‘Op weg naar een wereld die groter is dan onszelf’ Over de samenhang tussen economische ontwikkeling en goed bestuur in een duurzame samenleving Philip E. Wagner “Economie is belangrijk, maar er zijn belangrijker zaken dan economie” 1 ‘Op weg naar een wereld die groter is dan onszelf’ Over de samenhang tussen economische ontwikkeling en goed bestuur in een duurzame samenleving Rede ontwerp Caro Grafisch Ontwerp, Groningen drukwerk Het Grafisch Huis, Groningen In verkorte vorm uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar Global Economy and Governance, isbn 978-90-821805-0-3 Inter-Continental University of the Caribbean aan de Inter-Continental University of the Caribbean op dinsdag 25 februari 2014 door Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla- Philip E. Wagner gen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2 3 Inleiding Meneer de rector magnificus, zeer geachte aanwezigen. Ik geef graag gehoor aan het verzoek van de Inter-Continental University of the Caribbean (ICUC) om het ambt van hoogleraar Global Economy and Governance te aanvaarden door het uitspreken van deze rede. Als hoogleraar ben ik een ‘zij-instromer’. En dus sta ik voor de uitdaging om een bijna 30-jarige beroepservaring in de mainstream, maar soms ook in de uithoeken van de maatschappij, te transformeren naar een bruikbare visie op het vakgebied ‘global economy and governance’. Daartoe leid ik u vanuit de wetenschappelijke fundamenten van de leerstoel (deel 1), via een visie op rol van een eigentijdse universiteit in de samenleving (deel 2), naar de opwaartse spiraal die kan ontstaan als economie en governance elkaar weten te vinden als bijdrage aan een duurzame samenleving (deel 3). Mijn doel is om aanschouwelijk te maken dat economische ontwikkeling en goed bestuur met elkaar te maken hebben, en vaak niet zonder elkaar kunnen en mogen. Opdat wij na afloop van deze rede kritisch kunnen oordelen over de juistheid van de uitspraak van Bertolt Brecht ‘Erst kommt das Fressen, dan kommt die Moral’. 12 1 Deze zin komt uit de opera “Dreigroschen” van Bertolt Brecht (1928). Uit de ballade over de vraag: “Wovon lebt der Mensch?” 4 5 ʻʻ 6 Education is the most powerful weapon which you can use to change te world. ʼʼ 7 I. Economie, goed bestuur en duurzaamheid 8 9 Inspiratie I. Economie, goed bestuur en duurzaamheid verantwoord ondernemen’ (MVO). In economie goed bestuur 10 onder de noemer ‘maatschappelijk duurzaamheid Ik ben geïnteresseerd in de wijze deze discussie ligt het accent op hoe de waarop menselijk talent zich kan dimensies doelmatigheid (wat levert ontwikkelen tot ondernemerschap het op?), rechtvaardigheid (hoe is de en de positieve betekenis die onder- verdeling van de baten en de lasten?), nemerschap kan hebben voor een legitimiteit (zijn de activiteiten van de samenleving. Op allerlei plaatsen onderneming en de effecten daarvan in de samenleving (bijvoorbeeld in ook voor niet direct belanghebbenden de politiek en het onderwijs) wordt acceptabel?) duurzaamheid (hoe momenteel sterk de nadruk gelegd op lang kunnen we er mee doorgaan?) het belang van talentontwikkeling en en zingeving (sluiten de handelingen zelfs het bevorderen van excellentie. en resultaten aan bij de intrinsieke 2 Vanaf de economische stagnatie in de motivatie van betrokkenen?) zich jaren 80 is de samenleving doordrongen tot elkaar (dienen te) verhouden. van het feit dat ondernemerschap een Een aansprekende poging om tot een essentiële motor is, noodzakelijk voor integrale benadering van het begrip economische ontwikkeling. Immers ‘maatschappelijke verantwoordelijkheid’ alle waarde die macro-economisch te komen is te vinden in het boek ‘De wordt opgeteld en tezamen ons GDP drie dimensies van waardecreatie’ van (Gross Domestic Product) vormt, moet Bellens e.a.3 wel eerst micro-economisch worden Deze discussie over maatschappelijke gecreëerd. De laatste tijd -overigens niet verantwoordelijkheid vindt haar voor het eerst in de geschiedenis– wordt weerslag in reguleringsopvattingen die discussie gevoerd over de vermeende momenteel geschaard worden onder positieve en negatieve resultaten van dit het begrip ‘governance’. Interessant ondernemerschap voor de samenleving. spanningsveld is dat waar de moderne Deze discussie wordt vaak gevoerd economie tientallen jaren de suggestie 2 Birte Schohaus and Marijke de Vries, De wereld aan je voeten – en andere illusies uit het leven van twintigers (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2013). 3 Roel Bellens, Jan de Jonge and Henk M. Hazelhoff, De drie dimensies van waardecreatie: In search of true excellence (Antwerpen: Strategus, 2003), 73. 11 heeft gewekt een waardevrije weten- (regels om uitwassen te vermijden) dan Ik ga de relatie tussen economische ont- waarvan in het maatschappelijk schap te zijn, het van het begin af door een wens tot ethische ontwikkeling wikkeling en goed bestuur nu toelichten wensdenken de complexiteit wordt duidelijk is dat governance vraagstuk- (perspectief op betekenisvolle omgang vanuit de volgende vier maatschappelijke onderschat. De frustratie van een ken niet gekwalificeerd kunnen worden creëren). Juist invulling van het begrip ontwikkelingen: ongelukkige jeugd, een ontslag uit zonder een waarderend perspectief. governance vanuit het perspectief van Voorts is interessant dat de invulling ethische ontwikkeling zou kunnen van het begrip governance zoals dat leiden tot een duurzamer samenleving, momenteel in de samenleving gehan- dankzij een beter gebruik van alle daarin teerd wordt, eerder gedreven lijkt te zijn aanwezige hulpbronnen (de productie- door een wens tot morele beteugeling factoren arbeid, kapitaal en natuur). Deze oratie vertrekt dan ook vanuit de volgende kernvragen: arbeidsovereenkomst op latere leeftijd a.aandacht voor het ‘ecosysteem’ van het ondernemerschap of een idee over een briljant product b.een meerduidig gebruik van het begrip ‘governance’ succesvol ondernemerschap te komen. c.strategisch opereren in de netwerkeconomie tie als een combinatie van algemene en d.van perfecte marktwerking naar een moderne institutionele economie lijkheidskenmerken, zelfbeeld, sociale alleen zijn geen voldoende basis om tot Bird beschrijft ondernemerscompetenspecifieke kennis, motivatie, persoonrollen en vaardigheden.4Ondernemerschap is een competentie die je reeds jong moet beginnen te leren omdat bij van opgelegd gedrag) in de transformatie van ‘governance’ naar ‘good a. Aandacht voor het ‘ecosysteem’ van het ondernemerschap governance’? Talent is een aangeboren capaciteit speelt. ◆◆ Welke rol spelen ‘ethiek’ (in de zin van zelfsturing) en ‘moraal’ (in de zin de opbouw ervan persoonlijkheidsvorming en sociaal leren een grote rol om competentie te ontwikkelen. Of ◆◆ Hoe kunnen economische ontwikkeling en goed bestuur elkaar deze ontwikkeling ook daadwerkelijk Meer nog dan voor allerlei honours- versterken als disciplines die de straat (de materiële werkelijkheid), plaatsvindt hangt af van veel fac- programma’s op universitair niveau, de universiteit (de op kennis gebaseerde werkelijkheid) en waarden toren: persoonsgebonden factoren wil ik daarom een lans breken voor als eigenwaarde, zelfsturing en respect (de immateriële werkelijkheid) zoals motivatie, maar ook factoren die het belang van goed basisonderwijs, met elkaar verbinden om zo betekenis te hebben voor een duurzamer verbonden zijn met de omgeving, zoals dat alle kinderen de mogelijkheid samenleving? de beschikbaarheid van hulpbronnen en geeft hun talenten in de brede zin te rolmodellen. ontwikkelen. Daarmee is zeker niet ◆◆ Wat kan ICUC voor Curaçao en de rest van het Caribisch gebied Ondernemerschap is het creëren van gezegd dat alle elementen van de betekenen in het ontwikkelen van bruikbare kennis ten behoeve van toekomstige waarde. De ondernemer ondernemerscompetentie eenvoudig ondernemerschap, good governance en de ontwikkeling van een doet dat door het genereren van ideeën, duurzame samenleving? het definiëren van kansen, het proactief inzetten van resources en het daarmee ◆◆ Wat zal de bijdrage daaraan zijn vanuit de leerstoel Global Economy and Governance? 12 realiseren van een waardepropositie. Ondernemerschap is een competentie 4 Barbara Bird, “Toward a Theory of Entrepreneurial Competency,” Advances in Entrepreneurship, Firm Emergence and Growth 2 (January 1995): 51-72. 13 individuele niveau en competenties een bredere maatschappelijke waarde die liggen op het organisatieniveau. creëert. (Dit wordt ook wel genoemd Dit is in 1990 heel treffend beschreven Maatschappelijk Verantwoord door C.K. Prahalad and Gary Hamel Ondernemen). Waardecreatie is dan Venture in hun baanbrekende artikel ‘The gericht op creatie van maatschappelijk start-up core competence of the corporation’.7 nut, waarde voor werknemers, toeleve- Deze verbinding is van groot belang ranciers en aandeelhouders. voor ondernemingen die de ambitie Het scheppen van bestuurlijke condities hebben zich verder te ontwikkelen die duurzame samenwerking tussen dan de reikwijdte van de persoon stakeholders in het organisatieverband van de ondernemer (de zogenaamde mogelijk maken en verhoudingen met Zelfstandige Zonder Personeel). Het op belanghebbende derden reguleren deze wijze creëren van ‘een wereld die noemt men tegenwoordig wel ‘good groter is dan onszelf ’ is noodzakelijk governance’. Family background Education Current competencies: Industry experience Motive/trait Work experience Self-concept Manager Social role Technical Skills New success New venture Fig. A Model of Competency Development voor de vitaliteit van de economie, en toekomstige werkgelegenheid. Het b. Een meerduidig gebruik van het begrip governance feit dat de individuele competentie Het begrip governance geeft inhoud ontwikkelkansen van toeleveranciers ‘beleerd’ kunnen worden vanuit een Als ondernemerscompetentie een maat- van de ondernemer vervloeit met aan de wijze waarop bestuur en toezicht klassiek onderwijsmodel.5 Juist door -al staf is voor de kwaliteit van handelen competenties op organisatieniveau binnen een organisatie en in de dan niet toevallig- opgedane ervaringen van ondernemers, dan is de aanwezig- maakt het de organisatie mogelijk om verhouding tot derden is ingericht en en geënsceneerde actieve leersituaties heid van passende ondernemerscompe- op duurzame ontwikkeling gerichte functioneert. Inrichting en functioneren worden (toekomstige) ondernemers tenties een belangrijke maatstaf voor het relaties aan te gaan met resourceholders van governance is onder meer relevant aangezet tot leren en groeit ook de succesvol kunnen starten en dooront- en overige stakeholders. Op deze voor de wijze waarop ondernemer- aanwezigheid van ondernemerscompe- wikkelen van nieuwe ondernemingen. wijze ontstaat en ontwikkelt zich een schap is ingebed in de samenleving. tenties in de samenleving. Belangrijk, Ondernemerscompetenties zijn dus een onderneming, waarin in aanvulling Governance wordt in verband gebracht want de aanwezigheid van voldoende zogenaamde ‘venture resource ‘. op de korte termijn waardecreatie, de met beslissingen die verwachtingen van ondernemerscompetentie is in een Met het duiden van een ondernemers- ontstane synergie van competenties betrokkenen bepalen, macht verlenen markteconomie van groot maatschap- competentie als een ‘venture resource’ pelijke belang. wordt de verbinding gelegd tussen 6 de competenties die liggen op het 5 Ibid., 56. 14 6 Ibid., 68 of prestaties verifiëren. Het begrip 7 Coimbatore K. Prahalad and Gary Hamel. “The core competence of the corporation” Harvard Business Review (May-June 1990): 79-91. governance kan daarbij vanuit verschillende perspectieven invulling krijgen: de governance rond handelingen van individuen of groepen van individuen 15 (voorbeelden zijn professional gover- accountants) ondergaan, ‘het goede’ te nance en consumer governance); de go- verzekeren en ‘het slechte’ te vermijden vernance van organisaties (voorbeelden (eerder genoemd: morele beteugeling). ◆◆ Het Angelsaksisch besturingsmodel, te typeren als ‘conflictmodel’: feiten en meningen worden geëxpliciteerd. governance) en de governance van de De actuele aandacht voor het begrip overheid en bij wet ingestelde organisa- governance laat zich verklaren. Door ◆◆ Het Rijnlands besturingsmodel, te typeren als consensusmodel: verbindende waarden worden geaccentueerd. ties (government). Eerder is aangegeven de evolutie van onze samenleving dat inrichting en functioneren van neemt, als gevolg van de combinatie van governance altijd verbonden is met een economische specialisatie en globalise- moreel perspectief. Het moreel appel ring, het aantal afhankelijkheidsrelaties van governance bestaat daaruit ervoor tussen allerlei entiteiten, en soms de te zorgen dat, vanwege diegenen die het kwetsbaarheid daarvan, toe. Enerzijds De drie modellen zijn geen limitatieve bestuurlijk handelen ondergaan, een wordt ons mentale wereldmodel groter, opsomming. Iedere cultuur -zo u wilt degelijk patroon van ‘het goede’ wordt maar zeker als er incidenten zijn en er macht- definieert een eigen opvatting verzekerd, terwijl een ongewenst pa- dingen mis gaan, neemt onze aandacht van gewenste omgang, van Afrika, tot troon van ‘het slechte’ wordt vermeden. voor afhankelijkheid en kwetsbaarheid Zuid-Amerika tot Rusland. Het boek zijn familly governance en corporate toe. Zo is er de recente, wereldom- ‘De eeuw van Azië’ van de Singaporees De relatie tussen economie en spannende discussie in de politiek en Kishore Mahbubani illustreert dit governance ligt in het scheppen de publieke opinie over de verhouding treffend en liet recentelijk het zelfge- van besturingscondities die het een tussen privacy en de mogelijkheden van noegzame westerse managementdenken organisatie vanuit privaat perspectief ‘big data’. Good governance (ethiek en op haar grondvesten schudden.8 mogelijk maakt te ontstaan, zich te moraliteit liggen hier in elkaars verleng- Het is niet alleen een economische, ontwikkelen en zich nuttig te maken de) kan in een dergelijk spanningsveld maar ook een antropologische vraag voor de samenleving (eerder genoemd: een relatie borgen, en de zwakkere in hoe op verschillende plaatsen in de ethische ontwikkeling). Vanuit publiek de relatie de veiligheid bieden dat ‘het wereld de toekomstige governance perspectief beschikt een overheid, in lijn slechte’ wordt vermeden. vorm en inhoud krijgt. Maar dat wij in hiermee, over een reeks van met elkaar 16 ◆◆ Het Aziatisch besturingsmodel, te typeren als familiair model: het collectieve zelfbewustzijn wordt geëtaleerd. een wereld leven, waar ook ‘diversity in verweven posities en instrumenten, Door de globalisering ontstaat er ook die in uiterste consequentie dwingende in toenemende mate interferentie macht kunnen uitoefenen om naar tussen governance modellen die hun hen, die het bestuurlijk handelen van wortels hebben in verschillende delen de organisatie of de handelingen van van de wereld. Zo kunnen onder meer individuen (bijvoorbeeld controlerend onderscheiden worden: governance’ heerst, is duidelijk. 8 Kishore Mahbubani, The New Asian Hemisphere: The Irresistible Shift of Global Power to the East (New York: PublicAffairs, 2008). 17 maar breukvlakken zijn belangrijker. te doen dan voor individuen. ‘Resource Breukvlakken markeren het begin based’ een strategie ontwerpen blijkt van nieuwe strategische ruimte. Er een moeilijke opgave. Een verklaring is ondernemerschap nodig om deze voor het feit dat organisaties moeilijk ruimte via het proces van innovatie en tot echt onderscheidende strategieën business development in te vullen met zouden komen is te vinden in de sociale nieuwe waardeproposities die een bron psychologie. We weten uit de sociale kunnen zijn van verdere ontwikkeling psychologie dat mensen zich graag met van welvaart en welzijn. anderen identificeren, maar tegelijkertijd die anderen willen overtroeven. Welvaart en welzijn op samenlevings- Dit is wel een basis voor concurrentie, niveau kunnen alleen maar het gevolg maar geen basis voor het invullen van zijn van waardecreërende concepten die nieuwe strategische ruimte. Goede on- het individu overstijgen: ondernemin- dernemers hebben in persoonlijkheids- gen. Het is vanuit economische optiek termen een ‘interne locus of control’ en wat gekunsteld om een onderscheid te zijn daardoor in staat tot onafhankelijk maken tussen zogenaamde commerciële denken, vanuit die gedachten te onder- ondernemingen en maatschappelijke nemen, en uiteindelijk waarde te creëren ondernemingen. De eerste categorie is in de nieuwe strategische ruimte. in termen van waardecreatie niet meer c. Strategisch opereren in de netwerkeconomie veranderingen die zich aftekenen.9 Ontwikkelingen in de ecologie, altijd veel gepubliceerd over trends, Belangrijke ‘value drivers’ in economi- tweede. Het begrip verantwoordelijk- sche ontwikkeling zijn de voordelen heid krijgt invulling in de manier waar- van steeds verdergaande specialisatie. op de dingen gebeuren en hoe daarmee Dit is te zien in tal van sectoren in de recht wordt gedaan aan de belangen van maatschappij: landbouw, industrie, alle betrokken stakeholders. dienstverlening en gezondheidszorg. In kranten en tijdschriften wordt Aanvankelijk betrof dit vooral taakHet invullen van nieuwe strategische specialisatie, later leidde het ook tot een demografie en technologie staan door ruimte blijkt niet eenvoudig te zijn. scheiding van ontwerp- en uitvoerings- de eeuwen heen steeds aan de basis Creatief en conceptueel denken, en van taken, al dan niet via outsourcing daaruit ondernemend handelen, is maar en offshoring. In termen van gover- weinig mensen gegeven. En voor groe- nance was bij veel ondernemingen pen mensen is dat nog moeilijker om reeds sprake van specialisatie van de van fundamentele veranderingen in de samenleving. Breukvlakken zijn manifestaties van fundamentele 18 of minder verantwoordelijk dan de 9 Gareth Morgan, Riding the Waves of Change: Developing Managerial Competencies for a Turbulent World (San Francisco: Jossey Bass, 1988), 16-26. 19 kan gezien worden als een samenstel riële zaken als bijvoorbeeld de omgang van relaties en daaruit voortkomende met arbeid in organisaties. contracten. Deze contractomgeving is 12 heeft bij het strategisch opereren in de d. Van ‘perfecte’ marktwerking naar een moderne institutionele economie netwerkeconomie. In deze contracten Een van de gebieden waarop de zijn zowel economische, juridische als economische wetenschap en de rest gedragsmatige aspecten van belang. van de samenleving elkaar niet lijken te De kennisgebieden economie, recht en begrijpen is marktwerking. De perfecte gedragswetenschappen vormen geza- marktwerking is in de economische menlijk de interdisciplinaire kennisbasis wetenschap een ideaaltypische, dat wil van het domein governance. Om deze zeggen zuiver theoretische situatie, die kennisbasis te kunnen aanwenden ten helpt bij het uitwerken van redeneringen behoeve van good governance moet over het economisch proces, maar in de de nieuwe strategische ruimte goed praktijk nooit voorkomt. In de praktijk dus -een deel van- de governance waar de moderne ondernemer mee te maken Fig. Crowdfunding doordacht worden. Dit betekent ook het werken markten niet perfect, en kan de managersfunctie door deze te verbij- te kunnen, maar kan opereren als onder- heroverwegen van de ethiek, de moraal perfecte werking van een markt zelfs zonderen van de overige elementen van deel van een competential framework en hun onderlinge samenhang in het gezien worden als een situatie van toeval. de ondernemersrol. Vervolgens wordt dat breder is dan de ‘eigen’ onderne- kader van de ontwikkeling van gover- Het gevaar is dat de samenleving, vanuit ook de investeerdersfunctie steeds vaker ming. Om zo te kunnen opereren moet nance modellen voor een duurzamer het ideologisch verlangen naar een zo vrij gescheiden van de ondernemersrol een ondernemer een scherp zelfbeeld samenleving. Duurzamer in de zin van mogelijke markteconomie dat zo kenmer- (financiering eigen vermogen via private hebben en goed kunnen samenwerken gericht op het vermijden van verspil- kend is voor de tijdgeest vanaf de jaren equity, de beurs en crowd funding) en is met anderen, ook als het andersden- ling, bevordering van circulariteit, en 80 van de vorige eeuw, de neiging heeft er soms sprake van open source kennis- kenden zijn. De moderne organisatie hergebruik van restanten. Een dergelijke om een hele samenlevingsinfrastructuur duiding van het begrip duurzaamheid te gaan bouwen op toeval. De nadelen heeft dan niet alleen betrekking op daarvan zijn in de periode van 2008 tot materiële zaken, maar ook op immate- heden wel gebleken: zie het ontstaan 10 11 uitwisseling in research & development en co-creatie in de supplychain. Kortom de moderne ondernemer is een superspecialist die strategisch onderneemt en (groot of klein) een netwerk bouwt rondom zijn of haar eigen kerncompetentie. Het voordeel van deze strategie is dat de ondernemer niet meer alles hoeft 20 10 Gary. P. Hamel and Coimbatore K. Prahalad. Competing for the future (Boston: Harvard Business School Press, 1996), Chapter 14 11 Geert Hofstede and Gert Jan Hofstede. Allemaal andersdenkenden: Omgaan met cultuurverschillen (Amsterdam: Contact, van een kettingreactie van crises in tal 2007) 12 Oliver E. Williamson, “The Theory of the Firm as Governance Structure: From Choice to Contract,” The Journal of Economic Perspective 16, no. 3 (Summer 2002): 171- 195. van maatschappelijke sectoren, nadat de crisis aanvankelijk in de financiële wereld was begonnen (met het faillissement van de zakenbank Lehman Brothers). 21 markt institutie organisatie Fig. Marktwerking Marktwerking functioneert in de verlangen naar de markt als uitvloeisel praktijk beter in samenhang met enige van het ‘new government’ denken. Dit vorm van marktordening. Dit inzicht is heeft tal van irrationaliteiten tot gevolg. reeds in 1937 op overtuigende wijze in Door een overdreven geloof in de beeld gebracht door Ronald Coase in perfectie van efficiënte markten, waarop zijn boek “The Theory of the Firm”. 13 het gedrag van individuele participanten De begrippen ‘markt’, ‘organisatie’ en met rationele toekomstverwachtingen in ‘institutie’ worden daarin uitgewerkt als sluitende wiskundige formules beschre- drie constructen die complementair zijn. ven kan worden, is wel het misverstand Een duurzame vorm van economische ontstaan dat we economische kennis ontwikkeling en goed bestuur vraagt met soms de wens en pretentie een is daarmee veel meer dan een directe of ontwerpwetenschap te zijn. Daarmee is een vertegenwoordigende democratie, de bruikbaarheid van de academische het is een mentale toestand die past bij kennis die door de maatschappijweten- het erkennen en verwerkelijken van schappen gegenereerd wordt aan de orde. het recht tot participatie. Een hierbij Als het kennisgebied van economie passende vorm van maatschappelijke en governance als beschrijvende ordening is het door Anton Cornelis, wetenschap wordt beschouwd, dan past in zijn meesterwerk De Logica van het bescheidenheid. Zo hebben de monetair gevoel, beschreven model van ‘commu- economen aan het einde van het eerste nicatieve zelfsturing’. decennium van deze eeuw een proeve in 15 nederigheid mogen ondergaan.16 Maar De economische waarde van vertrouwen en de rol van ‘good governance’ ook voor wat betreft de ‘drivers’ achter zouden kunnen inzetten als louter De maatschappijwetenschappen zijn in bescheidenheid. We hebben het meeste om een gecombineerde, evenwichtige amoreel instrument. de eerste plaats beschrijvende wetenschap gedrag niet in de hand, aangezien onze inzet van deze drie constructen. De Marktwerking kan vooral goed tot haar ‘Theory of the Firm’ geeft daarmee de recht komen in de combinatie met sta- theoretische basis voor de onlosmake- biele (taak-) organisaties en instituties. lijke verbondenheid van de begrippen Dat is tegelijk de beste uitgangspositie economie en governance. In de praktijk voor een duurzamere samenleving worden we, zoals eerder gezegd, op vele in de global economy. Toegang tot fronten afgeleid door een ideologisch productiemiddelen en ontwikkeling van welvaart (democrizing commerce) is 13 Ronald H. Coase, “The Theory of the Firm.” Economica 4, no. 16 (November 1937): 386 -405. 22 een democratisch proces.14 Democratie voor vele landen ter wereld een voorwaarde voor de ontwikkeling van het menselijk gedrag, dat actoren in het governanceproces (soms) vertonen, en dat het governance-bouwwerk soms danig opschudt, tasten de leiderschapgoeroes geregeld in het duister.17 Als het kennisgebied economie en governance als ontwerpwetenschap wordt beschouwd, dan past eveneens ontwerpinstrumenten nooit deugdelijker 14 Coimbatore K. Prahalad, The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty Through Profits; Enabling Dignity and Choice Through Cornelis Markets (Philadelphia: Wharton School Publishing, 2006), 110-112. 15 Arnold Cornelis, Logica van het gevoel: Filosofie van stabiliteitslagen van de cultuur als nesteling der emoties (Amsterdam: Stichting Essence, 1998), 537 – 659. kunnen zijn dan de moraal waarmee ze 16 Krugman, Paul R. “How did economists get it so wrong?” New York Times (September 2009): 6-9. 17 Ginneken, Jaap van. Verleidingen aan de top: De psychologie van de macht (Amsterdam: Business Contact, 2013). 23 in de praktijk worden toegepast.18 Kern van het betoog in dit boek participanten in het economisch proces leiden, door het vertrouwen dat daarmee De ontwikkeling van de moraal van de is dat vertrouwen sociaal kapitaal dat aan de basis ligt van de bereidheid gecreëerd wordt tot de opbouw van participanten in het governanceproces vertegenwoordigt. Op haar beurt is tot investeren. sociaal en ook economisch kapitaal. zou dus tenminste gelijke tred moeten sociaal kapitaal weer een ‘value driver’ houden met de ontwikkeling van het voor de ontwikkeling van economisch De vraag of de vele investeringen instrumentarium dat hen ter beschik- kapitaal. Dat mechanisme laat zich als die organisaties, beroepsgroepen en king staat, danwel dat hun handelingen volgt expliciteren: in de economie is de overheden nu doen in ‘good gover- (bij voorbaat) beteugelt. verwachte return on investment (ROI) nance’ enige zin hebben, is terug te de basis voor het proactief investeren in leiden tot een vraag naar de kracht Dat dit in de geschiedenis geen nieuwe resources. Ongeacht welk selectiemodel van de ontwerpbenadering in de worsteling is blijkt uit de oratie van een er gebruikt wordt heeft investeren sociale wetenschappen. Daarin past verre voorvader: alleen zin als de ROI de kosten van de bescheidenheid. Als wetenschappelijk investering naar verwachting overstijgt. onderzoek al geen verband heeft Deze verwachtingswaarde wordt aangetoond tussen investeringen negatief beïnvloed als er onzekerheid is in strategische planning en daaruit over de moraliteit van het gedrag van volgende ondernemingsprestaties, betrokken partijen. Doordat investeer- waarom zou die pretentie dan wel ders de ROI naar beneden bijstellen op waargemaakt kunnen worden waar het basis van een inschatting van morali- gaat om een abstract fenomeen als de teitsrisico’s in het gedrag van betrokke- relatie tussen investeringen in good nen zijn bepaalde investeringsplannen governance en de bevordering van niet meer renderend. Ze zouden het wel economische ontwikkeling?20 ʻʻ Er is geen verderfelijker mening het mensenleven binnengeslopen dan die welke het eerlijke van het nuttige heeft gescheiden Casper Barlaeus, Mercator Sapiens. 1632 ʼʼ In zijn boek ‘Trust’ lanceert Francis Fukuyama het begrip ‘sociaal kapitaal’. 19 18 Robert A. Hinde, Why Good is Good: the Sources of Morality (London: Routledge, 2002). 19 Francis Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity (New York: Simon & Shuster, 1995). 24 geweest zijn als de moraliteitsrisico’s van ‘bad behaviour’ minder hoog waren Als causaliteit niet aantoonbaar is, ingeschat. Zo belemmert de perceptie resteert slechts de factor vertrouwen. van slecht moreel gedrag, bijvoorbeeld De factor vertrouwen bestaat slechts bij door corruptie of ‘moral hazard’ de de gratie van niet volledige transparantie. ontwikkeling van de economie. Inspanningen in good governance De waarde van ‘good governance’ is nu daarin gelegen, dat zij goed moreel gedrag tracht te bevorderen, slecht moreel gedrag tracht te beteugelen en daarmee het vertrouwen tracht te creëren bij de 20 Egbert Piëst, “Zoeken, wegen en kiezen: relaties tussen planning, strategie en ondernemingsprestaties” (PhD diss., University of Groningen, May 10, 1990), 204-207. 25 Curacao & haar kansen showcase worden, maar daarvoor moet er eerst nog wel het nodige gebeuren in termen van heroverweging van de betekenis van ethiek, moraal en vertrou- Curaçao is ontstaan als gevolg van de wen in de strategische ruimte die na de uitbarsting van een vulkaan. Niet als af- verzelfstandiging van het land Curaçao splitsing van een van de grote wereldde- in 2010 is ontstaan. len maar gewoon ‘stand alone’. Curaçao is een eiland waar, op een relatief klein In de afgelopen vijftien jaar bedroeg de gebied, veel etnische groepen, rassen en jaarlijkse gemiddelde economische groei nationaliteiten vreedzaam samen leven. op Curaçao amper 0,2 procent per jaar.22 De bevolking van Curaçao is de laatste Op basis van de Economic Outlook drie jaren met 10.000 mensen gegroeid, 2013 van het Internationaal Monetair bijna 7 procent. In totaal is het aandeel Fonds (IMF) is te concluderen dat de van personen dat buiten Curaçao Curaçaose economie niet in de pas loopt geboren is in de totale bevolking toege- met de Caribische regio en evenmin nomen naar ruim 25 procent. De vier met de ontwikkelingen in Zuid- en meest gesproken talen zijn: Papiaments Midden-Amerika. (78,4%), Nederlands (9.5%), Spaans Voor 2013-2014 verwacht het IMF een (6,1%) en Engels (3,5%) Curaçao, het groei van gemiddeld 2 à 3 procent voor land waar velen ‘uit den vreemde zijn’, het gehele Caribisch gebied, 4 procent of daardoor juist niemand.21 Ik voel mij voor Midden-Amerika en 3 à 4 procent hier geen vreemde meer, want Curaçao voor Zuid-Amerika. is een deel van mij geworden. Diversiteit 26 zit in de genetische basis van Curaçao. Volgens cijfers van Centrale Bank van Diversiteit en respect (afgeleid van het Curaçao en Sint Maarten (CBCS)) is Latijnse woord ‘respicere’: rekening in 2013 de economie van Curaçao met houden met, in tact laten). Ze kunnen 0.5 procent gekrompen, voor 2014 niet zonder elkaar. Diversiteit en respect wordt volgens de zelfde instantie een als basis voor de ontwikkeling van een voorzichtige groei van 0,5 procent gemeenschap. Curaçao kan een world verwacht. Gerelateerd aan deze matige 21 Census, 2012. 22 Caribisch Netwerk, 28 augustus 2013. 27 de economie ‘wegzuigt’ en dat daarmee heid hoog (ruim 13 procent van de de economische ontwikkeling wordt beroepsbevolking), en nog veel hoger is geremd. Het vertrouwen in de econo- de jeugdwerkloosheid (ruim 37 procent mie van Curaçao is daarmee echter nog Herstel van vertrouwen in een eco- van de beroepsbevolking). Daarnaast niet dusdanig dat grote investeerders nomie is een complex proces waarin leven van de ruim 150.000 inwoners daadwerkelijk grote bedragen in een paar maatregelen, mits tegelijk er 25.000 in armoede en worden de Curaçao durven te investeren. genomen, kunnen helpen: verschillen tussen arm en rijk steeds De cijfers van de stagnerende economie groter. De internationale concurren- op Curaçao staan in schril contrast met tiepositie van Curaçao is zwak en de het potentieel van de investeringspro- sanering van de overheidsfinanciën de jecten die klaarliggen of al lopen op het laatste jaren heeft een negatief effect op eiland. Uit een recente inventarisatie a. Versterking van de marktsector door deregulering en het terugbrengen van de rol van de overheid de binnenlandse vraag. door het Ministerie van Economische Dit bevordert de dynamiek in de Ontwikkeling (MEO) blijkt dat de economie, waardoor private partijen Nodig is nu herstel van het groeiver- overheid en de private sector tot 2016 meer kansen krijgen zich te ontwik- mogen van de economie. Een heel investeringsprojecten hebben lopen van kelen en hun investerings- en concur- positieve factor daarin is dat de over- meer dan een miljard dollar, met een rentievermogen, ook internationaal, heidsfinanciën (begrotingsevenwicht potentiële opbrengst van ver boven de toeneemt. Tegelijkertijd is een krachtige en nationale schuld) op Curaçao keurig drie miljard dollar. De meeste van deze impuls nodig om de kwaliteit van het op orde zijn.24 Dit in tegenstelling tot projecten liggen volgens de Vereniging overheidsapparaat te verbeteren, opdat de situatie in de meeste landen in het Bedrijfseigenaren Curaçao echter stil zij haar kerntaken, regievoering en het Caribisch gebied, die zuchten onder te of ondervinden een zeer trage tot geen garanderen en verschaffen van publieke grote overheidsuitgaven en tekorten. opstart door gebrek bij de overheid aan voorzieningen, goed blijft vervullen. Het feit dat de overheidsfinanciën op transparantie, maatschappelijke verant- De positieve connotatie is dat het Curaçao in balans zijn, voorkomt dat woordelijkheid en deugdelijk bestuur. kleiner maken van een overheid een (reductie van) schuldenproblematiek Hiermee lijkt het belang van good goede basis kan zijn voor de creatie van investeringscapaciteit en koopkracht uit governance als basis om het vertrouwen een betere overheid, en daarmee de te generen dat nodig is om de investe- beteugeling van stroperigheid en alle ringsmotor op gang te krijgen, meer andere uitwassen26. 23 23 CBS Curacao, 2013. 24 Age Bakker, voorzitter College Financieel Toezicht op het congres ‘Duurzaam zaken doen tussen het Caribisch Koninkrijk en Nederland,’ november 2013. 28 Wat moet er nu gebeuren? economische prestaties is de werkloos- 25 dan voldoende geïllustreerd. 25 Caribisch Netwerk. 26 Hood, Christopher C. “A Public Management for All Seasons?” Public Administration 69, no. 1 (March 1991): 3-19. 29 b. Invoering van een rechtvaardig belastingstelsel met een brede grondslag c. Bevordering van toegang tot de economie via verlaging van het kostenpeil Ik pleit voor de invoering van een Als er één factor onderschat wordt aanzienlijk hogere belastingvrije schijf in het maatschappelijke debat over in de inkomstenbelasting, zodat het economie, dan is het wel de invloed overgrote deel van de beroepsbevolking van het kostenpeil van een land op geen loonbelasting meer betaalt, en de economische, en daarmee vaak daarmee de werkgevers niet meer het ook de sociale, zelfredzaamheid van werkgeversdeel van de loonbelasting en mensen. Het in de macro-economische de sociale premies. Doordat bijgevolg vergelijkingscijfers veelvuldig gebruikte de kostprijs van arbeid omlaag gaat en begrip GDP per capita geeft daar geen de concurrentiepositie verbetert, komt volledige indicatie voor. Een grappig er een enorme banenmotor op gang, aanvullend concept om dit in de macro- wordt de wens en de noodzaak tot economie altijd gebruikte begrip meer ‘zwart’ werken geëlimineerd en neemt betekenis te geven is de zogenaamde de arbeidsparticipatie toe. Dit alles Big Mac-Index. 9 Brazil Euro area 6 United States 3 Britain Japan China 0 0 20 40 60 80 GDP per person, 2010, $’000 100 Fig. Big Mac Index. Sources: McDonald’s; IMF: The Economist *At market exchange rate July 25th zou gefinancierd kunnen worden door Deze Big Mac-Index geeft de feitelijke verhoging van het hoge BTW tarief, koopkracht aan in een bepaald land dat nu slechts 9% bedraagt. BTW heeft door de daar geldende prijs van zo’n als indirecte belasting het voordeel dat megahamburger in nationale valuta koopkracht van het geld dat men in in Europa lager dan in China op basis het de belastinggrondslag (het aantal op basis van de geldende wisselkoers het betreffende land in handen heeft van deze index. Het prijsverschil tussen personen in een samenleving dat daad- terug te rekenen naar dollars. (Fig: Big (gesteld dat het inkomen helemaal de Big Mac’s in beide landen is groter werkelijk belasting betaalt) verbreedt. Mac prices versus GDP per person juli aan hamburgers besteed zou worden, dan het GDP verschil per capita. De Aangezien deze belasting wordt betaald 2011) Dit figuur maakt de prijs van deze hetgeen ik niemand aanraad). De hier feitelijke welvaart is in Amerika verge- door iedereen die goederen en diensten ‘calorieënknallers’ tussen verschillende afgebeelde figuur laat heel duidelijk leken met Europa veel hoger, aangezien consumeert in de betreffende categorie, landen vergelijkbaar en geeft daarmee zien dat verhouding tussen de prijs van niet alleen het GDP per capita hoger is deze vorm van belasting erg geschikt aan wat de werkelijke waarde is in een Big Mac en het GDP per capita een is, maar ook het kostenpeil lager is. In voor een ‘open economie’ als Curaçao, indicatie is voor de mate van welvaart Brazilië daarentegen is niet alleen het waar ook veel ‘high end services’ zijn in een bepaald land. De figuur laat nog GDP iets boven het niveau van China, meer zien dat naadloos aansluit bij mijn dus lager dan in Europa en Amerika, ‘straatervaring’: hoewel Europa ‘rijker’ maar is tegelijkertijd het kostenpeil veel lijkt dan China, is de feitelijke welvaart hoger. Interessant is natuurlijk waar (handel, financiële dienstverlening, toerisme) die veel economische waarde creëren op andere wijze dan door arbeid. 30 27 Big Mac prives v GDP per person, July 2011 27 De Big Mac-index is bedacht door Pam Woodall, een redactrice van The Economist. De Big Mac-Index bestaat sinds 1986 en wordt tweemaal per jaar gepubliceerd. 31 32 Curaçao gepositioneerd zou zijn in deze nisme werkt bij ondernemingen regelen: een betrouwbaar overheids- vormen van lokaal ondernemerschap figuur: Een Big Mac kost op Curaçao zelfs dubbel: bij een hoog kostenpeil beleid, goede publieke voorzieningen, wordt ‘underutillisation of resources’ $ 3.49, zo heeft recent empirisch onder- zal een (beginnend) ondernemer in beperkte administratieve lasten en een vermeden en komt een meer ecologisch zoek aangetoond. Het GDP per capita staat moeten zijn om evenredig meer laag kostenniveau in de samenleving, verantwoorde levensstijl voor meer op Curaçao is $10.850 (2011). waarde te creëren om economisch mede mogelijk gemaakt door een stelsel mensen binnen bereik. Geen wonder Dat betekent dus dat de Curaçaoënaar zelfstandig te kunnen overleven. Dat van vooral indirecte belastingen. dat deze metafoor zo goed bij Curaçao relatief iets meer over moet hebben sluit mensen uit die minder vermogen Belangrijker nog zijn de kwaliteiten van past: de zee is blauw, de lucht is blauw. voor zijn of haar Big Mac dan de tot waardecreatie hebben, bijvoorbeeld de ondernemer zelf. Curaçaoënaars zijn Verdere ontwikkeling van het (water) gemiddelde Europeaan maar relatief doordat zij minder goed zijn opgeleid. anarchisten, willen zich niet voegen toerisme is een belangrijk economisch veel minder dan de gemiddelde Deze mensen blijven dan aan de zijlijn naar instructies van een ander, zijn facet voor Curaçao. Ontwikkeling van Braziliaan. Dit soort figuren plaatsen staan en/of komen in de marginaliteit vanuit die grondhouding potentieel ‘ecotoerisme’ in brede zin komt alleen niet alleen de prijzenoproer van 2013 terecht. Daarboven zal een ondernemer fantastische ondernemers.28 Maar zoals tot zijn recht in een land dat integraal in Brazilië in een bepaald perspectief, in de situatie van een hoog kostenpeil eerder gezegd is ondernemerschap een aandacht besteedt aan duurzaamheid. maar zijn ook een indicatie voor het bij uitbreiding van de onderneming complexe competentie. Het ontwikkelen Dat betekent ondermeer local energy inkomen dat iemand minimaal moet met hogere (loon)kosten worden ervan vraagt veel van de persoon en solutions die duurzaam zijn (zon en kunnen verwerven om economisch zelf- geconfronteerd, hetgeen de groei van de van infrastructuur in de samenleving. wind is er genoeg), het benutten van af- redzaam te kunnen zijn, via een baan onderneming en daarmee de economie Op dit terrein kan de universiteit een val als grondstof voor andere processen of via zelfstandig ondernemerschap. remt. Dit is nu precies de reden dat de belangrijke bijdrage aan leveren. en het stimuleren van ondernemerschap Conclusie van deze ‘Big Mac analyse’ is Amerikaanse economie zoveel betere dat het goed zou zijn als het kostenpeil groeicijfers toont dan de Europese op Curaçao nog wat omlaag zou gaan. Fiscale maatregelen zoals genoemd on- en een brede arbeidsparticipatie door de onder a t/m d genoemde maatregelen. economie. Zoals te zien in de figuur is e. Bevordering van een ‘blue economy’ het kostenpeil van de Amerikaanse eco- Een duurzame economie is geen Fig. Blue Economy op pagina 34. der twee, kunnen helpen dit kostenpeil nomie substantieel lager, gecombineerd kostenpost maar is een ‘asset’. Een ‘green te verlagen. met een elastische beschikbaarheid van economy’ die mede gedragen wordt (migranten)arbeid op alle niveaus. door een circulaire economie binnen de d. Het stimuleren van ondernemerschap Het is dus van belang dat Curaçao lokale samenleving noemt met wel een zowel het starten als het groeien van ‘blue economy’. In zo’n ‘blue economy Ondernemerschap is na onderwijs ondernemingen stimuleert. Dat is een wordt het volledig (her)gebruik van emancipatiemotor nummer twee. vitale bron van werkgelegenheid en resources gestimuleerd. Door allerlei Een laag kostenpeil stimuleert, naast economische zelfstandigheid. Voor nog een paar anderen condities, dat een goed ondernemersklimaat zijn een ondernemerschap voor mensen aantal randvoorwaarden van belang, die mogelijk wordt. Het kostenmecha- voortkomen uit bovengenoemde maat- 28 Boeli H. A. van Leeuwen, Geniale anarchie (Amsterdam: In de Knipscheer, 1990), 70. 33 Fig. Blue Economy Blue Economy 34 Innovative business models 35 II. Een eigentijdse universiteit 36 37 II. Een eigentijdse universiteit Thought leadership waarden. Daar is naast het vermogen om academisch onderwijs te geven Een universiteit is in de eerste plaats een en wetenschappelijk onderzoek te scolae, een gemeenschap van studenten. doen zowel enige moed voor nodig De kerntaak van de universiteit is om als bestuurlijke kwaliteit. Noem het studenten begrip bij te brengen van de ‘thought leadership’. Ik hoop als maat- complexe werkelijkheid om hen heen. schappijhoogleraar hieraan een bijdrage Maar het zit ook in de mens om kennis te kunnen leveren en laat mij inspireren te willen gebruiken om deze werkelijk- door ‘Socrates op de markt’.30 Het heid in enigerlei zin te beïnvloeden. universitaire werk en de samenleving Kennis geeft macht, maar macht kan staan daar dicht bij elkaar. En daarom ook misbruikt worden. Aan de actie van is het ook goed dat we hier aan het de beïnvloeding zou de reflectie van de Brionplein in Otrabanda gesitueerd zijn. ethische beoordeling vooraf moeten Dat is natuurlijk niet zonder redenen. gaan. Aan dragers van kennis, zoals Academische waarden als onafhanke- academici en de academische instituties lijkheid en kritisch vermogen kunnen waar zij worden opgeleid, worden alleen gedijen in een democratische daarom hoge eisen gesteld in termen rechtstaat met als inrichtingsprincipe de van onafhankelijkheid en kritisch ver- trias politica. Dat is iets waar iedere dag mogen. De Inter-Continental University weer aan gewerkt moet worden en de of the Caribbean is vanuit deze waarden universiteit dient daar een belangrijke een kroon op de jonge democratie van rol in te spelen. Over het slagen van het zelfstandige land Curaçao. deze missie ben ik optimistisch: de Curaçao bevindt zich als jong land in universiteit, een van de taaiste institu- meer dan een opzicht in een ‘challen- ties van de westelijke beschaving, kan ging situation’. In de bijdrage die een wel een stootje hebben31. 29 universiteit dan kan leveren aan een 38 samenleving in deze toestand gaat het De Inter-Continental University of the juist om de verwerkelijking van deze Caribbean is erkend door de overheid 29 Alexander H. G. Rinnooy Kan, “Opnieuw beginnen” (Inaugural Lecture, University of Amsterdam, March 8, 2013), 14. 30 Jos Kessels, Socrates op de markt, Boom, 1997). 31 Ibid., 5. 39 en volledig met private middelen gefi- academic education aan te bieden. waardecreatie. Vanuit de uitgangssitua- tion voor het specifieke segment van nancierd. Private funding, onafhankelijk ICUC heeft daarin een internationale tie nu zijn een aantal ingrediënten van professionals in dit gebied. Overal ter van de overheid, is een uitstekende scope en kan maatschappelijk relevante dit framework reeds aanwezig: een goed wereld is executive eduction een niche basis om tot kwaliteit te komen, zo kennis creëren door academic practices lopende onderwijsportfolio, Engels en die eigenlijk alleen maar door daarin bewijzen verschillende gerenommeerde van het Europese en het Amerikaanse Spaans als huistaal, divers Curaçao met gespecialiseerde organisaties succesvol onderwijs- en onderzoeksinstituten op continent via Curaçao met elkaar te haar goede infrastructuur als thuisbasis. bediend kan worden. ICUC heeft deze een aantal plaatsen ter wereld (Harvard, verbinden. Deze doelbepaling geeft De uitdaging is natuurlijk wat daar specialisatie reeds en daarin ook een Princeton, Oxford, Cambridge). Private tegelijk de reikwijdte en het potentieel vanuit academic entrepreneurship aan goede reputatie opgebouwd. De eerder funding stimuleert de universiteit om aan. In de wereld is de vraag naar toegevoegd kan worden. Vanuit mijn beschreven geografische positie van zich voortdurend te focussen op haar toegankelijk, kwalitatief goed, hoger perspectief zijn daar zeker drie dingen Curaçao te midden van Europa, Noord- relevantie voor haar stakeholders. onderwijs groeiende. In het Caribisch over te zeggen: Amerika en Zuid-Amerika is voor Die relevantie zit in de wijze waarop ze gebied, Venezuela en ook Colombia haar academische waarden (onafhanke- is de bevolking groeiende, evenals de lijkheid en kritisch vermogen) weet te economieën aldaar. Hiermee is zeker transformeren in onderwijs, onderzoek en overige maatschappelijke bijdra- ICUC een sterke uitgangspositie als zij deze positie combineert met verdere niet gezegd dat er in deze gebieden geen a. Doorontwikkeling tot een speler met impact in deze wereldregio problemen zijn. Maar de ‘fundamentals’, Dit perspectief is in beeld als ICUC in ten. ICUC kan dan naar inhoud, vorm gen. Een goed werkende university die het belang van hoger onderwijs in de nabije toekomst weet in te spelen en locatie ‘blended learning’ aanbieden governance moet borg staan voor een het werkgebied van het ICUC bepalen, op de behoefte aan executive educa- voor de professionals in de Cariben, diversiteit, die zorgt dat nooit het belang zijn aanwezig. ontwikkeling van haar netwerk aan onderwijspartners in genoemde continen- van één stakeholder de overhand krijgt op een zodanige wijze dat de onafhankelijkheid van de universiteit daarmee in het geding komt. Het moge duidelijk zijn dat ik mij Academic entrepreneurship als hoogleraar met governance als onderdeel van mijn leeropdracht ICUC staat als maatschappelijke buitengewoon medeverantwoordelijk onderneming voor de uitdaging van voel voor het goed functioneren van de het ‘academic entrepreneurship’. Een governance van deze jonge universiteit. belangrijke basis voor elk ondernemerschap is het vinden van een ‘competen- De Inter-Continental University of the tial framework’. Onder competential Caribbean (ICUC) heeft als missie om framework kan worden verstaan de or- voor de werkende professional parttime ganisatie van bronnen van toekomstige Fig. Caribbean 40 41 het Caribisch gebied bruikbare theorie- niet tot de bovengenoemde universitei- ën en praktijken vanuit de continenten ten, maar is een mondiaal verschijnsel. de waardeproposities en businessmo- b. Vorming van een onderzoeksagenda voor het Caribisch gebied Noord-Amerika, Zuid- Amerika en Zo is bijvoorbeeld voor een land als dellen zijn om de nieuwe vormen van Een onderzoeksagenda die de hierboven Europa. In het bijzonder gaat het dan Australië hoger onderwijs een activiteit diversiteit, in leeftijd of geografische geschetste geografische positie en het om (diversity in governance-modellen van betekenis geworden (als onderdeel herkomst die zich in dit gebied zullen daarbij te ontwikkelen onderwijscon- in de verschillende werelddelen. van het BNP) waarmee internationale manifesteren, concurrerend te kunnen cept van ‘blended learning’ als uitgangs- Het moge duidelijk zijn dat gezien de studenten worden aangetrokken. Wel bedienen. Door de regionale variëteit punt neemt en met kennisontwikkeling huidige belangstelling in het ‘wereld- mag aangetekend worden dat op de in haar onderwijsportfolio biedt ICUC ondersteunt, kan ICUC ook als een economisch forum’ voor Zuid-Amerika gerenommeerde Academic Ranking of haar professionele doelgroep precies relevant onderzoeksinstituut betekenis en het steeds verder uiteenlopen van World Universities (ook wel genoemd datgene dat aansluit op de diversiteit in geven. Deze onderzoeksagenda kan dan de economische ontwikkelingen tussen de Shanghai Index) de top 20 van alle hun werkcontext. vergelijkende studies initiëren naar voor Noord-Amerika en Europa, dit een universiteiten ter wereld Amerikaans relevant vraagstuk is. is, op twee Engelse universiteiten Colombia en Venezuela. Het wordt dan nog wel een zoektocht naar wat passen- (Oxford en Cambridge) na. Deze University c. Een bijdrage leveren aan het ‘ecosysteem’ van ondernemerschap twintig universiteiten zijn veel meer Soms zijn universiteiten knooppunten clusters die veel waarde toevoegen aan (of brandhaarden) van maatschap- de samenleving. dan instituten voor onderwijs en onderzoek, zij vormen de kern van pelijke vernieuwing in cultureel, Service Diversity Talent Human Capital or the Creative Class Technology Tolerance Self-Expression or the Mosaic Index Income economisch en/of politiek opzicht. Het concept ‘cluster’ is door Michael Historische voorbeelden hiervan Porter beschreven in zijn boek “The zijn: Sorbonne in Parijs (cultureel), Competitive Advantage of Nations”.32 University of Stanford in Silicon Valley Het begrip cluster wordt daarin in (economisch) en Universiteit van eerste instantie geduid in termen van Amsterdam (politiek). Deze univer- ontstane synergievoordelen tussen siteiten hebben als overeenkomstig verwante bedrijven, waar instellingen kenmerk dat de locatie waar zij zich als universiteiten aan kunnen zijn bevinden een magnetische aantrek- toegevoegd. Het bekendste voorbeeld kingskracht uitoefent op jonge mensen Fig. The economic ecosystem met een goede opleiding of die een goede opleiding willen gaan volgen. Deze magneetwerking beperkt zich 42 32 Michael E. Porter. The Competitive Advantage of Nations (New York: Free Press, 1998). 43 ite it cr ea tiv eit tit en id van een dergelijke cluster is het eerder de tekentafel is te ontwerpen. Maar bijdrage te leveren die getypeerd zou genoemde Silicon Valley. De daar het is voor de toekomst van Curaçao kunnen worden als innovatie door het ontstane combinatie van universitaire en ICUC wel van belang om het laten scheppen van ‘neue Kombinationen’: kennisontwikkeling, ondernemers- ontstaan van een dergelijke ‘Caribbean Vernieuwend onderwijs aan executives, competentie en private equity is een Entrepreneurship en Innovation Plaza’ gecombineerd met ondersteuning van geweldige motor, die een inspiratie- na te streven. Het zou daarbij naïef zijn hun ondernemerschap op de ‘Caribbean bron is voor vele (potentiële) kennisen- om te veronderstellen dat succesvolle Entrepreneurship & Innovation Plaza’.34 claves in de wereld. Niet zelden liggen ‘scienceparken’, zoals die rondom ande- Daaraan toegevoegd een door onder- daar doorbraaktechnologieën als value re universiteiten zijn ontstaan, rondom zoek ondersteunde maatschappelijke driver aan ten grondslag. ICUC eenvoudigweg gekopieerd bijdrage aan een ‘diversity in governan- Het succes van clusters als Silicon kunnen worden. De afwezigheid van ce’ die het individuen mogelijk maakt Valley kenmerkt zich door een doorbraaktechnologieën maakt duide- strategisch te opereren in de netwer- combinatie van competenties die sa- lijk dat de value driver vooral in ‘human keconomie en die het de maatschappij mensmelten tot een uniek klimaat dat capital’ gezocht moet worden. Het boek mogelijk maakt daarvan te profiteren in aan de basis staat van maatschappelijke ‘The rise of the creative class” (revisited) termen van brede, duurzame ontwik- vernieuwingen. Sinds Michael Porter geeft handreikingen.33 Daaraan kan nog keling van welzijn en welvaart. Deze in 1991 het begrip cluster heeft geduid, worden toegevoegd dat Curaçao vanuit invulling van het hoogleraarschap is is de economie verder geglobaliseerd de optiek van ‘open source innovatie’ -om met Grinwis te spreken - geen en is er een belangrijke, op het internet geen eiland is. baan, maar een bestaan.35 Maar vanuit gebaseerde informatie-, kennis- en ondernemerschap diensteneconomie ontstaan. Clusters hebben zich ontwikkeld tot mondiaal verbonden open platforms. Innovaties Fig. De moderne economie die ontstaan op deze platforms hebben vaak een ‘open source’ karakter. dat perspectief bezien heb ik in mijn Onderwijs en onderzoek ik dus wel enige ervaring en nog meer motivatie. De ambitie is om vanuit de weten- De basis van goed onderwijs is respect. schapsgebieden economie en bedrijfs- Dat moet degene die leert hebben voor In de moderne economie gaat het om kunde, gecombineerd met mijn ervaring een combinatie van zowel materiële als ondernemer, en mijn ervaring als immateriële assets: creativiteit, met de governance van de straat, een 34 Schumpeter, J., The Theory of Economic Development (Cambridge: Harvard University Press, 1934). 33 Richard L. Florida. The Rise of the Creative Class (Revised and updated, New York: Basic Books, 2012). 35 Piet Grinwis, “Onbevangen ontmoeten: adviseren bij besturen.” (PhD diss., University of Groningen Groningen, 1990). ondernemerschap en identificatie. Zo’n ecosysteem laat zich gemakkelijker inductief duiden dan deductief beschrijven, laat staan dat het vanaf 44 leven nog nooit een baan gehad en heb 45 programma’s die specifiek worden aangeboden aan professionals binnen Een moderne hoogleraar is niet bijvoorbeeld de domeinen HRM en alwetend, maar formuleert slechts de ICT. Goede programma’s in deze lijn goede vragen. kenmerken zich door een academische Ik ben geen onderzoekshoogleraar, maar benadering, waarvan het wezen is dat een maatschappijhoogleraar. deelnemers worden ondersteund in een goed gebruik van wetenschappelijke Het onderzoek dat ik initieer zal ook bij kennis. Zij worden aangezet tot kritisch, maatschappelijke probleemstellingen conceptueel en generaliserend denken. vertrekken. Het gaat om twee program- Goed gebruik van wetenschappelijke ma’s: New Business Lab (1) en Diversity kennis in de praktijk betekent bijna al- in Governance (2). tijd iets toevoegen aan die praktijk door New Business Lab (1) verrijken universitaire business schools In het programma ‘New Business executives met een ‘research driven Lab’ gaat het om het opzetten van approach’, zodat zij deze benadering een ‘incubator’. Een incubator is een de leermeester, voor diens vermogen om betekenissen als ‘geef mij ruimte’ en ‘ga integreren met de ‘experience driven ‘broedmachine’ waar mensen met hem of haar de mogelijkheid te geven te uit de weg’. Terwijl juist sterke mensen approach’ waar zij meestal reeds mee een idee voor een nieuwe business groeien. De leermeester moet minstens in staat zijn vanuit respect anderen in behept zijn. een omgeving kunnen vinden die een zoveel respect hebben voor degene moeilijke en soms bedreigende situaties die leert, voor diens vermogen zich te intact te laten. Een moderne hoogle- Kenniscreatie is voor een groot deel verhoogde kans op succes creëert. ontwikkelen en grenzen te verleggen. raar functioneert niet op zijn of haar een sociaal proces, iets tussen mensen. Dit ‘competential framework’ bestaat Grensverlegging vraagt altijd respect, eigen eiland van wijsheid, maar heeft De vorm waarin opleidingen worden uit diverse dragers en vormen van daarin zijn wetenschap, cultuur en een grondhouding van ‘open source aangeboden kan dit ondersteunen. kennis, praktijkervaring en geld. ICUC sport een. innovation’, dankbaar gebruikmakend Een sociaal proces, gericht op de zal hiervoor de initiatiefnemer zijn, van sources zowel binnen als buiten de ontwikkeling van talent, ondernemers- weldra zal uitbreiding volgen met universiteit. competentie en omgevingsbewustzijn, kennispartners en ondernemingen die Dat respect krijgt een extra dimensie als de hoogleraar niet uit de onderzoek- 46 de creatie van nieuwe kennis. Daarom versnelde kans op leren en daarmee een om zo een goed professional, manager aan business seeding willen doen. omgeving komt, maar als ‘zij-instromer’ Het kernproduct van de School of of bestuurder te worden. Met name In het kader van het programma ‘New van de straat. Het is opmerkelijk dat Management & Leaderhip binnen deze macro-context wordt in veel Business Lab’ zal, ondermeer vanuit het woord respect in straattaal heden ICUC is BBA-, MBA- en DBA- MBA’s verwaarloosd, maar zal ten volle thesisonderzoeken, onderzoek verricht ten dage vooral gebruikt wordt in onderwijs voor executives, naast mijn aandacht hebben. worden naar (kansen voor) succesvol 47 ondernemerschap in de Caribbean, en Collega’s, wat mag u van mij verwach- de omstandigheden waaronder deze ten? Bicho, Paul en Gilbert, jullie zijn de kansen door ondernemers het best dragers van het unieke one-tier board kunnen worden ingevuld. De ambitie model dat deze jonge, snel groeiende is om als onderdeel van ‘academic universiteit bestuurt als een maat- entrepreneurship’ het ontstaan van een schappelijke onderneming. Besturen dergelijke ‘Caribbean Entrepreneurship en ondernemen vraagt een combinatie en Innovation Plaza’ vanuit ICUC te van afstand en betrokkenheid. Ik kan initiëren. slechts mijn ervaring en, belangrijker nog, mijn drive daaraan toevoegen in Diversity in Governance (2) de intentie om samen iets te betekenen In het programma ‘Diversity in voor het ‘competential framework’ van Governance’ gaat het om het zoeken deze universiteit. naar bruikbare concepten en praktijken om de governance van organisaties in Ik richt mij tot het volk van Curaçao: het Caribisch gebied, waar gewenst, ver- De rol van een hoogleraar is beschei- der te ontwikkelen. Door globalisering den, maar de rol van een universiteit treedt er steeds meer meerduidigheid in is belangrijk voor de vrijheid van het governance-situaties op. Verschillende woord. En dat is van belang in deze governancemodellen uit verschillende jonge democratie. Ik zal dan ook een werelddelen (respectievelijk het voorvechter zijn van de groei en bloei Angelsaksisch, het Rijnlands en het van deze universiteit. Aziatisch besturingsmodel) kunnen gebruikt worden als analysekader voor onderzoek naar een bruikbare ‘diversity in governance’. In het kader van dit onderzoeksprogramma ‘Diverisity in governance’ kunnen ondermeer thesisonderzoeken gedaan worden naar de ‘fit for use’ van verschillende governancemodellen in de Caribische omgeving. 48 49 III. Naar een opwaartse spiraal 50 51 III Naar een opwaartse spiraal Caribbean governance van oud-hoofdcommissaris Joop van Riessen: ‘Iedere relatie tussen beleid en uitvoering berust op louter toeval’.36 De praktijkles, dat beleid nooit uitge- Een jongen van de polder kwam uitein- voerd kan worden zonder ‘waarderend delijk terecht in het Caribisch gebied. perspectief ’ door mensen, was de toen- Op de middelbare school schreef ik iets malige situatie in de Nieuwmarktbuurt dat tegenwoordig een profielwerkstuk in Amsterdam. Junks, yuppies, onder- heet over Che Guevara. Ik was geboeid nemers, toeristen en oorspronkelijke door het feit dat maatschappijstructuren buurtbewoners claimden elk een positie die in de Europese geschiedenis na elkaar in de openbare ruimte en stonden elkaar (hebben) bestaan, in de Caribbean en daarbij naar het (soms letterlijke, soms Latijns-Amerika naast elkaar existeren. spreekwoordelijke) leven.37 Dictatuur, democratie, populisme, Een ieder wist bij zijn of haar claim ook communisme en kapitalisme komen als wel een juridische basis te vinden ter vorm van ordening, in gemixte vorm, bekrachtiging. Dat maakt zo’n ‘governan- voor in een unieke cocktail genaamd ce vraagstuk’ tot een ‘wicked problem’ en ‘Caribbean Governance’. Het recept van daarmee niet (juridisch) oplosbaar.38 deze drank is nog het best beschreven De ‘governance van de straat’ gaat niet door Boeli van Leeuwen in zijn bundel ‘Geniale Anarchie (28). Mijn opvattingen over goed bestuur zijn ook gevormd gedurende elf jaren bij de Nederlandse Politieacademie en het toenmalige Politiekorps Amsterdam. Van de toenmalige hoofdcommissaris Eric Nordholt leerde ik dat je veranderingen in het korps slechts kon realiseren door de beste mensen in de basis te zetten, de straat op te sturen en ze ook op hun prestaties op straat te beoordelen. Management is volgend aan Nieuwmarkt te Amsterdam, Nederland 52 wat op straat gebeurt, nooit leidend. In dat kader is ook de uitspraak interessant 36 Joop van Riessen, In naam der wet: Veertig jaar bij de Amsterdamse politie (Amsterdam: Nieuw Amsterdam, 2007). 37 David L. Cooperrider, F. Barrett, and S. Srivastva. “Social Construction and Appreciative Inquiry: A Journey in Organizational Theory.” (157-200) In Dian M. Hoskin, H. P. Dachler, and K. J. Gergen (eds.) Management and Organization: Relational Alternatives to Individualism (Aldershot: Avebury Publishers, 1995). 38 Horst W. J. Rittel and Melvin M. Webber “Dilemmas in a General Theory of Planning” Policy Sciences 4, no. 2 (June 1973): 155–169. Reprinted in Nigel Cross (eds.) Developments in Design Methodology (Chichester: J. Wiley & Sons, 1984). 53 Brionplein te Willemstad, Curaçao over oplosbaarheid maar over leefbaar- ontwikkeling kan slechts plaatsvinden voor een ethisch kader, van waaruit heid en werkbaarheid, en is daarmee een als individuele ondernemers waarde duurzaam gedrag uitgangspunt wordt, vak van verhoudingen. Niet voor niets is creëren door deze grenzen te verleggen. een vanzelfsprekendheid. Want iedere het woord ‘respect’ ook een sleutelwoord Al doende transformeren zij hun talent beschaving wil zich handhaven, dat in straattaal, dat staat voor betekenissen tot een ondernemerscompetentie, waar- heeft de geschiedenis wel geleerd. als ‘opkijken naar’ maar ook ‘accepteer mee zij investeren in een wereld die gro- Ik rond af vanuit de overtuiging dat mij zoals ik ben’. Dat ik van mijn hoogle- ter is dan henzelf. De voortschrijdende economische ontwikkeling en good raar-leermeester Maarten van Gils eerder globalisering en verschuivingen in de governance, op de weg naar een had geleerd dat ‘tafelvoetbal een mooi wereldeconomie plaatsen dit proces op duurzame samenleving, onomkeerbaar spel is, vooral als je de tafel een beetje een open platform. met elkaar verweven zijn, niet zonder schuin houdt’ was daarbij natuurlijk Deze economische ontwikkeling kan elkaar kunnen en elkaar alleen maar praktisch meegenomen. slechts standhouden als individuele kunnen versterken. Immers slechts een Governance is een mooi vak. Maar je ondernemers daar op een duurzame maatschappelijke omgeving die veilig- kan het niet alleen uit een boekje leren. manier invulling aan geven. Net als heid en vertrouwen creëert, motiveert Zeker niet als het bruikbaar moet zijn in een topsporter wordt een ondernemer mensen om over grenzen te kijken, het Caribisch gebied. Ik ben er dan ook sterker door zich niet te richten op de verbinding aan te gaan met anderen en trots op dat ik via diezelfde straat nu tegenstand(ers), maar op ontwikkeling zich te richten op een wereld die groter hier hoogleraar ben geworden en vind van eigen kracht. Good governance is dan henzelf. het ook belangrijk dat ICUC gevestigd schept een klimaat waarin talent zich is, hier aan het Brionplein, in het kan ontwikkelen tot ondernemerschap En voor wat betreft de uitspraak van kloppend hart van Otrabanda, en niet om van daaruit een brede bijdrage te Bertolt Brecht (Erst kommt das Fressen, in een ivoren toren van wetenschap. kunnen leveren aan de samenleving. dan kommt die Moral), waarmee ik Goed gebruik van universitaire kennis deze rede begon: dit betoog leert, dat bij kan helpen bij het ontwikkelen van een goed diner er tenminste sprake is handelingsprincipes en –praktijken van een wisselwerking tussen materiële in de samenleving, zowel in de en immateriële waarden. Grenzen overschrijden 54 ontwerp- als in de reflectiefase. Good Mijn opvattingen over economische governance genereert het vertrouwen ontwikkeling zijn gevoed door mijn van waaruit ondernemers bereid zijn te ervaringen in bijna 30 jaar onderne- investeren in zichzelf, het netwerk van merschap. Een ondernemer vecht, net ondernemingen en de maatschappelijke als een topsporter, dagelijks tegen zijn omgeving. Good governance is een of haar eigen grenzen. Economische uiting van beschaving en staat daarmee 55 Dankwoord En dat brengt mij dan op het vakman- dienstverlening. De basis daarvan is een schap van de bedrijfskundige. complexe competentie die te duiden is Albert Jan Postma, in juli 1986 landden Vanuit de wetenschappelijke staf van de als het Wagner Group DNA. Ik ben daar wij samen op Hato en daar begon het toenmalige interfaculteit Bedrijfskunde trots op en ik hoop op nog vele mooie re- allemaal mee. Curaçao was voor jou van de Rijksuniversiteit Groningen noem combinaties vanuit het team van Wagner letterlijk en figuurlijk te klein, maar ik ik de eerder genoemde Maarten van Gils, Group. Dit vermogen tot recombineren ben er in zekere zin gebleven. en zijn toenmalige collega hoogleraren is een belangrijke motor voor de voort- Jacques Boersma, Jo van Engelen, Olaf gang van de maatschappijhoogleraar. Peter Verton, toen jij in 1987 decaan Fisscher en Ton de Leeuw. Op verschil- werd van de Sociaal-Economische lende momenten en via verschillende Gilbert Cijntje, goede vriend, man van Faculteit van de toenmalige Universiteit invalshoeken leerde ik van en met hen meerdere levens, mijn coach op weg naar van de Nederlandse Antillen nam ik om bedrijfskundige te zijn. Want de het hoogleraarschap. jouw rol als lector organisatiepsycho- basis van het bedrijfskundig handelen, logie tijdelijk waar. Onze avondlijke interdisciplinair en toepassingsgericht Mijn ouders, omdat ze zo verstandig gesprekken aan het Spaanse Water staan denken, leer je in de praktijk. En leren zijn geweest mij nooit in deze richting te aan de basis van mijn huidig denken. doe je niet alleen uit boeken, maar van stimuleren. Je introduceerde mij in het vakgebied mensen. Ons gezin. Mijn zoon Bram kwam hier institutional development. Dat ver- Van mijn veel te vroeg overleden vriend met ons toen hij 3 maanden was, Josien breedde mijn blik en leerde mij dat in Ron van Zonneveld, van wie ik minstens sloot Curaçao in haar hart toen ze 15 het begrijpen en bestrijden van grote zo veel geleerd heb over wetenschaps- was. Mijn vrouw Antje, in de ruim 20 wereldbranden als vluchtelingenvraag- beoefening als van de hele rest van de jaar dat we nu samen zijn, hebben we de stukken, mensenhandel en hongers- universitaire gemeenschap. belangrijke dingen altijd samen gedaan. nood antropologische kennis evenzo En van Leo Witvliet. Altijd aanwezig Maar het belangrijkste is dat we samen belangrijk is als economische, en dat die in de driehoek van mijn professio- op weg zijn. kennisbases in de praktijk misschien wel nele leven: wetenschap, politiek, en van elkaar zijn te onderscheiden, maar ondernemerschap. Ik heb gezegd. niet te scheiden. Een interdisciplinaire 56 benadering is essentieel om vooruitgang De collega’s van Wagner Group. te boeken in maatschappelijk relevante Onder het motto ‘ondernemen met kennisontwikkeling, om daarmee de kennis’ hebben we een organisatie laten uitdagingen van vandaag en morgen te ontstaan die wetenschappelijke kennis Kennis creëer je nooit alleen. Ik dank Adri Broeke, Antje Diertens, Monique Krozendijk, kunnen trotseren. integreert met informatie van de straat Jolinda Louwerse, Steven Smit, Jan Vaessen, Lolle Wijnja en Leo Witvliet voor hun hulp en dat transformeert tot een veelkleurig en kritisch oordeel bij de totstandkoming van deze rede. 57 IV. Geraadpleegde literatuur 58 59 Geraadpleegde literatuur Bruijn, Boudewijn de. “Dat had je Fukuyama, Francis. Trust: The Social Hood, Christopher C. “A Public moeten weten.” Inaugural lecture, Virtues and the Creation of Prosperity. Management for All Seasons?” Public University of Groningen, April 9, 2013. New York: Simon & Shuster, 1995. Administration 69, no. 1 (March 1991): 3-19. Arion, Frank M. Dubbelspel. Castells, Manuel. The Power of Identity, Ginneken, Jaap van. Verleidingen aan Amsterdam: De Bezige Bij, 2011. The Information Age: Economy, Society de top: De psychologie van de macht. Kerckhove, Gilbert van. Toxic and Culture Vol. II. Malden: Blackwell Amsterdam: Business Contact, 2013. Capitalism: The Orgy of Consumerism Barlaeus, Casparus. Mercator Sapiens. and Waste; Are We the Last Generation Publishing, 2004. Oratie gehouden bij de inwijding van Grinwis, P. “Onbevangen ontmoeten: on Earth? Bloomington: AuthorHouse, de Illustere school te Amsterdam op 9 Coase, Ronald H. “The Theory of the adviseren bij besturen.” PhD diss., 2012. januari 1632. Translated by dr. Sape van Firm.” Economica 4, no. 16 (November University of Groningen Groningen, der Woude. Amsterdam: Amsterdam 1937): 386-405. 1990. Cooperrider, David L., F. Barrett, and Hamel , Gary. P., and Coimbatore K. Bell, Stephen. Economic Governance & S. Srivastva. “Social Construction and Prahalad. Competing for the future. Institutional Dynamics. Oxford: Oxford Appreciative Inquiry: A Journey in Boston: Harvard Business School Press, Krugman, Paul R. “How Did University Press, 2002. Organizational Theory.” (157-200) In 1996. Economists Get It So Wrong?” New Kessels, Jos. Socrates op de markt: Filosofie in bedrijf. Amsterdam: Boom, University Press, 2012. 1997. York Times (September 2009): 6-9. Dian M. Hoskin, H. P. Dachler, and Bellens, Roel, Jan de Jonge, and Henk K. J. Gergen (eds.) Management and Prahalad, Coimbatore K., and Gary M. Hazelhoff. De drie dimensies Organization: Relational Alternatives Hamel. “The core competence of the Leeuwen, Boeli H. A. van. Geniale van waardecreatie: In search of true to Individualism. Aldershot: Avebury corporation” Harvard Business Review, anarchie. Amsterdam: In de Knipscheer, excellence. Antwerpen: Strategus, 2003. Publishers, 1995. (May-June 1990): 79-91. 1990. Bird, Barbara. “Toward a Theory of Cornelis, A. Logica van het gevoel: Hinde, Robert A. Why Good is Good: Mahbubani, Kishore. The New Asian Entrepreneurial Competency.” Advances Filosofie van stabiliteitslagen van the Sources of Morality. London: Hemisphere: The Irresistible Shift of in Entrepreneurship, Firm Emergence de cultuur als nesteling der emoties Routledge, 2002. Global Power to the East. New York: and Growth 2 (January 1995): 51-72. (Amsterdam: Stichting Essence, 1998) PublicAffairs, 2008. Hofstede, Geert, and Gert Jan Hofstede. Brousseau, Eric, and Jean-Michel Florida, Richard L. The Rise of the Allemaal andersdenkenden: Omgaan Mak, Geert. “De Mercator Sapiens Glachant. New Institutional Economics: Creative Class. Revised and updated, met cultuurverschillen. Amsterdam: anno 2004: over eenzaamheid, moed A Guidebook. Cambridge: Cambridge New York: Basic Books, 2012. Contact, 2007. en vertrouwen.” Raiffeisen lecture, University Press, 2008. Rabobank Nederland and Het Financieele Dagblad, March 29, 2004. 60 61 Marx, Karl. Capital: A Critique of Piëst, Egbert. “Zoeken, wegen en Rittel, Horst W. J., and Melvin M. Strikwerda, Hans. “Internal governance: Political Economy; Volume I: The Process kiezen: relaties tussen planning, Webber “Dilemmas in a General Leiding en organisatie in de nieuwe of Production of Capital. Translated by strategie en ondernemingsprestaties.” Theory of Planning” Policy Sciences 4, economie.” Inaugural lecture, University Samuel Moore and Edward Aveling, PhD diss., University of Groningen, no. 2 (June 1973): 155–169. Reprinted of Amsterdam, April 26, 2000. edited by Frederick Engels, corrected May 10, 1990. in Nigel Cross (eds.) Developments The World Bank. Managing by Mark Harris. Moscow: Progress Porter, Michael E. The Competitive in Design Methodology. Chichester: J. Development: The Governance Publishers, 2010. Advantage of Nations. New York: Free Wiley & Sons, 1984. Dimension. Discussion Paper, August Press, 1998. Minzberg, Henry. Managers Not 29, 1992. Sachs, Jeffery D. The End of Poverty: MBAs: A Hard Look at the Soft Prahalad, Coimbatore K. The Fortune Economic Possibilities for Our Time. Weick, Karl E. The Social Psychology of Practice of Managing and Management at the Bottom of the Pyramid: New York: Penguin Press, 2005. Organizing. Boston: Addison-Wesley, Development. San Francisco: Berrett- Eradicating Poverty Through Profits; Koehler Publishers, 2005. Enabling Dignity and Choice Through Schohaus, Birte, and Marijke de Vries. Markets. Philadelphia: Wharton School De wereld aan je voeten – en andere Williamson, Oliver E. “The Theory Publishing, 2006. illusies uit het leven van twintigers. of the Firm as Governance Structure: Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, From Choice to Contract.” The Journal 2013. of Economic Perspective 16, no. 3 Möller, George. Waardenloos: Banking on Ethics. Bilthoven: Barnyard Publishers, 2012. Prahalad, Coimbatore K., and Gary 1979. Hamel. “The core competence of the (Summer 2002): 171-195. Morgan, Gareth, Riding the Waves corporation” Harvard Business Review, Sedláek, Tomáš. Economics of Good and of Change: Developing Managerial (May-June 1990): 79-91. Evil: The Quest for Economic Meaning Competencies for a Turbulent World. San Francisco: Jossey Bass, 1988. from Gilgamesh to Wall Street. Oxford: Riessen, Joop van. In naam der wet: Oxford University Press, 2011. Veertig jaar bij de Amsterdamse politie. Osborne, David E., and Ted A. Gaebler. Amsterdam: Nieuw Amsterdam, 2007. Reinventing Government: How the Schumpeter, J., The Theory of Economic Development, Cambridge: Harvard Entrepreneurial Spirit is Transforming Rinnooy Kan, Alexander H. G. the Public Sector. New York: Plume, “Opnieuw beginnen.” Inaugural 1993. Lecture, University of Amsterdam, University Press, 1934. March 8, 2013. 62 63
© Copyright 2024 ExpyDoc