Dementie verdubbelt tot 2040

AO 2989
Dementie
verdubbelt tot 2040
Meer zorg kan ramp voorkomen
auteur:
medisch
Erik Oudman
www.actueleonderwerpen.nl
Voorwoord
Wie in zijn/haar omgeving geconfronteerd wordt met iemand die aan
dementie lijdt, komt onder de indruk van het proces dat betrokkene
doormaakt. Vroeger noemde men zo iemand met een meewarige
glimlach kinds. Het leek ook maar weinig voor te komen. Die tijd is
voorbij; nu zien we de mensonterende geestelijke aftakeling als ons
mogelijke eigen voorland en begrijpen de beleidsmakers dat stevig
onderzoek om met de ziekte om te gaan, de prioriteit heeft.
Erik Oudman is neuropsychologisch onderzoeker. Hij vertelt in dit
AO uitvoerig en betrokken over de soorten dementie, de ziekte van
Parkinson, mogelijke behandelingen, enz.
Steeds moest ik aan Prins Claus* denken en hoe hij ermee worstelde.
Andries Greiner
Hoofdredacteur
Geef AO cadeau
U zoekt een inspirerend cadeau voor familie
en vrienden? Geef dan een abonnement op AO
cadeau! Uw relatie ontvangt dan 12 uitgaven met uitgebreid de ins en outs over boeiende onderwerpen.
Nadere informatie: zie colofon op pagina 26.
Bestellen
Via Anita Koolen: [email protected]
of per post: postbus 283, 8250 AG te Dronten
I nhoud
5 Wat is dementie?
7 Dementie en leeftijd
7 Vormen van dementie
17 Zorg voor dementiepatiënten
18 Woonvormen voor mensen met dementie
19 Medicijnen tegen dementie
22 Lerend vermogen bij dementie
24 Dementiezorg: de toekomst
*
Prins Claus leed wel aan Parkinson, maar of hij dementie had is bij mij niet bekend. Ik heb het vermoeden
dat hij het niet had.
4
m e d isc h
Begin april 2013 besloot minister van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport Edith Schippers dat er in de aankomende jaren meer
geld voor onderzoek naar dementie beschikbaar komt. De aanleiding voor dit onderzoeksgeld is dat het aantal ouderen met
dementie de komende jaren fors zal stijgen. Voorspeld wordt dat
In de periode van 2011 tot 2040 de vergrijzing zal toeslaan: in
totaal komen er 2 miljoen ouderen bij het huidige aantal. De
veroudering van de Nederlandse bevolking zal hierdoor leiden
tot grote verschuivingen in de gezondheidszorg, waarbij specifiek dementiezorg een grotere rol zal spelen. Dementie, een versnelde achteruitgang van de hersenen, is een probleem waar veel
mensen indirect of direct mee te maken krijgen. Op dit moment
zijn er zo’n 250.000 mensen met dementie in Nederland, maar
in 2040 zal dit aantal stijgen tot 500.000 mensen. Sommige
nieuwsbronnen omschrijven deze groei als een regelrechte ramp.
Anderen zien ook mogelijkheden voor mensen met dementie.
Vast staat dat de problemen die dementie met zich mee brengt,
vragen naar nieuwe oplossingen en een brede maatschappelijke
discussie. Dit AO behandelt wat dementie is en welke oplossingen er op dit moment en in de toekomst zullen zijn voor mensen
met dementie.
De Engelse
schilder William
Uthermolen
schilderde vanaf
het begin van
zijn dementie tot
aan het eind
verschillende
zelfportretten.
Dementie
Wat is dementie?
Onze hersenen zijn een belangrijk orgaan, waarin onze denkprocessen en vermogens liggen vastgelegd. Wie wij zijn, hoe
wij redeneren en beslissingen maken wordt hoofdzakelijk in
onze hersenen bepaald. Bij dementie is er sprake van verstoring van de hersenen, waardoor de hersenen minder goed
functioneren dan normaal. Dementie is eigenlijk een verzamelnaam voor de gevolgen van veel verschillende ziektebeelden. In totaal zijn er wel meer dan vijftig verschillende ziektebeelden die ten grondslag liggen aan een dementie. Een
belangrijke overeenkomst tussen de verschillende ziektebeelden is dat er bij alle vormen van dementie sprake is van verlies van cellen in onze hersenen en/of verbindingen tussen de
5
6
m e d isc h
verschillende cellen. Doordat er zo veel verschillende ziektebeelden ten grondslag liggen aan dementie, kunnen de verschillende
vormen van dementie er anders uitzien en gepaard gaan met
andere problemen. Een centraal probleem dat bij alle vormen
van dementie aanwezig is, is een geheugenprobleem. De persoon
met dementie kan slechter onthouden dan hij/zij vroeger kon.
Anders dan bij normale vergeetachtigheid, wordt er veel meer
en vaker iets dat voor de persoon belangrijk is, vergeten. Bij alle
vormen van dementie is er meer aan de hand dan een probleem
met het geheugen. Ten minste één andere hersenfunctie is ook
aangetast. Welke functie(s) verder aangetast is (zijn), verschilt
sterk per ziektebeeld. Zo kan er ook een probleem zijn met de
taalfunctie. Dit wil zeggen dat de persoon met dementie moeite
kan hebben met het begrijpen van gesproken of geschreven taal,
maar dit kan ook betekenen dat de persoon zich minder goed
kan uitdrukken in woord en geschrift. Een ander probleem kan
liggen in het gerichte handelen (de praxis): het uitvoeren van
alledaagse handelingen, zoals het aankleden of het tanden poetsen, gaat niet meer goed. Ook kan er een probleem zijn in de
waarneming: gebruiksvoorwerpen of familieleden worden soms
niet meer herkend. Of er treden andere specifieke verstoringen in
de waarneming op die niet opgemerkt worden door de persoon
zelf. Ten slotte kan er ook een probleem zijn in de uitvoerende
functies. Dit zijn de functies die wij nodig hebben om te plannen en organiseren, overzicht te houden. Deze functies zijn erg
belangrijk als wij om moeten gaan met een nieuwe situatie, maar
zijn ook al betrokken bij alledaagse handelingen. Zoals reeds
aangegeven kunnen de problemen heel sterk verschillen tussen
de verschillende vormen van dementie. Het volgende hoofdstuk
zal hier meer aandacht aan besteden.
Dementie en leeftijd
Het aantal personen dat per jaar dementie ontwikkelt, ligt het
hoogst bij zeer oude mensen en is vrijwel nihil bij mensen onder
de 60 jaar. Bij 90-jarigen ontwikkelen 5 van de 1000 mensen
per jaar dementie, terwijl dit voor 65-jarigen slechts 0,5 mensen per 1000 mensen per jaar is. Doordat mensen steeds ouder
worden bij een steeds verder verbeterde gezondheidszorg, wordt
dementie een steeds groter probleem.
Vormen van dementie
De ziekte van Alzheimer
Dementie
AO 2989
Bij de ziekte
van Alzheimer
verdwijnen er
cellen in de
hippocampus
De bekendste vorm van dementie is de ziekte van Alzheimer.
De ziekte komt het meest voor bij mensen die ouder zijn dan 65
jaar, maar kan in een minderheid van de gevallen ook al eerder
optreden. De ziekte is vernoemd naar de Duitse arts Alois Alzheimer, die de ziekte omschreef aan de hand van een patiente
die hij in het ziekenhuis waar hij werkte, zag. Bij de ziekte van
Alzheimer is altijd sprake van een voortschrijdende achteruitgang. Over het algemeen begint deze achteruitgang met problemen in het geheugen. Nieuwe informatie wordt niet meer goed
onthouden, waardoor patiënten verschillende malen hetzelfde
kunnen vragen of bijvoorbeeld afspraken vergeten. Wanneer
de ziekte begint, zijn herinneringen van vroeger vaak nog goed
en gedetailleerd, maar herinneringen aan recente gebeurtenissen niet meer. In het prille begin is de ziekte dan ook moeilijk
te onderscheiden van vergeetachtigheid die ook voorkomt bij de
normale veroudering. In een vroeg stadium van de ziekte zijn er
al wel kenmerkende veranderingen in de hersenen opgetreden.
Een onderdeel van de hersenen dat belangrijk is voor ons geheugen, de hippocampus, functioneert niet goed meer. Wanneer er
het vermoeden is van de ziekte van Alzheimer zal om deze reden
soms door een arts ervoor gekozen worden een hersenscan te
maken. Soms kiest een arts hier echter niet voor en wordt er een
7
8
9
m e d isc h
Wanneer de
ziekte van
Alzheimer vordert, herkennen
patiënten nabije
familieleden niet
meer.
Dementie
De manier waarop de nieuwe problemen zich openbaren, verschilt zeer van patiënt tot patiënt. Dit hangt samen met hoe
de problemen in de hersenen zich verspreiden. Een ander probleem dat vaak relatief vroeg ontstaat bij de ziekte van Alzheimer betreft het uiten en begrijpen van gesproken en geschreven
zinnen. Mensen komen bijvoorbeeld niet meer goed op woorden en gebruiken andere woorden dan voorheen. Ook worden
lange zinnen soms niet meer begrepen. Een ander probleem dat
vaak optreedt bij de ziekte van Alzheimer is een probleem in het
orienteren. In een voorheen bekende omgeving van de patient
(bijvoorbeeld de buurt waar hij al tien jaar woont) verdwaalt
de patient. Ook weet hij niet meer welk jaar het is of welk seizoen. Soms kan de patient vertrouwde handelingen, zoals het
aan- en uitkleden, niet meer goed uitvoeren. Doordat er verschillende hersenproblemen optreden, lukt het de patient niet
meer om zoals voorheen deel te nemen in sociale situaties. Zo
kan het bijvoorbeeld zijn dat iemand die vaak op bezoek kwam
bij een vriendin, dit nu niet meer zelf doet. Wanneer de ziekte
verder gaat, wordt iemand steeds meer afhankelijk van hulp van
zijn omgeving. Zonder deze hulp kunnen gevaarlijke situaties
ontstaan waaraan de patient met de ziekte van Alzheimer zelf
weinig kan doen. De hersenen als geheel functioneren minder
goed en op een hersenscan is te zien dat er veel minder hersencellen zijn dan voorheen. Omdat de ziekte van Alzheimer een
zeer ingrijpende ziekte is die over het hoofd gezien kan worden,
maar soms ook niet de oorzaak van geheugenproblemen is, is
het belangrijk om bij het vermoeden van de ziekte van Alzheimer altijd contact op te nemen met de huisarts en er niet per
definitie vanuit te gaan dat er sprake is van Alzheimer.
AO 2989
uitgebreid onderzoek gedaan naar de verschillende denkfuncties. Omdat er sprake is van voortschrijdende achteruitgang,
worden de problemen na verloop van tijd erger en ontstaan er
ook nieuwe problemen. De snelheid waarmee dit gebeurt, verschilt zeer sterk. Bij sommige patienten met de ziekte van Alzheimer kan in zeer korte tijd heel veel veranderen, maar anderen kunnen soms maanden tot jaren relatief langzaam achteruit
gaan.
Mw. Bakker is 85-jaar, zij is getrouwd en woont in een
aanleunwoning. Het valt de echtgenoot van mw. Bakker op dat zij vergeetachtig wordt. Zo vergat mw. bijvoorbeeld haar eigen verjaardag, terwijl ze voorheen
altijd een groot feest organiseerde voor de hele familie.
Gelukkig had de dochter van mw. Bakker al het één en
ander georganiseerd in de aanloop naar de verjaardag,
zodat toch de hele familie aanwezig was in het huis
van het echtpaar. Op de verjaardag viel het de kleinkinderen van mw. Bakker op dat zij niet herkend werden door mw. Bakker. Mw. Bakker zat voornamelijk
lachend in haar stoel, wat iedereen fijn vond, omdat ze
normaal ook wel eens boos kon zijn als er bezoek was.
10
m e d isc h
In de Franse
film Amour leidt
de vrouwelijke
hoofdrolspeelster
aan vasculaire
dementie
De reden voor dhr. Bakker om naar de huisarts te gaan
was dat mw. Bakker onlangs in de supermarkt ontredderd rondliep en hij gebeld werd door een medewerker van de supermarkt. Dhr. Bakker maakt zich zorgen, maar mw. Bakker zegt zelf dat er niks aan de hand
is en dat zij gewoon hetzelfde is als anders. Als dhr.
Bakker zijn echtgenote confronteert met de problemen,
lacht mw. en zegt zij dat zij ook een dagje ouder wordt.
De huisarts vertrouwt het niet en stuurt het echtpaar
door naar de geheugenpoli van het ziekenhuis. Hier
moet mw. een aantal geheugentesten doen en wordt
ook een hersenscan gemaakt. Het blijkt dat mw. de
ziekte van Alzheimer heeft. Samen met een verpleegkundige in het ziekenhuis en later de huisarts wordt
gekeken hoe dhr. Bakker ondersteund kan worden. Na
een ingrijpend overleg besluit dhr. Bakker dat het goed
zou zijn als mw. Bakker een paar dagen per week naar
de dagbehandeling van het verpleeghuis gaat, zodat hij
ook tijd voor zichzelf heeft en mw. ondersteund wordt.
Dementie
AO 2989
Vasculaire dementie
Vasculaire dementie is de vorm van dementie die na Alzheimer het vaakst voorkomt. Het wordt geschat dat 10 tot 15%
van de vormen van dementie veroorzaakt wordt door vasculaire dementie. Anders dan bij de ziekte van Alzheimer is dan
niet het directe afsterven van hersencellen in de hippocampus het eerste probleem dat optreedt, maar is er sprake van
verminderde bloedtoevoer na delen van de hersenen of de
hersenen als geheel. Eigenlijk zijn er dus verschillende vormen van vasculaire dementie. Bij een veelvoorkomende vorm
van vasculaire dementie maakt iemand na verloop van tijd
verschillende beroertes of één zeer ernstige beroerte door,
waardoor de hersenen globaal gezien minder functioneren.
Een beroerte ontstaat wanneer een bloedvat (een slagader)
in de hersenen afgesloten wordt, of scheurt. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren, doordat een bloedstolsel vast blijft zitten
in de slagader. Doordat de slagader niet meer goed functi-
11
12
m e d isc h
oneert, krijgt het deel van de hersenen dat normaal voorzien wordt van bloed door de slagader onvoldoende of geen
bloed meer. Hierdoor ontstaat een tekort aan voedingsstoffen in dit deel van de hersenen, waardoor de hersenen op
deze plek beschadigen. Bij een andere vorm van vasculaire
dementie ontstaat er schade aan de verbindingsbanen in
onze hersenen door verminderde bloedtoevoer. Anders dan
bij de ziekte van Alzheimer ontstaan de problemen bij vasculaire dementie vaak abrupt. Ook is vasculaire dementie
niet een hersenziekte waarbij de hersenen geleidelijk achteruit gaan, maar wel is er relatief vaak sprake van stapsgewijze achteruitgang. Omdat vasculaire dementie dikwijls
veroorzaakt wordt door beroertes, zijn er vaak ook lichamelijke problemen die opvallend zijn. Zo kan een persoon
met vasculaire dementie verlammingsverschijnselen hebben
aan één kant van het lichaam. Bij een vasculaire dementie
is er altijd sprake van geheugenproblemen, maar dit hoeven
niet de problemen te zijn die het meest opvallen. Zo kan het
zo zijn dat een persoon met vasculaire dementie grotere problemen heeft met het plannen, overzicht houden en het starten van activiteiten dan dat de geheugenproblemen opvallen.
Het valt de omgeving dan vaak op dat iemand veel minder
onderneemt dan voorheen en bijvoorbeeld steeds maar over
één onderwerp praat. Anders dan bij de ziekte van Alzheimer zijn personen met vasculaire dementie zich soms meer
bewust van hun achteruitgang. Dit kan leiden tot emotionele
problemen. Ook bij het vermoeden van vasculaire dementie
is het belangrijk om altijd contact op te nemen met een huisarts, omdat er ook andere oorzaken kunnen zijn van passiviteit en geheugenproblemen.
Dementie
De frontotemporale dementie is een vorm van dementie die relatief weinig voorkomt, maar wel opvallend is in de presentatie. Deze vorm van dementie wordt ook wel de ziekte van Pick
genoemd. Anders dan bij andere vormen van dementie staan veranderingen in de persoonlijkheid en het gedrag voorop in de eerste fase. Geleidelijk aan gaat een persoon zich heel anders gedra-
AO 2989
Frontotemporale dementie
Dhr. Van der Laan is 68 jaar. Hij heeft jarenlang gewerkt
als manager van een grote organisatie. Na zijn pensioen
doet dhr. van der Laan bijna niks meer. De dochter van
dhr. van der Laan wordt ongerust. Dhr. Van der Laan
heeft namelijk sinds enige tijd suikerziekte en neemt zijn
medicijnen niet goed in. De dochter heeft een keer meegemaakt dat haar vader heel erg versuft was en de gehele
dag nog niet had gegeten. Hierna besluit dochter om
vaker op bezoek te komen. Op een dag is dhr. Van der
Laan niet goed aanspreekbaar en ligt hij op bed. Dochter
belt de huisarts. De huisarts bezoekt dhr. Van der Laan
en denkt dat dhr. een TIA heeft gehad. (Een TIA is een
kortdurende verstopping van een bloedvat in de hersenen, waarvan binnen 24-uur geen problemen meer zichtbaar zijn). De huisarts zegt dat het goed is voor dhr. om
aan te sterken op bed. Wanneer de dochter de volgende
dag weer langskomt, ziet ze dat haar vader nog steeds op
bed zit en niet goed uit zijn woorden komt. In samenspraak met de huisarts gaat dhr. Van der Laan naar het
ziekenhuis. Hier wordt een hersenscan gemaakt en het
blijkt dat dhr. herhaaldelijk beroertes heeft gehad. Vanuit
het ziekenhuis gaat dhr. Van der Laan naar een revalidatieafdeling van het verpleeghuis. Op de afdeling knapt
dhr. lichamelijk wat op en leert hij opnieuw lopen met
een rollator. Dhr. heeft bijna geen kracht meer in zijn
rechterhand en rechterbeen. In het verpleeghuis wordt
na verloop van tijd een neuropsychologisch onderzoek
verricht door de verpleeghuispsycholoog. De psycholoog
bespreekt de resultaten met de dochter en dhr. Van der
Laan door. Het geheugen van dhr. Van der Laan blijkt
achteruitgegaan, maar ook heeft hij problemen met de
taal. Dhr. begrijpt veel dingen die gezegd worden, niet
meer en heeft ook woordvindproblemen. Verder is dhr.
heel snel vermoeid. De diagnose vasculaire dementie
wordt gesteld en dhr. gaat naar een verzorgingshuis met
meerzorg. Hier neemt hij deel aan de daggroep en wordt
er gelet op zijn medicatie-inname.
13
14
m e d isc h
aan de hand is. De ziekte gaat dan geleidelijk verder, waardoor
het gedrag steeds moeilijker wordt om mee om te gaan. Ook
bij frontontemporale dementie zijn er geheugenproblemen, maar
deze ontstaan niet per se als eerste. Wel zijn er vaak al vroeg
problemen in het spreken of begrijpen van woorden en zinnen.
Het kan bijvoorbeeld opvallen dat personen met steeds kortere
zinnen gaan spreken en moeilijkere zinnen niet meer begrijpen.
Bij vasculaire
dementie is er
vaak ook sprake
van lichamelijke
problemen. Soms
zijn mensen al
vroeg in
de dementie
afhankelijk van
een rolstoel.
De ziekte van Parkinson, Parkinsondementie en
Dementie
gen dan vroeger. Soms neemt iemand minder initiatieven dan
voorheen, maar vaak lijkt iemand juist ontremd in het doen en
laten. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in koopwoede of het eten
van zeer veel snoep en suiker, terwijl iemand dit voorheen nooit
deed. Ook valt het vaak op dat mensen zich in het sociale contact steeds ongepaster gaan gedragen en bijvoorbeeld heel grof
en agressief reageren. Omdat frontotemporale dementie relatief
weinig voorkomt en vaak niet direct herkend wordt als dementie kunnen personen met deze ziekte soms jaren rondlopen met
de ziekte zonder dat de omgeving en de huisarts weet wat er
AO 2989
Lewy Body dementie
De ziekte van Parkinson wordt vaak gezien als een ziekte waarbij problemen in de motoriek zoals het trillen van het lichaam
en stijfheid van de ledematen voorop staan. Echter, de ziekte
van Parkinson ontstaat door een voortschrijdend probleem in
de hersenen. Hersencellen in een gebied dat belangrijk is voor
het produceren van de boodschapperstof dopamine, sterven af.
Deze boodschapperstof is belangrijk bij het in gang zetten van
beweging, maar is ook belangrijk bij het ervaren van voldoening. Hierdoor zijn er naast motorische problemen vaak ook
stemmingsproblemen bij de ziekte van Parkinson. Niet iedereen met de ziekte van Parkinson krijgt ook dementie, maar
onderzoek suggereert dat tussen de 35 en 55% na verloop van
tijd dementie ontwikkelt. Dit wordt dan veroorzaakt, doordat
de schade aan de hersenen niet beperkt blijft tot de substantia
nigra, maar ook andere delen van de hersenen aangetast worden. Opvallend bij de dementievorm die het vaakst ontstaat bij
de ziekte van Parkinson is vertraging van het denken. Het lukt
personen niet meer goed om gesprekken te volgen en onderwerpen die reeds besproken zijn, komen later opnieuw terug in de
woorden van de persoon met Parkinson. De reacties zijn soms,
ondanks de traagheid van de reacties, verrassend kloppend. Het
nemen van initiatieven en het houden van overzicht neemt vaak
af. Dagelijkse handelingen zoals de tafel dekken of brood smeren gaan niet meer. Door de dag heen schommelen de problemen vaak heel sterk, waarbij in de loop van de dag de problemen veel erger zijn dan aan het begin van de dag. Personen met
Parkinsondementie zijn zich vaak relatief bewust van hun problemen, wat ook weer kan leiden tot angst en stemmingsproblemen. Soms treden er bij Parkinsondementie ook hallucinaties
15
16
m e d isc h
Bij de ziekte van
Parkinson vallen
motorische problemen op. Vaak
hebben personen
een maskergelaat.
op. Een persoon ziet of hoort dingen die er niet zijn. Hiernaast
komen dan ook vaak wanen voor, waarbij een persoon uitgebreide gedachtesporen heeft die niet kunnen kloppen, bijvoorbeeld over de aanwezigheid van personen in de kamer. Deze hallucinaties en wanen zijn vaak zeer slecht te behandelen, wat heel
aangrijpend is voor de omgeving van de patiënt en de patiënt
zelf. Reguliere medicijnen tegen wanen en hallucinaties werken
averechts en zijn gevaarlijk voor de patiënt. Een specifieke vorm
van dementie is Lewy Body dementie. Wanneer de symptomen
van wanen en hallucinaties vrijwel gelijktijdig of eerder optreden
dan de symptomen van de ziekte van Parkinson kan er sprake
zijn van een Lewy Body dementie.
Zorg voor dementiepatiënten
Een tendens in de zorg voor dementerenden is dat de persoon
met dementie zo lang mogelijk in het eigen huis blijft. Hoe lang
thuis verblijven mogelijk is, hangt af van veel verschillende factoren. Belangrijk is of er een partner is die de zorg kan en wil
dragen. Ook is het belangrijk of er familie betrokken is bij de
dementerende, of dat de partner er eigenlijk alleen voor staat.
Tijdens het dementeringsproces zijn er verschillende punten waarop vaak blijkt dat het niet langer goed gaat. Een case
manager dementie kan helpen om hierin te begeleiden.
Dementie
AO 2989
Dagbehandeling
Wanneer het gevaarlijk wordt om de dementerende de gehele
dag thuis te laten verblijven, kan deelname aan een (psychogeriatrische) dagbehandeling uitkomst bieden. Op een psychogeriatrische dagbehandeling komen verschillende mensen met
dementie samen onder begeleiding van een verzorgende en/
of een activiteitenbegeleider. Op een dagbehandeling worden
spellen gedaan, maar ook wordt er soms de krant gelezen en
gepraat. Een belangrijk element van de dagbehandeling is het
bieden van een normale dagstructuur, eventueel ook met maaltijden. Hierdoor wordt voorkomen dat de persoon met demen-
17
18
m e d isc h
tie verhongert of uitdroogt. Vaak helpt deelname aan een dagbehandeling goed om nieuwe problemen te signaleren en hierop
beslissingen te nemen.
een ziekenhuis dan als een woonhuis. In het verleden werden hierbij ook veel middelen gebruikt om gevaarlijke situaties af te wenden, zoals het vastbinden van de persoon
met dementie. De afgelopen decennia is er een verschuiving
waarneembaar in de zorg voor dementerenden. Naast het
gegeven dat mensen langer thuis blijven, zijn de verpleeghuizen waar mensen verblijven steeds meer zich gaan richten op gezelligheid en huiselijk wonen. Een benaming hiervoor is de kwaliteit van leven. Een vorm van wonen waar
inmiddels meer dan een kwart van de personen met dementie in verblijft, is het kleinschalig wonen. Deze woningen
staan vaak in een gewone woonwijk en hebben huiskamers
waar een groep bewoners verblijven. De eigen kamer kan
vaak helemaal ingericht worden naar de eigen wensen. Vaak
wordt er gekookt op de groep, waarbij sommige mensen een
taak krijgen in het bereiden van de maaltijd. De verschuiving
van zorg heeft geleidt tot meer nadruk op het welzijn. Een
ontwikkeling die ook vaker hierbij waarneembaar is, is het
veel minder vaak toepassen van beperkende middelen zoals
medicatie, vastbinden en rekken rondom het bed om gevaren af te wenden. De reden om deze beperkende middelen af
te bouwen is dat uit verschillende onderzoeken naar voren
komt dat de kwaliteit van leven sterk daalt, terwijl de levensduur maar in kleine mate beperkt wordt. Met andere woorden: door te kiezen voor meer vrijheid wordt gekozen voor
levenskwaliteit en minder voor levensduur.
Hulpmiddelen
De laatste jaren zijn er ook steeds meer hulpmiddelen in en om
het huis beschikbaar. Deze hulpmiddelen zijn vaak gebaseerd
op nieuwe computerontwikkelingen en worden met een verzamelnaam “domotica” genoemd. Een voorbeeld van een domoticum is een uitloopalarm dat een signaal geeft aan de mantelzorger, wanneer de persoon met dementie het pand verlaat.
Een ander voorbeeld is bijvoorbeeld een GPS-systeem, waarbij de mantelzorger kan zien waar de persoon met dementie is.
Dit maakt het bijvoorbeeld mogelijk om iemand zelfstandig te
laten wandelen.
Ten grondslag aan al deze oplossingen ligt de mate waarin er
toegang is tot de zorg. Helaas komt het nog steeds voor dat de
familie of vrienden van een dementerende geen toegang hebben
tot voldoende zorg, omdat het probleem niet (h)erkend wordt
of gebagatelliseerd wordt. Bij het vorderen van de dementie
kan ook geadviseerd worden dat verblijven in een verpleeghuis beter aansluit bij de behoeften, omdat er eigenlijk op alle
momenten van de dag iemand aanwezig moet zijn die de persoon met dementie kan helpen. Een afdeling waar mensen met
dementie verblijven in een verpleeghuis heet een psychogeriatrische afdeling.
Medicijnen tegen dementie
Dementie
Voorheen werden patiënten met dementie opgevangen op
grote psychogeriatrische afdelingen met meerpersoonskamers. In de begeleiding en behandeling lag relatief veel
nadruk op het voorkomen en behandelen van lichamelijke
problemen. De afdelingen konden soms meer overkomen als
AO 2989
Woonvormen voor mensen
met dementie
In de afgelopen decennia zijn er verschillende medicijnen ontwikkeld die soms kunnen helpen bij het vertragen van de achteruitgang, of het verminderen van de problemen bij verschillende
vormen van dementie. Hoewel iedereen gehoopt had wondermiddelen tegen de ziektes te vinden, zijn de beschikbare medicijnen helaas geen wondermiddelen. Twee medicijnen die in Nederland voornamelijk bij de ziekte van Alzheimer toegepast kunnen
19
20
21
m e d isc h
In kleinschalig
wonen is er veel
aandacht voor
het welzijn van
de verpleeghuisbewoners.
22
m e d isc h
worden zijn Rivastigmine (Exelon) en Galantamine (Reminyl).
Beide medicijnen zijn bewezen effectief voor een deel van de
patiënten in de fase van lichte tot matige dementie. Bij minder
dan tien procent van de mensen die het medicijn inneemt, valt
op dat mensen alerter zijn en soms weer deel kunnen nemen aan
gesprekken. Bij de meerderheid valt dit niet zo op, maar kan
het middel soms toch helpen om de achteruitgang te vertragen.
Nadelig voor beide medicijnen is dat er relatief vaak bijwerkingen zijn, zoals misselijkheid en braken, naast een verminderde
eetlust. Deze bijwerkingen nemen soms af nadat het medicijn
gestart is. Helaas zijn er geen medicijnen tegen dementie die het
proces met zekerheid kunnen remmen of stopzetten. Ook werken de twee eerdergenoemde middelen niet bij iedereen.
bij het aanleren is om de vaardigheid, net als toen deze voor
het eerst werd aangeleerd, stap voor stap aan te leren. Hierbij
is begeleiding vanuit de omgeving nodig. Belangrijker dan bij
gezonde mensen is om alle stappen op alle momenten gelijk te
houden.
Associatieleren en emoties
De dingen die wij doen en voelen zijn vaak geleerd door middel
van associaties. Zo kan het geluid van een schoolbel ertoe leiden dat je direct terugdenkt aan de tijd dat je op school zat. Ook
geuren kunnen hele sterke herinneringen oproepen. Bij dementie is het associatieleren vaak nog goed. Een “oude’ geur doet
hen weer denken aan vroeger. De geur van koffie kan bijvoorbeeld zorgen dat iemand die eerst niet uit bed wil komen toch
uit bed komt, wanneer hij vroeger gewoon was om met koffie op
te staan. Deze associaties verlopen soms ook woordelijk. Bij een
opmerking die een familielid maakt, kan bijvoorbeeld altijd hetzelfde antwoord gegeven worden door de persoon met dementie.
Bij associatieleren zijn vaak ook emoties betrokken. Personen of
gebeurtenissen die een sterke emotie oproepen worden door de
dementerende beter onthouden dan gebeurtenissen die dit niet
doen. Een dementerende kan ook gedurende een lange tijd emoties onthouden bij een bepaalde persoon. Zo roept bijvoorbeeld
een partner vaak een lange periode positieve emoties op. Om
een dementerende te laten wennen aan nieuwe personen kan het
helpen om eerst gezamenlijk leuke dingen te doen.
Lerend vermogen bij dementie
Een centraal probleem bij alle vormen van dementie is een probleem in het geheugen. Gebeurtenissen worden niet meer goed
onthouden en het terughalen van oude gebeurtenissen is verminderd. Ook het onthouden en terughalen van feitenkennis vermindert. Echter, niet alle vormen van het geheugen zijn even
sterk aangedaan bij dementie. Dit maakt dat ook mensen met
dementie nog steeds kunnen leren. Recent onderzoek laat zien
dat het automatische geheugen relatief vaak nog goed werkt bij
verschillende soorten van dementie. Er zijn verschillende vormen van automatisch geheugen
Foutloos leren
Dementie
Een vorm van automatisch geheugen is het geheugen waarin
onze vaardigheden liggen opgeslagen. Een bekende vaardigheid
is het leren van schaatsen of het leren bedienen van een auto.
Dit zijn zaken waar we niet bewust mee bezig zijn, maar die we
uitvoeren zonder na te denken. Voordat we ze leerden, moesten
we wel nadenken hoe we ze uitvoerden. Onderzoek bij dementie laat zien dat het aanleren van vaardigheden met begeleiding
mogelijk is in milde tot matig gevorderde dementie. Belangrijk
AO 2989
Vaardigheden leren
Een techniek die toegepast kan worden bij het opnieuw aanleren
van vaardigheden is foutloos leren. Bij deze techniek worden alle
fouten tijdens het leerproces voorkomen. Zoals eerder omschreven bij het aanleren van vaardigheden, is het belangrijk om een
taak op te delen in kleine stappen. Bij foutloos leren worden de
stappen als instructies gegeven aan de dementerende. De persoon die de dementerende iets aanleert, voorkomt dat de dementerende fouten kan maken. De techniek van het foutloos leren is
het best toepasbaar op activiteiten die pas kort tevoren verloren
zijn gegaan.
23
24
25
m e d isc h
Dementiezorg: de toekomst
Bronnen
De toekomst van de dementiezorg is een onderwerp dat veel
aandacht krijgt binnen de overheid en veel verschillende zorgorganisaties. Enkele zaken zijn op dit moment al duidelijk:
• Mensen met dementie zullen steeds langer thuis blijven wonen
en zorg ontvangen.
• Bij het thuisblijven zal de directe omgeving van de dementerende gevraagd worden om bij te dragen aan de zorg.
• Moderne hulpmiddelen (domotica) in en om het huis maken
het langer thuis blijven veiliger.
• Er is een verschuiving waarneembaar van grootschalige verpleeghuizen naar kleinschalige woonvormen in woonwijken.
Zeer veel verschillende organisaties in Nederland zijn betrokken bij dementerenden. Hieronder
worden enkele vermeld:
•Een bekende organisatie die informatie en hulp aan dementerenden en hun omgeving geeft, is
Alzheimer Nederland. Bij vragen kan er op ieder moment van de dag gebeld worden met de
Alzheimer telefoon: 0800-5088. Website: http://www.alzheimer-nederland.nl/
•Onderzoek naar dementie wordt door verschillende universiteiten en ziekenhuizen uitgevoerd.
Een recente subsidieverstrekking ging naar Deltaplan dementie: http://deltaplandementie.nl/.
Tevens verricht bijvoorbeeld het Trimbos instituut onderzoek naar dementie:
http://www.trimbos.nl/onderwerpen/psychische-gezondheid/dementie
•Meer informatie over het lerend vermogen bij dementie kan bijvoorbeeld opgedaan worden
middels het boek “(op)nieuw geleerd, oud gedaan” van Dirkse, Kessels, Hoogeveen en van
Dixhoorn.
Meer informatie
Referenties beeldmateriaal
•0 http://www.flickr.com/photos/barthelomaus/8262779310/sizes/k/in/photostream/
•1 http://photos1.blogger.com/blogger2/6075/2884/400/utermohlen.jpg
•2 http://ar.rsmjournals.com/content/52/2/211/F1.large.jpg
•3 http://pixabay.com/get/e72f339827e2a3cbb64d/1362055117/old-63622.jpg
•4 http://butlerscinemascene.files.wordpress.com/2013/02/amour-1.jpg
•5 http://www.flickr.com/photos/wonderlane/5138512603/sizes/l/in/photostream/
•6 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sir_William_Richard_Gowers_Parkinson_
Disease_sketch_1886.jpg
•7 http://www.flickr.com/photos/36584169@N08/4929377602/sizes/l/in/photostream/
Referenties tekst
•Monitor Woonvormen Dementie, A.M. Pot, J. de Lange (2010) Trimbos Instituut, Utrecht
•Cijfers en feiten over dementie (2011) Alzheimer Nederland
•Verdubbeling aantal dementie patiënten nadert: nu actie nodig! (2010) Alzheimer Nederland
Dementie
AO 2989
Lees ook
AO 1404
AO 2183
Ouder worden
Dementie
S. Braadbaart
W.J. Braam
Colofon
AO (Actuele Onderwerpen) is een uitgave van
Stichting IVIO en verschijnt 12 keer per jaar. Experts
op het terrein informeren op compacte, gedegen én
toegankelijke wijze over onderwerpen op de volgende
aandachtsgebieden: medisch, biografie, actueel en
sociaal-maatschappelijk. Tot de doelgroep behoren
particuliere lezers, bibliotheken en onderwijsinstellingen. AO startte in 1936 als uitgave van
de Stichting IVIO (Instituut voor Individuele
Ontwikkeling) en vierde in 2011 het 75-jarig bestaan.
Uitgever
Drs. Meine Breemhaar
Hoofdredacteur
Andries Greiner
Bladcoördinatie
Ben Claessens
Vormgeving
Reclamestudio Van der Wekken
Productie
Drukkerij Van der Wekken
Informatie over dit AO
Titel Dementie verdubbelt tot 2040
Auteur Erik Oudman
AO nr. 2989
ISBN/EAN 978-90-8587-170-5
Publicatiejaar 2013
Stichting IVIO
Adres Pascallaan 68, 8212 NJ, Lelystad
E-mail [email protected]
Internet www.actueleonderwerpen.nl
Auteursrecht
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij
een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met
Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam
2008. AO heeft al het mogelijke gedaan om de
eigenaars van de reproductierechten op te sporen en
verontschuldigt zich voor elke onopzettelijke weglating
en zou in zulke gevallen graag in toekomstige uitgaven
een vermelding opnemen. Redactie en uitgever zijn
zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare
uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen
aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze
uitgave voorkomende onjuistheden.
Abonneeservice
e-mailadres: [email protected]
faxnummer: 0320 286 985
post: Abonneeservice AO
p/a t.a.v. mw. Anita Koolen, Postbus 283, 8250 AG, DRONTEN
Losse uitgaven
U kunt verschenen nummers los bestellen. Kijk op
www.actueleonderwerpen.nl voor ons archief.
U plaatst uw bestelling door een mail te sturen
naar [email protected] Informatie: 0320 286 939
Los nummer
€ 5.75 + € 2.50 verzendkosten
Verzamelband
€ 3.50 + € 2.50 verzendkosten
Abonnementen
U kunt een abonnement afsluiten door een mail
te sturen naar [email protected]. Of schriftelijk o.v.v.
uw volledige adres met telefoonnummer naar
Abonneeservice AO, t.a.v. Anita Koolen
Jaarabonnement (Benelux)
€ 59
Jaarabonnement (buiten de Benelux)
€ 95
Recent
Verschenen
Voor nadere
informatie over
abonnementen,
zie het colofon op
pagina 26.
Special editions, als relatiegeschenk
U kunt ieder verschenen nummer in een meeroplage
nabestellen en (laten) verspreiden onder uw
relaties, zowel zonder als met vermelding van uw
bedrijfslogo. Met AO heeft u een uniek, betaalbaar
en gewaardeerd relatiegeschenk in huis. U kunt uw
vragen mailen naar [email protected].
Cadeau abonnement
U kunt uw familie, vrienden of kennissen verblijden
met een cadeau abonnement. Stuur uw aanvraag met
uw adres gegevens voor de factuur en de adres gegevens
voor de ontvanger naar [email protected] o.v.v. ‘cadeau
abonnement’. Degene zal het abonnement een jaar
lang ontvangen (12 uitgaven) en het abonnement stopt
automatisch na een jaar.
Annulering
Ieder abonnement loopt tot wederopzegging, tenzij
anders door ons vermeld. Opzegging dient u, minimaal
2 maanden voor verstrijken van de abonnementsperiode, schriftelijk aan Prosu MediaProducties door te
geven.
Onderwerpsuggestie
Heeft u als lezer, auteur of instelling een onderwerp
voor een uitgave, mail uw suggestie dan naar
[email protected] t.a.v. de heer Ben Claessens.
Brailleleesregel/spraakbox
De actuele onderwerpen-reeks is voor visueel
gehandicapten ook verkrijgbaar via de brailleleesregel/
spraakbox. Nadere informatie hierover is te krijgen
bij CBB, Christelijk Bibliotheek voor Blinden en
Slechtzienden, te Ermelo, telefoon 0341- 56 54 99.
Deze uitgave is ook in alternatieve leesvormen
beschikbaar voor iedereen met een leesbeperking.
Zo bestaat deze in gesprokenvorm op een Daisy-CD,
als tekstversie waarmee deze geschikt is om te lezen
via de computer, maar ook bestaat er een uitgave in
braille. Neem voor een proefabonnement in aangepaste
leesvorm contact op met: Loket Aangepast-lezen.
Telefoon: 070 338 15 00
e-mailadres: [email protected]
www.aangepast-lezen.nl
Kijk ook op www.actueleonderwerpen.nl
Wilbert Horsting : Al vele jaren fan
van AO. “Hij zag AO en was gelijk
verkocht.”
Voor nadere
informatie
over abonnem
enten,
zie het colofo
n
op pagina 28
.
AO draagt bij aan algemene ontwikkeling en behandelt boeiende actuele
onderwerpen, met voldoende diepgang.
Dementie
Dementie, een versnelde achteruitgang van de hersenen, is een
probleem waar veel mensen indirect of direct mee te maken
krijgen. Op dit moment zijn er zo’n 250.000 mensen met dementie
in Nederland, maar in 2040 zal dit aantal stijgen tot 500.000
mensen. Sommige nieuwsbronnen omschrijven deze groei als een
regelrechte ramp. Anderen zien ook mogelijkheden voor mensen
met dementie. Vast staat dat de problemen die dementie met
zich mee brengt, vragen naar nieuwe oplossingen en een brede
maatschappelijke discussie. Dit AO behandelt wat dementie is en
welke oplossingen er op dit moment en in de toekomst zullen zijn
voor mensen met dementie.
De auteur
Erik Oudman is psycholoog en neurowetenschapper. Hij schreef eerder voor AO over
o.m. persoonlijkheidsstoornissen.
ISBN/EAN 978-9085871705
Kijk op onze website voor abonnementen en losse uitgaven:
www.actueleonderwerpen.nl
SISO: 605.93;
9 789085
871705