Inkijkexemplaar - Boomfilosofie.nl

Het verstand te boven
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 1
21-11-13 20:35
Het verstand te boven
Beproevingen van een verstandig mens
Herman M. van Praag
Boom | Amsterdam
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 3
21-11-13 20:35
Inhoud
Proloog
De ladder
Begripsomschrijving
Het grensgebied: Gevaren
Het grensgebied: Mogelijkheden
Vraag en antwoord
Noten
9
9
10
11
14
15
17
Prolo
deel I Zin en tegenzin
19
deel
Inleiding
Noten
21
24
Inleid
1 brein-fetisjisme. een pleidooi voor de geest
Adieu geest?
Adieu vrije wil?
Slotsom
Noten
25
25
34
41
42
1
2 verlichting en dimverlichting
De verlichte mens
Licht en domper
Religieus geloven als lichtgever:
Psychologische argumenten
Religieus geloven als lichtgever:
Biologische en epidemiologische argumenten
Atheïstische vervoering
Excursie I: Is de mens inderdaad de maat aller dingen?
Excursie II: Atheïstische veelkleurigheid
Windmolens
Noten
45
45
46
2
55
59
61
62
65
71
74
5
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 5
21-11-13 21:45
Inhoud
3 Zinverlies
Zingeving als drijfveer
Leven zonder doelen
Drijfveren
Zingeving: Een tijdelijke behoefte?
Intermezzo I: De autonome mens,
een vroege pleitbezorger
Intermezzo II: Geloven en weten
Leven zonder zin
Herstel van zin
Slotsom
Noten
87
89
92
94
100
102
4 Zelfdoding en doding van het zelf
Zelfmoord en doding van het zelf
Suïcide en religie
Wegen uit het slop
Religiositeit en depressie
Religiositeit en suïcidaliteit
Slotsom
Noten
105
106
108
109
114
116
118
119
deel II ten hemel schreiend
123
Inleiding
Noten
125
130
5 tussen zelfbehoud en zelfdestructie
Spanningsveld
Het verleden
Het heden
Noten
131
131
134
144
164
nawoord
Noten
169
173
Zakenregister
namenregister
175
181
77
77
80
84
86
6
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 6
21-11-13 20:35
Aan hen die mij tot een gelukkig
mens hebben gemaakt:
mijn vrouw Nelleke en mijn gezin.
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 7
21-11-13 20:35
Proloog
De ladder
Ik ben geen ilosoof. Ik denk wel na; gebruik mijn verstand dus. In die zin beschouw ik mijzelf als een verstandig
mens. Dit gezegd hebbende stel ik vast, dat ik ook graag de
grenzen van het vernuft opzoek, daar overheen reik en het
rijk van de verbeelding binnenga, een domein van onbegrensde mogelijkheden. Er doemen beelden en gedachten
op die mijn verstand overstijgen, terwijl ze me intellectueel
en emotioneel toch sterk raken. Ik ga ze niet uit de weg,
schuif ze niet opzij als irrelevant. Ik geef ze een plaats in
mijn leven. Ik begrijp graag en verbaas me graag.
Vernuft en verbeelding, het zijn twee manieren om de
werkelijkheid te benaderen en te ervaren. Vernuft analyseert; verbeelding produceert, voegt elementen toe aan de
concrete werkelijkheid. Vernuft en verbeelding, het zijn
complementaire grootheden, geen tegendelen. Het bestaan
krijgt nu eenmaal meer perspectief met beide ogen open
dan met één.
Aartsvader Jakob droomde over een ladder die op de
aarde stond en helemaal tot de hemel reikte. Hij zag daarlangs Gods engelen omhoog gaan en afdalen.1 Een schilderij van dit tafereel prijkt op de omslag van dit boek.2 Ik
deed wat Jakob droomde. Ik richtte, bij vol bewustzijn, een
ladder op tussen de aarde en de hemel, tussen het rationele
en irrationele, tussen vernuft en verbeelding. Ik heb in mijn
leven een tweesporenbeleid gevoerd. Zodoende ben ik in
staat geweest wetenschappelijk werk te combineren met
een actieve belangstelling voor het religieuze leven.
9
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 9
21-11-13 20:35
Proloog
Begripsomschrijving
Als intermezzo omschrijf ik eerst wat ik onder de begrippen vernuft en verbeelding versta. Vernuft wordt gewoonlijk gelijkgesteld aan verstand. Ik onderscheid die begrippen wél. Verstand deinieer ik als het vermogen kennis op te
doen; dat wil zeggen gegevens te verzamelen, vast te leggen
en in de praktijk toe te passen.
Vernuft is net iets meer. Het is verstand plus. Verstand
plus een creatief element. Dat stelt in staat samenhangen te
doorzien die niet voor de hand liggen en daar conclusies uit
te trekken.
Met verstand alleen wordt een samenleving in stand
gehouden, met vernuft wordt die vooruit geholpen.
Onder verbeelden versta ik het vermogen beelden op te roepen van iets dat feitelijk niet, of mogelijk nog niet, bestaat.
Die beelden kunnen zeer verschillend van aard zijn. Het
kan bijvoorbeeld gaan om een wetenschappelijk construct
of om een vernieuwend idee op kunstzinnig of maatschappelijk gebied. Verbeelding is een kracht die de mens tot een
visionair kan maken.
In weer andere gevallen komt verbeelding tegemoet aan
de menselijke behoefte het leven te voorzien van een verticale dimensie. Er wordt een Godsbeeld gevormd. Het beeld
van een mentor, een leidsman en hulpverlener die, ofschoon
almachtig, begrip toont voor het menselijk tekort, maar
zelf verheven is boven menselijke beperkingen en bekrompenheid. Verbeeldingskracht is een voorwaarde voor doorleefde religiositeit.
Bij de mens die een geestelijk ‘tweesporenbeleid’ voert
zijn vernuft en verbeelding verstrengeld, bestaat er wisselwerking. Verbeelding opent nieuwe en vernieuwende vis-
10
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 10
21-11-13 20:35
Proloog
ta’s. Vernuft staat steeds stand-by en toetst of die beelden
niet te ver afraken van de concrete werkelijkheid en houdt
verbeelding binnen redelijke grenzen. Verbeelding, op haar
beurt, voorkomt dat het vernuft zodanig aan banden wordt
gelegd, dat het daalt naar het niveau van louter verstand.
Verbeelden staat niet gelijk aan fantaseren, zich iets in het
hoofd halen. Met behulp van de fantasie beeldt men zich
in dat iets, waarnaar men verlangt maar dat onvervuld
bleef, werkelijkheid is geworden. Dergelijke fantasieën zijn
gewoonlijk vluchtig, komen en gaan zonder sporen na te
laten, of op zijn hoogst een gevoel van teleurstelling.
Fantasie bevredigt (tijdelijk) bepaalde behoeften of
begeerten, maar levert geen nieuwe gezichtspunten op. Verbeelden is een creatief proces. Het brengt een individu verder en in de beste gevallen ook de samenleving als geheel.
Nu weer terug naar het hoofdmenu.
Het grensgebied: Gevaren
Het grensgebied tussen vernuft en verbeelding heeft mijn
speciale belangstelling. Het is riskant terrein. Er dreigen
hier gevaren. Ik ga er in dit boek op in.
In de eerste plaats dreigt in deze regio het gevaar dat het vernuft overrekt raakt. Opvattingen die op zichzelf goed verdedigbaar zijn worden dusdanig opgerekt dat het absurde
wordt benaderd. Jede Konsequenz führt zum Teufel!
Brein-fetisjisme komt binnen dit raam aan de orde. De
opvatting dat de individuele mens in al zijn aspecten te deiniëren valt in termen van hersenbiologie. Het individu wordt
herleidbaar geacht tot een aantal meetbare hersenfuncties.
11
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 11
21-11-13 20:35
Proloog
Een extreme vorm van materialisme. Plastisch uitgedrukt
betekent dit, dat ik als psychiater, in principe, het gesprek
niet meer behoef. Een formulier met neurobiologische uitslagen kan mij te zijner tijd een brede kijk verschaffen op de
persoonlijkheidsstructuur van mijn patiënt, zijn sterke en
zwakke kanten, zijn levens- en ontwikkelingsgeschiedenis,
zijn klachten, zijn zorgen, zijn noden, zijn verwachtingen.
Dat komt mij voor als een ictie van een gigantisch formaat.
Zo ooit zal dat mijns inziens pas het geval zijn als de Messiaanse tijd is aangebroken, aangenomen dat ook de natuurwetenschappen in de glorie van dat tijdperk zullen delen.
De strijdkreet ‘wij zijn ons brein’3 schiet wel raak, maar
mist de roos. Wij zijn ons brein met daarop gesuperponeerd
onze ‘selfhood.’ Die selfhood vinden we in het brein niet
terug. Brein en selfhood zijn verstrengeld, maar vallen niet
samen. Wij zijn, zogezegd, ons brein plus, waarbij dat ‘plus’
voorlopig wel een biologisch mysterie zal blijven. Dat verdoezelen tart het vernuft.
Binnen dat kader breng ik ook de opvatting ter sprake dat
godsdienst niets anders is dan een ‘brain state’.4 Die opvatting is even waar als onwaar. Een biologische basis: ja, een
biologische oorzaak: nee. Los daarvan, verdiept die notie
ons inzicht in aard en betekenis van godsdienst? Evenveel
als de uitspraak dat Plato’s ilosoie een product is van hersencellen, ons inzicht in de ideeën van deze ilosoof verheldert.
In kringen van neuraal deterministen – zij die menen dat
het brein de zon is waarom ons hele bestaan draait – wordt
ook de opvatting gehoord dat de mens niet over een vrije wil
beschikt. Ons hele doen en laten zou bepaald zijn door onze
voorgeprogrammeerde hersenen. Een neurobiologische versie van de predestinatieleer. Die opvatting wekt mijn opper-
12
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 12
21-11-13 20:35
Proloog
ste verbazing. Ik weet dat we vaak minder rationeel handelen dan we denken, dat ons handelen mede bepaald wordt
door factoren die we ons niet of slechts ten dele bewust zijn,
maar dat betekent niet dat de mens een robot is, bestuurd
door zijn eigen hersenen. Ik houd het er voorlopig maar op
dat de mens zelf verantwoordelijk kan worden gehouden
voor wat hij doet en nalaat, dat dat niet kan worden afgeschoven op zijn voorgeprogrammeerde hersenen.
Ik vraag me bovendien af wat het leven voor zin zou
hebben als de loop ervan al van tevoren zou zijn vastgelegd,
als er van vrije-wilsbesluiten geen sprake zou zijn. Het leven
zou smakeloos, doelloos en daarmee zinloos zijn. Zingeving
afgeserveerd als een lege frase. Ik zie zingeving daarentegen
als de grote smaakmaker van het bestaan.
Er dreigt nog een ander, veel groter gevaar als de grenzen
van het vernuft worden bereikt. Het vernuft kan knappen,
uit elkaar barsten. Daarbij kunnen krachten vrijkomen dusdanig destructief dat zij mij de verzuchting ontlokken, hoe
dat in godsnaam mogelijk is. Die krachten hebben nogal
eens het karakter van onverdunde haatgevoelens. Die kunnen zich richten op anderen die als bedreigende outcasts
worden beschouwd. Men schrikt er niet voor terug het
object van de haat, het individu of de groep, te vernederen, zo mogelijk uit de weg te ruimen. De Shoah (Holocaust) leverde een dramatisch voorbeeld. Zes miljoen Joden
werden systematisch, fabrieksmatig en volgens plan uitgemoord.
Destructief gedrag kan zich ook binnen de eigen gemeenschap voordoen. Er treden interne spanningen op. Die worden steeds hoger opgespeeld, tot het vernuft het opgeeft
en zij vrijwel oncontroleerbaar worden. De gemeenschap
13
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 13
21-11-13 20:35
Proloog
dreigt uiteen te vallen en wordt zo een gemakkelijke(r)
prooi voor externe vijanden.
Deze neigingen zijn het Joodse volk niet vreemd, tot op
de dag van vandaag. Ik ga er in dit boek nader op in. Aan
de ene kant toonde het in de loop van zijn geschiedenis een
verbluffend en bewonderenswaardig vermogen tot zelfbehoud en overleven, aan de andere kant bestaat er een tendens zichzelf te beschadigen en aan de rand van de afgrond
te brengen, soms zelfs daar overheen. Alweer vraag ik mij
af, hoe dat in godsnaam mogelijk is. Leert dat volk dan
nooit van z’n geschiedenis? Desondanks leeft dat volk nog
en hoe, en al zo lang. Dat heeft, zo verbeeld ik mij, een
bovennatuurlijke inspanning vereist. Het volk van Israël zal
blijven leven, God willende zal ik maar zeggen. Een stelwijze die mijn verstand te boven gaat, die uit mijn verbeelding stamt, maar mijn verstand zeer lief is.
Het grensgebied: Mogelijkheden
Levert het grensgebied van vernuft en verbeelding dan
alleen maar gevaren op. Bepaald niet. Als men net over die
grens heen reikt opent zich een geheel nieuwe wereld, de
wereld der verbeelding, zoals gezegd een wereld van onbegrensde mogelijkheden. Er doemen beelden op, men schept
zich beelden; verbeelden is een bij uitstek creatief proces.
Die beelden kunnen zeer verschillend van aard zijn. Het kan
bijvoorbeeld gaan om een wetenschappelijk construct, of
om een vernieuwend idee op kunstzinnig of maatschappelijk gebied. Verbeelding is een kracht die de mens tot een
visionair kan maken.
In weer andere gevallen komt verbeelding tegemoet aan
de menselijke behoefte het leven te voorzien van een verti-
14
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 14
21-11-13 20:35
Proloog
cale dimensie, een behoefte die ik religiositeit noem. Religieus besef is boven alles een belevingsmodus. Men ervaart
dat er meer is out there dan het vernuft bevroeden kan en
met de zintuigen valt waar te nemen. Men verbeeldt zich
een wereld voorbij de horizon, voorbij het vernuft. In die
wereld vormt zich een Godsbeeld.
In die wereld komt de Bijbel – dat magistrale hoogtepunt van menselijke verbeelding – tot leven en is er plaats
voor al datgene waar men in het ‘gewone leven’ – het leven
aan deze zijde van de horizon – geen raad mee weet. Aldus
scheppend, weet men zich een waardig volgeling van het
scheppende Wezen dat men zich voor de geest heeft gehaald.
Over mijn eigen, positieve, ervaringen in dit grensgebied
schreef ik een tweede boek5. Beide boeken staan op zichzelf, maar vormen toch een tweeluik. Ze delen namelijk het
grondthema: een zoektocht naar de optimale verhouding
tussen vernuft en verbeelding, maar de bovenbouw is een
andere. Het gaat bij wijze van spreken om twee woningen
onder één dak. Zij delen de kap, maar worden onafhankelijk van elkaar bewoond.
Vraag en antwoord
Er rest mij nog een antwoord te geven op twee vragen
betreffende de structuur van dit tweeluik.
Dit boek gaat in op de gevaren die er dreigen in het
grensgebied van vernuft en verbeelding: overrekking van
het vernuft en het ‘knappen’ van die faculteit, met ongebreidelde destructiedrang als gevolg. Agressie gericht op de
eigen groep dan wel op ‘vreemdelingen’. Redeloze agressie binnen de eigen groep komt in dit boek ter sprake, die
15
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 15
21-11-13 20:35
Proloog
jegens ‘allochtonen’ – geconcretiseerd in de Shoah – in het
andere. Vanwaar die splitsing? Omdat het tweede ‘paneel’
een zeer persoonlijk signatuur draagt6. Ik bespreek daarin
de rol die het Judaïsme en het Jood-zijn in mijn leven hebben gespeeld. Mijn ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog pasten beter binnen dat kader.
Een tweede vraag. Hoe werd de volgorde van verschijnen
van de twee boeken bepaald? Waarom het ‘donkere paneel’
als eerste? Omdat het daarin hoofdzakelijk over opvattingen gaat. Opvattingen zijn tijdgebonden. Vele komen en vele
zullen er ook weer gaan. Dat geldt vermoedelijk ook voor
de hier gewraakten. Pogingen het ‘zelf’ te biologiseren zullen meen ik weinig vruchtbaar blijken, ons inzicht in wat een
individu tot individu maakt niet vergroten. De hang naar,
en de behoefte aan verticaliteit zijn daarentegen tijdloos. Ze
zijn diep in de geest geworteld. Ze bestaan en zullen blijven
bestaan. Godsdienst – een levensbeschouwing gebouwd op
die behoefte – is bijgevolg tijd- en corrosiebestendig, al zal
de uitdrukkingsvorm met de tijd veranderen.
Actualiteit eerst, het onvergankelijke kan even wachten.
Vandaar de volgorde.
Tot slot een woord van dank voor Dinie en Hans Pol. Hun
administratieve steun is voor het schrijven van dit boek
onmisbaar geweest.
16
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 16
21-11-13 20:35
Noten
1
2
3
4
5
6
Genesis 28:12.
Het schilderij is van Lodovico Cardi (1559-1613) – ook
wel Cigoli genoemd, naar zijn geboorteplaats – een
schilder opgeleid in Florence in de laat-maniëristische
periode.
D. Swaab (2010). Wij zijn ons brein. Van baarmoeder
tot alzheimer. Amsterdam: Contact.
D. Swaab (2003). Evolutionair gezien zijn we weinig
meer dan wegwerpartikelen. H. Visser (red.) Leven zonder God. Elf interviews over ongeloof. Amsterdam: L. J.
Veen.
H.M. van Praag. (Te verschijnen). Net voorbij de rede.
Verkenningen op het grensgebied van vernuft en verbeelding. Amsterdam: Boom.
Zie noot 5
17
VanPraag_Het verstand te boven_v3.indd 17
21-11-13 20:35

Download Report