De Vikingtijd

Op zoek naar de Noormannen in Nederland en België
De Vikingtijd
Luit van der Tuuk (1954) is conservator in Museum
Dorestad en beheerder van de Noormannenwebsite
www.gjallar.nl. Hij is befaamd vanwege zijn publicaties over de eerste eeuwen van de geschiedenis.
Zijn boek De eerste Gouden Eeuw werd bekroond met
de prestigieuze W.A. van Es-prijs (2013). Van der
Tuuks Noormannen in de Lage Landen (uit 2008) is een
standaardwerk.
De Vikingtijd
In dit boek staan de Noormannen in de Lage
Landen centraal. Twee eeuwen lang, tussen 810 en
1009, teisterden de mannen uit het noorden van
Europa onze kusten en de delta’s van de Schelde,
de Maas en de Rijn. Het waren echte oorlogsdaden.
Alleen de plundertochten van de Scandinavische
Vikingen kunnen als piraterij worden beschouwd.
Wie waren die Noormannen en Vikingen? Waarom
zeilden ze naar verre kusten en wat kwamen zij
doen in de Lage Landen? Ze hebben hun sporen
achtergelaten van Gent tot Roermond en van Dorestad tot Leuven.
Dit boek vertelt die geschiedenis, helder en toegankelijk en voorzien van veel beeldmateriaal.
Luit van
der Tuuk
Luit van der Tuuk
Stamboom van de Deense clan
van Harald Klak
Op zoek naar de
Noormannen in
Nederland en
België
NUR 684
ISBN 978 94 0190 382 0
9 789401 903820
www.omniboek.nl
omnBOdevikingtijd0714.indd 1
WAAR & WANNEER Geschiedenissen
Alles
wat je er
t
over moe
!
n
te
e
w
8/9/14 4:34 PM
omnBWdevikingtijd0714.indd 2
kingentijdproef.indd 2
8/9/14 5:16 PM
12-08-14 17:44
Luit van der Tuuk
De Vikingtijd
Op zoek naar de
Noormannen in
Nederland en
België
Waar & Wanneer
Geschiedenissen
omnBWdevikingtijd0714.indd 3
vinkingentijdproef.indd 3
8/9/14 5:16 PM
12-08-14 17:4
In deze serie verschenen eveneens:
Marion Bolten – Huis van de Senaat
Arnout van Cruyningen – De kroon op Oranje
Wouter van Friesland – Karel de Grote
Eerder verschenen van deze auteur:
De Friezen
De eerste Gouden Eeuw
Koningen en Krijgsheren
Noormannen in de Lage Landen
Uitgeverij Omniboek
Postbus 13288
3507 LG Utrecht
www.omniboek.nl
ISBN 978 94 0190 382 0
NUR 684
Copyright @ 2014, uitgeverij Omniboek & Luit van der Tuuk
Omslagontwerp en opmaak binnenwerk: Garage BNO, Kampen
De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden op copyright van fotomateriaal te achterhalen. Zij die desondanks menen aanspraak te kunnen
maken op deze rechten, verzoeken wij contact op te nemen met hem.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of
openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
omnBWdevikingtijd0714.indd 4
kingentijdproef.indd 4
8/9/14 5:16 PM
12-08-14 17:44
Inhoudsopgave
1
2
Inleiding
De wereld van de Noormannen
2.1 Boeren en vissers
2.2 Warlords en koningen
2.3 Uiterlijk vertoon
2.4 De goden
2.5 Het dagelijks leven
3. Avonturiers kiezen het ruime sop
3.1 Overzeese reizen
3.2 Scheepvaart
3.3 Resten van Scandinavische schepen bij ons
3.4 Piraten
3.5 Hoe zagen onze streken eruit in de Vikingtijd?
4. De Noormannen bij ons in drie bedrijven
Eerste bedrijf: Machtsstrijd in het Frankische Rijk
4.1 Frankische expansie
4.2 De Karolingische machtsstrijd
4.3 Verdorven kuiperijen
Tweede bedrijf: Deense heersers
4.4 Rorik van Dorestad
4.5 Koggen en Cokingen
4.6 Verraderlijke plannen
Derde bedrijf: Het grote Noormannenleger
4.7 Het Lotharische complot
4.8 Het Noormannenkamp in Asselt
4.9 De slag aan de Dijle
5. Plunderaars en kolonisten
5.1 Strooptochten
5.2 Groeiende legers
5.3 Friese plunderaars
5.4 Kolonisten
5.5 De Duinburg en andere ringwallen
5.6 De laatste aanvallen
Boeken en musea
omnBWdevikingtijd0714.indd 5
vinkingentijdproef.indd 5
7
13
13
17
27
31
44
51
51
60
71
76
80
87
87
87
93
99
103
103
116
125
131
131
138
141
147
147
156
160
165
171
181
187
8/9/14 5:16 PM
12-08-14 17:4
6
DE vikingtijd
omnBWdevikingtijd0714.indd 6
kingentijdproef.indd 6
8/9/14 5:17 PM
12-08-14 17:44
1. Inleiding
In de tijd van Karel de Grote, zo’n 1200 jaar geleden, kregen onze
kusten met Noormannen te maken. Deze ‘mannen uit het noorden’ staan vooral bekend als avonturiers, vrijbuiters die de zeeën
afschuimden. Meestal worden zij afgeschilderd als plunderende
woestelingen die voor niets of niemand ontzag hadden, als Vikingen, piraten uit Scandinavië die plunderend rondtrokken.
Dat beeld moet genuanceerd worden, want de meeste Noormannen waren vredige boeren die zelden of nooit hun eigen streek
verlieten. Juist degenen die wel vertrokken, kwamen nogal eens
met onze kusten in aanraking. Dat deden ze vooral om er handel te
drijven. In het verlengde van die handel lag soms roof, want onder
hen waren ook gelukzoekers, ruwe kerels die op zoek gingen naar
buit en roem. Daarnaast vormden degenen die door politieke druk
hun vaderland moesten verlaten een stroom van Noormannen naar
onze streken. Deense edellieden met hun aanhang van avonturiers
en outlaws zouden in de negende eeuw bij ons decennialang grip
op het politieke krachtenveld houden en er overwegend de dienst
uitmaken. Zij waren echter niet de eerste Noormannen die naar ons
gebied kwamen, want er waren vanouds nauwe contacten met de
noordelijke wereld. De bewoners van onze kusten hadden intensieve handelsrelaties met de Noormannen die met hun schepen naar
ons toe kwamen. Een enkeling vestigde zich hier en bouwde een
bestaan op te midden van de plaatselijke bevolking.
 Het Nederlandse kustgebied in de vroege middeleeuwen. Bevolkte streken zijn rood aangegeven.
omnBWdevikingtijd0714.indd 7
vinkingentijdproef.indd 7
8/9/14 5:17 PM
12-08-14 17:4
8
DE vikingtijd
Voordat we inzoomen op de activiteiten van de Noormannen in
onze streken, het huidige Nederland en België, kijken we eerst naar
hun achtergronden, hoe zij in het verre noorden leefden. Dan richten we onze blik in het bijzonder op hun maritieme vaardigheden,
op hun reislust die hen met ons in contact bracht. Ten slotte nemen
we verschillende aspecten van hun aanwezigheid onder de loep. We
kijken hoe de Noormannen bij ons opereerden en hoe de bevolking
daarop reageerde.
omnBWdevikingtijd0714.indd 8
kingentijdproef.indd 8
8/9/14 5:18 PM
12-08-14 17:44
Inleiding
9
Scandinavische koopvaardijschepen.
omnBWdevikingtijd0714.indd 9
vinkingentijdproef.indd 9
8/9/14 5:20 PM
12-08-14 17:4
10
DE vikingtijd
Saga’s en kloosterkronieken
Hoe komen we aan onze kennis over de Noormannen? Die hebben
we in de eerste plaats van getuigenverklaringen. Getuigen aan Frankische zijde, welteverstaan, want van de Noormannen zelf zijn haast
geen bronnen overgeleverd. Die beperken zich naast korte runeninscripties voornamelijk tot een groot aantal heroïsche saga’s en andere volksverhalen die pas in de dertiende eeuw of later in IJsland op
schrift gesteld werden. Deze verhalen hebben een hoog Ivanhoegehalte, ze bevatten in het gunstigste geval een historische kern.
De IJslandse dichter Snorri Sturluson verhaalde in zijn Heimskringla
(cirkel van de wereld) over de geschiedenis van de Noorse koningen.
Hij gebruikte daarvoor oude volksverhalen om hun karakters in een
historisch kader te kunnen plaatsen. De Deense geschiedschrijver
Saxo ‘de geleerde’ heeft rond 1200 de geschiedenis van de Denen beschreven, die hij naar Frankisch voorbeeld modelleerde. Hij stelde de
Deense heersers voor als het evenbeeld van de Frankische koningen.
Dit soort verhalen schotelt ons een geïdealiseerd beeld van de Noormannen voor. De historische werkelijkheid is vaak ver te zoeken.
Daarvoor zijn we vrijwel geheel aangewezen op de schriftelijke
getuigenissen van vreemdelingen die met de Noormannen te maken kregen. Het zijn vooral Frankische, soms Engelse of Arabische
bronnen. Ze verschaffen ons de meeste gegevens. Ook al krijgen we
daardoor een eenzijdig belicht beeld, want de Noormannen werden
bijna altijd negatief voorgesteld. We zijn vrijwel geheel aangewezen
op de jaarboeken, kronieken, brieven en heiligenlevens die geestelijken op schrift stelden.
Geestelijken schilderden de Noormannen af als heidense barbaren,
hun wandaden werden breed uitgemeten. In wollige taal krasten zij
hun zienswijze op het perkament, waarbij soms passages uit de Bijbel
of verwoordingen van kerkvaders tot voorbeeld dienden.
We kunnen hun teksten vooral zien als moralistische propaganda, doorspekt met duistere voortekenen en angstaanjagende hemelverschijnse-
omnBWdevikingtijd0714.indd 10
kingentijdproef.indd 10
8/9/14 5:20 PM
12-08-14 17:44
Inleiding
11
len, zoals kometen en bloedregens, alsof de Dag des Oordeels nakende
was. Want de heidense wandaden werden in de zienswijze van vele
monniken als een goddelijke vergelding over het zondige volk uitgestort.
Wat het doel van hun berichtgeving ook was, we moeten niet uit het
oog verliezen dat alles wat op schrift gesteld werd, nooit voor ons
bedoeld is geweest. Het sterk gekleurde beeld dat monniken, priesters
en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders schetsten, heeft menig historicus op het verkeerde been gezet. Daardoor hebben ook zij bewust
of onbewust vaak een vertekend beeld gegeven.
Geestelijken hadden vooral oog voor religieuze aangelegenheden.
Profane beslommeringen van het gewone volk kwamen zelden ter
sprake.
Hoe anders zijn de getuigenissen van Arabische
kooplieden en gezanten.
In klare taal beschreven
zij in detail het dagelijks
leven van de Noormannen. Vooral de in het oog
springende verschillen
met hun eigen cultuur
brachten hun pennen in
beweging. De fijnbesnaarde Arabieren met hun ver
ontwikkelde cultuur schreven met afgrijzen over de
barbaarse gewoonten van
de ruwe Noormannen.
Handschrift van de middeleeuwse kroniek
van Adam van Bremen met een beschrijving
van de Scandinavische wereld.
omnBWdevikingtijd0714.indd 11
vinkingentijdproef.indd 11
8/9/14 5:20 PM
12-08-14 17:4
Landschap in Noorwegen
omnBWdevikingtijd0714.indd 12
kingentijdproef.indd 12
8/9/14 5:20 PM
12-08-14 17:44
2. De wereld van de
Noormannen
2.1 Boeren en vissers
Net als alle andere samenlevingen in de vroege middeleeuwen was
ook die van de Noormannen vooral een agrarische. Wel waren zij –
anders dan hun collega’s in grote delen van het Europese vasteland
– vrije boeren die hun eigen land bewerkten in plaats dat van een
grootgrondbezitter. De boer was trots op zijn vrijheid en het land
dat hij bezat, maar het koude noorden bood niet meer dan een karig
bestaan. De hele familie was grote delen van het jaar op het land in
de weer. In het voorjaar, nadat de sneeuw gesmolten was, werd het
land beploegd en bemest. Vervolgens werden granen ingezaaid,
omnBWdevikingtijd0714.indd 13
vinkingentijdproef.indd 13
8/9/14 5:20 PM
12-08-14 17:4
14
DE vikingtijd
zoals rogge, haver en gerst. Op de graslanden werden runderen of
schapen geweid. Of er werd gemaaid, want er moest een behoorlijke voorraad hooi worden aangelegd om het vee de lange winter
door te helpen.
Na de zomer moest de boer al vroeg oogsten. Het hooi moest van
het land worden gehaald voordat de winter inviel. Dan werd ook
een deel van de veestapel geslacht en moest er vlees voor de winter
worden ingezouten. Behalve vlees leverde het vee ook melkproducten en wol. De vrouwen op de boerderij kaardden de wol en
sponnen die op hun spintollen, waarna het garen op een eenvoudig
staand weefraam tot een stof werd geweven.
Granen werden met sikkels geoogst, zoals dit exemplaar uit York.
Behalve granen en gezouten vlees vormde gedroogde kabeljauw
’s winters een belangrijke voedingsbron. Ook voor lange zeereizen
werd vlees en vis gedroogd, gepekeld of gerookt. In de zomer, als
er weinig te doen was, trokken de mannen eropuit om te vissen
of te jagen, terwijl de boerderij aan de vrouwen werd overgelaten.
Wild werd met vallen of strikken gevangen, of er werd met pijl-enboog gejaagd. De pelzen van vossen, hermelijnen en marters waren
vooral voor de handel bestemd, net als het ivoor en de huiden van
omnBWdevikingtijd0714.indd 14
kingentijdproef.indd 14
8/9/14 5:21 PM
12-08-14 17:44
De wereld van de Noormannen
15
Benen glissen werden
als schaats gebruikt of
ze konden als glijders
onder een slede worden
bevestigd.
walrussen. Van gevlochten repen walrushuid werden scheepstouwen geslagen.
Met akkerbouw, veeteelt, visserij en jacht had de Scandinavische
boer in alle opzichten een gemengd bedrijf. Bovendien maakte hij
zelf zo ongeveer alles wat hij nodig had, van gereedschappen tot
huisgerei. Hij bouwde ook zijn eigen woning. Zelfvoorziening was
het sleutelwoord. Alleen voor bijzonder werk waren boeren op de
diensten van specialisten aangewezen, op ambachtslieden zoals
scheepstimmerlieden, pottenbakkers en smeden. Die vervaardigden producten voor plaatselijk
gebruik. Ambachtslieden hadden een vaste plaats in de boerengemeenschap, of ze trokken
met hun gereedschapskist als
een soort marskramers van de
ene naar de andere nederzetting.
Beeldsteen uit Ardre (Gotland, Zweden)
met mythologische scènes. Links onderin wordt een vis gespietst.
omnBWdevikingtijd0714.indd 15
vinkingentijdproef.indd 15
8/9/14 5:22 PM
12-08-14 17:4
16
DE vikingtijd
Slaven
Het zware werk op de boerderij werd door slaven verricht. Zij moesten het koren malen, het vee hoeden en brandhout verzamelen.
Hoewel slaven vrijwel geen rechten hadden en net als het vee aan
hun meesters behoorden, werden ze over het algemeen goed behandeld. Enkelen kregen de kans om wat bij te verdienen, zodat ze
zich op den duur konden vrijkopen. Soms werden ze wegens een
bijzondere verdienste vrijgelaten. Ze mochten wel trouwen, maar
ook hun kinderen werden slaven – zelfs als zij door de heer des huizes verwekt werden, want hij kon werkelijk op ieder gebied vrijelijk
over zijn slavinnen beschikken. Zijn echtgenote gedoogde deze
gang van zaken, zolang de slavinnen hun plaats maar wisten.
De meeste slaven waren van rooftochten op vreemde kusten afkomstig. Zij werden gevangengenomen om op markten als Hedeby
(Haithabu) verkocht te worden.
Geketende slaven
Toen Rimbert eens in het land van de Denen kwam, zag hij in de plaats
Hedeby, waar hij voor een christelijke gemeente een kerk gebouwd had, een
stel christelijke gevangenen die aan kettingen voortgesleept werden. Onder
hen bevond zich een non. Uit de verte toonde ze hem haar eerbied door
herhaaldelijk haar hoofd te buigen, waarmee ze hem om erbarmen leek te
vragen. Om duidelijk te maken dat ze een christen was, begon ze met luide
stem psalmen te zingen. De bisschop, door medelijden gegrepen, vroeg God
wenend om hulp voor haar. Als gevolg van zijn gebed verbrak meteen de
ketting om haar hals waarmee ze geketend was. Daar ze echter niet wegvluchtte, konden de heidenen haar gemakkelijk grijpen.
omnBWdevikingtijd0714.indd 16
kingentijdproef.indd 16
8/9/14 5:22 PM
12-08-14 17:44
De wereld van de Noormannen
17
Dit fragment komt uit een levendig beeld van de slavenhandel,
geschetst door de biograaf van bisschop Rimbert van BremenHamburg die rond 870 Hedeby bezocht. In zijn verhaal treffen we
een stoet geketende slaven aan met hun begeleidende bewakers en
handelaren die ter plekke een koop sloten. Het ging hier om christelijke slaven die naar het noorden gevoerd werden en waarschijnlijk tijdens rooftochten buitgemaakt waren.
Vanaf het moment dat de Noormannen permanente nederzettingen
in Ierland hadden, was er een constante stroom van slaven naar de
noordelijke wereld. Dublin werd een doorgangskamp voor slaven
uit Engeland, Wales en Schotland. Sommige slaven waren uit Scandinavië zelf afkomstig. Ze konden vanwege een begane misdaad tot
slavernij zijn veroordeeld. Of ze hadden zichzelf moeten verkopen
om een schuld af te kunnen lossen.
2.2 Warlords en koningen
De aanzienlijkste vrije boeren hadden zich tot een heersende klasse
ontwikkeld, tot edellieden die zich op volksvergaderingen lieten
kiezen. Door hun rijkdommen te etaleren, konden zij prestige en
gezag uitstralen. Zij probeerden met geschenken zo veel mogelijk
omnBWdevikingtijd0714.indd 17
vinkingentijdproef.indd 17
8/9/14 5:22 PM
12-08-14 17:4
De wereld van de Noormannen
19
Een vorstelijk feestmaal van Normandische aristocraten
op het ‘Tapijt van Bayeux’ uit de elfde eeuw.
Het geluid van de strijd klonk in de hal.
Er werd op schilden ingehakt, in de handen van helden.
Helmen barstten, de vloer van de hal kreunde,
Totdat in het gevecht Garulf stierf.
De eerste van de strijders die op de aarde zwierven,
De zoon van Guthlaf en zijn goede makkers aan zijn zij.
Zij vielen ter aarde, terwijl de raaf cirkelde,
Zwart en vaalbruin, het glanzende zwaard blonk,
Alsof Finnsburg in vuur en vlam stond.
Niet eerder hoorde ik van voornamere strijders,
Zestig krijgers die schitterden in het gevecht,
En zo de dronk van zoete mede,
Aan hun heer Hnæf hebben vergoed.
(naar: het Finnsburgfragment)
Hét symbool van het machtscentrum was de hal of de zaal waar de
heerser zijn gasten ontving. Die hal kon enorme afmetingen hebben. Zo’n hal in Leyre, op het Deense eiland Seeland, was maar
omnBWdevikingtijd0714.indd 19
vinkingentijdproef.indd 19
8/9/14 5:25 PM
12-08-14 17:4
20
DE vikingtijd
Runensteen in Jelling (Denemarken) van koning Harald Blauwtand
uit de tiende eeuw, de ‘geboorteakte’ van Denemarken.
omnBWdevikingtijd0714.indd 20
kingentijdproef.indd 20
8/9/14 5:26 PM
12-08-14 17:44
De wereld van de Noormannen
21
liefst 45 meter lang. De reconstructie op de pagina links is wat bescheidener van omvang.
De aanvoerders bleken goede bevelhebbers. Grote Noormannenlegers konden alleen maar succesvol opereren met een strakke
organisatie en gedisciplineerde manschappen. Als zich ergens
Noormannen in den vreemde vestigden, streefden zij steeds naar
een goed geoliede organisatie. Deed zo’n aanvoerder het slecht,
dan werd hij verworpen en werd er iemand anders gekozen.
Om zich te kunnen handhaven, moesten zij dus voortdurend op zoek
naar buit en roem. Doorgaans boden hoofdmannen bescherming
aan de vrije boeren in hun omgeving, die zich op hun beurt dienden
in te zetten voor deze edellieden. Maar als de belangen van de volksvergadering met hen botsten, dan wilde dat nog weleens tot een bloe-
Sierzwaard met zilveren versieringen uit
een bootkamergraf van een aanzienlijke
hoofdman bij Hedeby.
omnBWdevikingtijd0714.indd 21
vinkingentijdproef.indd 21
8/9/14 5:26 PM
12-08-14 17:4
22
DE vikingtijd
Loden speelsteen waarin een styca, een Angelsaksische munt, is opgenomen.
De munt kan een aanduiding voor een bijzonder speelstuk zijn, bijvoorbeeld
de koning van het hnefatafl-bordspel, populair bij de Noormannen.
dig treffen leiden. Want ook de trotse vrije boeren droegen wapens.
De verschillende Germaanse stammen die het noorden bevolkten,
vormden een etnische eenheid met overeenkomstige zeden en gewoonten en een gemeenschappelijke taal. Er waren nog geen staten
gevormd. De landen Noorwegen, Zweden en Denemarken bestonden nog niet. Oorlogen tussen naties konden dan ook niet gevoerd
worden. Er waren slechts hoofdmannen met een beperkt machtsbereik die elkaar voortdurend bevochten.
In Denemarken had een warlord zich al in de achtste eeuw tot alleenheerser, tot ‘koning’, opgewerkt. Daarbij wist hij zich gesteund
door een heuse aristocratie van elitaire clans. Maar zijn positie was
wankel. Steeds ondernamen rivaliserende edelen aanvallen om zijn
omnBWdevikingtijd0714.indd 22
kingentijdproef.indd 22
8/9/14 5:26 PM
12-08-14 17:44
De wereld van de Noormannen
23
Scandinavië in de Noormannenperiode, met het machtsgebied van Deense
koningen (bruin), de Goten en de Svear (lila) en de Noorse koningen (oker).
leiderschap te testen. Hij bleek niet in staat om heel zijn gebied effectief onder controle te houden, waardoor er regelmatig strijd tussen de heersende clans oplaaide.
Het begrip ‘koning’ kan niet vergeleken worden met de titel van
soevereine heersers, zoals in het Frankische Rijk. De Scandinavische koningen waren slechts edellieden die voldoende prestige en
militaire macht hadden om de titel van koning te kunnen voeren.
Wie macht over handelscentra en handelsroutes kon uitoefenen,
vergaarde rijkdom en daardoor nog meer macht. De Deense konin-
omnBWdevikingtijd0714.indd 23
vinkingentijdproef.indd 23
8/9/14 5:27 PM
12-08-14 17:4
omnBWdevikingtijd0714.indd 86
kingentijdproef.indd 86
8/9/14 5:46 PM
12-08-14 17:44
Boeken en musea
Boeken over Noormannen in Nederland
en België
Bartels, M.H., De Deventer wal tegen de Vikingen (Deventer 2006).
Besteman, J.C., Vikingen in Noord-Holland? De zilverschat van Wieringen
in het licht van de Noormanneninvallen (Amsterdam 1997).
Es, W.A. van, ‘Friezen, Franken en Vikingen’, W.A. van Es & W.A.M.
Hessing (reds.), Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland
(Utrecht/Amersfoort 1994), 82-119.
Heeringen, R.M. van, Henderikx, P.A., Mars, A. (reds.), Vroeg-Middeleeuwse ringwalburgen in Zeeland (Amersfoort/Goes 1995).
Ridder, T. de, Vlierman, K. en Vredenbergt, A.-L., ‘Vikingen in
Vlaardingen. De betekenis van de resten van gesloopte Vikingschepen in elfde-eeuwse Vlaardingse begravingen’, Westerheem 53-4 (2004), 142-154.
Simek, R. & Engel, U. (Ed.),
Vikings on the Rhine (Wenen
2004).
Tuuk, L.A. van der, Noormannen in de Lage Landen. Handelaren, huurlingen en heersers
(Kampen/Leuven 2008).
Tuuk, L.A. van der, Noormannen in het rivierengebied.
De handelsplaatsen Dorestad en
Ruitvormige fibula met een cirkel die met het
Tiel in vuur en vlam (Kampen centrale kruis is verweven, gevonden in Lincoln2009).
shire, Engeland.
omnBWdevikingtijd0714.indd 187
vinkingentijdproef.indd 187
8/9/14 6:22 PM
12-08-14 17:4
188
DE vikingtijd
Boeken over Noormannen algemeen
Almgren, B., e.a., De Vikingen (Helmond 1991).
Bill, J., Welcome on board! The Sea Stallion from Glendalough (Roskilde
2007).
Byock, J.L., Viking Age Iceland (Londen 2001).
Christiansen, E., The Norsemen in the Viking Age (Oxford/Malden
2002).
Crumlin-Pedersen, O., Viking-Age Ships and Shipbuilding in Hedeby/
Haithabu and Schleswig (Schleswig/Roskilde 1997).
Elsner, H., Wikinger Museum Haithabu: Schaufenster einer fruehen Stadt
(Schleswig 2004).
Ferguson, R., The Hammer and the Cross (Londen 2009).
Fitzhugh, W.W. & Ward, E.I., Vikings: The North Atlantic Saga (Washington/Londen 2000).
Graham-Campbell, J., Cultural Atlas of the Viking World (Oxford
2000).
Graham-Campbell, J., Viking Art (Londen 2013).
Griffith, P., The Viking Art of War (Londen/Mechanicsburg 1995).
Hadley, D.M., The Vikings in England (Manchester 2006).
Hall, R., The Viking Dig. The Excavations at York (Londen/Sydney/
Toronto 1984).
Haywood, J., The Historical Atlas of the Vikings (Londen 1995).
Holman, K, Historical Dictionary of the Vikings (Oxford 2003).
Jones, G., A History of the Vikings (Oxford 2001).
Konstam, A., Historical Atlas of the Viking World (Londen 2004).
Lindow, J., Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and
Beliefs (Oxford 2001).
Lober, U., Die Wikinger - Landesmuseum Koblenz (Koblenz 1998).
Marsden, J, The Fury of the Northmen, Saints, Shrines and Sea-Raiders in
the Viking Age (Londen 1996).
Page, R.I., Chronicles of the Vikings (Londen 1995).
Richards, J., Blood of the Vikings (Londen 2001).
Roesdahl, E., The Vikings (Londen 1997).
omnBWdevikingtijd0714.indd 188
kingentijdproef.indd 188
8/9/14 6:22 PM
12-08-14 17:44
Boeken en musea
189
Sawyer, B., The Viking-age rune-stones custom and commemoration in early
Medieval Scandinavia (Oxford 2000).
Sawyer, P.H., Kings and Vikings (Cambridge 1987).
Sawyer, P.H., The Oxford Illustrated History of the Vikings (Oxford 1997).
Musea in Nederland:
Museum Dorestad, Muntstraat 42, 3961 AL Wijk bij Duurstede,
www.museumdorestad.nl
Rijksmuseum voor Oudheden, Rapenburg 28, 2311 EW Leiden,
www.rmo.nl
Viking Informatie Centrum, Havenweg 1 1779 XT Den Oever, www.
vikingen.nl
omnBWdevikingtijd0714.indd 189
vinkingentijdproef.indd 189
8/9/14 6:22 PM
12-08-14 17:4
190
DE vikingtijd
Musea in het buitenland:
Archäologische Landesmuseum, Schloss Gottorf, Schlossinsel 1,
Schleswig,
www.schloss-gottorf.de/archaeologisches-landesmuseum
Årsunda Viking in Årsunda, Zweden, www.arsundaviking.se
Birka Museum op het eiland Björkö, Zweden,
www.stockholmmuseum.com/museums/historic/birkavikingastaden103.htm
Lofotr Vikingmuseum in Borg, Prestegårdsveien 59, NO-8360
Bøstad, Noorwegen, www.lofotr.no
Fotevikens Museum, Museivägen 24, 236 91 Höllviken, Zweden,
www.fotovikensmuseum.se
Gotlands Museum Strandgatan 14, 621 56 Visby, Zweden,
www.gotlandsmuseum.se
Historica Museet, Narvavägen 13–17 Stockholm, Zweden,
www. historiska.se
Jorvik Viking Centre, Coppergate Shopping Centre, York, Engeland,
www.jorvik-viking-centre.co.uk
Kongeres Jelling, Gormsgade 23, Jelling, Denemarken,
www.natmus.dk/kongernes-jelling/
Lindholm Høje Museet, Vendilavej 11, 9400 Nørresundby,
Denemarken. www.nordmus.dk/lindholm-hoje-museet
Moesgård Museum, Moesgård Allé, Højbjerg bij Aarhus,
Denemarken, www.moesmus.dk
Museet Ribes Vikinger, Odins Plads 1, Ribe, Denemarken,
www.ribesvikinger.dk
Trelleborg, Trelleborg Allé 4, Hejninge bij Slagelse, Denemarken,
www.vikingeborgen-trelleborg.dk
Vestfold Fylkesmuseum, Farmannsveien 30, Tønsberg, Noorwegen,
www.vfm.no
Víkingaheimar (Vikingwereld), Vikingabraut 1, Reykjanesbær,
IJsland, www.vikingaheimar.is
Vikingemuseet, Skt. Clemens Torv 6, Aarhus, Denemarken,
omnBWdevikingtijd0714.indd 190
kingentijdproef.indd 190
8/9/14 6:22 PM
12-08-14 17:44
Boeken en musea
191
www.vikingemuseet.dk
Vikingemuseet, Vikingevej 123, Ladby bij Kerteminde,
Denemarken, www.vikingemuseetladby.dk
Vikingmuseum Haithabu, Am Haddebyer Noor 5, Busdorf,
Duitsland, www.schloss-gottorf.de/haithabu
Vikingskiphuset, Huk Aveny 35, Oslo, Noorwegen,
www.khm.uio.no/besok-oss/vikingskipshuset/
Vikingschipmuseum, Vindeboder 12, Roskilde, Denemarken,
www.vikingeskibsmuseet.dk
Dankwoord
De auteur is dank verschuldigd aan allen die op enigerlei wijze hebben bijgedragen om dit boek te realiseren. In het bijzonder noem
ik André Van Bossche, Alexander van de Bunt, Lieve Driesen, Cor
van Helvoort, Jeannine Hövelings, Thomas Kamphuis, Addie Keizer, Hans van de Mortel, Erik de Quick, Ragnar De Quick, Marissa
Verschueren, Machiel de Vos, Johanna Maria van Winter en Arne
Zuidhoek.
Verantwoording van de illustraties
Amersfoort, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 74 (boven); Deventer, Archeologie Gemeente Deventer 179; Kopenhagen, Konglige
Kobberstiksamling 90; Modena, Archivio Capitolare, 88; New York,
Pierpont Morgan Library 146; Parijs, Bibliothèque Nationale 85, 96,
125; Rome, Bibliotheca Apostolica Vaticana 94; Turnhout, Erik De
Quick 76, 119, 176; Utrecht, Luit van der Tuuk 2, 6, 11, 12, 13, 14, 15
(boven), 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29 (onder), 31, 34,
35, 36, 38, 42, 44, 45, 46, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 59, 60, 61 (boven), 62, 64, 65, 66, 72, 73, 74 (onder), 77, 78, 80, 81, 86, 88, 91, 92,
95, 98, 99, 101, 102, 103, 104, 106, 108, 110, 112, 116, 117, 126, 127,
129, 130, 132, 134, 136, 137, 138, 140, 141, 145, 147, 149, 150, 151, 154,
omnBWdevikingtijd0714.indd 191
vinkingentijdproef.indd 191
8/9/14 6:22 PM
12-08-14 17:4
192
DE vikingtijd
156, 157, 162, 163, 164, 168, 170, 172, 174, 180, 182, 183, 184, 185,
187, 189; Utrecht, Het Utrechts Archief, 128; Utrecht, Machiel de Vos
15 (onder), 37, 39, 43, 61 (onder), 63, 71, 153; Utrecht, Universiteitsbibliotheek 30, 131, Arne Zuidhoek 8, 68, 70, 79, 115, 120, 158.
Herkomst van de afgebeelde objecten
Bayeux, Musée de la Tapisserie 19; Hamme, Museum Van BogaertWauters 17; Hannover, Niedersächsische Landesbibliothek 182;
Kerteminde, Vikingemuseet Ladby 42; Leiden, Rijksmuseum van
Oudheden 29 (boven), 51, 74 (boven), 81, 83, 103, 137, 151, 162
(onder), 166, 168; Lelystad, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
Scheepsarcheologie 74 (boven); Londen, British Museum 24, 149;
Maastricht, Bonnefantenmuseum 139; Middelburg, Zeeuws Museum 124; Oslo, Vikingskipshuset 64; Particuliere collecties 2, 14, 22,
25, 26, 28 (onder), 29 (onder), 35, 59, 91, 95, 101, 136, 140, 145, 147,
150, 154, 158, 184, 185, 187; Schleswig, Schloss Gottorf 62; Schleswig, Wikinger Museum Haithabu 21, 66, 183; Stockholm, Statens
Historiska Museum 121; Tønsberg, Vestfold Fylkesmuseum 61 (onder); Visby, Gotlands Museum 15 (onder), 37, 39, 63, 71; Vlaardingen, VLAK 72, 73; Wijk bij Duurstede, Museum Dorestad 15 (boven),
28 (boven), 46, 52 (onder), 54, 74 (onder), 99, 117, 132, 141, 157, 162
(boven), 163, 164, 170, 174.
omnBWdevikingtijd0714.indd 192
kingentijdproef.indd 192
8/9/14 6:22 PM
12-08-14 17:44
Op zoek naar de Noormannen in Nederland en België
De Vikingtijd
Luit van der Tuuk (1954) is conservator in Museum
Dorestad en beheerder van de Noormannenwebsite
www.gjallar.nl. Hij is befaamd vanwege zijn publicaties over de eerste eeuwen van de geschiedenis.
Zijn boek De eerste Gouden Eeuw werd bekroond met
de prestigieuze W.A. van Es-prijs (2013). Van der
Tuuks Noormannen in de Lage Landen (uit 2008) is een
standaardwerk.
De Vikingtijd
In dit boek staan de Noormannen in de Lage
Landen centraal. Twee eeuwen lang, tussen 810 en
1009, teisterden de mannen uit het noorden van
Europa onze kusten en de delta’s van de Schelde,
de Maas en de Rijn. Het waren echte oorlogsdaden.
Alleen de plundertochten van de Scandinavische
Vikingen kunnen als piraterij worden beschouwd.
Wie waren die Noormannen en Vikingen? Waarom
zeilden ze naar verre kusten en wat kwamen zij
doen in de Lage Landen? Ze hebben hun sporen
achtergelaten van Gent tot Roermond en van Dorestad tot Leuven.
Dit boek vertelt die geschiedenis, helder en toegankelijk en voorzien van veel beeldmateriaal.
Luit van
der Tuuk
Luit van der Tuuk
Stamboom van de Deense clan
van Harald Klak
Op zoek naar de
Noormannen in
Nederland en
België
NUR 684
ISBN 978 94 0190 382 0
9 789401 903820
www.omniboek.nl
omnBOdevikingtijd0714.indd 1
WAAR & WANNEER Geschiedenissen
Alles
wat je er
t
over moe
!
n
te
e
w
8/9/14 4:34 PM

Download Report