Ziektegedrag - GGS Jeugdgezondheidszorg

Ziektegedrag
Een medisch-sociologische kijk
Prof. dr. Guido Van Hal
Universiteit Antwerpen
Historiek



1929: Henry Sigerist, “the special position of
the sick”
Talcott Parsons: conceptualisering van de
ziekterol (1951)
Mechanic en Volkart lanceren de term “Ilness
behaviour” (1961)
Parsons en de ‘sick role’



Parsons: ziek zijn is een vorm van afwijkend
gedrag
Specifieke sociale rol toegewezen waaraan
gedragsverwachtingen kleven die bij andere
types van afwijkend gedrag niet gelden
Vier gedragsverwachtingen
Gedragsverwachtingen




Vrijstelling van normale rolverplichtingen
Zieke is niet verantwoordelijk voor zijn
toestand
Toestand moet door de zieke als ongewenst
worden ervaren + bereidheid om beter te
worden
Verplichte samenwerking met professionele
hulpverlener
Illness behaviour


Mechanic en Volkart: “om de manier te beschrijven
hoe symptomen worden waargenomen en
geëvalueerd en op welke wijze erop wordt gereageerd
door iemand die pijn, ongemak of andere tekenen van
organisch slecht functioneren ervaart”.
Kasl and Cobb, 1966 : “The activity undertaken by a
person who feels ill for the purpose of defining the
illness and seeking a solution”
Evolutie


Mechanic: “The biophysiological approach of
the medical profession to sickness is
inadequate to describe the complexity of illness
behaviour”.
Laatste 50 jaar: verbreding van de definitie
(ook economische, culturele, psycho-sociale,
structurele, demografische, geografische en
organisatorische factoren die van invloed zijn
op de reactie van een individu op chronische en
acute ziekte)
Disease – illness - sickness




In het Engels: disease – illness – sickness
Disease = objectief (ziek zijn)
Illness = subjectief (ziek voelen)
Sickness = ziektegedrag (ziek melden, ‘sickrole’, ‘sick-leave’)
Concreet: ziekteverzuim

Disease + illness + sickness = wit verzuim


Illness + sickness = grijs verzuim


b.v.: kanker, maagzweer
b.v.: vage klachten zoals hoofdpijn, rugpijn
Sickness = zwart of frauduleus verzuim

b.v.: baaldag
Ziekteverzuim

Disease + sickness = verzuim op voorschrift
van arts


b.v.: hoge bloeddruk
Disease + illness = werkt ten onrechte door,
werkt om therapeutische redenen

b.v.: na overlijden familielid, hoge bloeddruk
Ziekteverzuim

Disease = ziekte geen belemmering voor
werken, tenzij arts anders voorschrijft


b.v.: cariës
Illness = zet klacht niet om in
arbeidsongeschiktheid

b.v.: kater
Ziekteverzuim


Wie waagt een gokje in %?
Wit verzuim


Grijs verzuim


75%
Zwart verzuim


20%
5%
Cave: roze verzuim of intern verzuim
Ziekteverzuim


Macrodiagnosecategorieën van Hogerzeil
Objectieve aandoeningen: 13%

infectieziekten, nieuwvormingen, bloedziekten,
aandoeningen van het centraal zenuwstelsel, de
zintuigen, het hart- en vaatstelsel en het urogenitaal stelsel en chronische aandoeningen van de
luchtwegen
Ziekteverzuim

Objectief-subjectieve en subjectieve
aandoeningen: 44%


ziekten van het spijsverteringsstelsel, van het
bewegingsapparaat, ongevallen die in de vrije tijd
plaatsvinden en psychische ziekten
Acute aandoeningen van de
ademhalingswegen: 43%

griep, verkoudheid
Bradfordfactor





Storingsgraad van individueel verzuim
Frequentie2 x totaal aantal ziektedagen
B.v.: Willy is 5 keer afwezig voor een totaal
van 8 dagen en Irma is 1 keer afwezig voor een
totaal van 17 dagen
Willy’s Bradfordfactor = 25 x 8 = 200
Irma’s Bradfordfactor = 1 x 17 = 17
Storingsgraad






Gegevens van Securex
Maandag 3 april 2006 (eerste maandag van de
paasvakantie): 3,5 keer meer ziekmeldingen dan op
andere werkdagen in 2006.
Op 13 februari 2006: 3,3 keer hoger absenteïsme
Andere ‘toppers’: eerste schooldag (1,6) – eerste dag
van de zomervakantie (2,4)
Begin van de week: 2,3 keer meer ziekteverzuim
Eerste dagen van de maand: 2,5 keer meer verzuim
Gegevens van SD Worx
Gegevens van SD Worx
De Post




3.000 van de 43.000 personeelsleden zijn meer dan
100 dagen per jaar ziek
Controle via postmeesters die informatie moeten
verzamelen
B.v.: Postman X: ‘Heeft familiale problemen, drinkt
en zit aan de pillen.’
Postman X: ‘Zijn vrouw is overleden,. Moeilijk
inzetbaar omdat hij niet in contact mag komen met
publiek. Drinkt graag een glas. Is pas geopereerd voor
een hernia.’
De Post



Postvrouw X: ‘Is getrouwd met een
vreemdeling. Die roept haar dikwijls voor een
futiliteit terug naar huis.’
Postman X: ‘…Is een carotteur… geen echte
medische redenen voor zijn afwezigheid.’
(Algemeen ziekteverzuimpercentage voor
2002: 9,4%)
Vergelijking verzuimcijfers
Verzuimpercentages, macrostatistieken
Zweden
Nederland
Frankrijk
Duitsland
België
USA
Japan
12,7
8,5
8,2
8,1
6,7
3,4
1,6
Vergelijking verzuimcijfers



Ondanks het voorbehoud voor de
methodologie, steeds op de hoogste plaatsen:
Nederland, Zweden
(Betere) middenmoot: België
Onderaan: Japan, USA
Determinanten van verzuim

Verzuimbronnen in de maatschappelijke sfeer:





Arbeid als minder absolute waarde: %+/D0
Toenemende eisen t.o.v. de werksituatie (scholing
e.a.): %+/D0
Toenemende aandacht voor de gezondheid: %+/D0
Ongunstige conjunctuur: %-/D+
Vergrijzing van de beroepsbevolking: %0/D+
Determinanten van verzuim

Veruimbronnen in de wetgeving en de
gezondheidszorg:

Geen strenge controle: %+
Determinanten van verzuim

Sociale verzekeringsregelingen






Causaliteitsbeginsel (arbeidsongevallen,
beroepsziekten)
Toetredingscriteria (‘66+’)
Uitkeringen (gewaarborgd loon/ZIV)
Financiële consequenties voor werkgever en
werknemer
Controle
Attestering
OCMW Antwerpen:
onderrichtingen voor het personeel
in geval van ziekte



Verwittigen diensthoofd (dadelijk)
Indien men mobiel is: om 8 uur aanmelden bij
controlegeneesheer
Indien niet in de mogelijkheid om buiten te
gaan:


bij melding meedelen: stamnummer + identiteit,
verblijf + details (b.v. ingang, huisbel)
ziekte-attest van OCMW opsturen (getekend door
huisarts)
OCMW Antwerpen:
onderrichtingen voor het personeel
in geval van ziekte



Laatste dag van ziekteverlof melden of men de
dag daarop terugkomt of niet
In geval men bij het verstrijken van het
toegekend ziekteverlof het werk niet kan
hernemen, voorgaande procedure herhalen
Bij eventueel bezoek aan behandelend arts,
attest vragen om afwezigheid tijdens eventueel
controle-bezoek te wettigen
OCMW Antwerpen:
onderrichtingen voor het personeel
in geval van ziekte


Bij eventueel vroeger hernemen en vóór
controle door controlegeneesheer: om 8.30 uur
de centrale verwittigen om een nutteloos
huisbezoek te voorkómen
Bij onnodig geacht huisbezoek door controlegeneesheer is het verschuldigd bedrag ten laste
van het personeelslid
OCMW Antwerpen:
onderrichtingen voor het personeel
in geval van ziekte


Na toekenning van het ziekteverlof (door de
controle-geneesheer) blijft steeds
administratieve controle mogelijk
Dit alles geldt vanaf de eerste dag ziekte, of
zelfs als men die dag nog een tijdje heeft
gewerkt en ziek naar huis gaat
Attestering

België: de arts moet het sociale verkeer
regelen:






Werkonbekwaamheid
Zetelen in assisenjury
Kiesplichten
Schoolgaan (cfr. ‘dixit-attesten’)
Adoptanten
‘Welwillendheidsattesten’ (1 arts op 264
inwoners)
Attestering


Nederland: eigen verklaring bij ziekmelding
‘Wanneer denkt u uw werk te kunnen
hervatten?’



Over één dag, twee dagen, drie dagen, vier dagen,
één week, één week à 10 dagen, twee weken of
langer
Wat zijn uw klachten? (graag een korte
omschrijving)
België: (gedeeltelijk) afschaffen ziekte-attest?
Arbeidsorganisatie en
arbeidszekerheid

Ontslagbescherming bij ziekte




arbeiders: vóór 6de maand: gewone
opzegvergoeding
bedienden: na 6 maand: minimum sanctie
‘Papieren ontslagbescherming’
Flexibiliteit



arbeidstijdverkorting
tijdelijke werkloosheid
tijdelijke contracten
Verzuimbronnen in de
gezondheidszorg



Scheiding van behandeling en controle
Wachttijden (iatrogeen ziekteverzuim)
Sociaal-medische begeleiding van langdurig
arbeidsongeschikten
Determinanten van verzuim

Verzuimbronnen in de gezins- en of
persoonlijke sfeer:



Slechte gezondheidstoestand: %+/D+
Het ouder worden: %0/D+
Grotere reistijd (afstand wonen-werken): %+/D0
Determinanten van verzuim

Verzuimbronnen binnen het bedrijf:
institutionele factoren:




Hinderlijke lichamelijke werkomstan-digheden en
schadelijke werkverhoudingen: %+/D+
Ploegendienst: %+
Individueel tariefwerk: %+
Hoge scholingsgraad van het werk: %-/D0
Determinanten van verzuim

Verzuimbronnen binnen het bedrijf:
institutionele factoren:







Democratische stijl van leidinggeven: %-/DDelegatie van verantwoordelijkheid: %-/D0
Weinig verloop onder de bazen: %Kleine werkgroepen: %Ontwikkelde personeelsafdeling: DSoepele vakantieregeling: %Toepassen wachtdagen: %-/D+
Ziekteverzuim en bedrijfsgrootte
SD Worx, 2005
Kortdurend ziekteverzuim en
bedrijfsgrootte
SD Worx, 2007
Socio-culturele verschillen




Arbeidsethos/houding t.o.v. het werk
Identificatie van werknemer met bedrijf (ideële
binding)
Riskante gewoonten, life style
Gezondheidsgedrag
Ziektegedrag en ziekteverzuim


Het Nieuwsblad (26 april 2003): ‘Blijft het feit
dat we met z’n allen te veel pillen slikken’
Leo Neels (voorzitter AVGI): ‘Dat is vooral
een cultureel gegeven. Als een Nederlander
ziek wordt, dan drinkt hij warme melk met
honing en nestelt zich vervolgens drie weken
in de Wet voor arbeidsongeschiktheid.
Ziektegedrag: ziekteverzuim
• ‘...Als een Vlaming ziek wordt, dan rent hij
naar de dokter of de apotheker omdat hij zo
snel mogelijk weer aan het werk wil. Geen
wonder dat het absenteïsme bij ons veel lager
ligt. Geneesmiddelen dienen om te genezen’
Op weg naar verklaringen



B.v.: USA: 36 miljoen niet-verzekerden,
verwachting komende jaren: een kwart zonder
verzekering
B.v.: Japan: arbeidsethos, familiebedrijfjes,
‘ongezond’ laag verzuim
Onvermijdelijk verzuim: 3 à 4%. Indien lager:
selectie van Übermenschen?
Op weg naar verklaringen




‘Karoshi’
Japans voor overwerk dat de dood tot gevolg
heeft
Erkend als beroepsziekte
Jaarlijks zijn naar schatting 10.000 Japanners
het slachtoffer van karoshi
Op weg naar verklaringen





België vs. Nederland
Geen verlies aan inkomsten bij werknemers
Geen scheiding tussen behandeling en controle
Toetredingsdrempel tot arbeidsongeschiktheid
in België = 66%, in Nederland = 15-25%
Controle in Nederland in ongeveer 30% van de
gevallen, steeds achteraf
Tot slot

Om ziektegedrag te begrijpen moeten
we verder kijken dan de ‘disease’.

Download Report