Lees hier het interview met Shlomo Sand in

» INTERVIEW
Shlomo Sands uiterst controversiële boek The Invention of the Jewish People voerde
maandenlang de bestsellerlijst in Israël aan. Op 16 oktober zal de Israëlische
historicus in De Nieuwe Liefde uitleggen waarom het joodse volk volgens hem een
negentiende-eeuwse uitvinding is en geen 2000 of zelfs 4000 jaar oud begrip.
Tekst: Max Arian
Fotografie: Olivia Grabowski-West
‘H
et begon voor mij met de ontdekking van archeologen dat de Exodus van de joden uit Egypte, waar de
Bijbel uitvoerig over vertelt, nooit kan hebben
plaatsgevonden. Er zijn geen Egyptische bronnen over, terwijl
de Egyptenaren alles precies registreerden, en het is wel te bewijzen dat het helemaal niet kan zijn gebeurd. In Israël bestudeer je, ook op niet-godsdienstige scholen, vanaf je zevende
jaar tot je eindexamen de Bijbel. En het wordt niet als een
theologisch, maar als een geschiedkundig boek beschouwd.
Het was ook voor mij het eerste geschiedenisboek dat ik las en
het was voor mij een enorme schok dat de Bijbel als historische
bron onbetrouwbaar zou zijn.’
U komt als ik het goed heb uit een communistische familie?
‘Mijn vader was inderdaad communist, maar geen Moskougetrouwe of Kiev-getrouwe communist. Zelf was ik in mijn
jeugd links-radicaal en ik brak in 1968 met het communisme,
omdat ik het bestaan van onderdrukkende regiems niet langer
wilde rechtvaardigen. Voor mijn vader was dat wel een moeilijk
moment. Toch geloofde ik, hoe links-radicaal ik ook was, in die
tijd volledig in de mythes van het joodse volk. Nu ben ik politiek veel gematigder, maar wetenschappelijk heel radicaal.
Waar ik mijn vader nog altijd erg dankbaar voor ben, is zijn
universalisme. Hij heeft het universalisme altijd boven het etnonationalisme gesteld.’
‘Ja, ik ben nog steeds een universalist. Mijn vertrekpunt is dat ik
een Israëli ben en van joodse afkomst. Ik schaam me daar niet
voor en ik ben er ook niet trots
op. Maar het is alleen mijn uitgangspunt, niet waar ik heen wil.
Het doel is voor mij het universalisme. Want zonder dat zal
Israël doorgaan met steeds meer conflicten te veroorzaken,
steeds meer haat opwekken en zal er meer en meer sprake zijn
van onderdrukking.’
Bent u uw onderzoek naar het ontstaan van het joodse volk
oorspronkelijk eigenlijk begonnen vanwege moreel-politieke redenen of vanuit wetenschappelijke motieven?
Bij uw onderzoek ontdekte u dat het joodse volk in de negentiende eeuw was uitgevonden door Duits-joodse
historici?
‘Ik geloof niet dat een geschiedkundig boek werkelijk wetenschappelijk kan zijn, het is meer een kwestie van verhalen vertellen en de bekende feiten opnieuw ordenen, dat is wat ik ook
heb gedaan. Maar ik voelde het in het intellectuele klimaat in
Israël als mijn morele plicht – meer moreel dan politiek – om
deze boeken te schrijven. Alle volkeren hebben van dit soort
mythen, maar in het geval van Israël steunen sinds 1967 deze
mythen over een al duizenden jaren bestaand joods volk in
steeds sterkere mate de aanspraken van de Israëlische kolonisten in de bezette gebieden op het land van de Palestijnen die
daar wonen. De mythes die hebben geholpen het land op te
bouwen, vernietigen nu het verder leven van het land. Maar
eerlijk gezegd was ik ook nieuwsgierig naar de waarheid over
het ontstaan van het joodse volk. Ik zal niet zeggen dat mijn
boeken alleen maar waarheden bevatten, maar ik streef er wel
naar de waarheid zo goed mogelijk te benaderen.’
‘Ja, intellectuelen van joodse afkomst in Duitsland, zoals
Heinrich Graetz, waren beïnvloed door het Duitse nationalisme
uit die tijd en begonnen de geschiedenis van de joden te beschrijven als een koninkrijk, daarna een zwervend volk en ten
slotte een volk dat terugkeerde naar zijn geboorteplaats. Ze kopieerden daarbij de Duitse, Franse, Nederlandse historici die
allemaal met terugwerkende kracht hun eigen volk uitvonden.
Kijk, vóór de moderne tijd, dus vóór de achttiende of negentiende eeuw, werd Europa bewoond door allerlei bevolkingen
met een grote diversiteit aan talen, dialecten en etnische achtergronden. Maar die negentiende-eeuwse, nationale historici wisten met terugwerkende kracht deze volkeren te creëren. Alleen
de joodse, de zionistische historiografie slaagde er niet in een
joods volk te scheppen, want een van de belangrijkste voorwaarden voor de definitie van een volk was niet vervuld, namelijk dat ze met elkaar op hetzelfde territorium leven. De meeste
‘Het was voor mij een
enorme schok dat de Bijbel
als historische bron
onbetrouwbaar zou zijn’
Israëlische historicus Shlomo Sand:
‘Het doel voor mij is het
universalisme’
En u bent zelf nog altijd een
universalist?
Eigenlijk is Shlomo Sand (Linz,
1946), die doceert aan universiteiten in Tel Aviv en Parijs, als
historicus gespecialiseerd in
Europese geschiedenis, Franse
intellectuelen en film. ‘Maar wat
is specialiseren eigenlijk?’ zegt
hij monter, ‘Ik ben in Israël opgegroeid, de nationale mythes
zijn me met de paplepel ingegoten. Als historici die mythes bevestigen, wordt hun nooit verweten dat het niet hun specialisatie is, maar omdat ik tegen de gevestigde opinies in ga, krijg ik
wel dat verwijt.’
51 » NIEUWE LIEFDE » HERFST 2014
joden wilden helemaal niet naar Palestina gaan om daar te wonen. Daarom zijn de zionisten er wel in geslaagd een Israëlischjoods volk te creëren, maar niet het joodse volk. Al doende
maakten ze trouwens twee volkeren, want door onze kolonisatie werd naast het Israëlische ook het Palestijnse volk
gecreëerd.’
ordenen van het bewijsmateriaal. Met hetzelfde bewijsmateriaal
kun je heel verschillende verhalen vertellen. De Nederlandse
geschiedfilosoof Frank Ankersmit uit Groningen met zijn narrativistische geschiedfilosofie heeft daar ook over geschreven,
maar ik heb zijn werk pas onlangs ontdekt, nadat ik mijn boeken al had geschreven.’
‘Alle moderne volkeren zijn
achteraf bedacht. De afkomst is
altijd zeer gemengd’
Volgens u is er geen sprake van dat het joodse volk door de
Romeinen in ballingschap werd gedreven?
‘Toen ik met mijn onderzoek begon, ontdekte ik dat de joden
na de verwoesting van de Tempel in het jaar 70 helemaal niet
door de Romeinen waren verdreven. Het was overigens niet
mijn ontdekking, een Israëlische historicus had er eerder een
kort artikel over geschreven. Dat heb ik gelezen en ik geloofde
hem eerst helemaal niet. Toen ben ik gaan zoeken naar boeken
over dat onderwerp en die bleken er niet te zijn. De Romeinen
verdreven geen bevolkingen en praktisch hadden ze dat ook
moeilijk gekund, zonder vrachtauto’s en treinen. Er is zelfs
geen bewijsmateriaal over vluchtelingen. Er was sprake van een
religieuze opstand die werd neergeslagen door de Romeinen, de
joden mochten ook een tijdlang niet naar Jeruzalem komen,
maar dat is maar één stad.
Dus ook het Palestijnse volk werd in zekere zin uitgevonden?
‘Dat geldt voor alle volkeren. Ze worden altijd met terugwerkende kracht bedacht om in het heden naties te creëren. Maar
de Fransen weten heel goed dat hun ouders niet de Galliërs
van Asterix en Obelix zijn. En neemt u het Nederlandse volk.
U weet ook wel dat uw ouders niet de Germanen waren waar
Julius Caesar over heeft geschreven. Alle moderne volkeren zijn
achteraf bedacht. De afkomst is altijd zeer gemengd. Er is helemaal nooit sprake van een pure afkomst.’
Voor de Nederlanders speelde de strijd tegen
Spanje een grote rol.
‘De strijd tegen de Spaanse onderdrukking was
zeker een van de factoren. Maar het was een lang
proces en wat het Nederlandse volk betreft, ben
ik er niet zeker van dat het proces van natievorming al is afgelopen.’
Ook in Nederland wordt nu steeds meer de mythe
van Nederlands en autochtoon zijn
door veel mensen gekoesterd.
‘Daar heb ik geen onderzoek naar
gedaan. Maar als Nederlanders of
ook de Fransen hopen dat ze
het wereldkampioenschap voetbal zullen
winnen, dan weten
ze heel goed dat
de voorouders
van de zwarte en
bruine Nederlandse
voetballers geen
Bataven zullen zijn geweest. Maar bij de joden
ligt dat anders. Wij geloven
nog altijd dat we rechtstreeks afstammen van de
oude Hebreeërs. En de kolonisten kunnen dat gebruiken om
de Israëlische bezetting van
Hebron en andere plekken in
de bezette gebieden te rechtvaardigen. Geschiedenis is
een kwestie van verhalen
vertellen, maar ook van het
Aanvankelijk was het trouwens een christelijke legende dat
de joden, omdat ze Christus niet hebben aanvaard, door
de wereld werden verspreid. Stap voor stap hebben de
joden deze visie op de diaspora theologisch
overgenomen, maar historisch gezien was er geen
sprake van een joodse ballingschap. De joodse bevolking bleef daar gewoon wonen en is waarschijnlijk
later tot de islam bekeerd. Het is goed denkbaar dat
de huidige Palestijnen afstammen van die oorspronkelijke joden.
De reden dat er geen boeken over die ballingschap zijn is simpel: hij heeft gewoon
niet plaatsgevonden. Toen ik ontdekte dat er helemaal geen ballingschap was geweest, was ik geschokt en besloot ik daar verder
mee te gaan en er een boek over
te schrijven. Kijk, de reden dat er
miljoenen joden in Europa
waren, was niet zozeer dat de
joden zich verspreidden,
maar dat de joodse religie
zich verspreidde door de
grote drang anderen tot het
jodendom te bekeren. Na
de opmars van het christendom stopte dat waar het christendom de macht had overgenomen. Elders gingen de bekeringen tot het
jodendom gewoon door, zoals in Jemen
en in Noord-Afrika, waar Berbers zich
bekeerden tot het jodendom. Veel van
de joden die toen naar Spanje gingen,
waren misschien tot het jodendom
bekeerde militairen.
Voor de verspreiding van het jodendom
in Europa was het ook belangrijk dat in
het begin van de achtste eeuw de
Khazaren zich tot het jodendom bekeerden, een steppevolk uit West-Turkije. In
het begin van de twintigste eeuw woonden er vele miljoenen joden in OostEuropa, met name in Polen. Die kunnen
onmogelijk allemaal uit Duitsland zijn
gekomen, ze waren een mengsel van
Khazaren en Slaven, die Duitse woorden
hebben overgenomen en daarom Jiddisch
spraken, overigens mijn moedertaal. Nu
word je als een antisemiet beschouwd als
je de bekeerde Khazaren ziet als de voorouders van de joden in Oost-Europa.’
‘Ik weiger een
geprivilegieerde
persoon te zijn in
een moderne staat,
waar 25 procent
van de burgers geen
deel aan hebben’
Uw laatste boek is nog niet in het Engels uitgekomen. Het heet:
Hoe en wanneer ik stopte een jood te zijn. Bent u werkelijk
gestopt met een jood te zijn?
‘Of je jezelf als een jood, een moslim, een Fransman of een
Nederlander ziet, dat is een subjectief gevoel. Ik besloot mezelf
niet meer als een jood te beschouwen, maar ik was natuurlijk
mijn hele leven een jood geweest. Maar wat betekende dat?
Het was een automatisme, waar je niet over hoefde na te denken. Door het schrijven van mijn boeken over de uitvinding
van het joodse volk en de uitvinding van het land Israël ben ik
anders gaan denken over kwesties van identiteit. Joods zijn is
een soort van collectieve identiteit, waar ik niet meer aan kan
‘Het is goed denkbaar dat de
huidige Palestijnen afstammen
van die oorspronkelijke joden’
voldoen. Als iemand zich als niet-gelovige jood wil definiëren,
dan heb ik daar geen problemen mee. Maar wat betekent het,
antropologisch en cultureel gesproken? Als ik mezelf definieer
als Israëlisch, als een hoogleraar in de geschiedenis, als links.
Dan kan ik dat uitleggen, dat heeft te maken met mijn dagelijks
leven. Maar als je jezelf definieert als een niet-gelovige jood,
dan is het alleen een kwestie van het verleden, je komt uit een
joodse familie, je grootouders waren gelovige joden. Met
Woody Allen heb ik wel een gemeenschappelijk verleden, maar
geen gemeenschappelijk heden en hopelijk geen gemeenschappelijke toekomst, want dat zou betekenen dat het antisemitisme
weer een politieke machtsfactor zou worden in de wereld.
Maar dat ik op een zeker moment, als Israëlische burger met
een joodse achtergrond, besloot mezelf te definiëren als een
niet-jood, dat was in de eerste plaats vanwege morele en politieke redenen. Want als jood in Israël ben je een geprivilegieerde burger, omdat Israël zich definieert als een joodse staat en
niet als een Israëlische staat. En dat weiger ik. Ik weiger een
geprivilegieerde persoon te zijn in een moderne staat, waar
25 procent van de burgers geen deel aan hebben. Israëlisch zijn
is een open definitie, maar joods zijn is
een gesloten definitie, zeker als het gaat
om een niet-gelovige jood. Je kunt christen worden, moslim of zelfs een gelovige
jood, maar je kunt geen niet-gelovige
jood worden, als je niet bent geboren uit
joodse ouders. Dat betekent dat het een
besloten, exclusieve club is en daar wil ik
niet meer toe behoren.’
In Nederland is de historische achtergrond van de Tweede Wereldoorlog voor
joden heel belangrijk.
‘Mijn ouders waren ook oorlogsslachtoffers, het is voor hen en ook voor mij heel belangrijk in ons
leven. Maar het lijden uit het verleden kan niet mijn bestaan
vandaag rechtvaardigen. Je kunt het verleden niet omvormen
tot een toekomst. Dat verleden is het vertrekpunt, maar niet de
horizon. We leven nu in een geestelijk klimaat waarbij het verleden belangrijker wordt gevonden dan de toekomst, dat is
heel, heel erg gevaarlijk. Het is mijn beroep als historicus me
met het verleden bezig te houden, maar het verleden is dood.
De westerse beschaving bevindt zich in een tijdperk waarin we
niet meer in de toekomst geloven, in kosmopolitisme, wat heel
vreemd is in een tijd van globalisering. Veel mensen met een
joodse achtergrond houden zich bezig met hun joodse identiteit. Voor mij is dat oké, zolang zich dat niet vertaalt in een
onvoorwaardelijke steun voor de Israëlische bezetting en een
etnocentristische staat. Ik ben niet tegen het bestaan van de
Israëlische staat, maar dan wel zonder de bezetting en met een
Palestijnse staat ernaast. Wat mij betreft hoort het joods zijn
voor een niet-gelovige jood iets individueels te zijn. Het is geen
collectieve identiteit.
Als we het over Amsterdam hebben, daar komt een van de
grootste personen in de moderne geschiedenis vandaan,
Benedict Spinoza. Hij was niet alleen een groot filosoof, maar
hij had ook veel te lijden vanwege de haat van de joden tegen
hem. Maar hij heeft dat nooit vertaald door zelf antisemiet te
worden. Hij was een Nederlandse, een Europese filosoof met
een joodse achtergrond. Hij wist veel van het jodendom, maar
hij schreef over joden altijd in de derde persoon en hij gebruikte nooit de naam Baruch, maar Benedict of Benedictus. Ik bewonder hem erg en ik zal mezelf zeker niet met Spinoza vergelijken, maar ik identificeer mezelf wel met hem. Ik word ook
aangevallen, maar ik ben ook geen antisemiet geworden. Ik
haat antisemitisme en strijd er tegen, maar ik strijd ook tegen
joods racisme.’ «
Op 16 oktober spreekt Shlomo Sand in De Nieuwe Liefde, tijdens een
programma in samenwerking met Een Ander Joods Geluid en de
Leonhard-Woltjer Stichting. Voor meer informatie en kaartverkoop:
www.denieuweliefde.com
The Invention of the Jewish people
Shlomo Sand
Verso Books, 2009
53 » NIEUWE LIEFDE » HERFST 2014

Download Report