervolgens
blootstelt. Het zijn geen parameters die
aan toe dat toepassing juist moet daar waar
leiden tot ‘de’ uitkomst.
Europese regelgeving onderwerp van discussie
en
naderhand
aan
snelle
groei
tot
algemeen
onvoorstelbaar
blijkt
gecodificeerde
is
dat
beginsel
en
de
wil
tenzij
de
voorzorgs-
bestuursrecht
waarbij
uit
en
de
de
rechter
het
maar
niet
mag
in
een
bijzondere
Kortom, er is zeker een juridisch nut
is, en het resultaat is een rommelig geheel.
aan te wijzen in de verankering van het
Besturen moeten aldus per beleidsvraagstuk
voorzorgsbeginsel als a.b.b.b. De huidige
een voorzorgsbeginsel formuleren, hetgeen –
praktijk
niet-passende
ook gelet op de nuances en accenten die per
doet
codificatie
kunnen
verschillen
voorzorgsbeginsel geen recht, noch komt deze
bevorderlijk
is
de
ten goede aan het zorgvuldigheidsbeginsel.
Erkenning
Het succesverhaal van het verzelfstandigde
a.b.b.b.
égalitébeginsel onderstreept dit punt nader.
voorkomt
tevens
dat
Voorts vereist een deugdelijke toepassing van
zorgvuldigheidsbeginsel
uitgroeit
het
het
alomvattende kolos, waarbinnen meerdere
bestuur, een kader waarbinnen het besluit
wezenlijk verschillende toetsen aangelegd
genomen kan worden. Deze bias valt te
moeten
onderscheiden
spelende
voorzorgsbeginsel kan zijn diensten bewijzen,
belangen, aangezien deze belangen binnen de
maar de rechtszekerheid die uitgaat van een
bias pas een rol beginnen te spelen. Het
codificatie is groter. Dit was immers ook een
voorzorgsbeginsel laat zich dus evenmin één-
leidende overweging om de beginselen van
op-één transponeren naar de evenredige
behoorlijk bestuur in de Awb te verankeren.
belangenafweging zoals deze reeds in de Awb
De wetgever krijgt zo bovendien de kans om
is te vinden, maar vereist een andere – een
een eigen en voor het gehele bestuursrecht
eigen – aanpak.
uniforme uitleg aan het beginsel te geven.
van
een
zorgvuldigheidsredenering
voorzorgsbeginsel
van
een
de
bias
overige
het
bij
van
voor
het
neemt
Het
niet
rechtszekerheid.
voorzorgsbeginsel
dit
worden.
–
bezwaar
weg.
als
Het
het
tot
een
niet-gecodificeerde
Een belangrijke sprong voorwaarts.
7
Conclusie
Op basis van bovenstaande kom ik tot de
conclusie
algemeen
dat
het
voorzorgsbeginsel
rechtsbeginsel
tot
als
a.b.b.b.
12

Download Report