W E R K D O C U M E N T
CONSERVERING EN RESTAURATIE VAN KLEINE
VOORWERPEN B I J HET MUSEUM VOOR SCHEEPSARCHEOLOGIE T E KETELHAVEN
door
K. Vlierman
L. van D i j k
WD 1 9 8 0 - 1 4 9 Abw
1
R I J K S D I E N S T V O O R D E
S M E D I N G H U I S
'
8711
mei
W A T E R S T A A T
I J S S E L M E E R P O L D E R S
- L E L Y S T A D
INHOUD
INLEIDING
1 . RESTAURATOR EN DOCUMENTATIE
1 . 1 , Algemeen
1 . 2 . Aandeel i n onderzoek
1 . 3 . Documentatiesysteem
2 . AARDEWERK
2 . 1 Schoonmaken
2 . 2 . Res t a u r e r e n
.
3. GLAS
3 . 1 . Schoonmaken
3 . 2 . Res t a u r e r e n
4. IJZER
4 . 1 Algemeen
4 . 2 . Schoonmaken
4 . 3 . Conserveren
4 . 4 . Res t a u r e r e n
4 . 5 . Schoonmaken
4 . 6 . Conserveren
4 . 7 . Res t a u r e r e n
.
smeedi j z e r
smeedij zer
smeedij zer
g i e t i j zer
gietijzer
g i e t i j zer
5 . NON-FERRO METALEN
5 . 1 . Schoonmaken
5 . 2 . Res t a u r e r e n
6 . HOUT
6 . 1 . Schoonmaken
6 . 2 . Conserveren
6.3. Res t a u r e r e n
7 . LEER
7 . 1 Schoonmaken
7 . 2 . Conserveren
7 . 3 . Res t a u r e r e n
.
8 . TEXTIEL
8 . 1 Algeaeen
8 . 2 . Schoonmaken
8 . 3 . Conserveren
8 . 4 . Restaureren
.
.
9 . PAPIER
9 . 1 . Algemeen
9 . 2 . Schoonmaken
10. BEEN
1 0 . 1 . Schoonmaken
1 0 . 2 . Conserveren
I I . STEEN
1 1 . 1 . Algemeen
1 1 . 2 . Schoonmaken
1 2 . DIVERSEN
12.1 V i c t u a l i e
1 2 . 2 . Andere verbruiksmaterialen
1 2 . 3 . Monsters
.
vervolg inhoud
12.4. Schoonmaken
12.5. Conserveren
13. COMBINATIES VAN MATERIALEN
13.1. Algemeen
13.2. Schoonmaken
13.3. Conserveren/restaureren
CONCLUSIE EN AANBEVELING
LITERATUUR
BIJLAGEN
I.,Conserverings/restauratierapport
2. Schema weg van een bodemvondst door de restauratieruimte
INLEIDING
De s e c t i e Oudheidkundig Bodemonderzoek van de R i j k s d i e n s t voor de
IJsselmeerpolders (R.1J.P.) onderzoekt schepen d i e op de Zuiderzee z i j n
vergaan. I n de schepen wordt vaak een u i t g e b r e i d e i n v e n t a r i s gevonden
bestaande u i t voorwerpen van aardewerk, g l a s , i j z e r , non-ferro metalen,
h o u t , l e e r , t e x t i e l , p a p i e r , been en s t e e n of combinaties h i e r v a n .
I n ruim v i j f e n d e r t i g j a r e n onderzoek h e e f t h e t Museum voor Scheepsarcheologie een unieke c o l l e c t i e van ongeveer 20.000 voorwerpen aange-legd, d i e i n v e e l g e v a l l e n e e n momentopname g e e f t van een compleet h u i s houden van een s c h i p p e r met z i j n knecht of een gezin aan boord van e e n
v i s s e r s s c h i p of binnenvaarder u i t de p e r i o d e 1350-1900.
De nog t e onderzoeken schepen z u l l e n zeker meer dan tweemaal zoveel
voorwerpen opleveren. I n t e g e n s t e l l i n g met de c o l l e c t i e s van de meeste
musea, d i e vaak een g r o t e kuns t h i s t o r i s c h e waarde b e z i t t e n , bes t a a t de
c o l l e c t i e u i t de meest eenvoudige voorwerpen, d i e door de gewone man
i n z i j n d a g e l i j k s leven z i j n g e b r u i k t . Elk voorwerp vertegenwoordigt
daarom een n i e t t e s c h a t t e n h i s t o r i s c h e waarde om ons i n z i c h t t e geven
over h e t leven en werken van een door de eeuwen heen b e l a n g r i j k d e e l
van de Nederlandse bevolking.
De conservering en r e s t a u r a t i e van de gevonden voorwerpen g e s c h i e d t
reeds vanaf de h e g i n j a r e n b i j dezelfde s e c t i e . Het aardewerk h e e f t
n o o i t v e e l problemen opgeleverd. Ook h e t non-ferro metaal kon r e d e l i j k
v i a chemische weg worden g e r e i n i g d . Gedurende een a a n t a l j a r e n z i j n
a l l e ij zeren voorwerpen door middel van een aangepas t e fos fateerme thode
behandeld. Tot h e t b e g i n van de z e v e n t i g e r j a r e n z i j n e r weinig conc r e t e vorderingen gemaakt met de conservering en r e s t a u r a t i e van voorwerpen van h o u t , l e e r , been e n t e x t i e l .
Dankzij de berging van een a a n t a l schepen u i t de romeinse t i j d b i j
Zwammerdam werd h e t conserveringsonderzoek van archeologisch n a t h o u t
door h e t Biologisch Laboratorium van de R.1J.P. t e r hand genomen.
Vrijwel g e l i j k t i j d i g i s door e n k e l e medewerkers van de s e c t i e Oudheidkundig Bodemonderzoek een bescheiden b e g i n gemaakt m e t h e t zoeken n a a r
behandelingsme thoden voor de "prob leermnaterialen" Mede door he t gereedkomen van een r e s t a u r a t i e r u i m t e e n de aanschaf van goede apparatuur ( s t r a a l c a b i n e , u l t r a s o o n r e i n i g e r enz.) konden vooral de l a a t s t e
jaren met name b i j de metalen e n houten voorwerpen goede r e s u l t a t e n
worden geboek t
.
.
Het i s naar onze mening w e n s e l i j k de h u i d i g e s t a n d van zaken e n de
e v a l u a t i e van de t o t nu toe gevolgde werkwijzen b i j r e s t a u r a t i e l c o n s e r v e r i n g en d a a r b i j g e b r u i k t e middelen en apparatuur per m a t e r i a a l groep weer t e geven. De uitgangspunten b i j de v e r s c h i l l e n d e behandel i n g e n z i j n s t e e d s de volgende geweest:
a . Behoud van h e t h u i d i g e of r e c o n s t r u c t i e van h e t o o r s p r o n k e l i j k e
uiterlijk.
b. De t e volgen behandeling moet een zo lang mogelijke levensduur garanderen e n i n d i e n mogelijk omkeerbaar z i j n .
c . Het e i n d r e s u l t a a t moet i n de meeste g e v a l l e n afgestemd z i j n op pres e n t a t i e aan h e t publiek.
Een noodzakelijk onderdeel van h e t p r a k t i s c h e werk i s h e t goed documenteren van de v e r r i c h t e handelingen De omkeerbaarheid onder andere
v a l t o f s t a a t b i j een goede documentatie. Men moet b i j voorbeeld weten
wat voor middelen e r g e b r u i k t z i j n om ze op verantwoorde manier t e
kunnen oplossen of verwijderen. Bovendien kunnen t i j d e n s de behandeling
materiaalkenmerken ontdekt worden die van belang kunnen z i j n voor h e t
h i s t o r i s c h onderzoek.
Ook i s i n d i t r a p p o r t weergegeven welk .?andeel, de r e s t a u r a t o r i n , h e t
onderzoek h e e f t of zou moeten hebben volgens de algemeen i n de &dsei@f
.,... .
,
wereld geldende o p v a t t i n g .
....
. . ..
1.
RESTAURATOR EN DOCmlENTATIE
1.1.
.
.
..
De kennis van de materizle kenmerken van historische voorwerpen blijft
nog steeds grotendeels voorbehouden aan een klein aantal ingewijden,
die door een lang en intensief contact met bepaalde groepen'objecten in
de gelegenheid zijn geweest hun kennis vah het voorwerp te verdiepen
en te verbreden. (VAN DER WETERING, 1 9 7 4 ) . Tot deze ingewijden rekent
Van der Wetering de ervaren restauratoren. Z<j.hebben vanuit de ambachtelijke achtergrond van hun vak juist een scherp oog voor de materizle
en ambachtelijke aspecten.
I
Zij zijn door d& aard van hun werk'in de'gelegenheid de voorwerpen
"van binnen en van buiten" te leren kennen. Zij zijn daartoe feitelijk
verplicht, voordat op verantwoorde wijze aan een behandeling kan worden
begonnen. Verkenning van het voorwerp door'de restaurator is om.twee
redenen van belang. Enerzijds wordt de kennis van de-materizle en de
daarmee in verband staande historische aspecten van het voorwerp verdiept. Dit is vooral het geval, wanneer.de bevindingen van dit onderzoek worden genoteerd en door anderen kunnen worden geraadpleegd. Anderzijds is de verkenning van het voorwerp, v66rdat met de restauratie
wordt begonnen, van direct belang voor de behandeling zelf. ,
1.2. Aandeel in onderzoek
De restauratoren van de sectie Oudheidkundig ~odehonderzoekhebben een
extra groot aandeel in het onderzoek, doordat zij zelf de opgraving,
vondstlocalisering, berging en conservering/restauratie uitvoeren en
bovendien meewerken aan de verslaglegging. Een unieke situatie, waarin
het verzamelen van een maximum aan gegevens tot de mogelijkheden behoor t.
Daarnaast wordt in t~enemendemate het belang van de verschillende
voorwerpen uit een scheepsinventaris erkend en stijgt de waarde naarmate het tot publikatie verwerkte aantal schepen groeit. De bestaande
onderzoeksvorm kan hierdoor bij volgende schepen worden uitgebreid en
nieuwe onderzoeksterreinen kunnen worden aangegeven.
1.3. Documentatiesysteem
In de museumwereld wordt in toenemende mate belang gehecht aan het
voorwerp als een onvervalst, desnoods verminkt, historisch document.
Iedere behandeling in de zin van conservering or restauratie dient derhalve gedocumenteerd te worden. Wil een documentatie functioneel zijn,
dan dient het archief, dat geleidelijk groeit, overzichtelijk en gemakkelijk toegankelijk te zijn (het moet gemakkelijk zijn - ook voor
It
buitenstaanders" - om de weg te vinden in dat archief).
Bij de sectie Oudheidkundig ~odemonderzoekwordt een kaart gebruikt
(bijlage 1) waarop in het algemeen behandeling en bereikt resultaat
wordt vermeld. Materizle kenmerken worden veelal op de vondstenlijst
van het betreffende schip (bij het voorwerp) genoteerd. Tot nu toe zijn
de historische kenmerken met betrekking tot herkomst, datering, functie, voorstelling en eventueel toeschrijving aan een maker in notities
vastgelegd of direct verwerkt in het verslag.
De toegankelijkheid is gewaarborgd door een eenvoudig systeem, namelijk
het coderen van de voorwerpen per schip door middel van een lettercode
voor polder en sectie, daarna kavelnummer gevolgd door een schuine
streep en een opvolgend cijfernummer per voorwerp, bij voorbeeld OF 3 1
21. De voorwerpen zijn ondergebracht in materiaalgroepen.
Na verwerking in hetzelfde systeem (dus per schip) van alle overige op
de schepen betrekking hebbende archiefbescheiden, zal het archief optimaal toegankelijk zijn, waardoor elk gewenst onderzoek gestart kan worden.
2. AARDEWERK
..
2.1. Schoonmaken
Direct na berging worden scherven of hele voorwerpen in bakken onder
water opgeslagen, waarna het waterjregelmatig wordt ververst..Dit heeft
een tweeledig doel: Enerzijds worden aanklevende klei en andere verontreiniging losgeweekt, anderzijds lossen de eventueel aanwezige zouten
geheel of gedeeltelijk op (ontzilten).
Daarna wordt het materiaal gewassen en gespoeld in leidingwater. De
kwaliteit van het leidingwater in Ketelhaven is dermate "zacht", dat
hier vrijwel nooit gedeminiraliseerd water nodig is, hooguit in speciale gevallen.
In sommige gevallen, met name bij het witte aardewerk komt het nogal
eens voor, dat door langdurige ligging bij of op andere voorwerpen
sterke verontreinigingen worden aangetroffen, die zich tot zelfs onder
het glazuur kunnen uitstrekken. Om deze verontreinigingen te verwijderen, wordt een Ultrasoon reinigingsapparaat gebruikt. In een verwaimd
bad (50-70°C) met een 20 2 25 procentige oplossing Oakite nr. 131 zijn
de resultaten optimaal. Goed naspoelen in water is hierna noodzakelijk.
2.2. Restaureren
. .
,
Voor het vastleggen van de juiste vorm van het voorwerp is het gewenst,
dat het voorwerp wordt gereconstrueerd. Daarom moeten de scherven aan
elkaar worden bevestigd. Dit kan op verschillende manieren. Bij aardewerk gebeurt dit op de manier zoals bij het Technologisch Laboratorium
van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (R.O.B.) te
Amersfoort wordt toegepast.
De gebruikte lijmsoort is "Velpon hard" of de Duitse variant UHU. Deze
lijm wordt op CCn van de passende breukvlakken van twee scherven aangebracht. Daarna worden beide scherven krachtig tegen elkaar gedrukt
en door middel van stukjes plakband (op celvezel basis) onder spanning
op hun plaats gehouden. Deze methode maakt het mogel.ijk zelfs een stuk
vaatwerk achter elkaar in zijn geheel weer op te bouwen. Na doorharden
van de lijm kunnen de plakbandjes worden verwijderd.
Om bij het ontbreken van scherven toch voldoende "verband" in het voorwerp te brengen worden de openingenfgevuld met. gips, die door middel
van toevoeging van pigmentpoeders op een bepaalde kleur is gebracht.
De gips kan worden ingegoten na het aanbrengen van een mal, die in de
meeste gevallen van een stukje plasticine is gevormd. Bij het ontbreken van grote delen kan men de beste resultaten bereiken met een zandmal, die samen met de originele delen van de pot op een draaischijf is
gemodelleerd.
De afwerking van de aangebrachte gips gebeurt meestal direct tijdens
het droogproces. Overtollige resten worden zoveel mogelijk v66r het
geheel verharden verwijderd en de gewenste vorm aangebracht. Na het .
uitharden kan het gips met waterproof schuurpapier worden glad geschuurd.
Over het a1 dan niet bijkleuren in de oorspronkelijke staat verschilt
men i n de museum/restauratiewereld nogal van mening. Door h e t voorrang
geven aan andere werkzaamheden i s de l a a t s t e j a r e n geen g e r e s t a u r e e r d
vaatwerk b i j g e k l e u r d .
Dewensbestaat e c h t e r , om h e t b i j k l e u r e n , zeker voor h e t aardewerk d a t
voor e x p o s i t i e i n aanmerking komt, weer op t e v a t t e n .
Voor h e t b i j k l e u r e n worden met p o l y v i n y l c h l o r i d e (dermoplast) aangemengde pigmentpoeders g e b r u i k t . De b e r e i d i n g i s a l s v o l g t :
- een hoeveelheid k r i j t (gG6n loodwit) aanlengen met dermoplastverdunner ;
/. .
daarna dermoplast toevoegen, n i e t t e welnlg;
vervolgens de v e r s c h i l l e n d e kleuren pigmentpoeder toevoegen t o t de
I
gewenste k l e u r i s b e r e i k t ;
- een p r o e f j e o p z e t t e n op h e t o b j e c t , f d a t binnen enkele minuten kan
worden gedroogd met een fghn.
I
De aangemaakte k l e u r kan v e r d e r worden aangepast maar d i e n t i e t s l i c h t e r t e z i j n dan de k l e u r van de o r i g i n e l e scherf i n verband met nakleuren. I n d i e n gewenst kan h e t geheel'worden afgedekt met dermoplast of
blanke l a k om de g l a z u u r l a a g na t e bootsen.
-
Voor h e t b i j k l e u r e n van m a j o l i c a , p o r c e l e i n , D e l f t s aardewerk of wandt e g e l s i s h e t gebruik van a c r y l verf a a n t e bevelen. D i t h e e f t a l s
voordeel d a t h e t z e e r s n e l droogt, i n t e g e n s t e l l i n g t o t b i j voorbeeld
o l i e v e r f . I n d i e n gewenst af t e dekken met a c r y l v e r n i s of a c r y l prot e c t i n g spray.
3. GLAS
3.1.
Schoonmaken
Zie 2.1.
3 . 2 . Restaureren
De r e s t a u r a t i e van g l a s i s n i e t t e v e r g e l i j k e n met de r e s t a u r a t i e van
aardewerk. Door de eigenschappen van h e t m a t e r i a a l h e e f t men met geheel
andere problemen t e maken, waardoor een andere aanpak noodzakelijk i s .
De i n Ketelhaven g e b r u i k t e methode (VLIERMAN, 1976) i s n e t a l s b i j h e t
aardewerk afkomstig van de R.O.B. t e Amersfoort
Om t e beginnen i s h e t zaak om de beschikbare scherven i n goede volgorde
b i j e l k a a r t e leggen om t e kunnen v a s t s t e l l e n hoeveel e r van h e t voor:.werp bewaard i s gebleven. Vervolgens worden a l l e scherven door middel
van k l e i n e smalle s t r o o k j e s c e l l o t a p e van ongeveer iixi cm aan e l k a a r
bevestigd. Afhankelijk van de vorm van h e t voorwerp of h e t ontbreken
van een scherf op een a c h t e r a f m o e i l i j k bereikbare p l a a t s , kan men bes l u i t e n h e t voorwerp voorlopig maar t e n d e l e i n elkaar. t e z e t t e n .
Na c o n t r o l e met een loupe (om v a s t t e s t e l l e n of a l l e n a d e n we1 p r e c i e s
s l u i t e n ) g a a t men over t o t h e t aanbrengen van de l i j m . Zeer g e s c h i k t
h i e r v o o r z i j n de nu algemeen t e k r i j g e n cyanoacrylaat lijmen. Deze l i j m
kan zo u i t h e t f l e s j e over de b r e u k l i j n e n dun worden aangebracht. De
c a p i l l a i r e werking van de goed s l u i t e n d e naad doet de r e s t en de verh a r d i n g van de l i j m v i n d t d i r e c t p l a a t s .
Het i n v u l l e n van ontbrekende scherven i s ook aanmerkelijk m o e i l i j k e r
dan b i j aardewerk. Voor d i t werk z i j n epoxylijmen e r g g e s c h i k t . Een
nadeel i s e c h t e r h e t "vergelen" b i j de meeste s o o r t e n , wat vooral b i j
blank g l a s ongewenst i s . Een ander m a t e r i a a l , Technovit of Plexigum
h e e f t een melkachtige k l e u r maar kan door t e p o l i j s t e n (met een koperpoetsmiddel) blank worden gemaakt.
c,
Voor h e t i n g i e t e n van b e i d e m a t e r i a a l s o o r t e n i s een dubbelwandige ma1
nodig, d i e aan de binnen- en b u i t e n k a n t van h e t g l a s moet worden v a s t gemaakt. D i t kan met p l a a t j e s Dentalwax (wordt door t a n d a r t s e n g e b r u i k t ) .
Deze p l a a t j e s kunnen met een warme naald aan h e t g l a s worden b e ~ e ~ t i g d .
Aan de bovenzijde wordt een k l e i n e gietopening uitgespaard. Men d i e n t
zeer bedacht t e z i j n op h e t o n t s t a a n van l u c h t b e l l e n t i j d e n s h e t g i e t e n .
Het i s mogelijk, voor zover gewens t, h e t aangebrachte m a t e r i a a l t e kleur e n door middel van e c o l i n e 'of op de gewenste k l e u r gebrachte l a k , d i e
op de binnen- en b u i t e n k a n t w p r d t aangebracht. Een i d e a l e afwerking i s
d i t e c h t e r n i e t . Betere methoden voor b i j k l e u r e n of h e t vooraf k l e u r e n
van de gietmassa z i j n voor zover ons bekend nog n i e t gevonden.
1
4. I J Z E R
4.1. Algemeen
I,
I
Het op e e n j u i s t e manier schoonmaken en conserveren van oude i j z e r e n
voorwerpen i s een a 1 l a n g bestaand probleem. Dooronder andere v e r s c h i l
i n s a m e n s t e l l i n g e n a a r d van a a n t a s t i n g i s h e t onmogelijk 66n afdoende
me thode t~ ontwikkelen.
B i j de s e i t i e Oudheidkundig Bodemonderzoek van de R.1J.P. i s i n de per i o d e 196 l - 1973 een ."aangepas t e fosfateermethode" g e b r u i k t .
(VAN BRENKELEN, 1965).
De methode bestond i n h e t k o r t u i t v i j f s t a d i a .
I . grof schoonmaken (bikken met hamer)
2. ontroes ten/ontzilten (beitsbad)
3. f o s f a t e r e n
4. drogen
5. afdekken.
De onmogelijkheid om de nawerking van z u r e n , . t e c o n t r o l e r e n , de bezwaren
verbonden aan schoonmaken met grove middelen e n de e r v a r i n g e n opgedaan
b i j andere i n s t e l l i n g e n hebben e r t o e g e l e i d op een bepaald moment bovengenoemde methode n i e t langer t e gebruiken e n t e beginnen met een onderzoek naar andere mogelijkheden.
Dankzij de aanschaf van een s t r a a l c a b i n e konden goede vorderingen worden gemaakt b i j h e t r e i n i g e n van voorwerpen d i e nog van goede kwalit e i t z i j n e n n i e t i n verregaande mate geoxydeerd z i j n . Met gebruikmak i n g van de r e s u l t a t e n h i e r v a n e n de t u s s e n t i j d s verzamelde gegevens
over v e r s c h i l i n m a t e r i a a l s a m e n s t e l l i n g , z i j n e i n d 1977 e e n a a n t a l not i t i e s geschreven, w a a r i n een voorlopig v o o r s t e l voor een werkmethode
i s opgenomen met d a a r n a a s t een a a n t a l vragen (VLIERMAN, 1977).
Het voorlopige v o o r s t e l bestond u i t :
1 . grof r e i n i g e n ,
2. drogen (aan de l u c h t
n i e t i n droogstoof),
3 . i n straalcabine reinigen en ontroesten,
4. o n t z i l t e n ? ,
5. drogen i n droogstoof (minimaal 650C zeker 48 u u r ) ,
6. twee k e e r afdekken met p.v.c. (dermoplast).
De vragen s p i t s e n zich voornamelijk toe op:
i s o n t z i l t e n noodzakelijk?
zo j a , n e t wat voor middelen moet h e t gebeuren,
i n welke f a s e moet h e t gebeuren.
Sinds 1979 wordt door h e t ~ i o l o g i s c hLaboratorium van de R.1J.P.
e e n antwoord op deze vragen gezocht.
-
-
-
naar
Tussen de opgravingen e n andere werkzaamheden door i s ook i n Ketelhaven gewerkt aan h e t oplossen van de bestaande e n de inmiddels opgekomen n i e w e vragen. Een en ander h e e f t e r toe g e l e i d , d a t de b a s i s
van h e t onderzoek werd verbreed. Dankzij v e r s c h i l l e n d e proeven kon i n
Ketelhaven een voorlopig veelbelovend r e s u l t a a t worden b e r e i k t .
Zoals reeds gezegd is h e t onmogelijk 6611 afdoende methode t e ontwikkel e n , d i e g e s c h i k t zou z i j n voor a l l e i j z e r e n voorwerpen. Onder andere
op b a s i s van h e t k o o l s t o f g e h a l t e wordt e r onderscheid gemaakt i n g i e t i j z e r , smeedijzer e n s t a a l . Het hoogste percentage l i g t b i j g i e t i j z e r
en h e t l a a g s t e b i j s t a a l .
B i j voorwerpen u i t s c h e e p s i n v e n t a r i s s e n komen a l l e d r i e genoemde soort e n i j zer voor
.
Door h e t " b e t r e k k e l i jk geringe" v e r s c h i l tussen smeedi j zer e n s t a a l i s
voorlopig geen v e r s c h i l gemaakt i n de behandeling hiervan. Daarom ook
wordt e r i n h e t h i e r n a volgende van uitgegaan van twee groepen namel i j k smeedijzer e n g i e t i j z e r .
Binnen deze groepen i s h e t tevens noodzakelijk om d e v o o m e r p e n n a a r
s o o r t en f r a g i l i t e i t i n t e d e l e n . Het s p r e e k t immers vanzelf d a t e e n
k l e i n , s t e r k a a n g e t a s t mesje een andere aanpak v e r g t dan e e n m a r e
k e t t i n g of anker waarvan h e t o o r s p r o n k e l i j k e m a t e r i a a l nog v r i j w e l geh e e l voorhanden i s .
4.2.
Schoonmaken smeedi j zer
a . Mate van a a n t a s t i n g
Het i s onmogelijk a l l e e n aan de hand van h e t u i t e r l i j k van een bodemvonds t v a s t t e s t e l l e n i n welke mate h e t i j z e r i n r o e s t i s omgezet.
De toestand waarin de k e r n v e r k e e r t , i s e c h t e r van buitengewoon belang
voor h e t bepalen van de t e volgen methode b i j r e i n i g e n e n conserveren.
B i j v e r doorgezette oxydatie kan de k e r n v r i j w e l helemaal of z e l f s geh e e l verdwenen z i j n , wat e e n b i jzondere aanpak noodzakeli jk maakt.
Een zeer d o e l t r e f f e n d e manier om v a s t t e s t e l l e n hoeveel metaal nog
onder de o x ~ d a t i e l a a gbewaard i s gebleven i s h e t rijntgenologisch onderzoek. Deze methode i s e c h t e r k o s t b a a r e n derhalve a l l e e n dan verantwoord a l s men r e d e l i j k e r w i j s kan aannemen m e t een zeldzaam of zeer
k o s t b a a r voorwerp t e doen t e hebben. Een d e r g e l i j k voorwerp z a l
s l e c h t s b i j hoge u i t z o n d e r i n g i n een s c h e e p s i n v e n t a r i s worden aangetroffen.
Een andere, eenvoudiger methode kan m e t e e n magneet worden uitgevoerd.
Door namelijk de magneet langs h e t v o o m e r p t e l a t e n g l i j d e n kan men
door de wisselende aantrekkingskracht van i j z e r en c o r r o s i e e e n global e indruk van de kern k r i j g e n .
A
Een z e l f d e r e s u l t a a t i s t e b e r e i k e n door bepaling van h e t s o o r t e l i j k
gewicht. Het s o o r t e l i j k gewicht van i j z e r i s 7.88; d a t van r o e s t , a 1
naar gelang de s a m e n s t e l l i n g , l i g t t u s s e n 2.5 en 5.
Een n i e t gereinigde bodemvondst met e e n s o o r t e l i j k gewicht van bid
voorbeeld 3 kan derhalve v r i j w e l geen goede kern meer hebben.
b. F r a g i e l e voorwerpen
A l s e e r s t e groep kunnen we de k l e i n e vaak f r a g i e l e voorwerpen zoals
b i j voorbeeld messen noemen. B i j de behandeling hiervan moeten v r i j w e l
g e l i j k t i j d i g v e r s c h i l l e n d e handelingen worden v e r r i c h t . Zo kan men
n i e t spreken van schoonmaken, r e s t a u r e r e n e n conserveren. E r wordt b i j
voorbeeld a 1 t i j d e n s de e e r s t e f a s e van mechanisch r e i n i g e n e e n epoxyl i j m aangebracht om ( v e r d e r ) verval t i j d e n s h e t schoonmaken t e voor-
komen. D i t wordt zo vaak herhaald a l s nodig i s . Hierna wordt n e t zo
lang m a t e r i a a l weggeslepen t o t h e t voorwerp z i j n o o r s p r o n k e l i j k e vorm
heef t teruggekregen.
De afwerking g e s c h i e d t eveneens met epoxylijm. Deze methode wordt a l gemeen g e b r u i k t ondermeer b i j de R.O.B.
c . Voorwerpen met goede kern
Zoals reeds i n paragraaf 4.1. i s gezegd l e v e r t h e t schoonmaken van kwal i t a t i e f goede voonqerpen met g e r i n g e oxydatie i n de s t r a a l c a b i n e wein i g problemen op. De g r o o t s t e g r o e p voorwerpen b e s t a a t e c h t e r u i t goede stukken met een m a r e oxydatielaag. Het verwijderen van deze l a a g
i s door middel van s t r a l e n v r i j w e l ondoenlijk zo n i e t onmogelijk, b i j voorbeeld b i j s t e r k kwartshoudende a a n g r o e i s e l s of s t a l a g t i e t v o r m i n g e n .
Het was dus noodzakelijk een manier t e zoeken om deze "grove" verontr e i n i g i n g e n v66r h e t s t r a l e n t e verwijderen. De meest e f f i c i s n t e manier
hiervoor bleek v e r h i t t i n g i n e e n oven t e z i j n . I n een ons t e r beschikk i n g staande k l e i n e pottenbakkersovenkon d i t worden beproefd, met a l s
r e s u l t a a t een zeer goede schoonmaakfase voor deze groep voorwerpen.
Voordat de gevolgde w e r k l i j n wordt beschreven l i j k t h e t ook h i e r noodz a k e l i j k enkele algemene opmerkingen t e maken.
A l s uitgangspunt k i e s t men s t e e d s h e t behoud van a l l e eigenschappen
d i e h e t voorwerp b e z i t .
B i j voorbeeld de mate van :'hardeng' van gereedschap en wapens d i e n t onveranderd t e b l i j y e n . B i j v e r h i t t i n g t o t ongeveer 600°C verdwijnt h e t
r e s u l t a a t van een e e r d e r uitgevoerd hardingsproces meestal geheel. Er
d i e n t e c h t e r opgemerkt t e worden d a t d i t z e l f d e proces i n de loop van de
t i j d ook p l a a t s v i n d t (ARRHENIUS, 1973; 10).
Een mes u i t de 13e e e w v e r k e e r t nu n i e t meer i n d e z e l f d e geharde toes t a n d a l s d i r e c t ' na vervaardiging.
De museum-conservator z a l dus moeten bepalen of h e t voorwerp i n deze
11
pseudo" geharde t o e s tand bewaard z a l moeten worden met a l l e desas trueuze gevolgen vandien of d a t e r een behandeling mag p l a a t s vinden waarb i j bepaalde eigenschappen v a n h e t m a t e r i a a l veranderen of verdwijnen.
Deze keuzebepaling m e t e c h t e r n i e t a l s een a 1 t e g r o o t probleem worden
gezien, daar de g e s c h a t t e verhouding geharde
n i e t geharde voorwerpen
rond 1:100 l i g t . Bovendien i s de geharde l a a g i n v e e l g e v a l l e n reeds
verdwenen door o x y d a t i e . Een g r o o t a a n t a l van de voorwepen kan dus zond e r problemen v e r h i t worden. Een gelukkige bijkomstigheid i s nog, d a t
eventueel aanwezige zouten verdwijnen b i j v e r h i t t i n g t o t deze of hoger e temperaturen.
-
De w e r k l i j n i s a l s v o l g t :
- opslaan onder w a t e r ,
- wassen i n l e i d i n g w a t e r ,
- drogen i n droogstoof ("zachte"
-
v e r o n t r e i n i g i n g e n v a l l e n dan van h e t
voorwerp a f ) ,
voorwerp met overgebleven r o e s t l a a g i n de oven v e r h i t t e n t o t _+ 600°C;
door v e r s c h i l i n u i t z e t t i n g s c b 6 f f i c i ; n t v a l t a l s h e t ware de r o e s t l a a g van h e t voorwerp a f ,
s t r a l e n met grof g r i t (carborundum PIR 0.5-1 ),
s t r a l e n met g l a s p a r e l t j e s (70-1 10).
Door de beperkte afmetingen van de ons t e r beschikking staande oven
konden g r o t e r e voorwerpen n i e t op deze manier worden ontdaan van de
harde oxydatielaag. Noodgedwongen i s hiervoor teruggegrepen op een i n
de jaren z e s t i g g e b r u i k t e methode, namelijk h e t verwijderen van de
o x y d a t i e l a a g door h e t voorwerp gedurende l a n g e r e of k o r t e r e t i j d onder
t e dompelen i n f o s f o r z u u r waaraan een b i j t r e m i s toegevoegd.
De werking van d i t bad b l i j f t beperkt t o t h e t oplossen van de oxydelaag. A l s deze voldoende i s verdwenen wordt h e t voorwerp i n e e n sodabad
( 2 - 3 X ) g e n e u t r a l i s e e r d . Hierna i s spoelen i n leidingwater gewenst. Na
h e t spoelen wordt op d e z e l f d e manier a l s na v e r h i t t i ' n g verder gegaan
met de behandeling d i e b e s t a a t u i t s c h o o n s t r a l e n van h e t voorwerp.
.. . . ,
.
.
.
,
4.3.
. .
conserveren smeedij zer
Na h e t s t r a l e n i s de behandeling van h e t voorwerp i n p r i n c i p e afgewerkt. Het i s e c h t e r w e n s e l i j k omsnel optredende v l i e g r o e s t t e voorkomen; Hiervoor wordt algemeen p.v.c. (dermoplast) g e b r u i k t , d i e met de
kwast of door onderdompeling i n enkele l a g e n wprdt aangebracht. Na droging l i g t e r een f i l m op h e t voorwerp d i e toch v r i j kwetsbaar b l i j k t
t e z i j n . Het gevolg i s d a t b i j beschadiging s n e l weer v l i e g r o e s t optreedt.
B i j de s e c t i e Oudheidkundig Bodemonderzoek bestond reeds l a n g de beh o e f t e om een ander afdekkingsmiddel voor i j z e r t e gebruiken. L i e f s t
e e n middel d a t ook e e n conserverende werking b e z i t . Dat middel i s gevonden i n l i j n o l i e , d a t voornamelijk de g l y c e r i n e e s t e r s van o l i e z u u r ,
l i n o l z u u r en l i n o l e e n z u u r bevat: een r e e d s lang bekend middel voor
conservering van i j z e r . E r wordt gekookte l i j n o l i e g e b r u i k t , aangelengd met ongeveer 10% s i c c a t i e f om een goede e n s n e l l e u i t h a r d i n g t e
k r i jgen. Het mengsel wordt met .de kwas t opgebracht. D i r e c t daarna wordt
h e t voorwerp gedurende 3 uur i n de droogstoof g e p l a a t s t b i j een temper a t u u r van t e n hoogste 80°C. Door deze verwarming wordt de l i j n o l i e
e e r s t "dunner" waardoor h e t i n a l l e p o r i e g n kan trekken, daarna v i n d t
s n e l l e u i t h a r d i n g p l a a t s . B i j temperaturen boven 80°C,gaat de l i j n o l i ' e
vergelen.
4.4.
Restaureren smeedijzer
.
.
.
,
Ontbrekende d e l e n worden a l l e e n dan aangevuld a l s d i t om c o n s t r l i c t i e v e
of e s t i s c h e redenen gewenst i s . Een e n k e l e k e e r wordt h e t toegepast om
een voorwerp t e kunnen r e c o n s t r u e r e n . A l s m a t e r i a a l wordt v l o e i b a a r
s t a a l (Devcon) g e b r u i k t . Het aanbrengen e n afwerken hiervan g e s c h i e d t
meestal d i r e c t n a of t i j d e n s h e t schoonmaakproces i n de s t r a a l c a b i n e .
4.5. Schoonmaken g i e t i j z e r
Door d e eigenschappen van g i e t i j z e r z i j n de mogelijkheden t o t schoonmaken b e p e r k t e r en moet e r met geheel andere problemen rekening worden
gehouden.Door h e t hoge k o o l s t o f g e h a l t e i s h e t metaal bros en s c h e u r t
h e t gemakkelijk. Tijdens een lang v e r b l i j f i n de bodem kan h e t gemakk e l i j k e r worden a a n g e t a s t dan b i j voorbeeld smeedi j z e r
.
Tot voor enkele j a r e n werd de b e t r e k k e l i j k k l e i n e groep g i e t i j z e r e n
voorwerpen nogal s t i e f m o e d e r l i j k behandeld. K w a l i t a t i e f goede stukken
bleven b e s t a a n , s l e c h t e gingen t e n d e l e o f geheel v e r l o r e n .
e
i n de meeste g e v a l l e n
De t o t dan gevolgde s c h o ~ n m a a k ~ r o c e d u rbestond
u i t afkrabben of a f s t e k e n van de oxydatielaag. Daarna werd h e t voorwerp
met de s t a a l b o r s t e l gereinigd of mechanisch met s t e e n t j e s geschuurd.
B i j g r o t e voorwerpen zoals kanonnen werd ook we1 een luchthamer geb r u i k t . Met u i t z o n d e r i n g van h e t i n c i d e n t e e l afdekken met p.v.c. was
d i t de gehele behandeling.
Door de vondst van d r i e zeldzaam voorkomende puntgave g i e t i j z e r e n kanonnen met bijbehorende kogels e n ander wapentuig i n e e n bewapende
t j a l k u i t de 17e eeuw werd de s e c t i e Oudheidkundig Bodemonderzoek opnieuw met h e t probleem van de conservering van g i e t i j z e r geconfronteerd.
Op advies van h e t Rijksmuseum t e Amsterdam z i j n de kanonnen, kogels,
houwers e n musketten i n soda baden opgeslagen. Hierdoor wordt v e r d e r e
oxydatie voorkomen e n kan e r gezocht worden n a a r een afdoende conserveringsme thode
.
Voor de k l e i n e voorwerpen menen w i j n e t a l s b i j smeedijzer eengoedemethodete hebbengevondendiegeleidelijkuitgebreidenverbeterdkanworden.
Zoals reeds gezegd v e r d i e n t g i e t i j z e r een geheel andere aanpak dan
smeedijzer. De broosheid van h e t m a t e r i a a l maakt h e t noodzakelijk behandelingen a l s kloppen en soms z e l f s b o r s t e l e n t e vermijden. Als h e t
voorwerp met v e r o n t r e i n i g i n g gedurende 24 uur i n een droogstoof t o t een
temperatuur van ongeveer 100°C verwarmd wordt v a l t e r een g r o o t d e e l
van de "zachte" v e r o n t r e i n i g i n g a £ . Ook h i e r n a wordt b i j voorkeur
n i e t op h e t voorwerp geklopt. De volgende s t a p i s h e t p l a a t s e n i n een
oven waarbij de temperatuur opgevoerd mag worden t o t ca. 800°C. (kersrood s token).
Het i s e r g b e l a n g r i j k om h e t voorwerp i n een g e s l o t e n oven af t e l a t e n
koelen. Door t e s n e l l e a f k o e l i n g o n t s t a a n namelijk craquelhachtige
krimpscheurtjes over h e t g e h e l e oppervlak.
Door v e r s c h i l i n ~ i t z e t t i n ~ s c o g f f i c i ~l anat t t i j d e n s h e t v e r h i t t i n g s proces de o x y d a t i e l a a g 10s van h e t voorwerp. Op p l a a t s e n waar d i t n i e t
vanzelf i s gegaan kan v o o r z i c h t i g met een hamer e n b e i t e l t j e worden geholpen. h i e r b i j mag n o o i t haaks op h e t m a t e r i a a l worden geslagen. Vervolgens wordt h e t voorwerp met l u c h t schoongeblazen. Het r e s u l t a a t i s
behoud van h e t o o r s p r o n k e l i j k oppervlak zonder beschadiging. Het is
n i e t gewenst om t e s t r a l e n , want h e t o o r s p r o n k e l i j k oppervlak wordt
hierdoor e r g gemakkelijk beschadigd of geheel weggeblazen.
Door de poreusheid van g i e t i j z e r i s de kans op aanwezigheid van zouten
i n h e t m a t e r i a a l g r o t e r dan b i j smeedijzer. Zoals u i t v e r s c h i l l e n d e
proeven e l d e r s i s gebleken verdwijnen deze zouten b i j voldoende v e r h i t t i n g . (VAN DER HEIDE, 1973, 10). De temperatuur moet dan rond 8 0 0 ~ ~
liggen.
Voor de g r o t e r e voorwerpen z o a l s kanonnen kan i n p r i n c i p e een z e l f d e behandeling worden gevolgd. Het ontbreken van een oven van voldoende formaat maakt d i t e c h t e r vooralsnog onmogelijk. Bovendien i s zoals reeds
gezegd nog n i e t meer dan een b a s i s gelegd voor de behandeling. E r z i j n
e l d e r s , met name b i j conservering van kanonnen, de nodige proeven gedaan met onder andere
e l e c t r o l i t i s c h e r e d u c t i e (ARRSENIUS, 1973).
..
.
4.6.
Conserveren g i e t i j z e r
Na h e t schoonblazen moet h e t voorwerp ge;mpregneerd worden. Hiervoor
wordt gekookte l i j n o l i e g e b r u i k t aangelengd met ca. 10% s i c a t i e f . De
poreusheid van h e t g i e t i j z e r maakt h e t mogelijk om door middel van
herhaald insmeren h e t m a t e r i a a l t e verzadigen met l i j n o l i e . Na zo een
maximale v u l l i n g van h e t m a t e r i a a l t e hebben verkregen (bijdunwandig
m a t e r i a a l kan men na opbrengen aan 66n kant aan de andere kant de o l i e
z i e n verschijnen) wordt h e t voorwerp gedurende d r i e uur b i j ongeveer
8 0 ' ~ i n de droogstoof g e p l a a t s t . Door de verzadiging met l i j n o l i e wordt
hygroscopische werking s t e r k tegengegaan z o n i e t onmogelijk gemaakt,
waardoor h e t v r i j w e l u i t g e s l o t e n i s d a t h e t m a t e r i a a l opnieuw gaat roesten.
De vroeger verworven kanonnen werden na schoonmaken ingesmeerd met h e t
teerprodukt Butimix. Met name de b u i t e n o b j e c t e n W.O. v e l e ankers worden nog s t e e d s met de moderne vervanger Emaline (sigma) onderhouden met
redelijk resultaat.
4.7.
Res t a u r e r e n g i e t i j z e r
Door h e t gemakkelijk opnemen van zouten u i t de omgeving z i j n g i e t i j z e r e n bodemvondsten, vooral k e t e l s e n pannen, vaak gebarsten of l i g g e n
geheel u i t e l k a a r . Voordat de conserverende behandeling met l i j n o l i e
wordt uitgevoerd, moeten gescheurde of l o s s e d e l e n weer aan e l k a a r worden bevestigd. D i t kan met de a 1 e e r d e r genoemde epoxylijmen. Devcons t e e l i s h i e r v o o r e c h t e r ook zeker g e s c h i k t ; h e t wordt tevens g e b r u i k t
b i j h e t a a n v u l l e n van ontbrekende delen.
5. NON-FERRO bETALEN
5.1. Schoonmaken
Na berging v i n d t opslag i n bakken met w a t e r p l a a t s , waarna de voorwerpen worden gewassen. Tot h e t e i n d van 1977 i s b i j h e t verder schoonmaken van z i l v e r e n , bronzen e n koperen voorwerpen gebruik gemaakt van
conventionele reinigingsmiddelen waarvan c i t r o e n z u u r h e t b e l a n g r i j k s t e
was.
De aanschaf van de s t r a a l c a b i n e voor h e t schoonmaken van i j z e r e n voorwerpen bleek onverwachte mogelijkheden t e bieden voor de non-ferro met a l e n . Het gebruik van h e t toch a l l a n e geschuuwde citroenzuur werd
h i e r d o o r v r i j w e l overbodig.
B i j e e n zeer l a g e druk van de p e r s l u c h t en beheersing van de techniek
b i j h e t s t r a l e n kan de r e s t a u r a t o r e l k voorwerp, z e l f s h e t mees t f r a g i e l e , volkomen ontdoen van c o r r o s i e . Het g r o t e voordeel van deze methode i s h e t volkomen " i n de hand hebben" van de bewerking, waardoor
n i e t gewenste a a n t a s t i n g , zoals nawerking b i j gebruik van zuren, of
beschadigingen kunnen worden voorkomen.
A l s b e s t e voorbeeld kan h i e r v o o r h e t schoonmaken van een zwaar door
c o r r o s i e a a n g e t a s t l a a t middeleeuws mes dienen, d a t t i j d e n s h e t s t r a l e n e e n ingeslagen i n s c r i p t i e bleek t e hebben, opgevuld met z i l v e r .
Ondanks de zeer s l e c h t e k w a l i t e i t van h e t i j z e r e n de daardoor d i e p
i n g e v r e t e n a a n t a s t i n g konden de z i l v e r e n d e e l t j e s onbeschadigd op hun
o o r s p r o n k e l i j k e p l a a t s behouden b l i j v e n .
A l s b e t r e k k e l i j k nadeel moet e c h t e r genoemd worden h e t "nieuwe" u i t e r l i j k , d a t v o o r a l de koperen voorwerpen d i r e c t n a r e i n i g i n g hebben. Het
i s e c h t e r e e n kwestie van t i jd om de vaak zo gewaardeerde "oude k l e u r "
t e r u g t e z i e n komen (na ongeveer een j a a r i s d a t waarneembaar). Door
h e t toch meestal geheel of t e n d e l e ontbreken van h e t p l a t i n a door corr o s i e en/of l i g g i n g onder bepaalde omstandigheden i n de grond, wordt
h e t genoemde "nieuw" aandoende u i t e r l i j k door ons a l s n i e t bezwaarlijk
ervaren. Immers h e t behoeden voor verder v e r v a l i s n e t a l s b i j a l l e
andere voorwerpen met h i s t o r i s c h e waarde h e t primaire doel.
Er z i j n middelen om de weer oud doen l i j k e n d e k l e u r weer aan t e brengen; d i e worden e c h t e r door ons n i e t toegepas t. Het poetsen van de
schoongemaakte voorwerpen wordt a f h a n k e l i j k van h e t voorwerp een enkele
maal t o e g e p a s t ; d i t i s e c h t e r geen r e g e l .
De i n de schepen gevonden munten kunnen we t o t een a p a r t e groep rekenen. A l s r e g e l worden ze a l s g e s l o t e n vondst voor d e t e r m i n a t t e naar h e t
Koninklijk Plunt- e n Penningkabinet i n Den Haag gestuurd waar ze tevens
worden g e r e i n i g d .
Tinnen voorwerpen z i j n t o t voor k o r t na wassen aan de l u c h t gedroogd;
d i t was tevens de eindbehandeling. Afhankelijk van de k w a l i t e i t , aant a s t i n g of v e r o n t r e i n i g i n g b l e e f h e t voorwerp goed of ging verder acht e r u i t . Tegen de gevreesde t i n p e s t is nog geen afdoende maatregel bekend of h e t zou verwijderen van de a a n g e t a s t e d e l e n en vervanging door
nieuw t i n moeten z i j n .
Het verwijderen van bepaalde s o o r t e n a a n s l a g (vaak k a l k ) i s ook i n de
s t r a a l c a b i n e mogelijk gebleken. B i j z e e r l a g e druk kan men de verontr e i n i g i n g e n verwijderen door u i t een omhoog g e r i c h t s t r a a l p i s t o o l e e n
s o o r t "regen" op h e t voorwerp t e l a t e n neerdalen. D i t werkt z e l f s zo
goed, d a t h e t p a t i n a , d a t meestal b i j t i n we1 wordt a a n g e t r o f f e n , onbeschadigd b l i j f t .
Goede conserveringsmiddelen voor t i n z i j n ons n i e t bekend.
5.2. Restaureren
Dankzij de ambachtelijke en technische kennis d i e een van de r e s t a u r a t o r e n b e z i t i s h e t mogelijk de vaak s t e r k vervormde voorwerpen, z o a l s
b i j voorbeeld p l a t g e ' d r u k t e . k e t e l s , hun o o r s p r o n k e l i j k e vorm t e r u g t e
geven. Hiervoor wordt koperslagersgereedschap g e b r u i k t . De t e volgen
werkwijze i s n i e t t e b e s c h r i j v e n daar d i e t e v e e l a f h a n g t van m a t e r i a a l ,
k w a l i t e i t , aard van beschadiging en zo veel andere k l e i n e f a c t o r e n , d i e
door een t e r zake kundige automatisch worden v e r r i c h t . Tot nu t o e i s e r
een zeer bescheiden b e g i n gemaakt met h e r s t e l l e n van deze voorwerpen.
6. HOUT
6.1.
Schoonmaken
Het schoonmaken van h o u t b e g i n t eveneens na de berging b i j h e t opslaan
i n waterbakken, waarvan de inhoud regelmatig wordt v e r v e r s t . Als na h e t
wassen de voorwerpen geen v e r d e r e e r n s t i g e v e r o n t r e i n i g i n g e n vertonen
zoals b i j voorbeeld m a r e i j z e r c o r r o s i e (houten voorwerpen met i j z e r b e s l a g worden besproken onder 13) i s h e t voorwerp i n p r i n c i p e k l a a r
voor een conserverende behandeling.
Het komt e c h t e r nogal eens voor, d a t de voorwerpen ten gevolge van
langdurige opslag, i n verband met h e t g r o t e aanbod en de a c h t e r s t a n d i n
conservering, i n l e i d i n g w a t e r m a r t worden. D i t i s h e t gevolg van
algengroei en v e r o n t r e i n i g i n g e n i n h e t hout van a l l e r l e i aard. De vero n t r e i n i g i n g e n worden v66r de conservering verwijderd door de voorwerpen gedurende een l a n g e r e of k o r t e r e p e r i o d e onder t e dompelen i n een
bad met een 50% o p l o s s i n g van Oakite n r . 131 i n water b i j een temperat u u r van ca. 20°c.
Na "gebleekt" t e z i j n , v e r d i e n t h e t aanbeveling om a l s een s o o r t stopbad de voorwerpen i n e e n warm soda bad t e leggen van e e n 2 5 3% oploss i n g . De op e n i n h e t hout aanwezige Oakite wordt door de soda geneut r a l i s e e r d . Na h e t stoppen van h e t z i c h t h a a r b r u i s e n i s deze behandel i n g k l a a r . Het l a n g d u r i g en goed naspoelen i n l e i d i n g w a t e r is noodzak e l i j k . Hierna z i j n de voorwerpen gereed om geconserveerd t e worden.
6.2. Conserveren
Het i s n i e t de bedoeling om h e t door h e t Biologisch Laboratorium van d e
R.1J.P. v e r r i c h t e onderzoek e n de d a a r u i t ontwikkelde conserveringsmethoden met polyethyleen g l y c o l (P.E.G.) weer t e geven.
Hier kan worden verwezen naar de verschenen l i t e r a t u u r (De Jong, 1977).
Veel meer i s h e t volgende g e r i c h t op de t o t a a l behandeling van een
h i s t o r i s c h voorwerp, wat vooral t o t uitdrukking komt b i j de b e s c h r i j ving van de werkwijze gevolgd b i j bet i j z e r e n de gecombineerde materi-
a l e n i n ZZn voorwerp onder de punten 4 e n 13 en h e t d a a r b i j door de
s e c t i e Oudheidkundig Bodemonderzoek g e b r u i k t e en toepassing van methoden e n middelen.
We1 z i j n n a t u u r l i j k de door h e t Biologisch Laboratorium ontwikkelde
methoden, a f h a n k e l i j k van h o u t s o o r t , k w a l i t e i t en g r o o t t e van h e t voorwerp g e b r u i k t waar d i t mogelijk was. Ook hebben de kenmerken d i e bepalend z i j n voor h e t i n d e l e n i n categoriegn, d i e gelden voor h e t conserveren i n P.E.G./WATER of P.E.G.1T.B.A.
(TERTIARE BUTYL ALCOHOL) gediend
als basis.
Aan de reeks conserveringsmethodes is i~ de l a a t s t e t i j d ZZn toegevoegd:
h e t g e c o n t r o l e e r d drogen van h e t houten voorwerp. B i j de groep voorwerpen, d i e kwali t a t i e f gezien v i a de "kostbare" P.E.G. 1T.B.A. me thode
geconserveerd zouden moeten worden, i s e e n groep k l e i n e voorwerpen, d i e
gedroogd kan worden.
De r e s u l t a t e n d i e i n Ketelhaven z i j n b e r e i k t met h e t op deze manier
behandelen van ruim 50 v e r s c h i l l e n d e voorwerpen, waaronder scheepsblokken, stoven, s t o e l e n , b i j l - en hamerstelen en a l l e r l e i k l e i n e voorwerpen a l s kwasten, knopjes, handgrepen van gereedschap z i j n boven verwachting gebleken.
We1 d i e n t t e worden opgemerkt, d a t de r e s t a u r a t o r d i e de keus b e p a a l t
op welke manier h e t b e t r e f f e n d e voorwerp wordt behandeld, over een r u i me e r v a r i n g , i n z i c h t e n materiaalkennis moet beschikken w i l men e n i g
succes boeken. Kenmerken a l s h o u t s o o r t , k w a l i t e i t van h e t h o u t , p l a a t s
i n de boom w a a r u i t h e t m a t e r i a a l i s gehaald, ouderdom en e v e n t u e l e b i j zondere bewerkingsmethoden, of combinaties met andere m a t e r i a l e n z i j n
mede bepalend gebleken voor h e t welslagen van de behandeling.
A l s voorlopige aanbeveling b i j droging van k l e i n e voorwerpen kan op
b a s i s van de t o t nu t o e opgedane e r v a r i n g e n de volgende r i c h t l i j n e n
worden gegeven:
d e voorwerpen worden gedurende v r i j lange t i j d , minimaal een h a l f
j a a r , i n een donkere k o e l e ruimte neergelegd e n regelmatig gekeerd,
k l e i n e voorwerpen zoals b i j voorbeeld een kwas t s t e e 1 z i j n n a t u u r l i jk
e e r d e r droog,
- v66rdat h e t drogen van sommige voorwerpen b e g i n t , worden ze i n n a t t e
toestand i n een ma1 of i e t s d e r g e l i j k s v a s t g e z e t om vervorming t e
voorkomen,
- b i j c o n s t r u c t i e s i s h e t zeker aan t e bevelen d i e n i e t t e demonteren,
maar j u i s t i n de complete vorm t e verzegelen,
i n h e t algemeen vervormen dunne p l a n k j e s of l a t j e s h e t gemakkelijkst
maar ook h e t tegendeel i s aangetoond,
t i j d e n s h e t droogproces i s regelmatige c o n t r o l e noodzakelijk h e t
b i e d t tevens de mogelijkheid om t u s s e n t i j d s i n t e g r i j p e n ,
h e t i s n i e t mogelijk om een j u i s t e i n s c h a t t i n g t e maken welke voorwerpen we1 e n welke n i e t i n een v a s t e ma1 moeten worden g e p l a a t s t
t i j d e n s h e t droogproces; e n i g r i s i c o b l i j f t dus bestaan,
om a l g e n schimmelvorming t i j d e n s de droging t e b e s t r i j d e n (vooral
i n de b e g i n f a s e ) kan i n c i d e n t e e l met een formaline o p l o s s i n g worden
gesproeid o f geborsteld.
Een beheersing van de r e l a t i e v e l u c h t v o c h t i g h e i d i n de droogruimte e n
de mogelijkheid t o t langzaam verlagen n a a r ongeveer 55-65% i s b i j de
k l e i n e voorwerpen nog n i e t toegepas t maar s t r e k t t o t aanbeveling.
-
-
Na bezindiging van h e t droogproces kan h e t hout a l s " n i e w " hout worden
beschowd, waardoor een impragnering met i n p r i n c i p e a l l e daarvoor bes c h i k b a r e conventionele middelen kan worden uitgevoerd.
B i j k l e i n e h o u t e n voorwerpen, n a m e l i j k de s c h e e p s b l o k k e n e n d e b e t r e k k e l i jk "ruwe" gereedschappen e n s o o r t g e l i j k e voorwerpen w o r d t n e t a l s
b i j i j z e r l i j n o l i e t o e g e p a s t . De gekookte l i j n o l i e wordt gemengd met
ongeveer 10% s i c c a t i e f om e e n goede e n s n e l l e u i t h a r d i n g t e k r i j g e n .
D i t mengsel w o r d t met de kwast zo vaak o p g e b r a c h t t o t h e t voorwerp geh e e l verzadigd is.
Hierna wordt h e t o b j e c t gedurende ongeveer 1 u u r i n de d r o o g s t o o f gep l a a t s t b i j e e n maximale temperatuur van 40°C.
Vervolgens wordt h e t i n de h i e r d o o r o n t s t a n e , b i j n a h a r d e t o e s t a n d
( v o l l e d i g e u i t h a r d i n g n a ca. 24 u u r ) met w a t e r p r o o f s c h u u r p a p i e r 800
l i c h t ingeschuurd.
De e v e n t u e e l nog aanwezige l i j n o l i e r e s t e n kunnen met e e n oplosmiddel
( t e r p e n t i j n ) worden v e r w i j d e r d waarna h e t aan d e l u c h t w o r d t gedroogd.
Ook de voorwerpen d i e i n P.E.G./water o f P.E.G.1T.B.A.
z i j n geconserv e e r d kunnen a l s a f w e r k i n g met h e t l i j n o l i e / s i c c a t i e f mengsel worden
behandeld.
Voor a n d e r e b i j v o o r b e e l d f i j n e r e o f h u i s h o u d e l i j k e voorwerpen i s l i j n o l i e minder g e s c h i k t . Hiervoor z i j n b i j e n w a s , b e p a a l d e meubeloliSn o f
a n d e r e middelen t e g e b r u i k e n b i j de afwerking.
De g r o t e v o o r d e l e n van de b e h a n d e l i n g m e t l i j n o l i e l s i c c a t i e f zowel v o o r
gedroogde a l s voor de met P.E.G. g e c o n s e r v e e r d e voorwerpen z i j n :
de b l i j v e n d e c o n s e r v e r e n d e werking e n de d a n k z i j de s i c c a t i e f s n e l
u i t h a r d e n d e o l i e , d i e op de b u i t e n k a n t van he t voorwerp e e n h a r d e
laag doet ontstaan,
- de m o g e l i j k h e i d t o t b e s c h a d i g i n g wordt h i e r d o o r voor e e n g r o o t d e e l
voorkomen,
met name de s c h e e p s b l o k k e n k r i j g e n hun o o r s p r o n k e l i j k " k a r a k t e r " t e n
v o l l e t e r u g , wat v a n u i t e x p o s i t i e oogpunt g e z i e n b i j z o n d e r a a n t r e k k e l i j k is.
-
-
6 . 3 . Res t a u r e r e n
VGSrdat de i m ~ r e g n e r i n gmet l i j n o l i e wordt g e s t a r t i s h e t n o d i g om de
k r i m p s c h e u r t j e s d i e i n de meeste g e v a l l e n o n t s t a a n op t e v u l l e n .
Daarvoor wordt e e n twee componentenlijm g e b r u i k t d i e o n g e v e e r i n de
k l e u r i s g e b r a c h t van h e t h o u t door middel van t o e v o e g i n g van e e n b e e t j e o l i e v e r f . De t o t nu toe v e e l g e b r u i k t e s o o r t i s A r a l d i t .
Verwarming v a n d e z e li j m i s n o o d z a k e l i j k .
D i t kan p l a a t s e l i j k g e s c h i e d e n d o o r g e b r u i k t e maken van e e n fi;hn. Door
h e t "dunner" worden v a n de l i j m o n t s t a a t e e n goede u i t v l o e i i n g e n daardoor b e t e r e h e c h t i n g . De afwerking van d e u i t g e h a r d e l i j r n wordt g e l i j k
met d e e i n d f a s e v a n d e l i j n ~ l i e i m p r e g n e r i nu~i t g e v o e r d .
B i j de r e c o n s t r u c t i e v a n de kano u i t Zwammerdam i s g e b r u i k gemaakt van
e e n gevulde e p o x y l i j m d i e a l s v o o r d e e l h e e f t d a t ze a l s e e n plamuur
kan worden a a n g e b r a c h t e n dus n i e t " l o o p t " (Wevers, 1979). Deze l i j m
wordt ook b i j de r e s t a u r a t i e van k l e i n e voorwerpen b e p r o e f d .
7. LEER
7.1.
Schoonmaken
E v e n a l s b i j de h i e r v o o r b e s c h r e v e n m a t e r i a a l g r o e p e n h e t g e v a l i s , wordt
ook h e t l e e r na b e r g i n g t i j d e l i j k onder w a t e r bewaard. B i j h e t h i e r n a
volgende wassen moet men v o o r z i c h t i g z i j n met warm w a t e r , c i r c a 30°c i s
de b e s t e t e m p e r a t u u r . Te hoge t e m p e r a t u u r kan n a m e l i j k rampzalige gev o l g e n hebben voor h e t l e e r ( s t e r k e krimp e n o p k r u l l e n v a n h e t m a t e r i a a l ) . Het l e e r moet l i e f s t o n d e r e e n z a c h t l o p e n d e k r a a n met de hand
v o o r z i c h t i g van k l e i of grond worden ontdaan. Daarna, a f h a n k e l i j k van
de k w a l i t e i t , schoonborstelen met een zachte b o r s t e l of kwast e n naspoelen.
Een v e r d e r e bewerking om de zich vaak i n h e t l e e r bevindende k a l k z o u t e n
en/of metaaloxyden op t e l o s s e n , i n b i j voorbeeld zuurbaden, i s i n
Ketelhaven nog maar zeer i n c i d e n t e e l toegepast.
1
7.2. Conservering
I
Onder de g r o t e groep voorwerpen u i t ee? scheepslading d i e i n 1968 op de
Wieringvlaak i n h e t IJsselmeer z i j n boven gekomen bevonden zich een
a a n t a l r o l l e n l e e r . Een k l e i n a a n t a l , , b e l l e n hiervan i s v r i j k o r t daarna aangeboden voor onderzoek e n r e s t a u r a t i e aan h e t I n s t i t u u t voor
LEDER EN SCHOENEN TNO t e Waalwijk.
Door de nog zeer goede k w a l i t e i t bleek h e t mogelijk om de v e l l e n opI
nieuw t e bewerken. Het r e s u l t a a t was boven verwachting.
I
i
I n 1970 en 1971 z i j n a l l e a n d e r e p e l l e n i n Ketelhaven behandeld met
P.E.G. 600 om verder v e r v a l t e voorkomen e n droge opslag mogelijk t e
maken.
Uitgaande van de i n Waalwijk b e r e i k t e r e s u l t a t e n i s geinformeerd of de
gevolgde methode toepasbaar t e maken i s op h e t gehele l e e r aanbod, d i e
hoofdzakelijk u i t s c h o e i s e l b e s t a a t . D i t s c h i j n t n i e t mogelijk t e z i j n .
De mening van de deskundigen komt i n h e t k o r t h i e r op n e e r :
de b i j de v e l l e n g e b r u i k t e methode i s a l l e e n g e s c h i k t voor g r o t e ,
kwali t a t i e f goede stukken l e e r ,
door v e r b l i j f i n de grond e n de vaak fragmentarische toestand z i j n de
meeste eigenschappen van h e t l e e r zodanig veranderd, d a t men v a n u i t
h e t oogpunt van behandeling l i e v e r n i e t meer over l e e r s p r e e k t ,
behandeling met P.E.G. l i j k t een goede methode om a l s ( t i j d e l i j k e ? )
conservering t e dienen,
regelmatige c o n t r o l e e n behandeling met bepaalde v e t t e n of o l i z n i s
daarom gewenst, misschien z e l f s noodzakelijk.
-
Door bemiddeling van h e t M i n i s t e r i e van Cultuur, R e c r e a t i e e n Maatschapp e l i j k werk werd h e t i n 1976 mogelijk gemaakt om de r e s t e r e n d e 56 v e t Len b i j h e t z e l f d e i n s t i t u u t van T.N.O. t e l a t e n behandelen
(Van Herwijnen, 1977).
I n Ketelhaven wordt s i n d s 1969 de volgende behandeling toegepast. I n
een bad met een 50% o p l o s s i n g P.E.G. 600 worden de voorwerpen gedurende
tenminste 36 uur ondergedompeld. Hierna worden ze onder de kraan afgespoeld (om o v e r t o l l i g e P.E.G.-resten t e verwijderen) e n aan de l u c h t
gedroogd
.
De t o t nu t o e geboekte r e s u l t a t e n met d i t eenvoudige systeem z i j n goed.
Het l e e r b l i j f t soepel e n vervormd n i e t . We1 moet de o p l o s s i n g b i j int e n s i e f opvolgend gebruik regelrnatig worden gecontroleerd, omdat door
b e t s t e e d s inbrengen van nieuwe n a t t e stukken l e e r de verhouding w a t e r /
P.E.G. s n e l v e r a n d e r t . De voordelen van impregneren met P.E.G. 600 z i j n :
de stukken l e e r kunnen droog worden opgeborgen,
de documentatie, zoals nummeren en tekenen, l e v e r t weinig of geen
problemen op,
de toestand van h e t l e e r i s na bewaring gedurende ongeveer t i e n j a a r
onder n i e t a l t i j d optimale c o n d i t i e s nog v r i j w e l onveranderd,
de hygroscopische werking van l e e r gevuld met P.E.G. b e v o r d e r t kenn e l i j k de b l i j v e n d e f l e x i b i l i t e i t ,
de gevolgde conserveringsmethode i s omkeerbaar door de P.E.G. i n wat e r op t e l o s s e n ; daarna i s conservering met een ander middel mogelijk.
-
-
-
7 . 3 . Res t a u r e r e n
Het r e s t a u r e r e n van l e r e n voorwerpen i s t o t nu t o e op z e e r k l e i n e
s c h a a l uitgevoerd en i s b e p e r k t gebleven t o t h e t weer i n e l k a a r n a a i e n
van s c h o e i s e l . Door h e t ontbreken van voldoende middelen e n t i j d e n de
s p e c i a l i s t i s c h e kennis d i e voor h e t l e e r nodig i s . wordt voorlopig
dankbaar gebruik gemaakt van de ervaringen d i e b i j de R.O.B. en andere
i n s t a n t i e s z i j n opgedaan (GouLiitz, 1979).
Het unieke m a t e r i a a l u i t de
o v e r z i c h t van s c h o e i s e l u i t
s t e l l i n g hiervoor maakt h e t
aan de behandeling van deze
schkpen g e e f t w a a r s c h i j n l i j k h e t b e s t e
de periode 1500-1900. De groeiende belangnoodzakelijk i n de toekomst meer aandacht
c a t e g d r i e voorwerpen t e besteden.
'>
8 . TEXTIEL
8 . 1 . Algemeen
B i j archeologen g r o e i t de b e l a n g s t e l l i n g voor de groep oreanische mat e r i a l e n . Ook van h i s t o r i s c h e z i j d e e n v a n u i t textielmusea wordt de int e r e s s e g r o t e r . Verschillende onderzoeken i n binnen- e n buitenland z i j n
ges t a r t of worden u i t g e b r e i d . EJe t name weeftechnieken, materiaaleigenschappen e n p l a a t s van ~ e r v a a r d i ~ i n g z i j n h i e r b i j h e l a n g r i j konderdelen.
e
Tot voor een t i e n t a l j a r e n was de aanbreng van t e x t i e l u i t bodemvonds t e n over h e t algemeen k l e i n of kreeg onvoldoende aandacht. B i j deskundige aanpak t i j d e n s de opgravingen b l i j k t h e t mogelijk t e z i j n v e e l
meer t e redden dan t o t nu toe werd aangenomen.
Eind 1979 i s i n Amsterdam een e e r s t e t e x t i e l d a g over bodemvondsten gehouden waarbi j archeologen, k u n s t h i s t o r i c i , textieldeskundigen en r e s t a u r a t o r e n u i t Nederland e n Duitsland de problematiek e n e r v a r i n g e n
door middel van lezingen en d i s c u s s i e hebben u i t g e w i s s e l d . Op deze b i j eenkomst bleek, d a t ondanks h e t s t e e d s meer behouden b l i j v e n van text i e 1 u i t bodemvondsten de afmetingen e n compleetheid van de voorwerpen
zeer gering z i j n .
De "kleine" c o l l e c t i e t e x t i l i a van h e t Museum voor Scheepsarcheologie
kwam hierdoor i n een ander d a g l i c h t t e s t a a n . W a a r s c h i j n l i j k i s deze
c o l l e c t i e , n e t a l s s c h o e i s e l , vooral wat b e t r e f t de lge eeuwse d r a c h t
op schepen, uniek.
8.2. _Schoonmaken
B i j de behandeling van t e x t i e l a l s bodemvonds t i s ui t e r s t e v o o r z i c h t i g h e i d geboden. Voor oude w e e f s e l s , d i e i n de loop der eeuwen droog bewaard z i j n gebleven k e n t men v e r s c h i l l e n d e methoden e n middelen voor
r e i n i g e n . Bij bodemvondsten komt een a a n t a l e x t r a problemen om de hoek,
zoals :
s t e r k e r o t t i n g s v e r s c h i j n d e l e n door de vochtige omstandigheden i n de
grond,
- h e t inwerken van a l l e r l e i bodemzuren,
- s t e r k e a a n t a s t i n g door hechting aan a l l e r l e i voorwerpen van a l l e
denkbare m a t e r i a l e n .
-
De t o t nu toe gevolgde procedure i s h e t v o o r z i c h t i g losweken van de
grond, d i e op en i n h e t w e e f s e l i s a f g e z e t . D i t gebeurt i n een bad met
leidingwater ( z o a l s r e e d s eerder vermeld i s h e t water i n Ketelhaven
e r g "zacht"). Na l a n g d u r i g spoelen e n verversen e n door v o o r z i c h t i g
met hand drukken op h e t v l a k u i t g e s p r e i d e weefsel wordt h e t voorwerp
schoongemaakt
.
Hierna wordt h e t op een vlakke ondergrond i n n a t t e toestand glad g e s t r e ken e n aan de l u c h t gedroogd.
De onlangs aangeschafte S o n i f i e r U l t r a s o o n r e i n i g e r maakt een meer prof e s s i o n e l e aanpak t i j d e n s h e t r e i n i g e n i n een bad mogelijk waardoor de
beschadigingen d i e o n v e r m i j d e l i j k b i j de hierboven beschreven handelw i j z e z i j n opgetreden.kunnen worden voorkomen of i n i e d e r geval s t e r k
worden beperkt.
B i j v e e l baden i s een e c h t e zeep g e b r u i k t om h e t r e i n i g i n g s e f f e c t t e
v e r g r o t e n . Onderzoek naar g e s c h i k t e zeep h e e f t uitgewezen d a t h e t afwasmiddel D r e f t e i g e n l i j k h e t enige g e s c h i k t e en k l a a r i n de handel t e
k r i j g e n middel i s waarmee men oude w e e f s e l s kan schoonmaken.
8.3. Conserveren
Aan e e n verdere conserverende behandeling i s t o t nu toe n i e t s ' g e d a a n .
Het l i g t we1 i n de bedoeling de t e x t i l i a i n de toekomst t e Pehandelen
met l a n o l i n e , een n a t u u r l i j k wolvet. D i t middel zal met een f i x e e r s p u i t op h e t t e x t i e l worden gespoten t o t d a t h e t "krakerige p a p i e r e f f e c t " verdwijnt en de s t o f weer soepel wordt.
8 . 4 . Res t a u r e r e n
Aan r e s t a u r a t i e i s t o t nu t o e n i e t s gedaan.
I n 1974 z i j n enkele min of meer gave stukken k l e d i n g aan deskundigen
van h e t Centraal Laboratorium voor Onderzoek van Voorwerpen van Kunst
en Wetenschap t e Amsterdam getoond. Men a d v i s e e r t om h i e r a a n a l l e e n a 1
v a n u i t conserverende benadering i e t s t e doen. Het a a n t a l voorwerpen d a t
voor een noodzakelijke r e s t a u r a t i e i n aanmerking komt i s nadien v r i j
s t e r k gegroeid.
9. PAPIER
9.1
. Algemeen
P a p i e r a l s archeologische vondst i s i n onze s t r e k e n zeldzaam. Door vers c h i l l e n d e oorzaken wordt d i t m a t e r i a a l v r i j s n e l i n de bodem a a n g e t a s t
waardoor h e t t o t a a l v e r l o r e n g a a t . Het behandelen van n a t gevonden h i s t o r i s c h e documenten i s i n de z e s t i g e r j a r e n s t e r k i n de aandacht gekomen door de overstromingen i n Florence. I n UNESCO verband i s n a a r s t i g
gezocht naar goede middelen om de voorwerpen t e kunnen r e s t a u r e r e n .
I n de (vooral jongere) scheepswrakken wordt een enkele maal p a p i e r aangetrof fen.
9.2.
Schoonmaken
Het papier d a t t o t nu toe i s gevonden b e s t a a t u i t fragmenten van krant e n , almanakken, b i j b e l s en k l e i n e b o e k j e s . De toestand waarin h e t natt e m a t e r i a a l zich bevindt i s over h e t algemeen e r g s l e c h t . A l l e bladen
z i j n a l s h e t ware i n e l k a a r vergroeid. Een proef door deskundigen i n
h e t reeds e e r d e r genoemde Centraal Laboratorium t e Amsterdam wees u i t
d a t h e t v r i j w e l onmogelijk i s om de b l a d e n 10s t e weken zonder andere
t e beschadigen of t e v e r n i e l e n .
I n p r i n c i p e moet e r van worden uitgegaan d a t h e t papier u i t schepen
n i e t t e bewaren i s . De medewerkers van h e t Centraal Laboratorium gaven
h e t volgende advies :
l e e s b a r e t e k s t e n over t e s c h r i j v e n ,
- b l a d voor blad af t e p e l l e n met behulp van c e l l o f a a n p a p i e r t j e s , c e l l u l o s e l i j m en e e n pennemesje,
- i n t e r e s s a n t e bladen of fragmenten proberen t e bewaren,
d i t kan door ze tussen twee g l a s p l a t e n t e drogen.
-
-
10. BEEN
10.1. Schoonmaken
Kammen, handvaten van messen en i n de jonge schepen a l l e r l e i k l e i n e
s n u i s t e r i j e n e n knopen z i j n de benen voorwerpen d i e b i j scheepsopgravingen worden gevonden. Het m a t e r i a a l i s i n h e t algemeen probleemloos
t e behandelen. Het k a n n e t a l s a l l e andere voorwerpen opgeslagen worden
i n water om de zouten t e l a t e n verdwijnen. Na wassen kan h e t i n p r i n c i p e worden gedroogd, met d i e n v e r s t a n d e , d a t b i j dunne of lange voorwerpen terdege r e k e n i n g moet worden gehouden met vervorming. Het verzegelen i n de goede vorm t i j d e n s h e t droogproces i s i n de meeste g e v a l l e n
aan t e bevelen. B i j v e r o n t r e i n i g i n g e n zoals b i j voorbeeld r o e s t kan de
e e r d e r genoemde Oakite uitkomst bieden. Het probleem d a t h e t meest voorkomt b i j b e e n i s de combinatie met andere m a t e r i a l e n . D i t wordt besproken onder punt 13.
10.2. cdnserveren
I n h e t algemeen hebben de benen voorwerpen geen conserverendebehandel i n g nodig; Een e n k e l e maal, a l s h e t ten gevolge v a n a a n t a i t ' i n g d;or
andere m a t e r i a l e n poreus geworden i s of a l s een d e e l b e s t a a t u i t sponsbeen wordt h e t germpregneerd met p.v.c. (dermoplast). Soms wordt de
bui tenkant afgedekt m e t h e t z e l f d e m a t e r i a a l .
I I . STEEN
1 I . 1 . Algemeen
De groep stenen voorwerpen u i t s c h e e p s i n v e n t a r i s s e n i s k l e i n . Wanneer
we t o t deze groep ook gebakken voorwerpen a l s plavuizen e n bakstenen
van de s t o o k p l a a t s e n o f z e l f s ladingen rekenen dan i s h e t e c h t e r een
v r i j g r o t e groep.
11.2. Schoonmaken
Het schoonmaken van s t e n e n voorwerpen i s b i j n a vanzelfsprekend eenvoud i g e n b l i j f t i n de meeste g e v a l l e n b e p e r k t t o t wassen e n spoelen i n
l e i d i n g w a t e r . I n e e n enkel geval i s langer spoelen gewenst a l s de aanwezigheid van zouten t e verwachten i s . Vooral b i j geglazuurde voorwerpen kan h e t z e l f s noodzakelijk z i j n .
Oxydatievlekken of andere v e r o n t r e i n i g i n g e n kunnen i n h e t algemeen verwijderd worden met h e t reeds onder 2.1. behandelde middel Oakite.
Monsters u i t ladingen o f gehele ladingen z i j n t o t nu t o e v r i j w e l n i e t
schoongemaakt
.
1 2 . DIVERSEN
12.1. V i c t u a l i e
Onder gunstige omstandigheden komt h e t voor d a t r e s t e n worden gevonden
van l e e f t o c h t aan boord van de schepen. Zo z i j n h e r h a a l d e l i j k graank o r r e l s , e m t e n , b o e k w e i t s c h i l l e n ( d i e e c h t e r voor een g r o o t d e e l a f komstig z i j n van m a t r a s v u l l i n g e n ) , beenderen van vleesvoorraad en skel e t d e l e n van v i s s e n a a n g e t r o f f e n .
1 2 . 2 . Andere v e r b r u i k s m a t e r i a l e n
Ook worden i n vaatwerk, f l e s s e n e n kruiken v e r f r e s t e n , v e t t e n , o l i s n ,
v e r s c h i l l e n d e t e r r p r o d u k t e n e n h a r p n i s gevonden d i e zowel voor huish o u d e l i j k e doeleinden a l s voor h e t onderhoud van h e t s c h i p z i j n gebruikt
.
12.3. Monsters
Tijdens de opgravingen worden van v e r s c h i l l e n d e m a t e r i a l e n monsters genomen. Hiervan nemen breeuwsel en h o u t , verzameld op v e r s c h i l l e n d e
p l a a t s e n i n h e t s c h i p , e e n b e l a n g r i j k e p l a a t s i n . Ook van ladingen zoa l s s t e n e n , plavuizen, schelpen, h o u t , t u r f , compost, kolen, v i s , - g e reedschappen, huiden enz. b l i j v e n monsters of soms ook de gehele p a r t i j
bewaard.
1 2 . 4 . Schoonmaken
I
c'
Door v e r s c h i l i n m a t e r i a a l i s h e t onmogelijk een eensluidende werkwijze
aan t e geven. Wij menen d a t d i t b i j v e e l monsters voor zichzelf s p r e e k t
of gemakkelijk b i j 66n van de hi,ervoor besproken materiaalgroepen i s
onder t e brengen.
12.5. Conserveren
I n enkele g e v a l l e n z a l h e t nodig z i j n de monsters een conserverende
behandeling t e geven, met name de houtmonsters voor dendrochronologisch
onderzoek komen h i e r v o o r i n aanmerking. Proeven hoe d i t op eenvoudige
manier zou moeten gebeuren z i j n nog n i e t g e s t a r t . De monsters mosbreeuwsel worden gedroogd.
13. COMBINATIES VAN MATERIALEN
13.1. Algemeen
Voorwerpen vervaardigd u i t v e r s c h i l l e n d e m a t e r i a l e n l e v e r e n zoals beg r i j p e l i j k de meeste problemen op. M a t e r i a l e n d i e i n de voorgaandf
groepen a l s v r i j w e l probleemloos z i j n behandeld kunnen i n combinatie
met b i j voorbeeld een s t e r k oxyderend m a t e r i a a l de nodige moeilijkheden
opleveren. De onmogelijkheid om een uniforme behandeling t o e t e passen
komt h i e r we1 h e t s t e r k s t t o t uitdrukking. Hier beperken we ons t o t h e t
vermelden van de t o t nu t o e geboekte r e s u l t a t e n .
Het indivuduele k a r a k t e r d a t i e d e r v o o w e r p met haar v e r o n t r e i n i g i n g e n
h e e f t z a l h e t ook i n de toekomst onmogelijk maken met afgeronde behandelingen t e komen. We1 mag g e s t e l d worden, d a t e e r d e r genoemde methoden
( t e n d e l e ) bruikbaar z i j n ( t e maken) b i j behandeling van een ander
voorwerp. De e r v a r i n g e n vakmanschap van de r e s t a u r a t o r s p e l e n b i j deze
groep een zeer g r o t e r o l .
Ook komen b i j deze groep de e t h i s c h e e n e s t h e t i s c h e aspecten van een res-.
t a u r a t i e s t e r k naar voren doordat i n h e t b e g i n van de behandeling a 1
een keus z a l moeten worden gemaakt over wat verwijderd moet of kan worden, hoe d i t moet gebeuren en hoe h e r s t e l z a l moeten worden uitgevoerd.
Belangrijk i s bovendien de verhouding van twee of meer m a t e r i a l e n i n
e'e'n voorwerp. Een opsomming van de t o t nu t o e gevonden combinaties,
w a a r b i j h e t b e l a n g r i j k s t e of meest g e b r u i k t e van twee m a t e r i a l e n vooraan s t a a t l i j k t n u t t i g . Combinaties van meer dan twee m a t e r i a l e n komen
v e e l voor en kunnen worden a f g e l e i d u i t de per groep genoemde material e n , b i j voorbeeld i jzerlnon-ferrolaardewerk.
aardewerkli j zer
aardewerklnon-ferro
g l a s / i j zer
glas/non-f e r r o
g l a s /hout
i j zerfaardewerk
ij z e r l g l a s
i j z e r l i j z e r ( g i e t ijzerlsmeedijzer)
i jzerlnon-ferro
ijzerlhout
i j zerlbeen
i j z e r / s teen
non-ferrolaardewerk
non-ferro/glas
non-f e r r o l h o u t
non-ferrolleer
non-ferroltextiel
non-ferrolbeen
non-ferrofs teen
hou t jaardewerk
houtlglas
h o u t / i j zer
houtlnon-ferro
houtlhout ( s o o r t e n )
houtlleer
hout/been
l e e r t i j zer
leerinon-ferro
leer/hout
leer/textiel
leerlbeen
t e x t i e l l ijzer
textiellnon-ferro
textiel/leer
t e x t i e l l t e x t i e l ( 2 soorten)
beenlijzer
beenlnon-ferro
beenlleer
steen/i jzer
steenlnon-ferro
Het zou t e ver voeren a l l e t o t nu toe behandelde voorwerpenvangecombineerde m a t e r i a l e n t e b e s c h r i j v e n . De algemene problemen en de door ons
g e b r u i k t e methoden z u l l e n we zoveel mogelijk weergeven. Hier e n daar
z a l de behandeling van e e n enkele c a t e g o r i e voorwerpen a l s voorbeeld
worden g e b r u i k t
.
De g r o o t s t e groep voorwerpen waarmee h e t museum voor Scheepsarcheolog i e wordt geconfronteerd i s de combinatie h o u t l i j z e r en i j z e r / h o u t .
Hierop v a l t dan ook de meeste nadruk.
1 3 . 2 . Schoonmaken/demonteren
Het beginnen met o p s l a a n i n bakken met l e i d i n g w a t e r e n daarop volgend
wassen s p r e e k t ook voor deze groep a l s v a n z e l f .
De e r v a r i n g h e e f t t o t nu t o e g e l e e r d , d a t h e t hoe dan ook de voorkeur
v e r d i e n t , d a t e l k m a t e r i a a l op de reeds beschreven manieren a p a r t
wordt behandeld. Voor sommige voorwerpen l e v e r t d i t weinig problemen
op omdat de verbinding t u s s e n de m a t e r i a l e n a 1 i s vergaan of omdat h e t
voorwerp eenvoudig demontabel i s .
Anders wordt h e t a l s de m a t e r i a l e n nog v r i j w e l o n v e r b r e k e l i j k met e l k a a r z i j n verbonden e n e r dus sprake m e t z i j n van "echte" demontage.
I n d i t geval i s i n e e r s t e i n s t a n t i e de k w a l i t e i t van de m a t e r i a l e n bepalend voor h e t t i j d s t i p binnen de gehele behandeling waarop de demontage kan p l a a t s vinden. Het i s b e l a n g r i j k om vooraf goed t e kunnen
v a s t s t e l l e n of demontage mogeli jk i s .
E r z i j n voowerpen z o a l s b i j voorbeeld scheepsblokken met i j z e r b e s l a g ,
d i e onder een m a r e o x y d a t i e l a a g verscholen gaan. Soms is h e t onmogel i j k om zonder deze l a a g t e verwijderen een j u i s t b e e l d t e k r i j g e n van
de toestand waarin h e t o b j e c t zich b e v i n d t . Door onderdompeling i n een
fosforbad ( z i e punt 4 . 2 . ) kan d i t we1 b e r e i k t worden. Ook kan soms,
a l s de k w a l i t e i t van hout e n i j z e r goed i s , v o o r z i c h t i g de e r g s t e vero n t r e i n i g i n g worden a f g e k l o p t .
Wanneer de kwaliteGt van h e t h o u t s l e c h t i s , zal i n veel g e v a l l e n cons e r v e r i n g van d i t m a t e r i a a l voorrang verdienen boven demonteren. E r
d i e n t e c h t e r t e worden opgemerkt d a t b i j conservering van hout met ,
P.E.G. h e t de voorkeur v e r d i e n t g66n i j z e r i n h e t conserveerbad mee t e
l a t e n d r a a i e n t i j d e n s h e t proces.
B i j hout d a t kwali t a t i e f gezien i n aanmerking komt om "gecontroleerd
t e drogen" wordt de demontage verschoven t o t na b e z i n d i g i n g van h e t
droogproces. I n h e t algemeen kan men dan zonder a 1 t e g r o t e problemen
h e t voorwerp u i t e l k a a r h a l e n . E r z i jn e c h t e r s i t u a t i e s waarinmen s t a p p e n
moetondernemen d i e e n i g e huiverwekken. T e r v e r d u i d e l i j k i n g m a g h e t v o l g e n devoorbeeld dienen. B i j "jonge" scheepsblokken komt h e t nogal eens voor, d a t
d e a s s e n , waarom de s c h i j v e n d r a a i e n v a n i j z e r z i j n of d a t de s c h i j v e n i n h e t
midden voorzien z i j n van dreihoekige p l a a t j e s metaal, om a 1 t e s t e r k e
s l i j t a g e door d r a a i e n op de a s tegen t e gaan. Ten gevolge van h e t oxyderen van d i t i j z e r z i j n de s c h i j v e n en a s s e n o n v e r b r e k e l i j k met h e t
hout verbonden of hebben h e t u i t e l k a a r doen knappen. Het b l i j k t z e l f s
b i j langdurig onderdompelen i n een fosforbad of bewerken met Ultrasoon
apparatuur onmogelijk een e n ander 10s t e k r i j g e n .
E r z a l dus v r i j r i g o r e u s gehandeld moeten worden om een d e r g e l i j k blok
t e demonteren. D i t gebeurt door met een hamer en e e n s t u k rond de
a s ( s e n ) u i t h e t blok t e s l a a n . Door b i j . voorbeeld stukken rubber t e gebruiken waarop h e t blok l i g t v e r l o o p t d i t meestal zonder v e e l schade.
I n een enkel geval s p l i j t h e t blok of de s c h i j f . Na verdere behandeling
i s d i t e c h t e r op v r i j w e l o n z i c h t b a r e w i j z e t e lijmen.
Het is goed op deze p l a a t s h e t onder b i n de i n l e i d i n g genoemde u i t gangspunt t e memoreren: "De behandeling moet een zo lang mogelijke l e vensduur garanderen". Zou men namelijk de "ruwe" behandeling achterwege
l a t e n dan i s een afdoende conservering u i t g e s l o t e n , waardoor t o t a a l
v e n a l binnen a f z i e n b a r e t i j d i s t e verwachten.
Een andere m o e i l i j k h e i d i s d a t b i j de vervaardiging van blokken, h e t
i j z e r b e s l a g gloeiend h e e t i s aangebracht om h e t goed s l u i t e n d om h e t
hout t e doen passen. (Het i j z e r krimpt na afkoelen) Om de m a t e r i a l e n
gescheiden t e kunnen behandelen z a l een ingreep moeten p l a a t s v i n d e n ,
d i e minder gewenst doch noodzakelijk i s namelijk h e t doorzagen van h e t
i j z e r . Tot nu toe i s h e t e c h t e r zo geweest d a t h e t beslag i n de meeste
gevallen we1 een s l e c h t e plek vertoonde op een p l a a t s , d i e g e s c h i k t i s
om door t e zagen, zodat ook h i e r h e t g e b r u i k t e middel e r g e r , l i j k t dan
h e t i n werkelijkheid i s .
.
Na h e t demonteren kan h e t schoonmaken per m a t e r i a a l op de a 1 e e r d e r beschreven manieren worden uitgevoerd.
1 3 . 3 . Conserveren/restaureren
Voor het conserverend behandelen kan verwezen worden n a a r de per materia a l genoemde methoden en g e b r u i k t e middelen. Ook de r e s t a u r a t i e kan a l s
zodanig worden benaderd.
De volgorde, waarin bepaalde handelingen worden v e r r i c h t i s e c h t e r vaak
anders, omdat d i t om technische o f andere redenen noodzakelijk i s . Zo
z a l b i j voorbeeld de afwerking van e e n houten blok ( h e t opvullen van
krimpscheurtjes met tweecomponentenlijm en kwasten e n inschuren met
l i j n o l i e ) geheel moeten worden afgerond voordat h e t geheel afgewerkte
i j z e r b e s l a g weer op de o o r s p r o n k e l i j k e p l a a t s kan worden aangebracht.
Het aanvullen van ontbrekende stukken i j z e r met Devconsteel kan p l a a t s
vinden op de met l i j n o l i e behandelde stukken.
De l a a g uitgeharde l i j n o l i e mag dan e c h t e r n i e t t e d i k z i j n anders
h e c h t h e t p l a s t i c s t e e l n i e t goed.
CONCLUSIE EN AANBEVELING
A 1 s c h r i j v e n d e i s d u i d e l i j k geworden, d a t h e t gekozen uitgangspunt,
een zo compleet mogelijk o v e r z i c h t t e geven van de t o t nu t o e gevolgde
methoden b i j conservering en r e s t a u r a t i e , n i e t meer kan z i j n dan h e t
aangeven van de meest voorkomende problemen e n de daarvoor door ons
gevonden oplossingen.
Wij z i j n ons e r zeer we1 van bewust, d a t d i t b i j bepaalde m a t e r i a a l groepen v r i j w e l de gehele problematiek b e s l a a t t e r w i j l b i j andere de
behoefte b e s t a a t v e e l dieper i n t e gaan op bepaalde aspecten.
Wij menen daarom d a t h e t z i n v o l i s i n de toekomst k o r t e beschrijvingen
t e geven van de complete behandeling van 6e'n of enkele voorwerpen, toeg e l i c h t met f o t o ' s e n tekeningen. D i t kan van belang z i j n b i j h e t behandelen van g e l i j k s o o r t i g e voorwerpen.
Vanwege de j a a r l i j k s e aanbreng van v e l e nieuwe vondsten en de "achterstand" d i e i n de loop der j a r e n i s o n t s t a a n door h e t ontbreken van een
goede behandelingsmethode voor sormnige materiaalgroepen, z a l e r voor
bepaalde zaken z o a l s h e t b i j k l e u r e n van g e r e s t a u r e e r d aardewerk, h e t
r e s t a u r e r e n van i n e l k a a r gedrukte koperen e n tinnen voorwerpen e n res-:.
t a u r a t i e van l e r e n voorwerpen nog n i e t v e e l t i i d z i j n . De t o t nu toe
geboekte r e s u l t a t e n w i jzen e r e c h t e r op d a t deze "ach t e r s tand" binnen
a f z i e n b a r e t i j d i s i n t e lopen. Hiervoor i s h e t e c h t e r noodzakelijk
de voor d i t doe1 beschikbare t i j d ( t i j d e l i j k ) u i t t e b r e i d e n .
Ook d i e n t meer aandacht t e worden b e s t e e d aan h e t materiaalonderzoek,
h e t onderzoek van groepen voorwerpen e n h e t vastleggen van de waargenomen v e r s c h i j n s e l e n door middel van b e s c h r i j v i n g , tekenen en/of fotog r a f e r e n . Een zeer b e l a n g r i j k e taak waar t o t nu t o e t e weinig ruimte
voor i s geweest.
Verder b e s t a a t e r b e h o e f t aan e e n g r o t e r e oven voor h e t schoonmaken
van i j z e r e n voorwerpen. De gedachte g a a t u i t n a a r een oventype, d a t i n
de i n d u s t r i e wordt g e b r u i k t voor h e t v e r h i t t e n van i j z e r , d a t gehard
moet worden. I n d i t type oven wordt h e t zuurstof i n de oven vervangen
door aardgas, w a t e r s t o f of argon om h e t vormen van hamerslag ( h e r verbranden van i j z e r aan zuurstof boven 600°c) t e voorkomen. Argon l i j k t
I
voorlopig voor ons h e t meest g e s c h i k t , omdat d i t onbrandbaar i s . Het
wordt bovendien reeds binnen de d i e n s t g e b r u i k t b i j 0 . a . l a s s e n met C02.
Een goed i n s t e l b a r e thermostaat voor temperaturen t u s s e n ca. 550
900°C i s een v e r e i s t e .
-
Eengedegen onderzoekover d e c o n s e r v e r i n g v a n i j z e r i s d e b e l a n g r i j k s t e w e n s
6 i e oy d i t PoPent F e t betrekkin" t o t behsndelinz van!ileine voorwerpen l e e f t .
Het d e e l van d i t onderzoek d a t op Ketelhaven kan worden v e r r i c h t wordt
momenteel s t e r k b e m o e i l i j k t doot h e t ontbreken van e e n thermos t a a t m e t
de hiervoor beschreven temperatuurrange, d i e op eenvoudige w i j z e gemonteerd zou kunnen worden op de bestaande pottenbakkersoven.
Bij de a a n l e g van de p e r s l u c h t i n s t a l l a t i e i n de r e s t a u r a t i e r u i m t e i s e r
van uitgegaan d a t deze bedoeld zou z i j n voor. k l e i n luchtgereedschap.
De l a t e r aangeschafte s t r a a l c a b i n e i s h i e r e c h t e r ook op aangesloten
met gevolg, d a t de g e p l a a t s t e compressor t e k l e i n i s e n daardoor t e
lage c o n s t a n t e druk h e e f t om e f f i c i g n t werken mogelijk t e maken. Een
zwaardere compressor i s gewenst. Misschien i s binnen de d i e n s t r u i l i n g
mogeli jk?
LITERATUUR
I . Arrhenius, O . , L. Barkman
e n E . SjEstrand, 1973
: Conservation of o l d r u s t y i r o n
2 . Brenkelen, A . van,
: Gegevens b e t r e f f e n d e he t chemisch
1965
o b j e c t s . Reduction of r u s t with
hydrogen g a s .
B u l l e t i n Swedisch Corrosion Ins tit u t e , 6lE.
conserveren van i j z e r e n voorwerpen.
3. Goubitz, 0 . ; 1979
4. Hamilton, B.L.,
1976
: Een s n i p p e r i s ook een snipperschoen. Westerheem 28 : 70-82.
: Conservation of Metal Objects from
Underwater s i t e s . A study i n me-
t l y d s . Texas Memorial Museum
Yublikation no. 1
Miscellaneous Papers no. 4.
5 . Heide, G.D.
van d e r , 1973
: Verslag b i jeenkoms t, Conservation
of Objects found i n the s e a , s t a vanger
.
6 . Herwijnen, van, 1977
: Verslag r e s t a u r a t i e en conserver i n g van huiden a f i o m s t i g u i t
scheepswrak op de Wieringervlaak.
Ins ti t u u t voor Leder en Schoenen
T.N.O.,
Waalwijk.
7. Jong, J . de, 1977
: Conservation Techniques f o r Old
Waterlogged Wood from Shipwrecks
found i n the Netherlands. Overdruk n r . 113 R.1J.P.
8. Stambolov, T.,
e n E . Moll, 1975: Onderhoud en conservering van i j zer. T i j d s c h r i f t Antiek I0 n r . 3.
9. Vereniging Musea Res t a u r a t o r e n
en Technici, 1974
: Losbladig overzich e n verantwoording van tentoons t e l l i n g "Achter
de Scherven", over r e s t a u r a t i e technieken. Rijksmuseum Vincent
van Gogh.
10. Vlierman, K . ,
1976
: Restaureren van oud g l a s .
Museologia no. 6 -VI : 31 e n 32.
1 1 . Vlierman, K.,
1977
: Enkele opmerkingen t . a . v .
12. Wetering, E . van d e r , 1974
13. Wevers, A.J.M.,
1979
ijzerconservering t e Ketelhaven.
: Documentatie i n h e t r e s t a u r a t i e a t e l i e r . Cursus o p l e i d i n g voor
res tauratoren.
: Verlijmen van met P.E.G.-4000 geimpregneerd n a t h o u t . Werkdocument
301 Abw. R.1J.P.
8 1
..
SCHEMA WECr VAN
EEN
BODEHVONST
DOOR
DE
RESTAURATIER U ~ W E
I
t
EXPM~T~E DEPOT
~oKUMENT~~TIE
PU~UKAT~.

IK Z IE IK Z IE WAT JIJ N IET Z IET!

Nieuwsbrief - School Met De Bijbel

Eenvoudig afpakken binnen milieucriminaliteit

Fridaynight Fever at the endoscopyroom

6 EK schoonmaken - Horeca, Bakkerij en Dienstverlening

5 EK Schoonmaken EK Schoonmaken

Anorganische materialen

Download het lesmateriaal.

Waak tegen inbraak en wees de dief te slim af

Team datum thuis Aanvang Einde Klus van wedstrijd