SPECIAAL DOSSIER
NOVEMBER 2014
Clusterinitiatief:
Duurzame havens
VOORWOORD
03
04
VOORWOORD
HOOFDSTUK 1:
Inleiding
Voor u ligt het rapport van het clusterproject Sustainable Ports (Duurzame
havens). De partners bij dit project zijn partijen uit de openbare en particuliere
sector, alle uit kleine havensteden in Nederland, België, Frankrijk en op de Britse
eilanden.
Duurzame ontwikkeling staat hoog op de internationale agenda. De gevolgen
05
HOOFDSTUK 2:
Duurzaamheid (beleid)
in kleine havens
van klimaatverandering worden steeds zichtbaarder. We zullen ons moeten
Peter Hofman
instellen op deze gevolgen en adequate maatregelen moeten nemen om de
veranderingen binnen de perken te houden. Aanpassing aan klimaatverandering
dient plaats te vinden op internationaal, nationaal, regionaal en lokaal niveau.
Havens hebben een belangrijke functie binnen de stad waar ze zich bevinden. Ze
verschaffen werkgelegenheid, bieden een plek om te recreëren en vormen een
(culturele) verbinding met de stad. Als het om duurzame ontwikkeling gaat, is
10
HOOFDSTUK 3:
Resultaten van het
clusterproject
er al snel een rol weggelegd voor de drie P’s: People, Planet & Profit (mensen,
planeet en winst). Hoe maken we onze havens blijvend tot een plek waar natuur,
mensen en welvaart goed met elkaar in balans zijn?
In de gebieden met kleine havens die binnen het Twee Zeeën Programma vallen,
krijgen regionale maritieme (onderhouds)bedrijven steeds meer invloed. Veel
innovaties komen uit de koker van deze kleine tot middelgrote ondernemingen.
19
HOOFDSTUK 4:
Beste praktijkvoorbeelden van
duurzaam havenbeheer
In de afgelopen zes maanden hebben de partners een inventarisatie gemaakt
van duurzame ontwikkelingen in de verschillende havens en hun kennis en
ervaring uitgewisseld. De centrale thema’s waren energie en klimaatadaptatie.
Al deze verschillende havens lijken moeilijk met elkaar te vergelijken. Echter,
door alle visies, belangen en kennis onder de noemer ‘beste aanpak’ bijeen
te brengen, beginnen de diverse kleinere projecten een breder perspectief te
25
HOOFDSTUK 5:
Conclusies, aanbevelingen en
maatregelen voor de toekomst
bieden, wat resulteert in een langetermijnvisie met een structurele aanpak voor
deze havens.
Dit rapport biedt slechts een tussenstap: de conclusie en de aanbevelingen
behoren tot specifieke acties te leiden. Het is op dit moment van belang om
inzicht te krijgen in de technische en financiële haalbaarheid van mogelijke
duurzame maatregelen en een plan op te stellen voor de korte en de lange
termijn. Coöperatie blijft de sleutel tot het vinden van oplossingen voor de
30
2 Seas Magazine Page 2
BIJLAGEN:
Partners en projecten in het
Su Ports-clusterproject
klimaatveranderingen en -problemen.
Peter Hofman, Wethouder Hellevoetsluis
2 Seas Magazine Page 3
HOOFDSTUK 1
HOOFDSTUK 2
Inleiding
Duurzaamheid (beleid)
in kleine havens
Duurzaamheid
in kleine havens
vaak te kampen met verontreinigde
de mens moet voortdurend worden
afzetting.
gezocht. Dit is de essentie van een
Havens vormen binnen de stedelijke
omgeving
een
plek
waar
Definitie van
duurzaamheid
Afgezien
van
rijkdom
willen
extensief gebruikt voor opslag en
duurzaam beleid.
De havens werden in het verleden
het
feit
dat
precies? De volgende definitie werd
en
opgesteld door de World Commission
welvaart genieten, is het ook onze
on Environment and Development
verantwoordelijkheid goed te zorgen
(Wereldcommissie
Duurzaamheid is in de loop van de
voor
Immers,
ontwikkeling) van de Verenigde Naties
mens
verwerven
we
en
milieu.
voor
milieu
en
alles
transport en boden plaats aan veel
jaren een generieke term geworden.
als
verantwoordelijkheid
in haar rapport getiteld “Our Common
samenkomt. De haven stimuleert de
industrie en handelsondernemingen. In
Alles
met
verzaken staat de toekomst van de
Future” (“Onze gemeenschappelijke
economie en de werkgelegenheid.
sommige gebieden is het noodzakelijk
maatschappelijk verantwoord leven,
mensheid op het spel. We hebben
toekomst”):
Tegelijkertijd is het een belangrijke
een nieuwe toekomst voor de haven te
milieu, ecologie en toekomstgericht
nu een verantwoordelijkheid voor
“Duurzame
openbare ruimte uit het verleden, in
ontwikkeling
wat
te
maken
heeft
we
deze
ontwikkeling
is
vinden, met nieuwe doelstellingen die
denken wordt tegenwoordig onder het
toekomstige
het heden en voor de toekomst. De
op hun beurt consequenties met zich
thema duurzaamheid gerangschikt.
bijvoorbeeld alle fossiele brandstoffen
komt aan de behoeftes van het
haven staat dicht bij de gemeenschap
mee kunnen brengen voor mensen,
Vaak kan de term duurzaamheid
verbruiken, zadelen we de volgende
heden zonder het vermogen van
en ligt haar na aan het hart. Bovendien
natuur en economie. Het evenwicht nu
worden gedefinieerd op basis van een
generatie met een enorm probleem
toekomstige generaties om in
speelt
en in de toekomst is essentieel voor de
theorie: de drie P’s.
op. Dit behelst kwesties als de
hun behoeftes te voorzien, in
opwarming van de aarde, de CO2-
gevaar te brengen.”
de
haven
een
belangrijke
ecologische rol. De zuiverheid van het
transformatie van havengebieden.
• People (mensen)
water zorgt voor een habitat voor vis
en een voedselbron voor vogels, en
Dit is precies waarom havens een
• Profit (winst)
vers water wordt zowel gebruikt voor
duurzame
• Planet (planeet)
benadering
zouden
landbouw als voor drinkwater. Het
moeten overwegen. De balans tussen
water en de havens hebben echter
economie, ecologie en welzijn van
2 Seas Magazine Page 4
generaties.
Als
we
die
tegemoet
uitstoot en voedselschaarste.
Het komt erop neer dat duurzaamheid
Definitie
kijkt naar de huidige behoeftes van
Wat betekent de term duurzaamheid
de aardbewoners en hoe er in de
2 Seas Magazine Page 5
toekomst op deze behoeftes kan
landen die een belangrijke impact op
• Duurzaam transport
worden ingespeeld zonder mensen,
de wereldwijde duurzame ontwikkeling
• Duurzame consumptie &
het milieu of de economie op het spel
zullen hebben.
productie
• Behoud en beheer van
te zetten.
natuurlijke hulpbronnen
Synopsis
De Sustainable Development
Het algemene doel van de Sustainable
• Volksgezondheid
Strategy (strategie voor ontwik-
Development Strategy van de EU is
• Maatschappelijke integratie,
keling duurzaamheid; afgekort:
om maatregelen vast te stellen en
SDS) van de EU
te ontwikkelen waarmee de EU een
Deze
strategie
voorziet
in
een
continue
demografie en migratie
• Wereldwijde armoede en
uitdagingen op het vlak van
langetermijnverbetering
duurzame ontwikkeling
beleidskader voor de hele EU om een
van
duurzame ontwikkeling te bevorderen,
kan bewerkstelligen door het tot
oftewel om tegemoet te komen aan de
stand
behoeftes van het heden zonder het
gemeenschappen,
om
voor de hele EU. Daarom stelt de
vermogen van toekomstige generaties
bestaansmiddelen efficiënt te beheren
SDS werkwijzen voor ter verbetering
om in hun behoeftes te voorzien, in
en te gebruiken, in staat om het
van
gevaar te brengen.
economisch potentieel aan ecologische
overheidsniveaus en doet de SDS
en maatschappelijke innovaties te
een beroep op bedrijven, NGO’s
Het rust op vier afzonderlijke pijlers –
benutten
(niet-gouvernementele
economisch, maatschappelijk, milieu-
om
voorspoed,
en mondiaal beheer – die elkaar
en
maatschappelijke
moeten versterken. De gevolgen voor
garanderen.
de
kwaliteit
van
brengen
en
het
van
in
leven
duurzame
staat
uiteindelijk
in
staat
milieubescherming
cohesie
te
De SDS is opgezet als een strategie
de
coördinatie
met
andere
organisaties)
en burgers om meer betrokkenheid
te
tonen
bij
het
werken
aan
duurzame ontwikkeling. Onderwijs,
onderzoek
economie, maatschappij en milieu van
worden
en
overheidsfinanciën
benadrukt
als
belangrijke
alle vormen van beleid moeten dus op
De
een gecoördineerde manier worden
doelstellingen
onderzocht en er moet rekening
maatregelen voor zeven uitdagingen
faciliteren
worden gehouden met deze gevolgen
van de hoogste prioriteit, waarvan er
productie- en consumptiepatronen. En
als dat beleid wordt opgesteld en
veel voornamelijk met het milieu te
omdat controle en follow-ups cruciaal
ingevoerd.
maken hebben:
zijn voor een effectieve implementatie,
• Klimaatverandering en
bevat de hernieuwde strategie een
De SDS van de EU zet één enkele,
samenhangende
strategie
strategie
behelst
algemene
en
concrete
schone energie
instrumenten
naar
verplichting
kan
uit
om de uitdagingen van duurzame
ontwikkeling het hoofd te bieden.
Het onderkent de noodzaak onze
huidige niet-duurzame consumptieen productiepatronen geleidelijk te
veranderen en op te schuiven in de
richting van een beter geïntegreerde
benadering van beleid maken. Het
bevestigt opnieuw de noodzaak van
wereldwijde solidariteit en onderkent
het belang van nauwere samenwerking
met partners buiten de EU, met
2 Seas Magazine Page 6
meer
transitie
te
duurzame
Duurzaamheidsbeleid in deelnemende landen
Beleid met betrekking tot duur-
en hergebruiken van regenwater, het
zaamheid in havens in België
terugdringen van de verontreiniging
Los van wettelijke bepalingen met
van het oppervlaktewater en het
De
betrekking tot duurzaamheid, zoals
terugdringen van de CO2-uitstoot.
ruimtelijke ordening worden verzocht
vastgelegd in de federale en Vlaamse
naleven
inbegrip van die snel ontwikkelende
de
sterke governancecyclus.
waarmee de EU effectiever haar
aloude
om
Duurzaamheid is de zorg voor people, profit en planet
wetgeving
(zoals
wetgeving),
worden
de
hernieuwbare energie.
plaatselijke
instanties
voor
proactieve strategieën toe te passen
VLAREM-
Ruimtelijk beleid in het Verenigd
ter beperking van en aanpassing
toerisme-
Koninkrijk
aan de klimaatverandering, waarbij
en recreatiebranche in Vlaanderen
De Britse regering publiceerde in
ten volle rekening wordt gehouden
(met inbegrip van de watersector)
maart 2012 de National Planning
met
structureel aangemoedigd initiatieven
Policy
(nationaal
kustontwikkeling
te
beleidskader
ordening)
rond vraag en aanbod van water.
nemen
op
het
de
gebied
van
Framework
ruimtelijke
het
overstromingsrisico,
en
de
overwegingen
duurzaamheid. In overeenstemming
waarin zij het ruimtelijk beleid voor
met het Vlaamse en provinciale beleid
Engeland uiteenzet. Planologie speelt
Deze instanties dienen eveneens bij
worden
gestimuleerd
een sleutelrol bij het stand brengen
te dragen aan de bevordering van
vrijwillige initiatieven te ontplooien
van een reductie in de uitstoot van
het gebruik van en de voorziening
op het gebied van milieubeheer en
broeikasgassen,
in
kwaliteitsverbetering,
bijvoorbeeld
van de kwetsbaarheid en het zorgen
energie.
als het gaat om het voorkomen
voor herstelkracht voor de gevolgen
een positieve strategie te hebben
van industrieel afval, het rationeel
van
het
om energie van hernieuwbare en
verbruiken van energie, het opvangen
ondersteunen van de levering van
koolstofarme bronnen te promoten,
jachthavens
het
minimaliseren
klimaatverandering,
en
hernieuwbare
en
Daarnaast
koolstofarme
dienen
ze
2 Seas Magazine Page 7
De belangrijkstenationale wetgeving met betrekking tot havenmanagement
betreft de Harbours Act 1964 en de Transport and Works Act 1992. Vooral
de laatste waarvan Artikel 48 de Harbours Act 1964 amendeert en de
haveninstanties de verantwoordelijkheid oplegt rekening te houden met
het milieu bij hun beheer van een haven. De vorm die deze rekenschap
werkzaamheden of activiteiten.
Artikel 48 luidt:
“Het is de plicht van een haveninstantie bij het formuleren of in
overweging nemen van voorstellen met betrekking tot haar taken in het
kader van enig wettelijk besluit om aandacht te besteden aan: […] en
rekening te houden met de mogelijke gevolgen van die voorstellen voor
ander dergelijk inrichtingsaspect.”
en beleid om de ontwikkeling van
niveau draagt Nederland bij aan de
hernieuwbare en koolstofarme energie
totstandkoming van overeenkomsten,
te optimaliseren.
zoals de verlenging van het Protocol
van Kyoto en de vaststelling van
langetermijndoelstellingen.
zaamheid in havens in Nederland
van
het
huidige
Binnen het Nederlandse milieubeleid
Nederlandse milieubeleid is het tot
zijn deze overeenkomsten omgezet
stand brengen van een duurzame
in concrete maatregelen. Dergelijke
maatschappij. Dit houdt in dat in de
Nederlandse maatregelen ter naleving
behoeftes van de huidige generatie
van de overeenkomsten aangaande
moet worden voorzien, alleen niet
klimaatverandering, bestaan sindsdien
ten koste van toekomstige generaties.
onder meer uit het afsluiten van ‘Green
Daar komt nog bij dat problemen niet
Deals’. Dit zijn afspraken tussen de
mogen worden doorgeschoven naar
Nederlandse overheid en bedrijven,
mensen die in andere landen wonen.
maatschappelijke
organisaties
en
particulieren.
De
Nederlandse
regering
is
van
mening dat een transitie naar een
Frans beleid met betrekking tot
duurzame maatschappij noodzakelijk
duurzaamheid in havens
is om klimaatverandering te bestrijden.
Franse
Het Nederlandse beleid is erop gericht
ingedeeld
overeenkomsten over duurzaamheid
Enerzijds zijn er de havens die onder
te sluiten in internationaal verband,
het gezag van de staat vallen: dit zijn
omdat
voor
met name de Grands Ports Maritimes
het
deze
het
speelveld
Nederlandse
havens
in
kunnen
twee
worden
categorieën.
bedrijfsleven
(grote zeehavens : Duinkerken, Le
ongewijzigd laat in vergelijking met
Havre, Rouen, Nantes, Saint-Nazaire,
andere
La Rochelle, Bordeaux en Marseilles)
landen.
Op
2 Seas Magazine Page 8
internationaal
duurzame ontwikkeling en het beheer
er de havens die onder het gezag van
samenwerking zou betrekking kunnen
worden getrokken, worden vervolgens
van kleine havens of havengebieden
lokale instanties zijn geplaatst. Daar
hebben op kortevaartverbindingen,
geordend in de clusterfase en gedeeld.
in het algemeen te optimaliseren, en
zijn er ongeveer vijfhonderd van. Het
maar ook op gezamenlijk gebruik en
Op basis hiervan kan een analyse
dan met name om de CO2-uitstoot
zijn voornamelijk jachthavens maar
uitwisseling van expertises en diensten
worden
te
er zitten ook een aantal belangrijke
(sleepboten, baggeren...)
waar we nu zijn ten aanzien van
doel van het partnerschap is het
duurzaamheidsbeleid in kleine havens
ontwikkelen en aanbieden van nieuwe
en
handelshavens
bij.
gemaakt
om
te
bepalen
verminderen.
Het
uiteindelijke
Duurzaamheid in havens in het
in het gebied van het Twee Zeeën
grootschalige gerelateerde projecten
verantwoordelijkheid van de lokale
algemeen
Programma. Dit vormt dan weer de
waarvoor
autoriteiten maar de wetshandhaving
Duurzaamheid
een
basis voor verder onderzoek in de
verzorgd door het Interregionale Twee
blijft in handen van de staat in
georganiseerde
een
volgende stap van dit clusterproject,
Zeeën Programma.
de
havenbestuur
valt
onder
de
vereist
aanpak
met
de
financiering
wordt
van
stevig onderliggend beleid. In het
waarbij de hoofdthema’s in samenhang
Koophandel hebben over het algemeen
geval van havens blijkt dit evenwel
kunnen worden behandeld en er
Onderzoek
de leiding over de havvenactiviteiten.
niet zo eenvoudig. Op zulke plekken
structuur kan worden aangebracht.
Het project Su Ports richt zich op de
De
komen
grotere
havens.
particuliere
Kamers
sector
spelt
ook
er
zoveel
verschillende
uitwisseling van kennis en ervaring op
betreft
belangen samen dat een algemene
De partners in het clusterproject
het gebied van duurzame ontwikkeling
toegevoegde waarde, in het verlenen
aanpak van duurzaamheid moeilijk
Su Ports zijn ook partner geweest
van havens en havenbeheer tussen
van havendiensten, zowel ten behoeve
te
organiseren
in een of meerdere EU-projecten
de
van schepen (loodsen, sleepboten,
en
de
in
in het Twee Zeeën Programma. Zij
onderzoek naar duurzame initiatieven
ankerplaatsen,
een
het natuurschoon van de landelijke omgeving, flora, fauna of of enig
hoofddoel
de projecten. De lessen die daaruit
Het
locatie(s) en de mate van hinder die wordt ondervonden van voorgenomen
Het
bijzonder met de grote zeehavens. Deze
visserij-
aanneemt, hangt af van de mate van kwetsbaarheid van de betrokken
Beleid met betrekking tot duur-
en overzeese havens. Anderzijds zijn
belangrijke
rol,
wat
is.
Het
bestuur
verantwoordelijkheden
verschillende
partners
en
op
havengebieden zijn erg versnipperd.
brengen allemaal hun eigen kijk op
en de beste werkwijzen. Gezamenlijke
lading
Dat vraagt om een stapsgewijze
duurzaamheid in en zetten samen
activiteiten
(voornamelijk transport). Daar deze
aanpak van duurzaamheid. In veel
koers
niveau
workshops over duurzame initiatieven
havens in het hart van de steden zijn
gevallen
een
voor wat betreft beleidmaken en het
in havens, maar bijvoorbeeld ook een
gesitueerd, hebben havenautoriteiten
compleet duurzaamheidsplan voor de
verwezenlijken van een duurzame
conferentie zoals die werd gehouden
zich genoodzaakt gezien om samen te
haven, onderschreven en ten uitvoer
toekomst voor hun havens.
in Hellevoetsluis.
werken met lokale instanties, hoewel
gebracht door alle belanghebbenden.
als
ten
brandstofinname...)
behoeve
van
de
ontbreekt
het
aan
ze tegengestelde belangen kunnen
naar
het
volgende
Het Su Ports-clusterproject is een
De
omvatten
volgende
stap
studies
is
en
onderzoek
hebben aangezien havenactiviteiten
Als onderdeel van het Twee Zeeën
door de EU gefinancieerd project
doen naar en het ontwikkelen van
gevolgen hebben die verder reiken
Programma
hebben
waarin
samenwerken
een planologisch kader voor zowel
dan de stadsgrenzen. Een recent
projecten
zich
beziggehouden
aan de duurzame ontwikkeling van
de korte als de lange termijn. Het
senaatsrapport betoogde dat deze
met de herinrichting van havens
havens. De meeste partners zijn ook
hoofddoel is de lokale havengebieden
kleine havens zouden profiteren van
en
de
al betrokken bij de uitvoering van
te
een betere samenwerking, in het
verbetering
watergebruik
projecten in het Interregionale Twee
koolstofarme, innovatief onderhouden
deze
Zeeën Programma (of hebben die
werk-, vrijetijds- en woonomgeving.
van
net afgerond), zoals Yacht Valley of
Een
duurzaamheid en componenten die
Transcoast, of ze zijn betrokken bij het
onderzoeken als veiligheid, en wetten
zijn uitgevoerd in overeenstemming
project Merific.
en (milieu)regelingen met betrekking
met
tot de productie en het gebruik van
hebben echter slechts tot kleine
Het hoofddoel van dit clusterproject
hernieuwbare-energie in havens. Nog
investeringen geleid. Het wachten is
is de resultaten van projecten te
andere doelen zijn de bekendheid
in veel gevallen op een breder kader.
consolideren, de waarde ervan aan
met
te tonen en ze onder de aandacht
vergroten bij zowel havenbeheerders,
Het clusterproject Su Ports brengt een
te brengen. Een ander doel is te
booteigenaren,
aantal van deze voormalige projecten
ontdekken
onderhoudssector
van het Twee Zeeën Programma
leemtes dreigen te ontstaan in lokale
bewoners; en te beginnen met het in
samen en richt zich op de bestudering
kennis van de mogelijkheden en
praktijk brengen van energiebeheer en
van de duurzaamheidsaspecten van
(innovatieve) toepassingen om de
het gebruik van hernieuwbare energie
en
havengebieden,
de
projecten
van
het
verscheidene
en
waterkwaliteit.
bevatten
met
Al
aspecten
duurzaamheidsprincipes.
Deze
organisaties
waar
in
de
toekomst
transformeren
ander
doel
duurzame
naar
is
een
aspecten
werkwijzen
de
mariene
als
bij
te
te
en
lokale
2 Seas Magazine Page 9
HOOFDSTUK 3
Resultaten van het
clusterproject
belanghebbenden wordt erkend en
de economische ontwikkeling van
hebben
gerespecteerd. Als het principe van
havens
de
gezamenlijke strategie met excursies
duurzaamheid wordt beschouwd als
ontwikkeling
duurzame
naar verscheidene partnerprojecten,
de balans tussen people, profit en
industrie
Renewable
onderzoeken en workshops, en het
planet binnen deze projecten, dan is
Energy.
grensoverschrijdende
delen van wat men heeft geleerd en
er een goede kans de juiste balans te
project en de deelname eraan vanuit
ervaren bij elkaars projecten. Deze
vinden.
verschillende
combineert
fases vormen de basis voor een
practische
gemeenschappelijke aanpak in de
en
tegelijkertijd
van
als
Marine
Het
belangen
kennisontwikkeling
Vanaf
een
hoger
niveau
van
zijn
het
een
met
aan
economisch gebruik van grondstoffen,
Bij de uitvoering van projecten is
zorg voor waterkwaliteit, lage CO2-
aandacht voor duurzaamheid tot nu toe
uitstoot, winning van hernieuwbare
eerder een incident of apart onderdeel
energie de aandachtsgebieden. Deze
geweest dan strategisch beleid waarbij
projecten
aandacht
alle opties worden uitgeprobeerd en
aan die gebieden, maar doen dat nog
getest. Steden mogen dan doeleinden
op een te basaal niveau. Specifieke
en principes formuleren, ze zijn niet
elementen zoals het saneren van
in staat deze theorie adequaat in de
Inventarisatie
duurzaam
beheer van
deelnemende
havens
vervuilde grond, het beperken van
praktijk om te zetten. Er is echter een
de energieconsumptie, zeilen met
grote noodzaak om klaar te zijn voor
gebruik van hernieuwbare energie
deze toekomstthema’s.
bezien,
besteden
ook
tot de eerste lokaties waar allerlei
het
clusterproject
helpen
een plaats in verval. De transitie van
belangen
afzonderlijke
deze locaties naar een nieuwere,
verantwoordelijkheden
en
hun
betere toekomst staat voorop ten
niet
altijd
gescheiden
leden die eerder betrokken waren bij
duurzaamheidsbeleid vormgeven. De
aanzien van duurzaamheid binnen
zijn.
Het
drie andere projecten. De partners
conclusies van deze analyse vormen
deze projecten. Het is belangrijk dat
om
zijn
de grondslag van het Su Ports-project.
de toekomst
een goede balans zal
naar de toekomst te vinden met
brengen tussen people, profit en
zulke uiteenlopende belangen. Het
planet. Het duurzaam gebruik van
uitwisselen van ervaringen over dit
grondstoffen, het economisch gebruik
onderwerp, zoals de deelnemers aan
van ruimte (door hergebruik van
deze projecten hebben gedaan, is
ruimtes voor nieuwe doeleinden),
leerzaam
hebben
deze
Su Ports wordt gevormd door een
vaststellen
partnerschap
deelnemende
steden,
bestaande
uit
kennisinstellingen
havenautoriteiten
uit
zes
en
Nwederland,
België, Frankrijk en Engeland. De
projecten
waaraan
deze
partners
eerder deelnamen, waren het Twee
Zeeën Programma, Transcoast en
Yacht Valley en het Merific-project –
een samenwerking tussen Frankrijk en
Engeland. Twee van deze projecten
richtten zich op herontwikkeling van
havengebieden, met een accent op
land
(dienstverlening
watersport)
en op water (haveninrichting en
hoe
initiatieven
de
partners
Conclusies
vorige
projecten,
geconsolideerde
resultaten en
toegevoegde
waarde
goed nadenken over die toekomst,
interactieve processen met bewoners
en
andere
belanghebbenden,
Havens zijn plekken waar alle
belangen samenkomen
een
samenkomen
duidelijk
is
al
en
moeilijk
waar
taken
genoeg
gemeenschappelijke
maar
Duurzaamheid
ook
in
weg
onvoldoende.
havengebieden
vereist een geïntegreerde aanpak
het
met
duidelijke
beleidskeuzes
die
draagt allemaal bij aan de gewenste
en het voorkomen van aanhoudende
zorgvuldig worden nageleefd door alle
balans
waterverontreiniging zijn min of meer
belanghebbenden. Het clusterproject
zelfstandige
Su Ports biedt deze uitdaging in de
en
uiteindelijk
aan
een
duurzame toekomst.
nevenprojecten.
Een
duidelijke richtlijn of basis ontbreekt.
eerste fases.
project richtte zich op duurzame
Beide projecten Transcoast en Yacht
staat om deze balans te vinden. Het is
De betrokkenheid van de partners
Deze
energie in kustgebieden. De projecten
Valley
hun voornaamste verantwoordelijkheid
bij het Merific-project leidt tot de
voltooiing en oplevering van het
hebben stuk voor stuk duidelijke
locaties
een
te verzekeren dat gedurende deze
mogelijkheid
Su
resultaten opgeleverd. Bovenal echter
nieuwe toekomst te verzekeren voor
projecten de betrokkenheid van alle
2 Seas Magazine Page 10
namen
de
geselecteerde
in beschouwing om
bij
te
dragen
aan
publicatie
naar de beste werkwijzen die ten
werden
havengebieden
gebracht
van
de
in
de
partners
van het Su Port-project door een
onderzoek uit te voeren. Er werd een
vragenlijst opgesteld, gebaseerd op
twee oudere werkstukken:
• Het
RST02
ontwikkeld
Ministerie
evaluatieschema:
door
van
gepubliceerd
het
Franse
Ecologie
en
2009;
het
in
geeft een referentiekader voor
het
analyseren
en
afstemmen
van een project op grond van
duurzame ontwikkeling. Doel is
milieubescherming en -verbetering
af te stemmen op economische
ontwikkeling en maatschappelijke
vooruitgang.
• Het technische rapport getiteld
‘Duurzame havens’ Een gids voor
havenautoriteiten
van
EnviCom
Werkgroep 150 van PIANC (de
Gemeentes en buurten lijken perfect in
ankerplaatsen in de stad). Een derde
Cerema heeft een studie uitgevoerd
uitvoer
eenvoudige opgave. Havens behoren
van
deze
volgende fase.
In een havengebied is dit geen
basis
aan
casestudies.
duurzaamheid
De
samengewerkt
beschrijft
Ports-clusterproject.
de
Partners
internationale
vereniging
voor
infrastructuur vervoer over water)
gepubliceerd in 2014 en dan met
name in Hoofdstuk 5 “Milieu-
2 Seas Magazine Page 11
en
duurzaamheidskwesties
Bestuurlijk
in
havens en vergelijkbare logistieke
verbindingsschakels”.
Bestuur is een erg belangrijk element
om rekening mee te houden bij
Cerema verstrekte deze vragenlijst
het implementeren van duurzame
vervolgens aan alle projectpartners
ontwikkeling. Een havengebied, groot
die deze invulden voor hun specifieke
havengebied.
De
vragenlijst
of klein, is altijd een plek waar een
is
aantal verschillende belanghebbenden
verdeeld in vier delen, die de vier
naast
pijlers van duurzame ontwikkeling
elkaar
bestaan.
Een
groot
aantal belanghebbenden, met elk
vertegenwoordigen:
hun eigen agenda en prioriteiten,
1.Bestuurlijk: is de
kan de constructie van een alles
verscheidenheid aan
omvattende aanpak van dringende
belanghebbenden een obstakel
problemen in gevaar brengen en
voor efficiënte samenwerking?
leiden
2.Maatschappelijk: hoe
tot
kortetermijnkeuzes;
zoals stelselmatig voor de laagste
ontwikkelen de maatschappelijke
bieder kiezen. Een beleid dat is
verbanden zich met de
gebaseerd op samenwerking tussen
verandering van activiteiten?
belanghebbenden wordt daarom in
3.Economisch: hoe te investeren
het algemeen als een noodzakelijkheid
in de toekomst? Wat is de
beschouwd.
belangrijkste drijfveer voor
De
creatie
van
een
representatieve structuur kan een
investeringen?
levensvatbare
4.Ecologisch: hoe stellen we ons
om
op tegenover de verscillende
oplossing
heilzame
betekenen
synergieën
te
genereren en een gemeenschappelijk
soorten bedreigingen voor
ecosystemen en bewoners?
Gebaseerd op deze vier perspectieven
verschaft het diagram hiernaast een
grondslag voor de benadering van
duurzaamheid te verschaffen over haar
hebben hier eigenlijk onvoldoende
situaties verschillen echter: Falmouth
aandacht aan besteed: ze hebben geen
bijvoorbeeld
breed opgezet beleid en beschikken
actieve commerciële haven, terwijl
over beperkte controlemechanismen.
de haven van Colchester sinds 2001
Het
dientengevolge
volledig is gesloten voor commerciële
consequent als minder goed dan
scheepvaart. In ieder geval hebben
gewenst
de
beleid
wordt
beoordeeld,
havens
meeste
is
van
nog
steeds
de
partners
een
te
geven zichzelf op grond van deze
kampen gehad met veranderingen
evaluatiecriteria een minder gunstige
in
taxatie.
maatschappelijke
hun
activiteiten
en
met
gevolgen
alle
van
dien. Deze gevolgen kunnen, in een
In brede kring onderschrijft men
worstcasescenario, tot het ontstaan
de conclusie dat een gezamenlijke
van een braakliggend terrein leiden.
organisatie nodig is voor een goed
Over het algemeen leiden deze, op
duurzaamheidsbeleid; een beleid dat
zijn minst, tot een loskoppeling van de
zorgvuldig is opgesteld, in voldoende
haven van de stad en de loskoppeling
controlemechanismen
van de haven van de bewoners.
voorziet
en
de mogelijkheid biedt het beleid
te evalueren en doelen te stellen.
Er zijn verscheidene typische oorzaken
De vorm van het organisatorische
voor de verdwijning van traditionele
orgaan zelf zal blijven verschillen als
commerciële en industriële activiteit
gevolg van de verschillende situaties,
in de havengebieden: de grotere
belanghebbenden,
omvang van schepen (Colchester),
belangen
en
de
wetgeving in kwestie.
duurzaamheidsbeleid te concipiëren.
Maatschappelijk
De basis voor zo’n organisatie heeft
Een
nogal wat verschillende aspecten.
van alle partners van het Su Ports-
Welke belanghebbenden er op welke
project
manier betrokken moeten worden bij de
traditionele maritieme activiteiten. De
gemeenschappelijk
is
de
probleem
achteruitgang
van
remmende
kosten
baggerwerkzaamheden
of
andere
oorzaken
van
(Colchester)
zoals
de
Deltawerken die tot leegloop leidden
in de industriële haven van Veere.
De gevolgen zijn echter hetzelfde:
locaties (bijv. industrieel: pakhuizen,
werkplaatsen...)
blijven
leeg,
wat
gezamelijke organisatie en haar beleid
gebied, uitgaande van de vier pijlers
verschilt per haven en havengebied. Er
van duurzaamheid. Ook was er ruimte
werden ook verschillende vormen van
voor uitleg en voorbeelden. Deze
samenwerking genoemd, variërend
analyse van de negen deelnemende
van een vrijwillige en coöperatieve
havens vormt de basis.
vorm tot regelgevende organen.
Steden vergelijken in self assessment
De
verschillende
organisaties
blijken geen obstakel te vormen
voor
Betekenis
-1
0
Negatief effect
Geen effect
1
2
3
van
een
Licht positief
Gemiddeld
Zeer positief
effect
positief effect
effect
van de havens is erin geslaagd een
goed duurzaamheidsbeleid tot stand
te
brengen
adequate
hebben
2 Seas Magazine Page 12
formuleren
gemeenschappelijk beleid. De helft
Beoordelingsschaal
Waardering
het
en
moeten
derhalve
sturingsmechanismen
ingesteld.
Enkele
havens
Mensen gebruiken de haven en het waterfront voor recreatie
2 Seas Magazine Page 13
veroorzaakt
in de zin dat deze havens hun eigen
economische aanpak toe te passen
Over het algemeen blijkt dat de balans
maatregelen
tussen de haven, de stad en de
prestaties, wat betreft het betrekken
om dat van de grond te krijgen.
tussen investeringen en opbrengsten
de
bewoners.
gevallen
van de lokale omgeving bij de planning
(nog) niet goed is. Veel havens geven
samengevoegd tot één milieubeleid.
kan het tot milieuproblemen leiden
en de uitvoering, als onvoldoende
Je
zoals bodemverontreiniging en zelfs
beoordeelden.
voor
een
loskoppeling
In
sommige
vandalisme en criminele activiteiten in
moet
altijd
je
verwachten.
eerst
investeren
het
aanpassing
klimaatverandering,
aan
worden
aan dat ze met meer voorafgaande
kosten te maken krijgen, terwijl ze
Een van de meest voorkomende
algemeen
het onwaarschijnlijk achten dat hun
en
als
investeringen voldoende rendement
waarmee
zorgwekkende
milieuproblemen
het voormalige havengebied. In andere
Het
gevallen kunnen deze afgezonderde
uitgeworpen,
conclusie,
noodzakelijk beschouwd om als een
zullen opleveren. De allocatie van
geconfronteerd, is de kwestie van het
gebieden voor een geïsoleerde plek
waarmee gezegd wil zijn dat zoveel
katalysator afzonderlijke particuliere
investeringen en kosten zal per locatie
baggeren, dat een bedreiging vormt
zorgen, bestemd voor booteigenaren.
mogelijk
lokale
investeringen aan te moedigen. Een
verschillen en dat maakt een eerlijke
voor de haven “zelf”: sedimenten
moeten
goede balans vinden tussen de hoogte
vergelijking bijzonder moeilijk.
hopen zich op en tasten aldus de
Er is niet alleen een nieuwe fysieke
worden bij het hele proces van
van de investering en het anticiperen
identieteit vereist in de herontwikkeling
herontwikkeling
haven.
op de resulterende opbrengst van
De conclusive die hier kan worden
aan. Andere belangrijke onderwerpen
van havengebieden maar ook een
Vanaf het begin van de planning
de investering is een gecompliceerd
getrokken is dat er een aanzienlijk
die spelen bij alle deelnemende havens
nieuwe maatschappelijke verankering.
zijn
proces.
economisch potentieel bestaat, maar
zijn onder meer bodemverontreiniging,
Bewoners en belanghebbenden vanaf
participatie
dat die geen realiteit kan worden als
klimaatverandering,
het begin bij het planningsproces
belang. Dit zal zich later uitbetalen als
De kijk op deze kwestie varieert
de overheden op alle niveaus niet eerst
hulpbronnen en biodiversiteit.
betrekken, is essentieel.
er allerlei evenementen plaatsvinden
sterk van deelnemende haven tot
investeren in zulke havengebieden.
en het algemeen gebruik van de
deelnemende
Investeringskosten
Er dient zich hier absoluut een
locatie draagt weer bij aan de kwaliteit
ervan overtuigd dat het economisch
meteen gedekt door inkomsten of
vaak benaderd overeenkomstig de
mogelijkheid aan om een nieuwe
van een haven en haar nieuwe elan.
potentieel van havengebieden enorm
zullen misschien zelfs niet rendabel
noodzakelijke diepte voor specifieke
is. De mogelijkheden op het gebied
zijn op de lange termijn; in zekere zin
gebruikers. Havenmondingen slibben
van economie en groei zijn aanzienlijk.
moet men een sprong in het duister
onvermijdelijk dicht en raken verstopt,
Het plaatje voor wat betreft het
durven maken.
dus om het toekomstig gebruik van
net
moet
luidt
mensen
gemeenschap
gemeenschapszin
te
ontwikkelen.
Verscheidene havens hebben goede
ervaringen gehad met de organisatie
van evenementen waarbij verleden
en heden van de haven worden
samengebracht. Dit wordt beschouwd
als een manier om het functionele
bestaan van de haven te koppelen aan
de maatschappelijke omgeving. De
nieuwe haven zal worden herontdekt
door de gemeenschap. Betrokkenheid
van
scholen,
breed
de
van
maatschappelijke
en
de
betrokken
van
worden
de
verankering,
stadsplanning
Het ten uitvoer brengen van de
principes van duurzame ontwikkeling
wordt soms als een belemmering
gezien, maar het kan in feite als
een kans worden beschouwd. Het
evenwel
noodzakelijk
overheidsinvesteringen
van
Economisch
lijkt
worden
een
haven.
van
er echter voor elke haven anders uit.
De helft van de deelnemende havens
beschouwt het potentieel voor de
werkgelegenheid als hoog, de andere
helft als laag.
investeringsstrategie te hebben en een
haven
Kleine
het
havengebieden
geconfronteerd
soorten
met
worden
verschillende
bedreigingen
voor
het
milieu die vereisen dat een aantal
wordt
ecologische
genomen.
De
voetafdruk
te
onder grote druk, door wettelijke
vereisten, zorgen om het publieke
houdt duidelijk rekening met de lokale
imago
behoeftes en wordt hier specifiek op
en
activisten,
om
hun
werkzaamheden uit te voeren op een
afgestemd. Dit draagt voor een deel
ecologisch verantwoorde manier. Elke
bij aan de goede beoordelingen met
milieumaatregel die wordt genomen
betrekking tot de maatschappelijke
zou profiteren van een geïntegreerde
context bij de zelf-evaluatie. Twee
aanpak
Havens zijn belangrijke clusters van economische activiteit
waarbij
maatregelen,
alle
met
systematische
aanpak.
deelnemende
havens
beperkt
hun
in
zijn
De
hierbij
mogelijkheden.
sedimentprobleem
van
uitbaggeren
van
wordt
havens
klimaatverandering
aandachtspunt
in
is
project waar Falmouth aan
deelnam, is het waard hier
genoemd te worden. Dit project
was erop gericht voorwaarden
op
te
op
stellen,
gebaseerd
wetenschappelijke
technische
richtlijnen,
aansluiten
op
de
Europese
regelgeving
en
die
huidige
met
betrekking tot de waterkwaliteit
in havens, met name het
en
havenmondingen noodzakelijk.
Ook
De casus van het Portonovo-
Water
Framework
Directive.
Het leidde tot de ontwikkeling
van
een
System
Decision
(DSS;
Support
hulpsysteem
voor besluitvorming), freeware
waar alleen de noodzakelijke
gegevens
moeten
worden
ingevoerd om een krachtig
instrument te worden voor
het havenmanagement. Het
biedt een nieuwe methode
een
havengebieden,
met name vanuit het perspectief
van de stijging van de zeespiegel.
om tot een homogeen en
evenwichtig beheer te komen
van havenactiviteiten in het
Europese Atlantische gebied.
Nieuwe veiligheidsnormen zullen een
hogere zeewering vereisen. Dit kan de
verhouding op het spel zetten, op zijn
minst in de zin van verstoring, tussen
Over het algemeen staan havens
opzicht. Hun beleid voor de havens
Het
gebruik
faciliteiten mogelijk te maken, is
gebied in stand te houden.
programma zijn behoorlijk actief in dit
worden
havens te garanderen en nieuwe
verkleinen en de biodiversiteit in hun
De havens die deelnemen aan het
2 Seas Magazine Page 14
niet
Ecologisch
hun
essentieel voor haar toekomst.
waarderingen waren minder positief
worden
havens hebben ook de verplichting
is
havens
navigatieomstandigheden in de haven
maatregelen
verenigingen,
de
is
potentieel qua werkgelegenheid ziet
bedrijven en beleidsmakers bij deze
herontdekking
Iedereen
een
Falmouth is een goed voorbeeld.
mag
opbrengsten
Over
ter
afzonderlijke
inbegrip
van
de stad, haven en water.
Als een algemene doelstelling voor
het gebruik van grondstoffen, het
terugdringen van de emissie van
schadelijke stoffen en het handhaven
van de ecologische kwaliteit en de
waterkwaliteit, wordt de ecologische
footprint
gebruikt.
De
bedoeling
is om die te verkleinen. Dit vereist
Natuur dichtbij havens
2 Seas Magazine Page 15
De deelnemende steden gaven aan
Het onderwerp van hernieuwbare
essentieel
redelijk veel aandacht te hebben
energie
zal het voorkomen van de havens
Projectworkshop
besteed aan het terugdringen van
gekregen.
onvermijdelijk
Meerwaarde van de resultaten van de deelnemende projecten
bodem- en waterverontreiniging, zoals
energieverbruik
blijkt uit de zelf-evaluatie. Hetzelde
gerelateerde
voor
havens heeft implicaties voor de
De
geldt voor de diepte-, sediment- en
de opwekking en het gebruik van
diepte, het onderwatermilieu, de mate
workshop van de Su Ports-partners
bodemkwaliteitskwesties. Een van de
hernieuwbare energie moet nog een
van vervuiling en de biodiversiteit. Het
redenen voor deze duidelijke focus
structurele aanpak worden gevonden
is gelegen in de noodzaak voldoende
door de deelnemende havens.
heeft
weinig
aandacht
Vermindering
is
een
kwestie,
van
kosten-
maar
waterdiepte te verschaffen om het
is.
Klimaatverandering
veranderen
en
een
verandering in het gebruik van de
om
is deze gecompliceerde wisselwerking
Falmouth. Het doel van deze workshop
in de hele organisatie; andere
mogelijkheden aan te geven, om
van belangen die wordt uitvergroot
was ervaringen en informatie uit te
partners zijn nog niet zo ver
prestaties te meten en om het
in havengebieden. Dit vraagt om
wisselen
Samenwerking tussen
beleid waar nodig aan te passen
projecten en partners en zo het juiste
universiteiten, havenautoriteiten
plan voor de toekomst te bepalen.
en steden tilt duurzaamheid naar
en
een hoger niveau
De
wetenschappelijke
Colchester en Blankenberge
van
zaken
hebben hun havens optimaal
toepassingen daarvan via en met
projecten en partners zich. Het was
verankerd in de gemeenschap
hulp van het bedrijfsleven kan
duidelijk dat er veel interesse was
en werken met de gemeenschap
de beleidsvorming in een later
in elkaars methodes, ervaringen en
aan het bevorderen van de
stadium een broodnodige duw in
beste praktijken. Die interesse was
ontwikkeling. Deze aanpak was
de juiste richting geven en een
meer een op een dan op brede basis
interessant voor anderen.
betere kans op een goede uitkomst
maken. Er is aldus een overlapping
van hun locatie, op de grens van
aanpak en die wordt momenteel nog
met economische belangen.
land
onvoldoende toegepast in havens.
plekken
Dit maakt de behoefte duidelijk
duurzaamheidsbeleid ingebed
analytische
en
systematische
zijn waar de zorg voor het milieu
tussen
de
deelnemende
Gedurende
de
workshop
presenteerden
alle
deelnemende
-
-
werd op 1 april 2014 gehouden in
een
havens
de uitkomsten
aan een geïntegreerd systeem
De conclusie luidt dat als gevolg
water,
gemeenschappelijke
Falmouth heeft zijn
gebruik van de haven mogelijk te
en
eerste
-
-
-
informatie
te
delen,
om
Samenwerking met het onderwijs
bedrijvenhet
en
is
de
essentieel.
stand
praktische
en algemeen. Partners leerden van
elkaar
Conclusie: Inventarisatie duurzaam beheer van deelnemende havens
over
allerlei
onderwerpen.
Belangrijke algemene uitkomsten van
Tijdens een excursie in het kader van
Enkele voorbeelden:
de workshop waren:
het project werd de state of the art
-
-
Hellevoetsluis presenteerde een
Er bestaat een duidelijke kennis-
voor havenduurzaamheid bekeken en
energiescan voor jachthavens;
kloof tussen verschillende partners
in een tussentijds event presenteerde
Een haven is een soort maatschappij op zich waar heel veel belangen elkaar kruisen. De maatschappelijke inbedding
anderen toonden zich
wat betreft de mogelijkheden die
Hellevoetsluis
van de haven in de omgeving is essentieel voor zowel het respecteren van het verleden als het veiligstellen
geïnteresseerd in de methode en
een duurzame aanpak reeds biedt
nieuwe bevindingen voor een groter
van haar toekomst. Betrokkenheid bij planning en implementatie heeft een belangrijke maatschappelijke context.
alle
resultaten
en
publiek.
Havens bieden enorme economische mogelijkheden die voorafgaand overheidsinvesteringen vereisen die niet
meteen rendement gaan opleveren. Om deze investeringen te doen, zijn draagvlak en visie van het grootste
belang. De ecologische aspecten worden in een haven echt uitvergroot en hebben een grotere impact dan elders.
Waterkwaliteit, veiligheid in verband met klimaatverandering, biodiversiteit en efficiënt gebruik van hulpbronnen
zijn belangen die verderreikende gevolgen zullen hebben dan alleen voor de havens zelf.
Havens zijn zich bewust van deze cruciale rol maar zullen nog adequaat moeten voorzien in een structurele aanpak
voor een duurzame toekomst. Wetgeving en noodzaak zijn de belangrijkste drijfveren om de verschillende kwesties
aan de orde te stellen en om duurzaamheid toe te passen als een basisvereiste zodat havens doen wat ze moeten
doen. Echter, ze willen graag meer doen. Soms gaan ze een stap verder door kleinere projecten uit te voeren die
bijdragen aan een meer duurzame haven. Deze experimenten zijn echter eerder opportunistisch dan strategisch.
Een geïntegreerd duurzaamheidsbeleid is noodzakelijk maar nog niet overal beschikbaar.
Een duurzaamheidsbeleid vraagt ook om implementatie. Dit vereist een geïntegreerde organisatie die
verantwoordelijkheid neemt en over de welbespraaktheid beschikt om het van de grond te krijgen. Dit zal garant
staan voor een duurzame toekomst. Hoe zo’n organisatie opgezet moet worden staat niet vast; die opzet dient
gebaseerd te worden op een analyse van de belanghebbenden, belangen, bestaande organisaties en wetgeving.
Voorbeelden kunnen als inspiratie dienen voor de beste uitvoering.
Project workshop met de partners
2 Seas Magazine Page 16
2 Seas Magazine Page 17
HOOFDSTUK 4
Dynamiek en
synergie van
samenwerking
tussen partners
Su
Ports
brengt
partners
Beste praktijkvoorbeelden van duurzaam
havenbeheer
samen
die deelnamen aan uiteenlopende
projecten met betrekking tot havens
en
duurzaamheid.
De
projecten
Yacht Valley, Transcoast en Merific
hebben elk een andere benadering.
Duurzaamheid wordt als een belangrijk
thema beschouwd maar staat zelden
centraal.
Gedurende de workshops hebben
de partners kennis gemaakt met
elkaars
projecten,
aanpak
Partners hebben te maken met dezelfde uitdagingen
en
vooral met elkaars benadering van
duurzaamheid
door
bijeenkomsten
en excursies. Dit liep uiteen van een
duurzaamheidsbeleid tot voorbeelden
van
beperkte
maatregelen
die
bijdragen aan duurzaamheid.
Een belangrijke basis voor successvolle
samenwerking tussen deze partners is
dat ze in staat waren elkaars problemen
te herkennen. Dit bleek overduidelijk
het geval. Kleine havens en havens
van gemiddelde grootte staan alle voor
dezelfde problemen en uitdagingen
als het om duurzaamheid gaat. Wat
dat betreft heeft samenwerking aan
basisaspecten goed uitgepakt.
In
de
bijeenkomsten
is
duidelijk
praktijkvoorbeelden zag elke partner
Er is focus op duurzaamheid, met
ideeën en zorgden andere projecten
een sterke focus op people en profit.
voor eyeopeners die hem van pas
Het element planet heeft een minder
kwamen in zijn eigen specifieke, lokale
duidelijke aanpak. Hier draait alles
situatie.
om voorbeelden en beste praktijken.
Leerzaam, nuttig en een goede start,
maar
maar ook te weinig consistent voor
ook vrijblijvend. Er zal een meer
de toekomst. Duurzaamheid staat
consistente aanpak moeten komen
nog steeds aan het begin in havens,
om alles uit deze samenwerking te
als
halen. The best aanpak is derhalve te
organisatorische situatie in havens,
focussen op een paar onderwerpen en
de betrokken belanghebbenden en
ze systematisch aft e handelen.
het complexe milieu. Om het volgende
Deze
aanpak
is
leerzaam
resultaten
het
van
de
geven
een
clusterbijeenkomsten
dezelfde
aanpak
goed beeld van de stand van zaken.
gevallen
De havens hebben elk hun eigen
verschillend zijn. De partners hebben
specifieke aanpak van duurzaamheid
en
oplossingen
in
de
veel
elk hun goede praktijkvoorbeelden.
uiteengezet. Ze hebben voorbeelden
Anderen leren daarvan. Dit zorgt
aangedragen
voor een wederzijdse verrijking die
kunnen leren. De zelf-evaluatie heeft
essentieel is voor het volgende level.
een rijk geschakeerd beeld opgeleverd.
Vanaf de eerste presentatie van de
2 Seas Magazine Page 18
waar
de
ingewikkelde
is focus op een aantal kwesties rond
naar voren gekomen dat ondanks
uitdagingen
van
niveau van duurzaamheid te bereiken,
Conclusies
De
gevolg
anderen
van
thema
‘planet’
noodzakelijk,
waarbij de beste praktijken worden
omgezet in geïntegreerd beleid.
Focus op
‘planet’
invloed
op
hebben.
Havens
zijn
bescherming tegen hoogwaterstanden
belangrijke schakels in een logistiek
voor
systeem
van
thema voor de toekomst. Tegelijkertijd
Het Su Ports-project gaf een goede
transportmogelijkheden voor zowel
zijn het ruimtelijke element, dat aan
impressie van de aanpak en de
pleziervaart
verhoogde
mate
van
geëngageerdheid
door
als
het
bieden
bedrijfsactiviteiten
havensteden
een
belangrijk
veiligheidseisen
moet
van
en dit representeert een wezenlijk
voldoen, en het economisch succes
alle betrokkenen. De workshop in
punt. Dit is een kans energieverbruik,
van de havengebieden in gevaar, wat
Colchester toonde aan dat er veel
energiereductie en de winning en het
betekent dat de relatie tussen people
voorbeelden zijn maar dat het nu nodig
gebruik van hernieuwbare energie
en profit op het spel staat.
is te focussen op enkele specifieke
to definiëren en deze aanpak vereist
onderwerpen.
onderwerpen
een grootschalige benadering. Dit zijn
Om die reden hebben we ervoor
dienen minder ingegeven te zijn
de belangrijkste zaken die havens
gekozen de volgende onderwerpen
door wetgeving of door knelpunten
moeten leren en waarmee ze samen
nader te onderzoeken:
in verband met de bedrijfsvoering en
moeten experimenteren.
Deze
dienen een reële basis te verschaffen
- Energie-efficiency en duurzame
voor duurzaamheid van een hoger
Een
niveau.
gerelateerd
onderwerp
is
dat
hieraan
energie
is
klimaatverandering,
- Aanpassing aan
klimaatverandering
dat gedeeltelijk samenhangt met de
Deze onderwerpen zouden gericht
CO2-uitstoot en energiereductie. Voor
moeten
specifiek
havens kan klimaatverandering een
In
is voor havens, meer dan voor
belangrijk ruimtelijk effect hebben.
voorbeelden rond deze thema’s van
andere
gebieden,
zaken
Met de stijging van de zeespiegel
binnen en buiten het project en zijn
waar
havenautoriteiten
meer
en toenemende rivierafvoeren, is de
partners bijeengebracht en geordend.
zijn
op
wat
en
op
dit
hoofdstuk
zijn
praktische
2 Seas Magazine Page 19
Energie
moeten kiezen voor motoren met een
Overschakelen op een andere
Het onderwerp energie heeft drie
lagere uitstoot en minder verbruik.
energiebron
Havens kunnen hieraan meewerken
Een belangrijke taak voor havens en
door
de watersport is de overstap naar een
Newport
invalshoeken voor havens:
- Beperken van het gebruik
- Overschakelen op hernieuwbare
Newport zette een nieuwe wa-
energie
nieuwe
mogelijkheden
en
meer duurzame vorm van energie,
technologieën te promoten.
tersportservice op met steun
vooral voor zeilboten. Op dit gebied
van het Yacht Valley-project. Het
gaan de ontwikkelingen snel. De
gebouw was zo gexonstrueerd
eerste serie boten met een betaalbare
dat
zou
elektrische aandrijving werd nog maar
Gebruik van energie
zijn. Door een combinatie van
vijftien jaar geleden gebouwd. In dat
Energieverbruik in havens kan worden
verwarming met kanaalwater en
stadium ging het om kleine boten
opgedeeld in twee categorieën; het
elektriciteitsopwekking met zon-
met weinig vermogen en capaciteit.
gebruik van energie in de haven zelf
nepanelen, speciale isolatie voor
De ontwikkeling raakte echter in een
en het gebruik voor boten.
ramen, muren, dak en vloeren
- De opwekking van hernieuwbare
energie
het
energieneutraal
is het energieverbruik van deze
Verbruik in havens
nieuwe voorziening geoptima-
In havens wordt energie verbruikt
liseerd.
Sunbee: onderzoek
naar duurzaam
varen
stroomversnelling en die lijkt aan te
Het water gebruiken voor het installeren van zonnecellen
houden. Grote motorjachten worden
nu gebouwd met een elektrische
motor. Zelfs voor kleine binnenschepen
boten. Deze evenementen
om te voorzien in elektriciteit voor
lijken elektrische motoren een succes
dragen aanzienlijk bij aan de
afgemeerde schepen. Daarnaast is er
te worden.
bewustwording.
de externe stroomvoorziening die aan
4. Zonering is een instrument
het network is gekoppeld. Het verbruik
energie in hun bedrijven en gebouwen
Havens en alternatieve
in
waarmee tegenwoordig
wordt vaak niet geregistreerd en dus
energiebronnen
thermische
energie
proeven worden genomen in
zijn er weinig prikkels voor gebruikers
Havens en havengebieden kunnen
aan
vaargebieden. De havenautoriteit
om zuiniger te zijn.
onttrokken
deze
en gemeenteraad van Amsterdam
kaart.
Isolatie,
zonne-energie,
en
perslucht
energie
zullen
zonder meer de meest waardevolle
Hellevoetsluis onderwierp de haven en
oplossingen voor de toekomst zijn.
Ondernemers in de Biesbosch
ontwikkeling stimuleren.
Tot
nu toe konden we de volgende
hebben een gefaseerd beleid
oplossingen noteren:
aangekondigd. In 2020 moeten
(NL) die boten verhuren en
zijn gebruikers aan een scan. Hieruit
Kennis en
uitdaging
alle rondvarende boten die
kwam naar voren dat de ontwerpen
Verbruik op boten
vaartochtjes
voor woningen en gebouwen sterk
Net als bij auto’s vormt het verbruik
vragen zich al geruime tijd
elektrisch zeilen dat jachthavens
op boten een belangrijk technisch
af: wat is de meest duurzame
zijn telkens een vergunning
verbeterd konden worden. Interviews
ertoe aanzet oplaadstations te
probleem. Havens hebben hier weinig
voortstuwingsmethode
aanvragen. Het beleid is: hoe
In juni 2014 vonden in Neder-
en quickscans van de aanwezige
installeren en reders om boten
hun
land de wereldkampioenschap-
dienstverlenende bedrijven op het
invloed op. De innovatie dient te
schoner de motor, hoe groter
met elektrische voortstuwing te
komen van de scheepsbouwindustrie
is
de kans op een vergunning. In
pen voor boten op zonne-ener-
gebied van watersport brachten de
bouwen
en
De
2025 wil de stad dat de grachten
gie plaats. Onderwijsinstellingen
bruikbare bronnen van hernieuwbare
scheepswerven,
zij
zouden
boten?
een
organiseren
De
Park.
zijn
qua
2. Oplaadstations en snellaadstations
meer dan veertien meter lang
instelling gericht op duurzaam
volledig vrij zijn van alle door
en universiteiten werden gesti-
bouwen binnen en buiten
ondernemen.
diesel aangedreven schepen, klein
muleerd hun kennis te investe-
havens is een eerste vereiste
of groot.
ren in geavanceerde technolo-
naar
Ze
hebben
milieuvriendelijke
voor de beoogde verandering.
voortstuwing van hun schepen
gie. In de competitie werd voor
In Nationaal Park De Biesbosch
als naar alternatieve ontwerpen
de eerste keer een nieuwe cate-
waren oplaadstations onderdeel
en
gorie gelinkt met studenten van
van het STEP-project en warden
de hogeschool: Young Solar.
materialen
Diepstraten
gekeken.
Botenverhuur,
ze op strategische locaties
Teamsloep en rondvaartbedrijf
geïnstalleerd. Ook havens worden
De Zilvermeeuw hopen in 2015
van dergelijke faciliteiten voorzien
hun
2 Seas Magazine Page 20
Biesbosch
Nationaal
ondernemers
zowel
Mobiele zonnepanelen op een boot
voor
1. Een stimuleringsplan voor
eerste
duurzame
huur-
3. Evenementen organiseren,
en rondvaartboten in gebruik
zoals optochten met
te
elektrisch aangedreven boten
nemen.rondvaartboten
gebruik te nemen.
in
en wedstrijden met zulke
2 Seas Magazine Page 21
zijn de mogelijkheden te zien die
hernieuwbare mariene energie biedt
en de financiële steun verschaffen die
de industrie nodig heeft om volledige
commercialisatie te bereiken. Grote
spelers,
inclusief
moeten
betrokken
onderzoek
en
nutsbedrijven,
worden
bij
ontwikkeling
om
investeringen op een grotere schaal
te verzekeren, te zorgen voor de
exploitatie en onderhoudsdiensten,
en zo gebruik van mariene energie op
een grotere schaal mogelijk te maken.
Testinstallatie voor getijde energie
De constructie van windmolenparken wordt voorbereid in de haven
Vereisten voor havens voor
het ondersteunen van offshore
Opwekking van
hernieuwbare
energie en
havens
faciliteiten stimuleren door te werken
Steun voor opwekking
hernieuwbare energie
aan bewustwording. Ze kunnen zelfs
hernieuwbare energie vanuit
Onderdeel van het Merific project was
op het water drijven en aan wal
havens
een presentatie van de noden waarin
Citaat van Matt Hudson, Mojo Maritime:
kunnen havens zelf zulke faciliteiten
Winning van hernieuwbare energie
een haven moet voorzien om de
Infrastructuur en deskundigheid zijn aanwezig om de technolo-
vindt plaats met behulp van wind,
mariene- en duurzame -energiesector
waterkracht, golfslag, getijden en
te
scheiding van zoet en zout water.
vooruit te zetten. Gedurende de
Naast het promoten van de transitie
Er is vaak sprake van faciliteiten op
constructiefase zijn de afstand tot
naar
of vlakbij het water, zelfs buiten de
de winninginstallaties, de vaardiepte,
haven op zee.
ruimte op de dokkken voor opslag,
havens
duurzame
ook
energie,
bijdragen
installeren.
kunnen
aan
de
helpen
een
belangrijke
stap
lengte van de kades en de toegang
opwekking van zulke energie. Dit kan
op kleine schaal worden gedaan of op
Het Merefic-project onderzocht een
tot land van essentieel belang. Dit
grote schaal.
aantal
meer
impliceert vaak dat grote objecten met
afgelegen kleine eilandjes voor de kust
overeenkomstige ruimtes beschikbaar
Windenergie en zone-energie op
als basis. Dit leidde tot de volgende
moeten worden gesteld bij de havens.
boten en in havens
conclusie:
In de onderhoudsfase zijn de afstand
mogelijkheden
met
tot het geheel, de snelheid waarmee je
Havens en boten bevinden zich in
een omgeving waar wind en zon
Als onderdeel van het Yacht
Een succesvolle mariene energiesector
er kunt komen en de beschikbaarheid
volop aanwezig zijn. Dit biedt een
Valley-project
bij
kan alleen tot stand komen door
van gespecialiseerde dienstverlening
uitstekende mogelijkheid om energie
alle
havens
een sterke politieke wil, degelijke
cruciaal. Er worden vaak verschillende
op te wekken. Dat kan op kleine schaal,
oplaadstations voor electrische
innovatie en samenwerking op het
havens gebruikt van waaruit een
meer en meer boten beschikken over
fietsen
geïnstalleerd
vlak van onderzoek en ontwikkeling.
installatie wordt geconstrueerd en van
een klein zonnepaneel of een kleine
opnieuw
werden
Beleidsmakers
waaruit deze wordt onderhouden.
windgenerator.
door zone-energie. Dit zorgde
langetermijnvisie
constante toevoer van elektriciteit, wat
voor
en
maar ook de kortetermijnnoodzaak
de accu’s en elektronische systemen in
stimuleerde
elektrisch
onderkennen om steun te verlenen aan
staat stelt continue te blijven werken
ondersteunde fietsen als een
een ontluikende maar nog kwetsbare
aan boord. Deze constant toevoer
alternatieve,
industrie.
betekent dat een continue aansluiting
vorm van vervoer.
Dit
verzekert
een
werden
deelnemende
opgeladen
energiebesparingen
het
die
milieuvriendelijke
De
moeten
op
er
een
voor wat betreft golfslag-, wind- en getijdenenergie.
Ramsgate onderkende de noodzaak om te investeren in een nieuwe haven
en haveninfrastructuur zodat men ‘bedrijfsklaar’ zou zijn voor nieuwe offshore windparkexploitanten. In dit kader investeerde Vattenfall 0,5 miljard
euro in de bouw van een windpark voor de kust van Kent, bestaande uit
100 Vestas V90-windturbines die 240.000 huishoudens van stroom kunnen
voorzien. Ramsgate investeerde 0,9 miljoen euro (voor 50 procent gefinancieerd door Interreg PATCH EFRO) in een nieuw ponton als golfbreker
om een plek te creëren waar de vaartuigen in dienst van het Vattenfall
Thanet Offshore-windpark veilig kunnen aanleggen. Vattenfall beschikt
inmiddels over een operationele basis in het havengebied en verwacht dat
hun exploitative- en onderhoudsdiensten zeker nog vijtien tot twintig jaar
vanuit de haven zullen blijven opereren. Ramsgates ervaringen werden
gedeeld met de PATCH-partners, die op hun beurt de partners uit Oostende en Newhaven assisteerden bij het succesvol opbouwen van relaties
met andere offshore windparkexploitanten.
nahouden,
wetenschappelijke
gemeenschap moet het bedrijfsleven
op het netwerk niet langer nodig is.
voor zich winnen om te garanderen
Havens kunnen de installatie van zulke
dat institutionele beleggers in staat
2 Seas Magazine Page 22
gie van een concept naar toepassing op grote schaal te brengen,
2 Seas Magazine Page 23
HOOFDSTUK 5
Klimaatverandering
Conclusies, aanbevelingen
en maatregelen voor
de toekomst
Het onderwerp klimaatverandering is
al even belangrijk voor havens. De
verandering van het klimaat betekent
een stijging van de zeespiegel en steeds
hogere pieken in de drainage. Dit zal
resulteren in grotere veiligheidsrisico’s
voor kustgebieden. Om te voldoen
aan nieuwe veiligheidsnormen zijn
vaak grote investeringen vereist voor
de aanleg van keermuren, dijken en
gebieden met sluizen en dammen.
Deze maatregelen komen de kwaliteit
van de openbare ruimte niet ten
goede. De kwaliteit van de leefruimte
en het touristisch erfgoed staat in dit
opzicht behoorlijk onder druk.
Ook
Daar komt bij dat havengebieden dan
worden
economisch
minder
levensvatbaar
zouden kunnen worden. Vooruitlopend
op deze nieuwe realititeit is er daarom
een duurzame aanpak nodig. Ook
moeten people, planet en profit hand
in hand gaan. Zorgvuldige planning in
nauwe samenwerking met partners uit
het gebied is van essentieel belang.
Tegelijkertijd is er het bewustzijn dat
deze situatie zich ook elders voordoet.
Vandaar dat het nodig is om van elkaar
de
de
inwoners
deelnemende
van
In het kader van de duurzame
steden
Jachthaven van de toekomst
geconfronteerd
bedreigingen
die
met
verband
(excursie)
werd
langetermijnplanning
gemaakt
houden met klimaatverandering,
om
in het bijzonder de stijging van
klimaatverandering het hoofd te
de
bieden.
zeespiegel.
Blankenberge
de
een
bedreigingen
heeft dienaangaande proactieve
Reservering van ruimte voor
maatregelen genomen in de vorm
de toekomstige functie van de
van een project om een muur
Brouwersdam met het oog op
van 0,4 m bij 1,45 m te bouwen
de te verwachten stijging van
die de haven zal gaan omringen.
de zeespiegel als gevolg van de
Colchester heeft een uitvoerig
opwarming van de aarde
klimaatrisico-onderzoek
uitgevoerd,
gebaseerd
op
van grote rivieren te bufferen
in het Grevelingenmeer in
klimaatsverwachtingen
het gebied; rekening houdend
verband met voorspelde
Om te verzekeren dat er niet alleen
met
extreme neerslag
ontmoetingen en voorbeelden, is een
meer systematische aanpak nodig.
Havens moeten de mogelijkheden
en bedreigingen die de verandering
van het klimaat met zich meebrengt,
vanuit alle invalshoeken in kaart
brengen. Door deze systematische
aanpak met elkaar te delen, wordt de
benodigde kennis voor de toekomst
gegenereerd.
2 Seas Magazine Page 24
voor
- De mogelijkheid om water
te leren en één lijn te trekken.
vooruitgang wordt geboekt dankzij
van
overstromingsrisico’s,
problemen
op
het
gebied
- De mogelijkheid
watervoorziening,
getijdenwerking te
risico’s als gevolg van hitte,
introduceren in het
bodemgesteldheidskwesties en
Grevelingenmeer ten einde
extreme weersomstandigheden,
een dynamisch ecosystem te
maar
creëren
van
maar
ook
met
de
mogelijkheden die deze kwesties
met zich mee kunnen brengen,
met name de toename van het
toerisme die te verwachten is.
Samenvatting van de
research van de partners in het cluster
De belangrijkste thema’s voor de
bevindingen
project Su Ports heeft aangetoond dat
duurzame toekomst van havens zijn: er
Het clusterproject Su Ports brengt
een duurzaamheidsbeleid belangrijk
moet meer focus worden gelegd op en
partners,
projecten
beste
is. Een analyse van de projecten in
werk worden gemaakt van alternatieve
praktijken
samen
doel
Hoofdstuk 3 toont echter aan dat
energiebronnen,
havens
er bij het thema planet te weinig
de uitstoot van schadelijke stoffen,
te brengen. De eerdere Europese
gerelateerde
worden
hernieuwbare energie en aanpassing
samenwerkingsverbanden
Merific,
ontplooid; vaak te kleinschalig en niet
aan klimaatverandering. Hoofdstuk 4
Yacht Valley en Transcoast hebben
ondersteund door een consistent en
geeft de raakvlakken aan tussen deze
geleerd dat een geïntegreerde aanpak
breed gedragen beleid. Duurzaamheid
rhema’s en schetst een beeld van de
van de pijlers van duurzaamheid,
staat nog steeds in de kinderschoenen
huidige situatie. Het accent ligt op
people, profit en planet, essentieel is
in havens, als gevolg van de complexe
welke rol havens hierin kunnen spelen.
voor het succes van het project. Een
organisatorische
sterke maatschappelijke band met
problemen die dat met zich meebrengt.
Deze analyse toont aan dat de havens
de stad, een gezonde economische
Er is duidelijk behoefte aan een breed
en organisaties die aan Su Ports
omgeving en aandacht voor het milieu
gedragen duurzaamheidsbeleid.
deelnemen,
duurzaamheid
met
naar
en
het
de
activiteiten
situatie
en
Nadere analyse van deze projecten en
van
de
en de planeet moeten hand in hand
gaan gedurende het planningsproces.
vermindering
allemaal
op
dezelfde
golflengte zitten. Op andere plaatsen
Aan deze kwestie is aandacht besteed
leidt dit voornamelijk tot testen, kleine
in de analyse van beste praktijken in
investeringen, proefperiodes en goede
Hoofdstuk 4.
bedoelingen. Ook op het gebied
2 Seas Magazine Page 25
Daarnaast kwam naar voren dat
Praktische benadering
bedrijven (jachthavens, nautische
het
nodig
• Actieplan energie (hernieuwbaar
industrie, vrijetijdssector),
is
onderzoek
en efficient). Studie om de beste
gebruikers (booteigenaren)
en testlocaties te verzamelen, te
oplossingen te vinden voor het
en bewoners, en ze ertoe te
bestuderen en te delen, kortom, om
introduceren
bewegen duurzaam te handelen.
in staat te zijn met deze thema’s aan
hernieuwbare
de slag te gaan en van elkaar te leren.
efficiënte
Daarvoor
- Het bewustzijn vergroten bij mkb-
Lokale strategieën
van duurzaamheid met betrekking
Ports verschaft nieuwe inzichten
Doelstelling voor de toekomst
tot het element planet moet meer
en verdient het daarom in de
Duurzame
worden gedaan. Su Ports kan hier de
toekomst te worden voortgezet.
ontwikkelen
voor
ontwikkeling
en
strategische
de
het
plannen
duurzame
dito
beheer
partners is substantieel end at
van kleine havens (havengebieden)
Het besef dat dit in havens nog
geldt ook voor de bereidheid
in
gecompliceerder is, als gevolg van de
om duurzaamheid permanent
in het algemeen en actieplannen
versnipperde
onderdeel te maken van het
ontwikkelen met betrekking tot twee
havenbeheer.
hoofdthema’s (hernieuwbare energie
verantwoordelijkheden
en het grote aantal belanghebbenden,
is duidelijk aanwezig. Ook leeft het
- De activiteiten die zijn uitgevoerd
de
2
Seas
Programme-regio
and efficiency) en klimaatverandering
besef dat vooral in havens thema’s
binnen het project hebben
(veiligheid) die de basis moeten
samenkomen;
resultaat opgeleverd. Dit is echter
leggen voor nieuwe Interreg-projecten
onvoldoende en niet gelijkmatig
en partnerschappen, in het bijzonder.
voor stuk een uitvergroot effect. Dit
verspreid. Meer informatie
In deze strategie zijn drie pijlers
is precies waarom nader onderzoek
is nodig om meer focus te
belangrijk:
realiseren.
- Lokale strategieën ontwikkelen
energie,
klimaatverandering
milieu
hebben
en
stuk
naar mogelijkheden en een sterkere
ontwikkeling van het beleid voor een
- Dit vereist aanpassing van
de doelstellingen voor de
een operationeel kader voor
essentieel voor de toekomst.
volgende stap en de daarmee
de korte- en de langetermijn
samenhangende activiteiten. Deze
om lokale havengebieden te
Evaluatie van de samenwerking
dienen te worden bepaald op
transformeren in een duurzaam,
als een basis voor de toekomst
basis van absolute toewijding van
innovatief onderhouden omgeving
De partners in Su Ports hebben elkaar,
de partners.
om te werken, te recreëren en te
samenwerking
kritisch
en
beoordeeld
resultaten
door
een
vragenformulier in te vullen en in een
aanvullende workshop in Colchester.
De belangrijkste conclusies van de
evaluatie zijn:
- Samenwerking met partners in Su
2 Seas Magazine Page 26
Toekomstige
samenwerking
binnen Su Ports
resultaten
van
van
innovatieve
energie
en
energietoepassingen,
kenniscentra,
die kunnen worden getest en
testlaboratoria, havenautoriteiten en
ten uitvoer gebracht in (kleine)
de resultaten van het werk dat is
overheden samen te werken aan deze
havengebieden die bijdragen aan
uitgevoerd in de projecten, door de
thema’s, door te gaan met testen op
het scheppen van een duurzame,
partners en ook de resultaten van
grotere schaal en een en ander in
innovatief onderhouden omgeving
Su Ports, gefragmenteerd en niet erg
praktijk te brengen.
om te werken, te recreëren en te
hiervoor
uiteengezet
al
dienen
wonen. Alle partners zijn betrokken
bedoelingen en principes, maar er is
Toename van bewustzijn
geen echte strategie om met name de
Omgaan
thema’s van de toekomst een plaats
en het bevorderen van het gebruik
te geven, zoals klimaatsverandering
van
vereist
(veiligheid). Studie om de beste
en
een compleet andere instelling. Het
oplossingen te vinden voor het
kortom een zorgvuldig ontwikkelde
terugbrengen
introduceren
strategie nodig. Met behulp daarvan
alleen
die
toepassingen in de haven om
kunnen steden van elkaar leren en
beschikbaar is als en een bereidheid
te reageren op de gevolgen van
kunnen deze, gebaseerd op ervaring,
om te investeren in hernieuwbare
klimaatverandering
een kader opstellen dat steden en
energie verdient brede steun. In
waterniveau), die kunnen worden
havenautoriteiten
havens
getest en ten uitvoer gebracht
hernieuwbare
energie.
de
Er
is
hulpmiddelen
biedt voor een coherent beleid.
Onderzoek naar energie en
klimaatverandering in havens
met
klimaatverandering
hernieuwbare
van
energie
is
bij deze analyse. Hellevoetsluis zal
een
energie
energiegebruik,
gebruiken
breed
als
gedragen
deze studie coördineren.
• Actieplan
klimaatverandering
(kleine)
van
innovatieve
(hoger
zee/
visie onder alle belanghebbenden
in
noodzakelijk. Bewustzijn is daarvoor
CEREMA, Blankenberge en CMN
de eerste stap.
zijn betrokken bij deze analyse.
Blankenberge
havengebieden.
zal
deze
studie
coördineren.
en de ijkpunten bepalen voor
structureel verankerde lokale haven, is
hun
ontwikkeling
coherent. Het ontbreekt niet aan goede
Voorzieningen voor de watersport in oud havengebied
- De inzet en betrokkenheid van
de
de
zijn
Zoals
grondslag voor leveren.
voor
wonen.
- Aspecten onderoeken zoals
energie (hernieuwbaar en
efficiency) en klimaatverandering
(veiligheid) met betrekking tot
een duurzame toekomst voor
havens.
Stadshaven van Hellevoetsluis
2 Seas Magazine Page 27
Voorbereid op
de duurzame
toekomst
Su
Ports
bevordert
duurzaamheid
als het leidende principe voor de
internationale samenwerking tussen
havens. De partners realiserenzich
dat door hiervoor te tekenen ze niet
de makkelijke weg voorwaarts hebben
gekozen. Individuele partners in Su
Ports hebben eerder deelgenomen
aan projecten in havens, waarbij
duurzaamheid een thema was. Vaak
ging het erom een nieuwe toekomst
te verschaffen voor een vervallen
gebied. Het inzicht dat people en
profit belangrijke drijfveren zijn, is
universeel.
Het besef dat ook onze planeet meer
aandacht nodig heeft, is ook algemeen.
Dat is waarom de partners en anderen
tal van initiativen hebben genomen
om het energieverbruik terug te
dringen, de uitstoot te beperken,
herbruikbare energie te winnen of dat
op zijn minst mogelijk te maken. Dit
besef is nog sterker geworden dan het
was aan het begin van het project.
Binnen havens raken belangen met
elkaar verstrengeld maar dat geldt
ook voor de vele uitdagingen. Dat is
samenwerking.
Tegelijkertijd
zal
Planning
hun groei afgestemd moeten zijn op
Een systematische aanpak is een
bewezen resultaten. In de komende
belangrijk
periode is het essentieel voor de
toekomst. Er is een goed huwelijk
subprojecten dat het bewustzijn de
nodig tussen bewustzijn, kennis, pilots
kans moet krijgen te groeien, van
en beleid. Verankering in beleid helpt
tevoren, tijdens en naderhand.
om het fundament te leggen voor een
uithangspunt
voor
de
wijde verspreiding. Begin lokaal, breid
Kennis
Kennis
uit en stel dan pas een rechtsgrondslag
is
te
kennisinstituten
versnipperd
en
vereist
binnen
veel
vast om enkele wetten op te stellen,
wetten die nodig zullen zijn.
adstructie om voor havenmanagement
bruikbaar te zijn in de praktijk. Dat
Dit zijn allemaal uitdagingen. Veel
laatste zou havens nou juist in staat
belanghebbenden,
stellen zich beter voor te bereiden op
informatie en beperkte kennis in
de toekomst en dat zou ook gelden
havengebieden van het onderwerp
voor de kennisinstituten. Ze kunnen
maken het een moeilijk pad om te
hun onderzoeken en studies baseren
volgen. Er is echter het besef dat de
op een brede aanpak end an inzoomen
behoefte groot is onder de partners.
op beste praktijken. Havens kunnen
Ze realiseren zich allemaal dat er
benut wordenals locaties die met hun
energie en inbreng is vereist bij
vele samenkomende belangen een
de bijeenkomsten maar ook in de
perfecte basis vormen.
tussentijd. Dat is precies waarom de
versnipperde
partners de opbrengst van Su Ports
Pilots & uitwisseling
duidelijk vastgelegd willen zien, ten
Leren door te doen. De betrokken
einde precies te weten waar ze zullen
organisaties zijn allemaal bereid om
zijn aan het eind van het project. Dit
deel te nemen aan pilotprojecten in
wordt een uitdaging, maar er is grote
en rond de haven. Een systematische
behoefte aan. Het zal leerzaam zijn en
aanpak is essentieel. Van klein tot
een manier om verantwoordelijkheid
groot en van het uitvoeren van een
te tonen voor toekomstige generaties.
test tot het meten van resultaten, het
behoefte aan. Het zal leerzaam zijn en
kan nauwkeurig worden beschreven.
een manier om verantwoordelijkheid
te tonen voor toekomstige generaties.
precies waarom de havens het ideale
testgebied
zijn
voor
geïntegreerd
beleid op het vlak van duurzaamheid.
Bewustzijn
Het begint allemaal met bewustzijn en
met brede steun. Havens zullen niet
alleen steun moeten vinden onder
gebruikers en overheidsorganisaties,
maar ook bij het bedrijfsleven en de
gemeenschap. Om zoveel steun te
verwerven, moeten projecten in staat
zijn het pad te effenen voor hechte
2 Seas Magazine Page 28
Bewustwording is voor duurzaamheid de sleutel voor de toekomst
2 Seas Magazine Page 29
BIJLAGEN
Partners en projecten
in het Su Portsclusterproject
De stad
Hellevoetsluis
(Nederland) – hoofdpartner
De stad
Blankenberge
(Nederland)
stad van het Verenigd Koninkrijk is.
van Engeland, in Cornwall.
Europa, met toegang tot Europa
Een groot deel van het havengebied en
via
de baai van Falmouth worden beheerd
van Harwich International Port en
door de havenautoriteit, Falmouth
Luchthaven
Harbour Commissioners. De meeste
via trein en wegen met de rest van
commerciële actiteiten van de haven
het Verenigd Koninkrijk. Het is er
zijn gefocused op naar buiten gerichte
prettig wonen, worken, studeren en
activiteiten, voornamelijk bunkeren
zakendoen. Colchester is gelegen aan
(schepen
van
de rivier de Colne,dicht bij de kust
voorzien)
terwijl
nieuwe
de
brandstof
in de provincie Zeeland, en is een
badplaats. Visserij was de voornaamste
strategisch gesitueerde haven die
historische havenstad met vroegere
bedrijfstak in het oude Blankenberge.
een belangrijk watersportcentrum is
banden met Schotland. Nu is het een
De visserijsector is echter geleidelijk
geworden. De havens die in dit rapport
aantrekkelijke toeristische bestemming
achteruitgegaan. In de Jaren 1950
tot het domein van Hellevoetsluis
met stranden en jachthavens. The
werd besloten de vissershaven om
worden gerekend, zijn Heliushaven,
port die het onderwerp van studie
te vormen tot een een jachthaven.
De Kanaalhaven, Vestinghaven en
is,
wordt
Vandaag de dag zijn er vijf jachtclubs
Veerhaven. Samen zijn deze havens
Zij
ligt
goed voor een capaciteit van ruim
en de historische stad Veere. De
tweeduizend pleziervaartuigen. Een
overheid liet de Oostwatering na de
servicecentrum, jachtclubs en het
watersnoodramp van 1953 aanleggen
historische
maken
als een kleine industriehaven. Het is
populaire
nooit de bedoeling geweest dat het
de
genoemd.
Veerse
Dam
een jachthaven zou worden en het is
dan ook niet als zodanig ontworpen.
actief
in
Londen
verbindingen
Stansted,en
in Essex. Het is Engelands oudste in
toeleggen op scheepsreparaties. Het
geschriften vermelde stad en was ooit
havengebied herbergt tevens mossel-
de hoofdstad of Romeins Engeland.
en oesterkwekerijen en beschikt over
De haven werd in 2001 gesloten
aanvoerplaatsen voor vissersboten.
voor commerciële vaart na Jaren van
Wat recreatiemogelijkheden betreft,
teruggang. Als gevolg van onvoldoende
heeft Falmouth Port rond de 1300
baggeren,
aanlegplaatsen
verschillende
problem geworden dat grote schepen
klasse, volop parkeergelegenheid en
de toegang tot de haven verhinderde.
de mogelijkheid om cruiseschepen te
Tegenwoordig is het grootste gedeelte
accommoderen.
van het havengebied veranderd in een
was
dichtslibbing
een
aan het water. De creatie van een
de provincie Zuid-Holland, een vroeger
Oostwatering
deuitstekende
zich
van
dokken
(België)
West-Vlaanderen en een populaire
het
havengebied
gebied
aan
het
water
blijft een centrale plaats innemen
in
Colchesters
streven
naar
een
Cerema
(Frankrijk)
Het centrum voor studies en expertise
op het vlak van risico’s, milieu,
mobiliteit, stadsplanning en ruimtelijke
ordening. Dit is een initiatief dat
wordt gesubsidieerd door de Franse
overheid en ondersteuning verleent
bij
het
opstellen,
implementeren
en evalueren van openbaar beleid,
gevoerd door nationale en lokale
overheidsinstanties, met betrekking
tot
duurzame
uiteenlopende
ontwikkeling
gebieden.
Tot
op
de
onderwerpen behoren: inzicht krijgen
in risico’s en deze voorkomen, nieuwe
infrastructuur ontwikkelen, energie en
klimaat, onderhoud van bestaande
infrastructuur,
mobiliteit
en
gezondheidsrisico’s,
transport,
duurzame
regio’s en natuurlijke hulpbronnen,
duurzame steden en gebouwen.
van
Blankenberge.
Cornwall Marine
Network
(Verenigd Koninkrijk)
Deze organisatie wijdt zich aan het
ondersteunen van de mariene sector
2 Seas Magazine Page 30
tussen het Verenigd Koninkrijk en
Network
Falmouth,
voor studenten biedt en apartementen
Nederland, op het eiland Walcheren
een
diepzeehaven aan de zuidwestkust
Marine
woon- en werkgebied, dat huisvesting
Putten in het westen van Nederland in
tot
de stad de op een na snelst groeiende
Cornwall
vertegenwoordigde
Dit is een stad in de provincie
bestemming voor boten.
bruisende commerciële rivieroever, nu
Colchester ligt op een sleutelpositie
Het
Deze stad ligt in het zuidwesten van
Hellevoetsluis
(Verenigd Koninkrijk)
een
stimuleren door kwaliteit en innovatie.
Dit is een stad op het eiland Voorne-
stadscentrum
attractief
winstgevendheid verbeteren en groei
De stad
Veere
tussen
De Colchester
Borough Council
in Cornwall via initiatieven die de
Partners in het Su Ports cluster project
2 Seas Magazine Page 31
Beschrijving van MERIFIC.
MERIFIC. Marine Energy in Far Peripheral and Island Communities
de grensover(Mariene energie in uiterst perifere en eilandgemeenschappen)
schrijdende
Programma: Interreg IVA Channel
samenwerkende Datering: 01/01/2009 – 30/08/2014
projecten
MERiFIC ondersteunt de ontwikkeling
en het onderhoud dat is vereist
Transcoast Project.
Transformatie van havens om het maatschappelijk-economisch potentieel van kustgebieden te versterken
Programma: 2 Zeeën Programma
Datering: 01/07/2008 – 30/06/2013
Dit is een samenwerkingsinitiatief
Maatschappelijke duurzaamheid
van mariene energie in uiterst perifere
voor een optimaal functioneren van
waarbij twaalf partners betrokken wa-
Verscheidene activiteiten van partners
Het clusterproject Su Ports brengt
en
van
mariene energiecentrales met een
ren, alsmede regionale autoriteiten
waren gericht op het fysieke herstel
de resultaten samen van drie eerder
Cornwall en op de Scilly-eilanden in
accent op de specifieke gebieden
uit Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk,
van havengebieden, om ze te herin-
afgeronde
samenwerkingsprojecten.
het Verenigd Koninkrijk UK en op het
zuidwest Cornwall in Engeland en de
Vlaanderen en Nederland. Zij werken
tegreren in de bestaande lokale ge-
Twee van deze projecten richtten
schiereiland Finistère in Frankrijk.
Iroise Zee en Bretagne in Frankrijk.
samen om hun verwaarloosde havens
meenschappen. Ze wilden mogelijkhe-
zich
van
MERiFIC is een met 4,6 miljoen euro
Er is eveneens een overzicht van de
en maritieme gebieden te transforme-
den scheppen voor werkgelegenheid,
havengebieden, met een nadruk op
gedoteerd paradepaardje onder de EU-
onshore infrastructuren en havens
ren en nieuw leven in te blazen, als
recreatie en vrijetijdsbesteding in deze
land (dienstverlening watersport) en op
onderzoeksprojecten dat als gastheer
gepubliceerd dat wellicht bruikbaar
jachthaven en door ze te voorzien
vervallen gebieden, waar toekomstige
water (havenontwerp en verankering
optrad voor evenementen en een
is voor het management van de
van faciliteiten voor maritieme recre-
generaties van zouden kunnen profite-
in de stad) Een derde cluster van
reeks instrumenten en hulpmiddelen
exploitatie en het onderhoud hiervan.
atie en toerisme. Hoofddoel was de
ren en die daarom per definitie duur-
partners werd gevormd door een
ontwikkelde
onderzoeksproject op het vlak van
regionale
duurzame energie in een kustgebied,
energie. Dit moet worden bereikt door
duurzame
waarbij onderzoek en testen zijn
de beste praktijken te achterhalen
verzorgde
gedaan en kennis en ervaringen zijn
en door een analyse van de state of
Innogy
uitgewisseld. De combinatie van deze
op
herontwikkeling
eilandgemeenschappen
ter
bevordering
economische levensvatbaarheid van
zaam zouden zijn. Dit heeft betrekking
over
de kustgebieden in het 2 Seas Pro-
op de volgende Transcoastpartners:
haveninfrastructuur
gramme-gebied te versterken door de
Syndicat Mixte Dunkerque Neptune,
Carter
RWE
uitwisseling van ervaringen en ken-
de gemeente Tholen, de gemeente
over
nis tussen de partners. De partners
Schouwen-Duiveland,
Colchester
komstige generaties. Colchester sti-
the art van toeleveringsketen, beleid,
havenbenodigdheden voor offshore
werkten samen in drie Joint Activity
Borough Council, de gemeente Sluis,
muleert regeneratie en de bewoners
partnerprojecten levert een panorama
het potentieel aan hulpbronnen en
windparken. Deze presentatie schetste
Teams (JAT – gezamenlijke-activitei-
Pioneer Sailing Trust, de stad Blanken-
om de historische haven te bezoeken,
van perspectieven op. De deelnemende
betrokkenheid van belanghebbenden.
een
waar
tenteams) en brachten rapporten uit
berge en Brightlingsea Harbour Com-
en probeert om de vrijetijdsbesteding
projecten en hun resultaten, met de
Aangezien dit project zich vooral richt
havens rekening mee moeten houden
over ‘Heropleving en territoriale inte-
missioners.
te bevorderen.
nadruk op het aspect duurzaamheid,
op offshore hernieuwbare energie, is
bij het treffen van voorzieningen voor
gratie van havengebieden in transitie’
worden hier kort beschreven.
het FaBTest Project (Universiteit van
plaatsing, exploitatie en onderhoud van
JAT1, ‘Havenveiligheid’ JAT2, ‘Veran-
Economische duurzaamheid
Ecologische duurzaamheid
Exeters PRIMARE) eveneens betrokken
installaties voor offshore hernieuwbare
kering van getransformeerde havens
De economische duurzaamheid wordt
Ecologische duurzaamheid werd als
bij het project. Alex Whatley verzorgde
energie. Een aantal goed voorbeelden
in de gemeenschap’ JAT3. Daarnaast
vergroot door verscheidene partners
een wat minder belangrijke kwestie
op maandag 31 maart een inleiding
zijn: toegang, opslag en inrichting
presenteerden adviseurs die met de
die onderzoek hebben gedaan naar
being aangepakt door de Transcoast-
en een toer voor de projectpartners,
ruimte,
voor
partners werkten het Transcoast Mo-
hoe de veiligheid in hun havens kan
partners. Sommige partners hebben
inclusief een bezoek aan de FaBTest
zware kraaninstallaties, ondersteuning
del dat is bedoeld om inzicht te ver-
worden verbeterd. Brightlingsea Har-
onderzoek uitgevoerd dat gerelateerd
offshorelocatie.
infrastructuur en toegang tot onshore
schaffen in de economische impact
bour Commissioners bijvoorbeeld is
is aan milieukwesties, zoals Brouwers-
transformatorstations.
van deze projecten.
zich ervan bewust dat de verande-
dam, Brightlingsea en Perkpolder.
rende ecologische en klimatologische
Kwesties met betrekking tot koolstof-
offshore
MERIFIC
van
hernieuwbare
publiceerde
ook
MERiFIC-workshop
Mike
een
reeks
van
presentatie
aandachtspunten
versterkte
terreinen
een
Partners Transcoast project
Links en documenten:
In het clusterproject ‘Duurzame ha-
omstandigheden van de komende vijf-
reductie waren echter geen hoofdthe-
de beste procedures voor exploitatie
http://www.merific.eu/
vens’ werken alle organisaties op het
tig jaar een mogelijke bedreiging vor-
ma in het Transcoast-project.
gebied van duurzame havenontwikke-
men voor de levensvatbaarheid van de
ling samen. Dit was ook een doel van
haven. Brightlingsea heeft onderzoek
het Transcoast-project.
gedaan hoe ze deze veranderingen
Links en documenten:
het beste tegemoet kunnen treden en
http://www.transcoastproject.com/
onderhoud
in
the
hernieuwbare-energiesector
mariene
moeten
voldoen: dit rapport was het product
van
een
grensoverschrijdende
samenwerking
tussen
IFREMER
en de Universiteit van Exeter. Het
rapport
2 Seas Magazine Page 32
een
rapport over de vereisten waaraan
en
Partners MERiFIC project
In
geeft
richtlijnen
en
een
overzicht
aanbevelingen
van
voor
het management van de exploitatie
http://www.merific.eu/files/2012/06/Bestpractice-report-operation-and-maintenancerequirements.pdf .
http://www.merific.eu/files/2012/12/
Mike-Carter_Cornwalls-Ports-and-HarboursEvent-26.7.12.pdf http://www.merific.eu/
files/2012/12/Cornwall-renewable-energyseminar-Matt-Hodson-and-Mark-Killingback.pdf
www.merific.eu/files/2012/12/Cornwall-
In het ‘Transcoast’-project richtten de
de bedreiging voor het succes van de
partners zich vooral op maatschappe-
haven kunnen minimaliseren. In Perk-
lijke en economische duurzaamheid.
polder is de voortdurende toename
renewable-energy-seminar-Matt-Hodson-and-
van aanslibbing in de haveningang
Mark-Killingback.pdf
een probleem voor nu en voor toe-
2 Seas Magazine Page 33
Yacht Valley Project.
Specifiek duurzame activiteiten binnen
Development of Innovative Concepts of Nautical Service Clusters.
•
Yacht Valley zijn onder meer:
verschillende
Datering: 01/08/2009 – 30/06/2014
en
van
reparatie,
zoals
refit
en
scheepsaccessories
onderhoud
de
verkoop
zijn
zowel
binnen
en
testen
van
innovatieve
en
onderdeel
sector.
uiteenlopende herontwikkelingsplekken.
Ze zijn ook van vitaal belang voor de
Er is verkennend onderzoek uitgevoerd
werkgelegenheid en de lokale economie
door ontwikkeling en het doen van
in het 2 Seas Programme-gebied. Gezien
investeringen, door kennis uit te wisselen
de groeiende marktvraag, stelt het Yacht
en ontwikkelingen te conceptualiseren,
Valley-project
met
zich
nautische
ten
doel
nieuwe
dank
aan
de
inbreng
gevestigde
en deze diensten te groeperen op
geeft een boost aan een economisch
één locatie. Bedrijven in die nautische
gezonde
centra bieden de sector expertise en
nautische
specialiteiten, met diensten gerelateerd
Seas-gebied,
aan kopen, onderhoud en het verbeteren
weloverwogen
van jachten.
facilitaire voorzieningen. Beschouwd als
bedrijven.
en
Het
project
met
in
inbegrip
het
van
verscheidenheid
een
aan
werden
doelen worden: het creëren van een
(NL),
economisch competatief, attractief en
(NL),
toegankelijk gebied en het ondersteunen
Duinkerken (FR) and Nieuwpoort (BE).
van de ontwikkeling van gezamenlijke
Deze
plekken
economische activiteiten, met inbegrip
sterk
verschillende
aangetroffen
Ramsgate
in
locaties
Hellevoetsluis
(UK),
Vlissingen
hebben
allemaal
oorsprong.
een
Deze
van de maritieme economie.
nieuwe faciliteiten mogelijk te maken
Het
en in sommige gevallen om gevestigde
specifiek speerpunt met betrekking tot
bedrijven te integreren.
duurzaamheid. Het belangrijkste element
Valley-project
had
geen
is het hergebruik van land en gebieden,
Door
lokale
vaarwegbeheerders,
autoriteiten,
bedrijfs-
servicecluster
voor
Het
feit
onder
de
aandacht
transportbedrijven en dienstverleners
nog steeds geen oplossing is voor
boten die aan het eind van hun
levenscyclus zijn, wat vooral een
Auteurs : Baukje Bruinsma, Alain Mengé, Jan-Arie Meyer, Reg Patterson, Guillaume
le Palud, Bertrand Reydellet, Rob Vrolijks.
Foto credits : Fred Olsen, Rob Vrolijks, Cornwall Marine Network, Shutterstock
Deze editie wordt uitgebracht in het kader van de clusterwerkzaamheden en
gecoördineerd door het INTERREG IV A 2 Zeeën Programma.
Partners en projecten van het in the Su Ports Cluster project:
probleem is voor boten gebouwd van
polyester
•
De
bouw
neutraal
van
nautisch
een
koolstof-
centrum
in
Nieuwpoort als een voorbeeld voor
andere centra
•
Hellevoetsluis
heeft
een
‘energie-
analyse’ uitgevoerd in samenwerking
met
haven-gebruikers,
die
wordt
bestudeerd om te achterhalen of
energiebesparing en de winning van
duurzame energie kunnen zorgen
voor een betere energiebalans
• Alle locaties zijn uitgerust met op
zonne-energie
werkende
oplaad-
stations voor elektrische fietsen
plekken zullen worden heringericht om
Yacht
het
activiteiten
brengen dat er voor de jachtindustrie,
2
een prioriteit binnen de operationele
geschikte
•
toekomstbestendige
servicesector
zakelijke
aansluiting op de omgeving
van
nautische servicecentra te ontwikkelen
Potentieel
een
betreft hun gebruik van ruimte in
Het project richt zich op het ontwikkelen
duurzame nautische servicecentra op
de
van
watersport worden geanalyseerd wat
procedures binnen de nautische diensten.
economisch als functioneel een belangrijk
van
ontwikkeling
‘facts & figures Guide’, waarin de
Programma: 2 Zeeën Programma
Watersportservice
De
Links en documenten:
http://www.yachtvalley.org/nieuwpoort/
view/nl/nieuwpoort/yacht_valley
elk met een verschillend verleden maar
en
in staat nieuwe bijzondere mogelijkheden
belangenorganisaties erbij te betrekken,
en economische vitaliteit te bieden.
is de vereiste, relevante uitwisseling van
Bovendien zal op al deze locaties niet alleen
kennis en expertise verzekerd om een
het algemene publiek maar ook de lokale
zo breed mogelijk aanbod van diensten
gemeenschap worden aangetrokken door
te bevorderen. Er wordt een Guideline
de nieuwe faciliteiten. Doot voorstellen te
samengesteld om als een blauwdruk te
ontwikkelen voor de diverse locaties is de
fungeren voor partners buiten het 2 Seas
focus komen te liggen op het scheppen
Programme-gebied, zodat ze de ideeën
van een toekomstbestendige opzet die
over kunnen nemen.
tegemoet komt aan de economische
De inhoud van deze uitgave weerspiegelt de opvattingen van de auteurs en geeft niet
noodzakelijkerwijs de standpunten van de Europese Unie weer.
en maatschappelijke behoeftes van het
Het Yacht Valley-project heeft zich over
gebied. Ook is rekening gehouden met
De tekst in deze publicatie is enkel voor informatiedoeleinden bestemd en kan niet als wettelijk
drie jaar uitgestrekt. Het project duurde
econometrische, logische beperkingen,
bindend beschouwd worden. Deze publicatie wordt volledig gefinancierd door het Europese
zo lang vanwege de veranderingen op
vaak opgesloten in wetgeving en beleid.
het vlak van technologie en operationele
2 Seas Magazine Page 34
Partners Yacht Valley project
Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) via het grensoverschrijdende INTERREG IV A 2 Zeeën
Programma.
Voor meer informatie, bezoek de website:
www.interreg4a-2mers.eu
INTERREG IV A 2 Mers Seas Zeeën
Secrétariat Technique Conjoint / Joint Technical Secretariat / Gemeenschappelijk Technisch Secretariaat
Les Arcuriales - 45/D, rue de Tournai - 5° étage - F-59000 Lille
T : +33 (0) 3 20 21 84 80 - F : +33 (0) 3 20 21 84 98
[email protected]
Het INTERREG 2 Zeeën Programma is een EU-programma dat grensoverschrijdende
samenwerking
ondersteunt
tussen
partners
uit
Frankrijk,
Engeland,
België
(Vlaanderen) en Nederlands. Het doel van het Programma is de ontwikkeling van
het concurrentievermogen en het duurzame groeipotentieel van het maritieme
en
non-maritieme
bevorderen
van
kapitaal
van
het
partnerschappen
programmagebied
voor
door
het
grensoverschrijdende
opzetten
en
samenwerking.

Vissershavens Begin 20ste eeuw waren er 31

Congres en Vakbeurs Schelde Delta Expo

15 oktober 2014 pagina 2

Limburgse havens sterk groeimerk

ABVV - BTB - ACV-TRANSCOM - ACLVB

Verslag - Waddenzeehavens

Green Deal Scheepsafvalketen

“Druk op het hinterland” - De Vlaams

Centrale Rotterdam Tel - GDF SUEZ Energie Nederland

Havenrijtoer Rotterdam 12-10-2014