Internationale Revue i 10 1927-1929
bron
Internationale Revue i 10 1927-1929. [Ingeleid door Arthur Lehning]. Kraus Reprint, Nendeln 1979
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_int001inte01_01/colofon.php
© 2009 dbnl / erven Arthur Lehning
i.s.m.
p3
Introduction
I got to know Piet Mondrian in Paris in the spring of 1925. For many years he had
been living at 26, rue du Départ, in the somewhat dilapidated house with its now
legendary studio behind the Gare Montparnasse. The whole complex was knocked
down in 1936. My admiration for Mondrian's work was great, and has never
diminished; nor has my appreciation of him as an exceptional person. ‘He was a
great man and a noble human being’, as Oud tersely and correctly put it. The last
time we met was in London. To the surprise of all his friends, who could not imagine
him anywhere else but in Paris, he had moved to England in 1938 in anticipation of
the coming war. In September 1940 he left for New York, where he received
recognition as ‘the greatest Dutch painter since Van Gogh’. He died there on 1st
February 1944. His fame developed posthumously from then on.
Since the time I had been in Berlin - from 1922 to 1924 - I had made plans, when
back in Holland to publish a periodical devoted to art, literature and politics. I
discussed the project with Mondrian, who agreed to collaborate. It was he who gave
me an introduction to his friend, the architect Oud. Oud was very interested, all the
more so since, at the time, there was no periodical with that sort of programme,
designed to serve the interests of abstract art and functional architecture, and it was
in those days that the term ‘New Objectivity’ became current. Oud was to incorporate
these thoughts into his statement of beliefs in the editorial of the first number. Apart
from Oud and Mondrian a number of other artists, in particular Van Eesteren,
Rietveld, Van der Leck, Huszar, Domela, Vordemberge-Gildewart and Peter Alma,
were prepared to co-operate in the venture. They were all adherents to the ideas
expressed in De Stijl; though Theo van Doesburg, who had launched De Stijl, and
had been the tireless protagonist of the principles associated with it, was not among
the contributors to i 10. This was partly due to certain differences with his former
colleagues and partly on account of the character of a journal like i 10. Dutch
architects involved also included Van Ravesteyn and, in particular, Mart Stam.
Oud's editorial responsibility was to include architecture as well as pictorial art.
His stern and perhaps somewhat rigid editorial policy - a reproduction of Picasso's
representational picture Fenêtre ouverte was, I suspect, a great concession - set
the tone of the journal, particularly in the first year.
The active collaboration of Moholy-Nagy was essential to the character of the
journal. Laszlo Moholy-Nagy had, since 1923, been working in Weimar and then in
Dessau at the Bauhaus founded by the architect Walter Gropius, where he was in
charge of the metal workshop (Metallwerkstatt) and some preliminary courses.
Moholy-Nagy was Hungarian and had been a member of the group known as MA
(Today) founded in Budapest in 1917. He had been in Berlin since 1920 and was
in contact with the Russian Constructivist painter El Lissitzky and through him with
Casimir Malevich. As early as 1913 Malevich had evolved non-objective ‘abstract’
art and, like Mondrian's ‘Neo-Plasticism’ work, geometrical painting the principle of
which he called ‘Suprematism’. His architectonic sculptural constructions he described
as ‘Suprematist Architecture’. The Belgian artist Vantongerloo was to construct his
Cubist blocks in the same spirit. In 1922 Malevich laid down his theoretical and
philosophical concepts in his essay Die gegenstandslose Welt. The text was
published in a full German edition for the first time in 1962. A summary under the
same title had appeared in 1927 in the Bauhausbücher series, edited by Walter
Gropius and Moholy-Nagy. Malevich died in poverty in Leningrad in 1935.
The collages of the Hanoverian Dadaist Kurt Schwitters inspired Moholy to take
an interest in typography. For his abstract compositions put together out of worthless
Internationale Revue i 10 1927-1929
bits and pieces, Schwitters also used individual letters as art material, as had the
Cubists. Lissitzky, too, experimented in this field. Moholy-Nagy was concerned with
photograms (photography without a
Internationale Revue i 10 1927-1929
p4
lens) - so was Man Ray who talked about ‘Rayograms’ and photoplastics (Moholy's
term for photomontages). Moholy-Nagy used all sorts of new material for his paintings
or rather his constructions in space. In 1925 there appeared in the Bauhausbücher
series his Malerei, Photographie, Film. He assembled his ideas later in The New
Vision (1930) and Vision in Motion (1947). Like Gropius and other members of the
Bauhaus, Moholy emigrated to America. He founded a New Bauhaus in Chicago
and died there in 1946.
Moholy was chiefly concerned with the relationships between light, space and
movement; hence also his interest in the possibilities of photography and film as
potential art forms. The Russian Constructivists had made strides in similar directions.
Not only did they use materials which had hitherto never been used in art, but they
recognised space itself as capable of being treated plastically. In the Realistic
Manifesto (Moscow 1920), which bears that axiomatic and one-sided character
typical of such manifestos and by which they make history, Antoine Pevsner and
Naum Gabo explained: ‘Volume is not the only means of expressing space’. This
was the breakthrough. Later Gabo was to employ light as well as transparent
materials and so became the pioneer of Kinetic Plasticism. The first essay about
his work appeared in i 10.
Kurt Schwitters published articles on typography and other subjects in i 10. His
Sonate in Urlauten, which he often performed and which has been recorded, was
also published in i 10, thereby losing the journal some of its none too numerous
subscribers. Schwitters emigrated to Norway in 1937 and to England in 1940. He
died there in 1948. i 10 published poems by Hans Arp, a friend of Schwitters and
also a Dadaist who, together with Brancusi, is one of the great representatives of
abstract sculpture. Of these poems Arp wrote to me: ‘It is the first time that poems
of mine have appeared unmutilated in a periodical’.
In October 1926 I went for preparatory talks to Dessau, where the Bauhaus had
been installed since 1925. On the way I visited Gret Palucca, the director of Mary
Wigman's ballet group. In her huge, light room in her father-in-law's house a single
painting held my attention: one of Mondrian's diamond-shaped canvases, a white
expanse with two black lines. At the Bauhaus I met Moholy, working there beside
Kandinsky, Klee and Schlemmer, designer of the abstract ballet. Kandinsky was
very keen on the plan for the new journal. He had already given special attention to
the problem of the synthesis of the arts and had laid the foundations in the Blaue
Reiter in collaboration with Franz Marc. For i 10's first number he wrote UND, an
article setting out his programme.
Moholy designed the layout for the first number and gave me a crash course in
typography to enable me to look after the paper on the lines he indicated. The printer,
G.J. van Amerongen in Amersfoort, though at first upset by our rejection of all the
classical rules for book printing was, in the long run, not dissatisfied with the result.
César Domela designed the cover. Putting together each number was something
of a jigsaw puzzle; so many different wishes had to be taken into account. Each
issue was an adventure.
The first number was already being prepared and no name had been found for
the journal. In keeping with its international character, we were looking for a title
which did not need to be translated. It became clear during one of our talks that
even those who had agreed to collaborate would not necessarily agree with one
another about everything else. With such a situation ahead of us we would, someone
said, be approaching the Tenth International: hence i 10. If my memory is correct,
it was Lucia Moholy who suggested it.
Internationale Revue i 10 1927-1929
This title raised quite a storm. An English weekly, mistaking the title for the price,
commented on the ‘reversed position’ as a special feature of this Dutch avant-garde
journal. The title was not, however, as original as it might appear. Hans Richter, the
abstract painter and member of the Dadaist group who, in 1921, had produced the
first abstract film Rhytmus 21 under the influence of Malevich's Suprematism, helped
to edit a paper called G, founded in 1923. Not long ago, at the Stedelijk Museum in
Amsterdam, I noticed a poster of an exhibition which had taken place in 1915/16 in
Petrograd of a group of Russian Futurist painters called O.10. Here there was no
Internationale Revue i 10 1927-1929
p5
question of plagiarism, any more than when new art forms appear in different places
at the same time. These things are in the air.
1927 was a revolutionary year for films: the sound film, called the ‘talkie’ appeared.
The Dutch authorities banned the sensational avant-garde films of the Russian
producers Eisenstein and Pudovkin. This led to the setting up of the Filmliga whose
intelligent spokesman was Menno ter Braak. He reviewed films regularly for i 10.
Willem Pijper edited the section on music, even though he was not particularly active;
he had had his own music periodical since 1926, but contributed a few articles
nonetheless.
The homogeneity which found expression in architecture and art - contributors to
i 10 showed their work under the title of the i 10 Group in Rotterdam - could not, by
its very nature, be applied to other types of activity. Personal friendship and chance
encounters have always had their role to play in such ventures.
Bart de Ligt, the socialist, anti-militarist and cultural philosopher with whom I had
been friendly since 1920, had been an enthusiastic and active supporter of i 10 ever
since the beginning. At that time he lived in Geneva where he maintained numerous
international contacts.
In March 1926 at Sanary I met Ernst Bloch, author of Der Geist der Utopie (1923)
and of Das Prinzip Hoffnung (1962). Through him I got to know Walter Benjamin,
poet, essayist and one of the most shrewd of German critics. He translated
Baudelaire and wrote sociological studies on literature for the Zeitschrift für
Sozialforschung and on Karl Kraus for i 10. He was one of the many members of
the German-Jewish intelligentsia who fell victim to Nazi madness and committed
suicide on the Spanish frontier in September 1940. His collected works appeared
in 1946. From among my Russian political friends who had played an active part in
the Revolution of 1917 - and from whom I had learned more in Berlin since 1922
about the phenomenon of revolution than from any lectures in political science were Alexander Berkman and Alexander Schapiro wrote about the Russian
Revolution.
All things considered the contributors could have turned out to be even more of
a mixed bag than they actually were.
i 10 was not essentially a political journal: it had no special political slant. Oud
would have preferred to have left politics out altogether. I think he was afraid of
getting mixed up with political views which he did not share; he felt that as an architect
he had quite enough opposition to overcome without bringing in politics. I felt
however, that to ignore politics altogether would have produced an i 10-Hamlet
without the Prince of Denmark and I was not keen on the idea. It would also have
undermined the concept which for me was fundamental to i 10: that the so-called
integration of art in daily life - a premise accepted by the Bauhaus and by De Stijl would have to be accompanied by changes in other sectors of cultural life and in
society as a whole. Among the architects who contributed it was Van Eesteren, the
town planner, who was particularly anxious for this concept to materialise.
While it would not always be possible to establish direct links, the periodical was
to pay attention to specific aspects of art, politics and society in terms of principles
or actuality. This was not to be attempted through general articles, but by inviting
specialists to write about their particular subjects, so that as a result general cultural
links might emerge. It was essential therefore to get these contributors together,
and for their articles to appear in the same publication.
Although the Stijl group had in theory rejected individualism and isolation in art ‘Art will disappear in proportion as life gains in equilibrium’, as Mondrian formulated
the idea - and though architects and town planners were confronted with social
Internationale Revue i 10 1927-1929
problems by the nature of their work, I felt that in general the Bauhaus was more
sensitive to the implications and the complications of social and political problems.
Indeed the Bauhaus in Dessau was shut down in 1932 under pressure of the National
Socialists majority in the municipality. The transfer to Berlin under the direction of
the architect Ludwig Mies van der Rohe, did not save the Bauhaus: within a year it
Internationale Revue i 10 1927-1929
p6
was occupied by the SA and liquidated as degenerate art. However, the theories
and practices propounded and put into effect by the Bauhaus lived on and exercised
a continuous influence the world over. In the inter-war years it was one of the great
institutions of European culture.
The integration of art in life is still on the cultural agenda. What Mondrian achieved
with his surfaces, lines and pure colours, what Gabo achieved with spirals, curves
and space as plastic elements, what so many others achieved with their various
media - the creation of a concrete balance of pure relationships - surely all this is
nothing more nor less than the creation by these artists of a world of free order? To
combine image-making, social activity, human values, technical operations - this
was the idea expressed in the declaration of the Conference held at La Sarraz in
1928 - the first congress of the CIAM (Congrès Internationaux d'Architecture
Moderne). This declaration was published in i 10.
These ideas are, it is true, common property today, but they are often applied in
a formal and superficial way, the real concept being distorted and rendered hollow.
Once abstract art is generally accepted it may well be that those critical standards,
which enable us to distinguish authentic, primary, living work from a routine which
conforms to an outmoded tradition, will be lost. We must question whether the
younger generation can still be inspired by the wholehearted commitment, the
creative intentions and inventions of the pioneers of abstract art now that these
artists have been canonised by the art historians.
My original concept of i 10 was more in the spirit of Die Aktion, a revolutionary
weekly published by Franz Pfemfert from 1910 to 1932, which was devoted to
modern (chiefly Expressionist) poetry and graphic art. Pfemfert emigrated in 1932
and died in Mexico in 1959. Owing to the dominant role of architecture and art the
character of i 10 became quite different.
Its financial basis was shaky from the very beginning. The first number appeared
in January 1927 with a hundred subscribers. At the time of the last number (July
1929) there were, I think, 300 (the archives of i 10 are still missing). The second
volume was published by the editor, a state of affairs which for a periodical generally
means the beginning of the end. Attempts to find a publisher in Germany or
Switzerland, where there was more interest than in Holland, failed. By 1930,
moreover, the revolution in art which had been so marked in the ten years after the
First World War, had lost its impact. (In Russia this had already happened in 1922;
cultural reaction reflected the political counter-revolutionary development towards
the terrorist dictatorship of state and party.) The world crisis of capitalism, the growth
of reactionary forces and Fascism were under way.
A paper cannot live without readers, for whom it in fact exists. It needs readers
who, together with the contributors, can create an atmosphere favourable to the
ideas the paper represents. It is obvious that this could not happen, given the very
short time i 10 existed. But the response it brought about, internationally as well as
within Holland, is remarkable enough. The influence exerted by the contributors
upon each other in respect of ideas of which they would otherwise have been
ignorant, is among the enduring results of this undertaking.
The beginning of the great renaissance of European pictorial art about 1914,
coincided with the unmasking of European bourgeois civilisation. This renaissance
was the expression of revolt and the revolt itself at the same time. The numerous
isms, groups, periodicals and movements of this revolution had three features in
common: they were international, inter-dependent, and no longer isolated from
events in society. Dada, founded in 1916, was not just a gag of unbalanced artists,
but among other things a reaction to a world gone mad. Nothing has changed since.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Now as then a great deal of art is an expression of the neurosis belonging to a
particular period. After the Second World War, things being back to ‘normal’, we
would gladly have forgotten Nazi-Fascist barbarity though it lasted twelve years;
and we would rather have avoided listening to the Epilogue of Brecht's Arturo UI
‘The womb which gave it birth is still teeming’.
Now as then the same churches, politicians, technocrats produce the same
quasi-logical formulas; but nevertheless the explosions occur. The Jules Verne-like
development of technical
Internationale Revue i 10 1927-1929
I
expertise - the jet aircraft, pre-fabricated houses, machines for living, technical
apparatus in the kitchen, or man venturing even further into space, none of these
things, despite the whole complicated process of planning, have altered either the
lives or the thoughts of men, nor have they altered society, still based, as it is, on
the same archaic economic, political and spiritual concepts. While the city destroys
nature, human beings are confronted with an apparently ineluctable process of
contamination of their natural environment: air, water, food. ‘Mankind can no longer
look ahead and will end up by destroying the earth’, wrote Albert Schweitzer.
Failing a total revolutionary change, the free order which modern artists created
in this century by their works will not be realised in human society. This also means
that there will be no possibility of developing our present technical civilisation towards
a culture and a community in which man can live in freedom.
Amsterdam 1978
Arthur Lehning
Internationale Revue i 10 1927-1929
1
Arthur Müller Lehning
i 10
De Internationale Revue i 10 wil een orgaan zijn van alle uitingen van den modernen
geest, een dokumentatie van de nieuwe stroomingen in kunst en wetenschap,
philosophie en sociologie.
Het wil de gelegenheid geven de vernieuwing op één gebied met die van andere
te vergelijken en het streeft naar een zoo groot mogelijken samenhang van al deze
onderscheiden gebieden - reeds door het samenbrengen ervan in één orgaan.
Waar dit blad geen enkele bepaalde richting dogmatisch voorstaat, geen orgaan
is van een partij of groep, zal de inhoud niet steeds een volkomen homogeen karakter
kunnen dragen en veelal meer informatief dan programmatisch zijn.
Een algemeen overzicht te geven van de zich voltrekkende cultureele vernieuwing
is zijn doel en het stelt zich, internationaal, open voor alles, waarin deze tot
uitdrukking komt.
?
Die internationale Revue i 10 soll ein Organ aller Aeusserungen des modernen
Geistes, der neuen Strömungen der Kunst, Wissenschaft, Philosophie und Soziologie
sein. Es soll durch sie ermöglicht werden die Erneuerungen auf einem Gebiete, mit
denjenigen auf anderen zu vergleichen, und sie erstrebt schon dadurch einen
möglichst engen Zusammenhang der verschiedenen Gebiete, dass sie sie in einem
Organ vereinigt.
Da diese Zeitschrift keine Richtung dogmatisch vertritt und sie kein Organ einer
Partei oder Gruppe ist, wird ihr Inhalt nicht immer absolut homogen sein und oft
mehr einen informativen als programmatischen Charakter haben.
Einen allgemeinen Ueberblick der Erneuerung, die sich in der Kultur volzieht, zu
geben: das ist ihr Zweck und, international, öffnet sie sich allem, worin diese zum
Ausdruck kommt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
2
La revue internationale i 10 veut être un organe de toutes les manifestations de
l'esprit moderne, une documentation de toutes les nouvelles tendances de l'art, de
la science, de la philosophie, de la sociologie.
Elle veut donner l'occasion de comparer un renouvellement dans un domaine
avec ceux d'un autre terrain, et elle s'efforce d'atteindre une liaison aussi étroite
que possible des différents domaines - ceci déjà en les réunissant en un seul organe.
Comme cette revue ne défend aucune tendance dogmatique déterminée et ne
représente ni quelque parti, ni quelque groupe, son contenu ne pourra pas toujours
avoir un caractère absolument homogène et ce sera plutôt un foyer d'information
qu'un organe au programme savamment soupesé. Donner un aperçu général de
la restauration qui s'accomplit dans la culture: tel est son but, et, international, il
s'ouvre à tout ce qui en est l'expression.
?
The international review i 10 will be an organ of the modern mind, a documentation
of the new streams in art, science, philosophy and sociology.
It will give an opportunity to express the renewal of one domain with that of another
and it arms as large a connection as possible between these different domains.
As this monthly asserts no dogmatic tendencies nor represents any party neither
any group, the contents will not always have a complete homogeneous charakter
and will be mostly more informative than following at one line of thought.
Its idea is to give a general view of the renewal which is now accomplishing itself
in culture and it is open, international, for all wherein it is expressed.
J.J.P. Oud
Richtlijn
Nach 10 bis 20 Jahren Spezialarbeit auf dem Gebiete der plastischen
Kunst sucht man jetzt den Zusammenhang. Die an sich nicht immer
bedeutende Arbeit hat doch zur Verständigung beigetragen und neue
Wege eröffnet. Das Ziel war immer: das Allgemeine mit der Einheit als
Folgerung.
Die nach dieser Einheit trachtenden Versuche der plastischen Kunst,
derer Basis die Realität des modernen Lebens ist, sollen hier gezeigt
werden. Die Gesinnung wird über das Talent gestellt.
?
En ces derniers 10 ou 20 ans beaucoup de travail spécial a été accompli
dans le domaine des arts plastiques. Le moment est maintenant venu de
chercher la cohésion. Beaucoup de choses ont été faites qui ont fait
pénétrer davantage la compréhension et ont ouvert de nouvelles voies.
Le but a toujours été: la généralité avec l'unité comme conséquence.
Les manifestations plastiques de cette époque qui ont comme base la
réalité de la vie moderne, visant à cette unité, seront insérées à cette
place. La communauté dans cette rubrique primera donc sur le talent.
?
The last 10, 20 years there is done much specialised work in the domain
of plastic art. Now we want coherence. Much happened, which has given
much in sight and has opened new ways. The object was universality with
as consequence unity. Efforts for this unity of the plastic manifestation of
Internationale Revue i 10 1927-1929
this time, which have as base the reality of modern life, will be brought
here together. In this rubric disposition will go before talent.
Het was noodig, dat de architectuur en de beeldende kunsten in Holland een
gelegenheid tot publicatie krijgen, zooals dit blad zich voorstelt te geven. Een geheele
voorhoede in het buitenland steunt op veel van wat door Hollanders in gang gezet
werd, terwijl het hier nauwelijks mogelijk blijkt tot bekendmaking van den bedoelden
arbeid te komen.
Den Hollander steekt, niettegenstaande alle gerenommeerde nuchterheid, de
romanticus in het bloed: wat boven de spontane gevoels-manifestatie uit tot klaarder
en dus onpersoonlijker conceptie te geraken tracht, keert hij den rug toe en scheldt
hij cerebraal. Intusschen behoeft spijt daarover het leven niet te verbitteren: vlug
aanvaard,
Internationale Revue i 10 1927-1929
3
vlug verworpen. Vroeg rijp, vroeg rot: bepaalden groepen van architecten bij ons
groeide het geestelijk embon-point reeds tot zoodanigen omvang uit, dat het
voorwaarts komen zwaarder en zwaarder valt!
Bovendien: het één zonder het ander en het ander zonder het één in den meest
uitgebreiden zin, laat zich heden niet meer denken: elke uiting is voor ons in het
huidig tijdsbestek onafscheidelijk van haar algemeene relaties. Dat dit thans zoo is,
maakt het mogelijkerwijs tot een gelukkig ding, dat eerst nu de zoo gewenschte vrije
tribune gevonden is. In de afgeloopen 10, 20 jaar was het anders. Er is in dien tijd
op het gebied van architectuur en beeldende kunst veel speciaal-werk
(‘sectoren-arbeid’ heeft men het wel genoemd) verricht, dat in zijn af- en
uitzonderlijkheid tot veel verbrokkeling en - oppervlakkig bezien: gerechtvaardigd verzet leidde. Breeder en vooral wezenlijker beschouwd evenwel, komt naar voren,
dat er ontzettend veel gebeurd is, dat nieuwe wegen geopend en inzicht verdiept
heeft, dat - daar het ten slotte alles welde uit één bron: uit de behoefte om algemeen
te zijn - universeel-menschelijke perspectieven van groote wijdheid onthuld heeft.
Het is vooral een verdienste van den opzet van dit blad, dat het op alle gebied en
onderling speuren wil naar den samenhang, die hier bedoeld is, en die zich overal
schijnt te gaan openbaren.
Of, in hoeverre en in welken vorm een dergelijke samenhang reeds te constateeren
valt, zal de lezer voor zich uit te maken hebben: velerlei documentatie daartoe zal
hij hier vinden. Wat de afdeeling der architectuur en beeldende kunst aangaat, die
voor mijne rekening komt, zoo stel ik mij niet voor hem de toekomstige éénheid ook
slechts maar bij benadering in haar uiteindelijken vorm op te kunnen dienen. Hij
verwachte dus niet maandelijks de tot in volkomenheid geperfectionneerde
meesterwerken der XXste eeuw hier te zullen zien prijken. Heel dikwijls zal er meer
op een gezindheid te wijzen zijn dan op een talent; gezindheid als hier bedoeld
evenwel is voor het oogenblik belangrijker dan talent: het laatste zal zich op de
eerste kunnen gronden, de eerste slechts zelden op het laatste.
Wat hier gebracht zal worden is dus bovenal: démonstratie van den wil tot éénheid,
zooals hij heden door de gansche vooruitstrevende kunstbeweging, die men - soms
meer begrijpelijk dan juist - de ‘abstracte’ pleegt te noemen, waart. Vele, dikwijls
schijnbaar zeer afwijkende, wegen richten zich daar naar één doel: ze zullen zich
hier in vrijheid hun tracé kunnen banen. Getoond zal worden datgene, waarin de
deelen zich tot het geheel bekennen; geweerd zal worden wat - hoe knap ook geene andere dan waarde om zich zelf heeft.
Richtlijn zal in deze rubriek daardoor zijn: te wijzen op alle serieuse pogingen van
beeldenden aard, welke de menschelijke vitaliteit, ongehinderd door verkeerd
begrepen traditie, tot uiting brengen, erkennende daarmede onvoorwaardelijk en
onder elken vorm (machinalisme, film, reclame, enz. om eenige der heden meest
gewraakte voorbeelden te noemen) het eerst-geboorterecht van de natuurlijke
levensdrift, die fundament van het menschelijk zelfbehoud, dus grondslag voor
cultuur is.
Internationale Revue i 10 1927-1929
4
KANDINSKY
‘DURCHGEHENDER STRICH’ (200 × 115) 1923
Kandinsky
Und
Einiges über Synthetische Kunst
Synthèse. Avant le début du dix-neuvième siècle la révolution approche.
Le dix-neuvième siècle. - L'ordre selon le principe de l'isolement. Cause
et effet - la spécialisation la plus intense. Tous les domaines nettement
et conséquement séparés des murailles. L'absolutisme.
Le vingtième siècle. Les murailles s'écroulent. Conséquence - chaos; il
en résulte le désordre, le désespoir. Nouvelle base à l'horizon: Synthèse.
De la forme au contenu. Révolution = évolution. Les restes de l'art
synthétique d'autrefois: l'église, le théâtre, l'édifice. - Valeur et tache de
la formule. - Développement de l'analyse et le début d'une synthèse dans
la peinture. Rapprochement des arts et des rapports vis à vis d'autres
domaines. La peinture féconde les autres arts et associe l'art à la science
et à la technique, etc. - L'art et la vie. - Le début de l'ouvrage synthétique
est en marche.
?
Synthesis. Before the beginning of the 19th century the coming revolution.
The 19th century - order by the principle of isolation. Cause and effect most intensefied specialisation. Territories consequently and clearly
devided from each other by walls. Absolutism.
20 the century - the walls are falling. Result - chaos. It brings with it
desorder and disparation. The new base is approaching. Synthesis. From
form to theme. Revolution = evolution. The remainders of the former
synthetic art - church, theatre, building. Value and task of the formule.
Development of the analyse and the beginning of the synthesis in the art
of painting. Approachment of the art to each other and connection with
other territories. Painting fertilizing other arts, joining art with science and
technics. Art and life. The preparing of the beginning of synthetical art.
Es ist kein reiner Zufall, dass die Jahrhunderte sich manchmal scharf von einander
unterscheiden.
Als das 20 Jahrhundert in Sicht war und die Frage aufgeworfen wurde, wann es
eigentlich als begonnen angesehen sein darf, als das 19 Jahrhundert die letzten
Jahre vor sich hatte, hörte bereits das scharfe Ohr ein immer deutlicher werdendes
‘unterirdisches’ Donnern.
Es nahte die ‘Umwälzung’.
Aber die Oberfläche war ruhig, unbewegt, erstarrt.
Fast das ganze 19 Jahrhundert war eine mehr oder weniger ruhige Arbeit am Ordnen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Das Ordnen geschah auf der Basis der Absonderung, Zerteilung. Zur selben Zeit
ist die Spezialisierung Ur-
Internationale Revue i 10 1927-1929
5
sache und Folge geworden.
Die Spezialisierung führte zur Ordnung. Die Ordnung - zur Spezialisierung.
Die Spezialisierung wurde seit den ersten Fortschritten der Maschine von
Nationalökonomen zum Ideal der Arbeitsordnung und der normalen Produktion
gemacht: minimale Anstrengung und maximales Resultat.
Jeder Arbeiter - manuel oder geistig - wurde zu äusserster Spezialisierung
getrieben und wurde das, was man noch heute der ‘Fachmann’ nennt.
Ein knappes Schema soll die Folgen dieser Ordnung darstellen:
Internationale Revue i 10 1927-1929
6
Ein viel komplizierteres Schema würde die Wissenschaft abgeben. Das Prinzip
bleibt aber das gleiche - der Astronom hatte eben so wenig für Sanskrit übrig, wie
ein Musiker für Plastik. Auf dieser Basis wurden Hochschulen allermöglicher Arten
aufgebaut, die sehr durchgebildete Spezialisten und vollkommen ungebildete
Menschen herstellten. Und heute herstellen.
Obwohl der ‘unterirdische’ Donner im Anfang des 20 Jahrhunderts die erstarrte
Oberfläche durchborte, sie in vielen Stellen aufriss und sich in verschiedensten
‘Katastrophen’ materialisierte, die noch heute die sämtlichen Gebiete des ‘Lebens’
bedrohen, erschüttern oder vernichten, bleibt die beschriebene ‘Ordnung’ in voller
Kraft.
Die Spezialisierung verlangt nach einer Wahl, nach Zerteilung und Absonderung.
Auch der heutige Mensch steht noch unter dem Zeichen entweder - oder.
Diese zwei Worte reichen zur erschöpfenden Charakteristik des 19 Jahrhunderts
und wir haben sie in unsere Zeit als Prinzip übernommen. Beispiele dafür liefert
jeder Tag auf allen Gebieten - sei es Kunst, Politik, Religion, Wissenschaft u.s.w.
Von aussen gesehen kann unsere Zeit im Gegensatz zur ‘Ordnung’ des letzten
Jahrhunderts - ebenso mit einem Wort bezeichnet werden - Chaos.
Die grössten Widersprüche, die entgegengesetztesten Behauptungen, das
Negieren des Ganzen zu Gunsten des Einzelnen, Umwerfen des Gewohnten und
Versuche das Umgeworfene sofort wieder aufzurichten, das Zusammenprallen der
verschiedensten Ziele bilden eine Atmosphäre, die den heutigen Menschen zum
Verzweifeln und zu einer scheinbar noch nie da gewesenen Verwirrung führt.
Der heutige Mensch wird fortwährend vor die rasche Wahl gestellt: er soll
unverzüglich eine Erscheinung bejahen und die andere ablehnen - entweder-oder,
wobei die beiden Erscheinungen als rein äussere und ausschliesslich äusserlich
betrachtet werden. Darin liegt die Tragik der Zeit. Neue Erscheinungen werden von
1)
der alten Basis aus betrachtet und auf eine tote Art behandelt.
So wie s.Z. das feine Ohr in der Ordnungsruhe das Donnern hörte, kann das scharfe
Auge im Chaos eine andere Ordnung erraten. Diese Ordnung verlässt die Basis
‘entweder-oder’ und erreicht langsam eine neue - und.
Das 20 Jahrhundert steht unter dem Zeichen ‘Und’.
Dieses ‘Und’ ist aber nur die Folge. Die Ursache ist das langsam, fast unsichtbar
vorsichgehende Verlassen des früheren Bodens des Äusseren (Form) und das
Erreichen eines neuen Bodens des Inneren (Inhalt).
Ich kann hier keine Beweise für meine Behauptung bringen, da es über die
Grenzen eines kurzen Artikels führen würde. Ich glaube aber, dass ein aufmerksames
Beobachten verschiedener menschlicher Gebiete, eine geduldige Analyse
verschiedener Zusammenstösse und Bekämpfungen die fehlenden Beweise in Fülle
liefern wird.
Die Innere Notwendigkeit muss manchmal grosse Umwege machen um ihr Ziel zu
erreichen. In der Malerei z.B. ist die innere Wertung des ‘Materials’ erst nach einer
langjährigen theoretischen Arbeit an ‘technischen’ Fragen möglich geworden.
Das genaueste Erkennen des Äusseren im Material ist nicht im Stande, die
Kunstfragen über die Grenzen des ‘Technischen’ zu setzen und dient schliesslich
immer weiter der Absonderung, was selbstverständlich die Annäherung unerreichbar
macht.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Oder: das Erkennen des Äusseren kann nur in dem Falle eine Tür in die Zukunft
2)
werden, wenn dieses Erkennen eine Brücke zum Inneren schlägt.
Von diesem Standpunkt der Umwege entschleiert sich der revolutionäre Weg als
ein Evolutionsvorgang. Glattes Fliessen und Stösse bilden in der historischen
Prespektive gewöhn-
Internationale Revue i 10 1927-1929
7
lich eine gerade Schnurr. Manchmal wird sie unsichtbar - dann erscheint sie
zerrissen.
Zur Zeit der exklusiven Absonderung in der Kunst sind drei verschiedene Reste der
früheren synthetischen Kunst zu sehen:
1. die Kirche,
2. das Theater,
3. der Bau.
Im Bau ist das Zusammenhängen der drei bildenden Künste (Architektur, Malerei
und Plastik) rein äusserlich geworden und entbehrt jeder inneren Notwendigkeit. typisches 19 Jahrhundert.
In den beiden alten synthetischen Formen des Theaters - Oper und Ballett - wurde
auch im 19 Jahrhundert ausser dem äusseren ‘Effekt’ auch das innere Wirken auf
den Menschen gesucht, was die Bestrebungen Wagners in der Oper möglich machte.
Man kann es für ziemlich bewiesen halten, dass in der alten russischen Kirche
die sämtlichen Künste gleichmässig und gleichberechtigt einem Zweck dienten Architektur, Malerei, Plastik, Musik, Dichtung und Tanz (Bewegungen der
3)
Geistlichen) . Hier war die Absicht eine rein innere - Gebet.
Dieses Beispiel ist besonders wichtig, da noch heute in verschiedenen Ländern
Versuche gemacht werden, Kirchen im alten Stil zu bauen, was jedes Mal und ohne
Ausnahme leblose Baugebilde zur Folge hat. Die sehr verbreitete Ansicht, die
‘verlorene Formel’ könnte diese Misserfolge beseitigen, ist oberflächlich. Jede richtige
Formel ist an sich nichts weiter, als der exakte, richtige Ausdruck einer bestimmten
Epoche. Also ist jede Epoche berufen und verpflichtet, eine ihr entsprechende und
sie zum Ausdruck bringende Formel neu zu schaffen.
Schon vor mehreren Jahrzehnten zur Zeit der toten Friedhofsordnung ist die Malerei
das erste Gebiet gewesen, auf dem ‘unerwartete’ und ‘unverständliche’ Explosionen
‘plötzlich’ in einer immer temperamentvolleren Folge vor sich gingen. Die Malerei
suchte nach ‘neuen Formen’ und noch sehr wenige wissen, dass dies ein
unbewusstes Suchen nach dem neuen Inhalt war.
Diese Bestrebungen zogen sofort zwei wichtige Folgen nach sich:
1. das weitere Absondern der Malerei vom ‘Leben’, die konsequente Vertiefung
in eigene Ziele, Ausdrucksmittel und Möglichkeiten und
2. gleichzeitig das natürliche und lebhafte Interesse für die Ziele, Ausdrucksmittel
und Möglichkeiten in anderen Künsten - zu erst in der Musik.
Die erste Folge führte zur weiteren, aber besonders exakten theoretischen und
praktischen Analyse, die heute zur malerischen Synthese verhilft.
Die zweite Folge legte den Grundstein zum Aufbau der synthetischen Kunst im
allgemeinen. Hier sind lediglich Einzelfälle festzustellen. Der erste Versuch, zwei
Künste organisch für ein Werk zu vereinigen, ist der ‘Prometeus’ von Skrjabin paralleles Laufen der musikalischen und der malerischen Elemente. Der Zweck ist
die Verstärkung der Mittel zum Ausdruck.
So wurde zum ersten Mal eine im 19 Jahrhundert errichtete Mauer zwischen zwei
Künsten umgeworfen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Dies geschah aber auf dem allgemeinen Gebiete der Kunst (S. III Teilung) und
war der Anfang der Mauernzerstörung auf dem von anderen Gebieten abgesonderten
Kunstboden. Seitdem häufen sich die weiteren, noch bis heute in Kinderschuhen
steckenden Versuche auf: Farbenorgel (England, Amerika, Deutschland u.s.w.),
farbige Lichtspiele mit Musik (Deutschland), abstrakte Filme mit Musik (Frankreich,
4)
Deutschland) u.s.w.
Internationale Revue i 10 1927-1929
8
KANDINSKY
‘ROTE SPANNUNG’ (54 × 66)
1926
Ähnliche Erscheinungen treten im Tanz auf (Rusland, Deutschland, Schweiz
u.s.w.), der den bereits von der Malerei vor Jahrzehnten eingeschlagenen Weg
betrat und sich ebenso in zwei Richtungen entwickelt:
1. der Tanz als Selbstzweck und
2. der Tanz als Einzelelement im Gesammtwerk - Tanz, Musik, Malerei (Kostüm
und Bühne).
Allerdings wird in solchen Werken der Tanz gewöhnlich als Hauptelement betrachtet,
dem die übrigen unterordnet werden. Hier ist aber noch eine andere Annäherung
entstanden, die prinzipiell eine grosse Bedeutung in der Mauererschütterung hat der Tanz übernimmt Elemente der Akrobatik (Deutschland), was anderseits auch
im ganzen Theaterwesen immer häufiger vorkommt (Russland). So fallen Mauern
zwischen Gebieten, die noch vor kurzem als vollkommen von einander abgesonderte
und sogar teils feindlich zu einander stehende aufgefasst wurden: Theater,
5)
Kammersaal und Zirkus.
Es soll hier im Vorübergehen bemerkt werden, dass die ausserordentliche
Anziehungskraft, welche die Malerei in den letzten Jahrzehnten ausübte (in Paris
leben noch heute an die 40.000 Maler, München hatte vor dem Krieg eine
Kunstakademie, eine Damenakademie und über 40 Privatschulen) kein ‘Zufall’ ist.
Die Natur ist verschwenderisch, wenn sie eine grosse Aufgabe vor sich hat, und
ihr Gesetz beherrscht nicht allein das materielle Leben, sondern im selben Masse
das geistige. Der Krieg oder die Kriege, die Revolutionen im politischen Leben
wurden auf dem Kunstgebiete Jahrzehnte vorher erlebt - in der Malerei. Die grössten
Spannungen mussten sich unbedingt hier entwickeln, da die Malerei ausser ihren
eigenen die bedeutungsvolle Auf-
Internationale Revue i 10 1927-1929
9
gabe hatte, die sämtlichen Künste zu befruchten und ihre Entwicklung auf richtige
Bahnen zu leiten.
Vom Gebiete der Malerei gingen noch weitere Anregungen aus und von hier aus
wurden noch festere Mauern des vergangenen Jahrhunderts erschüttert und teils
bereits vernichtet. Diese Anregungen verlassen den Boden der Kunst und greifen
viel weiter um sich herum.
Die fast providenziell festgelegten Unterschiede zwischen Kunst und Wissenschaft
(besonders der ‘positiven’) werden konsequent untersucht und es wird ohne
besondere Mühe klar, dass die Methoden, das Material und die Behandlung
desselben keine wesentlichen Unterschiede auf beiden Gebieten aufweisen. Es
entsteht die Möglichkeit für den Künstler und für den Wissenschaftler gemeinsam
an einer und derselben Aufgabe zu arbeiten (Allrussische Akademie der
Kunstwissenschaften, Moskau, gegründet 1921).
Zum Unterschied zu der ersten gefallenen Mauer (zwischen der Musik und der
Malerei - III Teilung) wird hier eine Mauer zerstört, die zwei noch viel weiter von
einander liegende Gebiete trennte (S. II Teilung).
Die analytische Arbeit auf jedem der beiden Gebiete wird zur synthetischen Arbeit
auf beiden. Es entsteht eine theoretische Synthese, die der praktischen Synthese
den Weg ebnet.
Denselben prinzipiellen Wert hat eine andere Anregung und die darauf folgende
Arbeit, die ebenso von der Malerei ausgingen - das Fallen der Mauer zwischen
Kunst und Technik und die daraus folgende Annäherung der beiden früher stark
getrennten und, wie es allgemein aufgefasst wurde, der beiden zu einander feindlich
stehenden Gebiete.
Die erste, aber sehr undeutliche Anregung dazu ist in den ‘plötzlich’ wieder
lebendig gewordenen Kunstgewerbeschulen zu sehen, die in verschiedenen Ländern
noch vor dem Krieg ständig in der Anzahl wuchsen (Deutschland, Österreich,
Russland u.s.w.)
Fast in demselben Jahr sind nach dem Krieg zwei neue Schulen - von einander
unabhängig - entstanden, die sich zur Aufgabe stellten, die Kunst mit dem Handwerk
und schliesslich mit der Industrie zu verbinden:
1. Hohe Kunsttechnischen Werkstätten in Moskau, 1918.
2. Staatliches Bauhaus in Weimar, 1919.
Im Gegensatz zu der üblichen Kunstgewerbeschule, die den Hauptplatz der Kunst
einräumt und teils die Technik als ein unterordnetes und manchmal störendes
Element auffasst, suchen die beiden erwähnten Hochschulen, beide Elemente
gleichwertig zu stellen und gleichberechtigt im Werk zu vereinigen. Es war eine
natürliche Folge der früheren Einstellung und eine natürliche Reaktion gegen
dieselbe, dass die erste Zeit die beiden Schulen die Kunst als Mitelement
unterschätzten und das Hauptgewicht auf das Technische übertrugen. Dies war die
übliche Wirkung des Pendelgesetzes.
Das Bauhaus (jetzt in Dessau) entwickelt sich immer weiter auf dem Wege der
ausgeglichenen Behandlung der beiden Faktoren und ist scheinbar zur richtigen
6)
Lösung dieses schwierigen Problems angelangt.
Dieses Beispiel einer wieder gefallenen Mauer ist prinzipiell das wichtigste: das
erste kam auf dem Gebiete der Kunst im allgemeinen vor (III Teilung), das zweite
Internationale Revue i 10 1927-1929
- auf dem Gebiete des Geistigen im allgemeinen (II Teilung), dieses dritte - vollzieht
sich zwischen zwei Gebieten, die vorher keine entfernteste Verwandtschaft kannten
- das Gebiet der Materie und das des Geistes (I Teilung).
Das Beseitigen der Absonderung entwickelt sich logisch und die Verbindung
7)
(‘Und’) breitet sich auf die entferntesten Gebiete aus.
Der enge Rahmen des kleinen Aufsatzes soll mir zur Entschuldigung dienen, wenn
ich das überaus wichtige Thema der synthetischen Kunst so eng und zerrissen
behandelt habe.
Internationale Revue i 10 1927-1929
10
Mein Zweck war nur, die Masse dieses entscheidenden Problems anzudeuten, auf
die allmenschliche Bedeutung der letzten Verschiebungen vom alten Boden zu
einem neuen zu deuten, was weit über die Grenzen der Kunst geht und früher oder
später auf jedem wichtigen Gebiete der menschlichen Entwicklung geschehen wird.
Der Laie ist längst gewöhnt, die Kunst- und Wissenschaftsfragen als ihm etwas
fremdes anzusehen, das ausserhalb seines realen Lebens steht und worum er sich
nicht zu kümmern braucht.
Immer mehr verbreitet sich im ‘grossen Publikum’ die vielleicht nicht ganz bewusste
Ansicht, dass die Marktpreise und die Angelegenheiten der politischen Parteien den
seelischen Boden des menschlichen Lebens bilden und dass alles ausserhalb dieser
Interesse stehende keinen wesentlichen Wert haben kann.
Diese Einstellung ist das organisch-natürliche Produkt der extremen
Spezialisierung und des allerdings verflachten Materialismus. Hier ist kein Anfang,
sondern nur ein Abschluss der Vergangenheit zu sehen.
Der Anfang besteht in der Erkenntnis der Zusammenhänge. Immer mehr wird
man sehen können, dass es keine ‘speziellen’ Fragen gibt, die isoliert erkannt oder
gelöst werden können, da alles schliesslich in einander greift und von einander
abhängig ist, Die Fortsetzung des Anfangs ist: weitere Zusammenhänge zu
entdecken und sie für die wichtigste Aufgabe des Menschen auszunützen - für die
Entwicklung.
Die Wurzeln der Einzelerscheinungen treffen sich in der Tiefe und der zukünftige
Mensch wird vielleicht bald alle diese Wurzeln zu einer allgemeinen Wurzel
zurückführen können.
Die Kunst kann in keiner geistig wertvollen Epoche ausserhalb des Lebens stehen.
Sie kann sich in der Zeit der Vorbereitungen vom ‘Leben’ zurückziehen - sie
konzentriert sich in eigenen Aufgaben, damit sie wieder ihre wichtige Stelle in einer
anfangenden geistigen Epoche genügend ausgerüstet einnehmen kann.
Heute erlebt sie die letzten Konsequenzen der äusseren ‘Materialperiode’ und
geht auf Grund der in diesem Sinne geleisteten Arbeit zum Inhalt der beginnenden
Epoche über.
Wahrscheinlich wird wieder die Kunst die erste das ‘entweder-oder’ des 19
Jahrhunderts verlassen und zum ‘und’ des kaum begonnenen 20 Jahrhunderts
übergehen.
Dieses ‘und’ in der Kunst ist in unserem Falle das Äussere und das Innere im
Material, in den Elementen, im Werk u.s.w.
Wenn die Zeit des Inneren im Äusseren reif ist, ensteht die Möglichkeit vom reinen
Theoretisieren zur Praxis zu überschreiten - in unserem Falle zum synthetischen
Werk.
Dessau, Oktober 1926.
Eindnoten:
1) Ein einfaches Beispiel ist das Gegenüberstellen der abstrakten Kunst und der ‘Neuen
Sachlichkeit’. Der verzweifelte Kunsttheoretiker muss sich zu einer von beiden bekehren und
sie in Schutz nehmen. Es ist kein Wunder, dass er manchmal in höchster Verzweiflung, die er
natürlich verbergen will, ausruft: ‘Weiss der Himmel, wer schliesslich der Sieger bleibt!’ Dieser
Zustand wird sich erst dann ändern, wenn die Formfrage als eine der Inhaltfrage unterordnete
angesehen wird.
Internationale Revue i 10 1927-1929
2) Einen Versuch in dieser Richtung habe ich in meinem Buch ‘Punkt und Linie zu Fläche’ gemacht:
die Analyse des Äusseren der Form soll Wegweiser zu ihrem Inneren aufstellen.
3) Es wäre wichtig, verschiedene Religionen von diesen Standpunkt zu untersuchen. In Bezug auf
russische Kirche hat in dieser Richtung der Komponist Alexander Schenschin, Moskau sehr
wertvolle Beobachtungen gemacht, die leider noch nicht veröffentlicht sind. Es ist eine und
dieselbe Formel in sämtlichen erwähnten Künsten gefunden worden.
4) Ich habe vor Jahren einen Versuch gemacht, verschiedene Künste in einem Werk zu verwenden,
aber nicht im Prinzip der Parallele, sondern des Gegensatzes - ‘Gelber Klang’ im ‘Der Blaue
Reiter’, Piper-Verlag München, 1912.
5) Von spezifischer Bedeutung für unsere Zeit ist die entstandene Wertung vom Zirkus und Kino,
die bis jetzt als niedere und entartete Angelegenheiten betrachtet wurden, die nicht zu den
Gebieten der Kunst gerechnet werden durften.
6) Im Laufe dieses letzten Sommers wurde im Bauhaus ein neuer Studienplan ausgearbeitet, nach
dem ein erweiterter Unterricht ermöglicht wird: Kunst, Technik und Wissenschaft bilden die
Grundsteine - ausgeglichen und in einander organisch greifend. Der Studierende soll ausser
der fachmännischen eine möglichst erweiterte synthetische Bildung erhalten. Er soll im Ideal
nicht nur als neuer Spezialist, sondern auch als neuer Mensch ausgerüstet werden.
7) In der IV Teilung sind die Mauern dank der abstrakten Kunst gefallen - keine Unterteilungen,
sondern Malerei als solche.
Internationale Revue i 10 1927-1929
11
KANDINSKY
BILD MIT SCHWARZEM FLECK
1912
Wassily Kandinsky
5-12-1866 5-12-1926
Aus dem künstlerischen Erleben unserer Generation ist Wassily Kandinsky nicht
fortzudenken - nicht das Werk und nicht der Mensch. Dem Werk und dem Menschen
gilt unsere tiefe Dankbarkeit. Als er in Kameradschaft mit Franz Marc und August
Macke im ‘Blauen Reiter’ 1912 vor die Jugend trat und sie zu einem neuen
Schöpfungstage aufrief, gewann er unsere Herzen als ein kühner und originaler
Geist. In seinem Buche ‘Ueber das Geistige in der Kunst’ fanden wir ihn wieder, wie
er die Dinge neu zu sehen und neu zu verknüpfen wagte.
Der ‘Sturm’ vermittelte uns die Anschauung seiner Bilder, und ihre elementare
Kraft, ihre tiefe Fülle und stolze Bewegung bestätigte den Glauben an den zur
Führerschaft Berufenen. Und als wir den Menschen kennen lernten, fühlten wir uns
abermals bereichert durch den Eindruck eines freien, in sich ruhenden und alle
Kleinlichkeit verachtenden Mannes. Wir sind froh, ihn an ‘Bauhaus’ wirkend zu
wissen - in ständiger unmittelbarer Fühlung mit der Jugend.
Wir wissen, dass das Werk Kandinskys in der Geschichte der europäischen
Malerei seinen Platz hat und senden dem Menschen unsere herzlichsten Wünsche.
ADOLF BEHNE.
Das ‘Bauhaus’ hat Kandinsky als willkommensten Glückwünsch das
jüngste seiner Bauhaus-Bücher gewidmet (Verlag Albert Langen in
München). An sonstiger Kandinsky-Literatur sei genannt:
‘Der Blaue Reiter’ R. Piper & Co. 1912 München.
‘Ueber das Geistige in der Kunst.’ München, ebendort, 1912. Kandinsky:
Album, mit einer Selbstbiographie. Berlin. Verlag ‘Der ‘Sturm’ 1913.
H u g o Z e h d e r : ‘Wassily Kandinsky.’ D r e s d e n . Rudolf Kämmerer
Verlag 1920.
Kandinskys Bild ‘Träumerische Improvisation’ aus der Sammlung Bienert
in Dresden erschien als Farben-Lichtdruck im ‘Sieg der Farbe’, Verlag
der Photographischen Gesellschaft, B e r l i n , C h a r l o t t e n b u r g .
Internationale Revue i 10 1927-1929
12
Piet Mondriaan
Neo-plasticisme
De Woning - De Straat - De Stad
La ville actuelle n'est pas harmonieuse à défaut de l'équivalence entre le
‘home’ et la rue. Le néo-plasticisme indique le chemin vers l'unité en se
basant sur la plastique pure: la nouvelle esthétique néo-plasticienne des
rapports purs, de la ligne pure et de la couleur pure.
?
Die heutige Stadt ist unharmonisch durch das Fehlen des Gleichgewichts
zwischen Wohnung und Strasse. Der Neo-Plastizismus (Neue Gestaltung)
zeigt den Weg zur Einheit, indem er sich auf das rein Gestaltende basiert:
die neo-plastische Estethik der reinen Beziehung der reinen Linie und
der reinen Farbe.
?
The present city is inharmonic due to the want of homogeneousness
between dwelling and street. The neoplasticism shows the way to unity
by founding itself on the pure plastic esthetic of the pure relation of pure
line and colour.
Zoowel in verleden als heden is de woning een ware ‘toevlucht’ voor den mensch!
Geen gelijkwaardigheid van woning en straat, dus geen harmonie, geen eenheid
in de stad. Eendeels voortkomende uit het klimaat, anderdeels uit gemis aan
gelijkwaardigheid tusschen de verschillende individuen. Het is heel natuurlijk dat
door de onderlinge ongelijkheid der menschen de een den ander ontvlucht. Evenwel
is de oorzaak van alle disharmonie te zoeken in het individu zelf: zoolang de mensch
blijft zooals hij nu is in massa, is hij niet in staat een harmonie in zijn omgeving te
scheppen.
In den oertijd was het collectieve leven meer mogelijk door de meerdere gelijkheid
der massa. Het volk was van de veel meer ontwikkelden (koningen, priesters)
gescheiden. Het volk zocht toen de woning slechts om beschut te zijn tegen de
ongeriefelijkheden van het weer en men leefde bij voorkeur buiten. In den loop der
beschaving veranderde deze toestand en het natuurlijk en logisch instinkt om zich
een eenheid te voelen werd verduisterd: de mogelijkheid van een inderdaad collectief
leven hield op. En zoo hield men zich al meer en meer met de woning bezig en het
‘buiten’ werd de plaats van verkeer (de straat) of de ruimte om lucht te scheppen
(het park). Dat alles in volkomen overeenstemming met den vooruitgang der
menschheid en de ontwikkeling van het individu, opdat dit zich zou kunnen verdiepen
door concentratie op zichzelf, niet gehinderd of tegengehouden door de anderen.
Om deze reden moet men zelfs in onze dagen individueel zijn, terwijl men het
universeele zoekt en in zich ontwikkelt. Laten we ons dus van de massa losmaken.
Ik heb altoos hetgeen individueel is in den mensch bestreden en getracht de
waarde van universeel te zien aan te toonen, maar daar moet men niet uit besluiten,
dat ik voorstander ben van algemeen collectivisme in den tegenwoordigen tijd. Het
collectivisme in uitgebreiden zin is voor de toekomst. Gelukkig kan zelfs één enkel
individu universeel zien. In onze dagen zijn er reeds groepen met een universeelen
geest, die collectief zouden kunnen leven, indien zij niet o.m. door afstand gescheiden
waren. Maar van de massa is thans niets te verwachten.
Heden moet alles door het individu ontstaan en ik juich in dezen zin toe, hetgeen
Marinetti gezegd heeft: ‘Leve de ongelijkheid! Vermeerder de menschelijke
Internationale Revue i 10 1927-1929
verscheidenheden. Ontketen overal de individueele oorspronkelijkheid en maak ze
heviger. Maakt verschillend, maakt waardevol, disproportionneer ieder ding’.
Hoe rijper de mensch wordt, hoe meer hij zelf ‘schepper’ wordt en hoe meer hij
tegenover de natuurlijke materie en degenen, die er nog door beheerscht zijn, komt
te staan. Hij gaat zelf zijn omgeving scheppen of zoekt die uit. Hij zal dus niet het
gemis der natuur betreuren, zooals de massa doet, die tegen wil en dank gedreven
wordt haar te verlaten. Hij zal niet meer trachten de straten en parken der stad te
beschutten, hygienischer te maken of te verfraaien met boomen en bloemen. Hij
zal steden maken, die hygienisch
Internationale Revue i 10 1927-1929
13
P. MONDRIAAN
ATELIER VAN DEN SCHILDER
en schoon zijn door een evenwichtige tegenstelling van gebouwen, constructies en
leege ruimten. Hij zal dan even tevreden binnen als buiten zijn.
Ongelukkigerwijze is er in onze dagen niet veel te ‘scheppen’ en men is
gedwongen te midden der beeldende uitdrukking van het verleden te leven. De
enkelingen en de groepen, die zich van het verleden losmaken, lijden door deze
deprimeerende uitdrukking. Zij hebben een nieuwe wereld gevonden, die zich echter
nog niet verwezenlijkt. Evenwel al lijdende ontstaat de verwezenlijking hunner ideeën
en zij hebben niet anders te doen dan die te toonen, en zooveel te scheppen als
de achterlijke massa hun veroorlooft. Deze leeft bij voorkeur in het verleden. En
omdat zij de macht in handen heeft en het materiaal duurzaam en kostbaar is, is
een algemeene vernieuwing thans onmogelijk. Maar, zoowel door de kracht van de
nieuwe, individueele creatie als door de nieuwe levenseischen zal de oude
architectuur haar eigen dood sterven.
Om tot de toekomstige creatie van de nieuwe stad te komen, moet men eerst de
nieuwe woning scheppen. Evenwel beschouwt het neo-plasticisme de woning niet
als een plaats om zich af te scheiden of om zijn toevlucht te zoeken, maar als e e n
g e d e e l t e v a n h e t g e h e e l : als opbouwend element van de stad. En zie hier
de groote moeilijkheid van heden: de stad is op het oogenblik niet te veranderen,
in tegenstelling tot de mogelijkheid van de vernieuwde woning. We hebben moed
en kracht noodig om door een periode van disharmonie heen te durven gaan. Juist
door de vrees voor disharmonie en doordat men zich aanpast aan het verleden,
komt men tegenwoordig niet vooruit. M e n m o e t z i c h n i e t a a n p a s s e n ,
m a a r ‘s c h e p p e n ’.
Men moet zich thans geheel anders met de woning bezig houden dan men het
vroeger
Internationale Revue i 10 1927-1929
14
deed. Zoolang de mensch zich beheerschen laat door zijn voorbijgaande
individualiteit, zoekt hij, inplaats van zijn ware wezen, zijn individueele ik te
cultiveeren. En zoo werd, in het verleden, de woning de plaats om het persoonlijk
‘ik’ te cultiveeren; het gevolg ervan was, dat de beeldende uitdrukking van de woning
die weerspiegelde. Voor de geheele periode tot op heden is de concentratie op het
uiterlijke, eigen ‘ik’ noodlottig geweest.
Wil onze materieele omgeving van een zuivere schoonheid zijn, dus gezond en
waarlijk rechtstreeks aan het nut voldoen, dan is het noodzakelijk, dat zij niet langer
de egoïstische gevoelens van onze kleine persoonlijkheid weerspiegelt: zelfs n i e t
l a n g e r v a n e e n i g e l y r i s c h e u i t d r u k k i n g ,m a a r z u i v e r b e e l d e n d
is.
Om niet te spreken van de zuiver geestelijke bewegingen: onder de bewegingen
op de beeldende uitdrukking gebaseerd, is die van het futurisme een der schoonste
pogingen om de naturalistische lyriek van het verleden te verminderen. (Lees ‘Les
Mots en liberté’ van Marinetti). Eveneens tonen de cubistische, puristische en vooral
de constructivistische bewegingen de notie van het universeele ik. Maar eerst het
neo-plasticisme heeft de lyriek vervangen door het z u i v e r beeldende. Deze kunst
kan door het verdiepte, maar afwisselend rythme van enkel verhoudingen, door een
bijna mathematisch beeldingsmiddel, bijna ‘boven-menschelijk’ en universeel zijn.
En dit is reeds in onze dagen mogelijk, omdat de kunst het leven vooruit is. De
neo-plastische kunst verliest van zijn boven-menschelijkheid in zijn realiseering,
evenals onze materieele omgeving, maar toont er evenwel dan nog voldoende van,
o.m. het individu niet meer zijn ‘kleine persoonlijkheid’ te doen gevoelen en het langs
den weg der schoonheid naar het universeele begrip op te voeren.
Tegenwoordig zijn er, die voor de idee ‘schoonheid’ angst hebben. Omdat het
verleden haar van het leven gescheiden heeft door een conventioneele aesthetiek
vast te stellen. Deze schaadt aan de zuivere schoonheid der constructie. En het is
heel natuurlijk, dat men probeert te bouwen enkel uitgaande van het organisme en
de doelmatigheid van hetgeen men wil bouwen. Maar men verliest zich spoedig als
men het n a t u u r l i j k organisme volgt en een gebrek aan evenwichtige verhouding
vloeit eruit voort. De bouwkunst van heden toont het duidelijk. Ik wil dus een n i e u w e
aesthetiek, gebaseerd op de zuivere verhouding van de
z u i v e r e l i j n e n d e z u i v e r e k l e u r . Want alleen door zuiver verhouding
van zuivere, opbouwende elementen komt men tot zuivere schoonheid.
Heden is de schoonheid ons niet alleen nog ‘noodig’, maar zij is voor ons het
eenige middel, dat zuiver de universeele kracht, die in alle dingen is, manifesteert.
Zij is identiek aan hetgeen in het verleden onder den naam van ‘het goddelijke’
gesluierd geopenbaard is en hetgeen ons, arme stervelingen, onontbeerlijk is om
te leven en het evenwicht te vinden. Want de dingen op zich zelf stellen zich
tegenover den mensch en de meest uiterlijke materie bevecht ons.
Door de neo-plastische schilderkunst is een nieuwe aesthetiek ontstaan en als
men, in de inrichting van het binnenhuis, soms in het geheele gebouw, zich van de
traditie vrij makende, de nieuwe tijdgeest kan realiseeren, zoo is het mogelijk de
nieuwe wetten, die gevonden zijn, juist hierin toe te passen. Deze wetten werpen
het oude architectuurbegrip, dat, èn door de nieuwe eischen van het nieuwe
materiaal, enz. èn door de gedurfde pogingen van verschillende architecten, reeds
voor een groot deel gezuiverd en vereenvoudigd is, omver. Terwijl het karakter van
de straat, vooral in de groote stad, reeds vervormd is door het kunstlicht (in het
algemeen en van reclame), door affiches in kleur, door wel ingerichte winkelkasten,
Internationale Revue i 10 1927-1929
door constructies van praktischen aard, enz. eischt de w o n i n g van binnen een
bijzondere en vooruit gewilde inspanning.
Vooral om den nog levenden invloed van het verleden te overwinnen moet men
zich op de b e e l d e n d e u i t d r u k k i n g van de woning, dus van het huis en de
vertrekken, concentreeren. Aan de ingenieurs laat ik over zich bezig te houden met
de techniek van het bouwen. Voor het heden zie ik geen mogelijkheid om tot een
zuiver ‘beeldende’ uitdruk-
Internationale Revue i 10 1927-1929
15
king te komen door alleen het organisme van hetgeen men bouwen gaat te volgen,
zich uitsluitend bezig houdende met de nuttigheid. Daarvoor is onze intuïtie niet
genoeg ontwikkeld en te veel belast met het verleden. Als het in zeer eenvoudige
gebouwen langs dezen weg zeer moeilijk is het evenwicht van tegenstelling uit te
drukken, in samengestelde gebouwen verliest men zich nog spoediger. De nuttigheid
eischt b.v. dikwijls de herhaling op de wijze van de natuur (b.v. in de
arbeiderswoningen) en hier zien we een der gevallen, waar de bouwer het begrip
van de beeldende uitdrukking noodig heeft en de macht om hetgeen het praktisch
doel s c h i j n t aan te geven beeldend tegen te gaan. Want er zijn altoos
mogelijkheden van bouwoplossing zoodat èn het praktisch doel èn het aesthetisch
aanzicht bevredigd is. D e z u i v e r b e e l d e n d e e n l o g i s c h e o p v a t t i n g
is altijd in overeenstemming met de praktische eischen,daar
het een en ander slechts een kwestie van evenwicht is.
Onze tijd, t.w. de toekomst, eischt z u i v e r evenwicht, en dat is niet anders
mogelijk dan langs één enkelen weg. Er zijn oneindig veel wijzen om de schoonheid
uit te drukken, maar d e z u i v e r e s c h o o n h e i d , d e b e e l d e n d e
u i t d r u k k i n g v a n z u i v e r e v e n w i c h t toont zich slechts door z u i v e r e
b e e l d i n g s m i d d e l e n . Dit is een der wetten van het neo-plasticisme, die zeer
gewichtig is voor den bouw van de woning, van de straat en dus van de stad. Maar
zuivere beeldingsmiddelen zonder meer doen nog niet neo-plastische beelding
ontstaan: zij moeten zoodanig gecomposeerd zijn, dat zij hun individualiteit verliezen
en, door een opheffende en vernietigende tegenstelling, een onafscheidelijke eenheid
vormen.
1e. Het beeldingsmiddel moet het rechthoekig vlak of de prisma zijn, in primaire
kleur (rood, blauw en geel) en in niet-kleur (wit, zwart en grijs). In de architectuur
geldt de leege ruimte als niet-kleur. De gedenaturaliseerde materie kan als
kleur rekenen.
2e. De g e l i j k w a a r d i g h e i d in afmeting en kleur van de beeldingsmiddelen is
noodzakelijk. Verschillend van afmeting en kleur zijnde, moeten zij van een
gelijke waarde zijn. Het evenwicht wijst in het algemeen een groote oppervlakte
van niet-kleur of leege ruimte aan en een kleine oppervlakte van kleur of
materie.
3e. De tegenstellende tweeheid in het beeldingsmiddel is evenzeer in de compositie
geëischt.
4e. H e t o n v e r a n d e r l i j k e e v e n w i c h t wordt bereikt door de verhouding
van stand en wordt uitgebeeld door de rechte lijn (begrenzing van het zuivere
beeldingsmiddel) in haar principale, d.i. rechthoekige, tegenstelling.
5e. H e t e v e n w i c h t , d a t d e b e e l d i n g s m i d d e l e n o p h e f t e n
v e r n i e t i g t , ontstaat door de verhoudingen van afmeting, waarin deze
geplaatst zijn en die het levend rythme tot stand brengen.
6e. Natuurlijke herhaling (de symetrie) moet uitgesloten worden.
Ziehier zes neo-plastische wetten, die het zuivere beeldingsmiddel en zijn gebruik
bepalen.
Opmerking bij wet 4.
Internationale Revue i 10 1927-1929
In de architectuur toont zich de e x a c t e b e e l d i n g v a n h e t k o s m i s c h e
e v e n w i c h t door verticale en horizontale vlakken en lijnen. Juist hierdoor
onderscheidt zij zich van de oorspronkelijke natuur, waarin deze vlakken en lijnen
in den vorm versmelten. Langs den weg van a b s t r a h e e r e n v a n d e
n a t u u r l i j k e v e r s c h i j n i n g d e r d i n g e n en niet door copieeren van de
bouwkunst is de neo-plastische schilderkunst ertoe gekomen het kosmische
evenwicht op gelijke wijze uit te beelden. Vandaar gaat zij zoo goed samen met de
architectuur en vandaar haar onveranderlijk evenwicht. Aldus staat zij ook tegenover
de oude schilderkunst, welke bijna nooit de verticale en horizontale lijn beeldde.
Hoewel de oude schilderkunst zich bij voorkeur van de gebogen lijn bedient, zijn de
groote lijnen der compositie schuin getrokken. En bijna de geheele oude bouwkunst
sluiert eveneens het verticale en horizontale door schuine lijnen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
16
Het is dus te verwonderen, dat kort geleden het neo-plasticisme beschuldigd is van
klassiek te zijn door - al is het op abstracte wijze - de natuurlijke verschijning te
volgen. Het neo-plasticisme is alleen klassiek doordat het is d e w a r e e n
z u i v e r e b e e l d i n g v a n h e t k o s m i s c h e e v e n w i c h t , waarvan wij ons
niet kunnen losmaken, zoolang wij ‘mensch’ zijn. Evenwel zijn er op het eerste
gezicht eenige argumenten, die deze beschuldiging schijnen te staven. Dus is een
uitlegging noodig, vooral omdat een eventueele toepassing van schuine lijnen in de
nieuwe kleurbeelding der architectuur de neo-plastische eenheid van architectuur
en schilderkunst zou omverwerpen.
Van een verkeerde opvatting van het verticale en horizontale uitgaande heeft
men gezegd, dat de nieuwe schilderkunst in contrast moet zijn met de nieuwe
bouwkunst. Maar is dat wel erg logisch? Als de nieuwe schilderkunstige opvatting
tegen die der nieuwe bouwkunst in gaat, wat houdt dan de vernieuwing van de
bouwkunst in? Deze laatste kan niet anders dan zich vernieuwen evenals en
homogeen met de schilderkunst: dit eischt de eenheid der kunsten.
Niettegenstaande dit merken we op, dat in neo-plastische kunst d e
r e c h t h o e k i g e s t a n d de essentieele questie is, dus de aldus verkregen
v e r h o u d i n g en niet het al of niet verticale en horizontale. Want het is deze
verhouding, die het onbewegelijke tegenover de bewegelijke natuur uitbeeldt. Men
kan dus zeer schoone dingen maken, terwijl men de verhouding schuin plaatst. Het
schuine is natuurlijk ‘betrekkelijk’, en afhankelijk van onze plaats of die der dingen.
Maar ondanks alle waarheid der relativiteitsleer, het menschelijk oog is nog niet van
het lichaam bevrijd! Het zien is innig verbonden met onzen normalen stand. In den
geest is een vrijere verplaatsing mogelijk. Hierdoor ziet de neo-plastische kunst het
gebouw niet als ‘lichaam’, maar als ‘vlak’. (De verschillende vlakken worden als
gelijktijdig gezien). Maar als ‘mensch’ moet men toch met het menschelijk evenwicht
(dat ook het kosmische tevens is) rekenen, ook al houdt de nieuwe tijdgeest een
ruimer
P. MONDRIAAN
‘SCHILDERIJ’
(COMPOSITIE IN LIJN EN KLEUR)
1925
Internationale Revue i 10 1927-1929
17
zien in. Door dit evenwicht omver te werpen, schept men, althans in dezen tijd, ‘het
nieuwe’ niet.
De beeldende uitdrukking is bepaald door ons geestelijk
en lichamelijk evenwicht.
Niets kan de naturalistische en grillige uitdrukking van de schuine lijn loochenen.
En deze onevenwichtige uitdrukking laat zich niet door een tegenstellenden stand
van een andere lijn te niet doen. Hoewel dit een uitdrukking van bestendigheid
voortbrengt, blijft de beeldende uitdrukking die van uiterlijke beweging, dus die van
de natuurlijke verschijning der dingen. Zie hier waar een oppervlakkig zoeken naar
een nieuwe beelding toe leidt. Men komt tot de natuur terug zonder het te willen!
Integendeel is de beeldende uitdrukking van de vertikale en horizontale lijnen in
hun verhouding die van kracht en innerlijke rust. Terwijl deze lijnen vereenigd als
een kruis opnieuw (hoewel op abstracte wijze) vorm uitbeelden, zijn zij in de
neo-plastische compositie in w e r k e l i j k e t e g e n s t e l l i n g , hetgeen elke vorm
te niet doet. Zij beelden daarin de innerlijke beweging van het gerijpte leven, en dit
door een verdiept rythme, product van de verhouding en van maat. Daar door deze
verhoudingen e e n t e g e n s t e l l i n g a a n d e n a t u u r k a n b e r e i k t
worden, moet men in deze verhoudingen alleen de
c u l m i n e e r i n g v a n h e t n e o -p l a s t i c i s m e z o e k e n .
Algemeene opmerking.
Daar d é n a t u r a l i s e e r i n g het voornaamste punt in de menschelijke evolutie is,
is zij dit ook in de neo-plastische kunst. Het gewichtige van deze kunst is beeldend
de noodwendigheid van dénaturaliseering aangetoond te hebben. De neo-plastische
schilderkunst heeft èn het beeldingsmiddel èn de compositie daarvan
gedénaturaliseerd. Daarom is zij inderdaad a b s t r a c t e schilderkunst.
Dénaturaliseering is abstraheeren. Al abstraheerende komt men tot de z u i v e r e
a b s t r a c t e b e e l d i n g . Dénaturaliseeren is verdiepen. Dénaturaliseering
geschiedt bewust en onbewust. Een voorbeeld van de laatste manier kan men
opmerken in den vooruitgang der mode: men ziet niet alleen den vorm der kleeding
zuiverder worden, maar zich tegenover den natuurlijken vorm stellen. En het
maquilleeren toont afkeer van de natuurlijke huid.
In de architectuur wordt de materie op verschillende wijzen gedénaturaliseerd en
de techniek zal nog meerdere middelen daartoe vinden.
De ruwheid, het rustieke (type van de natuurlijke materie) moet de materie
ontnomen worden. Dus:
1e. De oppervlakte van de materie moet glad, glanzend zijn, hetgeen eveneens
de uitdrukking van zwaarte aan de materie ontneemt. En ziehier een der voorbeelden,
dat de neo-plastische kunst samengaat met de praktische eischen: de hygiëne
eischt eveneens gladde oppervlakten.
2e. De natuurlijke kleur van de materie moet verdwijnen. Zoover het mogelijk is,
bij voorkeur door een laag van pure kleur of ‘niet-kleur’ (zwart, wit en grijs.)
Niet alleen de materie-als-beeldingsmiddel (constructief element) maar ook de
architecturale compositie moet gedénaturaliseerd worden. Door een opheffende
tegenstelling moet de natuurlijke structuur vernietigd worden.
De toepassing van deze wetten zal de tragische uitdrukking van de woning, van de
straat en van de stad te niet doen. Vreugde, moreele en physieke, dus die van
Internationale Revue i 10 1927-1929
gezondheid, zal zich verspreiden door evenwichtige tegenstellingen van
verhoudingen, van maat en kleur, materie en ruimte, die gesteund worden door de
verhoudingen van stand. Met een beetje goeden wil zal het niet zoo onmogelijk zijn
een aardsch paradijs te scheppen. Dit laat zich niet in één dag tot stand brengen,
maar door zijn krachten te concentreeren zonder met den tijd te rekenen, zal men
er eindelijk niet alleen toe komen, maar reeds nù zal
Internationale Revue i 10 1927-1929
18
men in het paradijs leven. Want de abstracte geest wordt niet gehinderd door het
verleden, dat zich nog overal vertoont: hij ziet slechts de uiting der toekomst en hij
bouwt dit aardsch paradijs op abstracte wijze op, terwijl hij al de uitingen van de
toekomst bijeen zamelt. In zijn creaties realiseert hij het en vervormt aldus zonder
te verwoesten.
Dat de toepassing in de architectuur van de neo-plastische wetten den weg der
vooruitgang is, wordt bevestigd door de groeiende werkelijkheid zelf, geheel alleen
ontstaande door de kracht van de noodzakelijkheid (d.i. van de nieuwe
levenseischen, van het nieuwe materiaal, enz.). Hetgeen het meest gevorderde is
uit het oogpunt van techniek en constructie, is juist hetgeen, wat het meest het
neo-plasticisme nadert. De neo-plastiker is meer op zijn plaats in de ‘métro’ dan in
de Notre-Dame en hij houdt meer van den Eifeltoren dan van den Mont-Blanc.
In dit artikel heb ik ‘ideeën’ en de veruiterlijking ervan behandeld door principale
wetten vast te stellen. Ik weet zeer goed, dat het uiterlijke leven aldoor verandert:
het luchtverkeer kan b.v. misschien een geheel andere constructie van gebouwen
opleggen. Maar dat alles zal niets veranderen aan deze beeldende wetten, die ik
zooeven vaststelde, integendeel bevestigen zij zich al meer en meer hierdoor, dat
zij zich in de meest gevorderde constructies manifesteeren. Ik heb het zeer weinig
over details van uitvoering gehad. Want de nieuwe levenseischen zullen alle details
van uitvoering wijzigen. Daarom zijn zij niet van groot gewicht, maar het n i e u w e
begrip is alles.
Ik herhaal: de woning moet niet langer beeldend gesloten, gescheiden zijn. De
straat evenmin. Hoewel zij een verschillende functie hebben, moeten zij toch een
eenheid vormen. Om hiertoe te komen, zal men de woning niet langer moeten
beschouwen als een ‘doos’. De idee ‘tehuis’ (Home, sweet home) moet verloren
gaan. Eveneens de conventioneele idee ‘straat’: men zal woning en straat moeten
beschouwen als de stad, die een eenheid is, gevormd door v l a k k e n d i e i n
een opheffende tegenstelling gecomposeerd zijn, waardoor
alle afgescheidenheid en uitsluiting teniet gedaan wordt.
Hetzelfde beginsel moet het binnenhuis beheerschen. Dit moet niet langer een
opeenstapeling van vertrekken zijn, gevormd door vier muren met niets dan gaten
voor deuren en vensters, maar e e n c o n s t r u c t i e v a n v l a k k e n i n k l e u r
e n n i e t -k l e u r , d i e s a m e n g a a n m e t d e m e u b e l s e n
gebruiksvoorwerpen, die niets op zich zelf moeten zijn dan
s a m e n s t e l l e n d e e l e m e n t e n v a n h e t g e h e e l . En de mensch? Deze
moet niets op-zich-zelf zijn en eveneens slechts een gedeelte van het geheel.
Wanneer hij, aldus, niet meer zijn individualiteit voelt, zal hij gelukkig zijn in het
aardsche paradijs door hem zelf geschapen.
Parijs, 1926.
Internationale Revue i 10 1927-1929
19
S. VAN RAVESTEYN
KANTOOR-GEBOUW
Kantoorgebouw Goederen-Emplacement Feyenoord (Rotterdam)
der Ned. Spoorwegen
Op het goederen-emplacement Feyenoord ontstond de behoefte aan het
concentreeren van de administratie van het goederen-vervoer in één gebouw, waarin
een woning voor den chef moest zijn. Het beschikbare terrein was driehoekig,
begrensd aan twee zijden door sporen, aan de derde zijde door een weg. Hierdoor
is de cirkelvorm van het kantoorlokaal (middellijn 25 M.) te verklaren; meer nog door
het voordeel, dat elk onderdeel van de administratie, gescheiden door kasten
‘landtongen’, aldus op de oordeelkundigste wijze op de hal met loketten kan
uitmonden en dus contact met het publiek heeft. Het draagvermogen van den grond
was slecht; om een kostbare paalfundeering te ontgaan, moest het laag zijn en
zooveel mogelijk overal even hoog. Het gebouw, nu in aanbouw, is aanbesteed
voor ongeveer f 65.000, electrisch licht en centrale verwarming inbegrepen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
20
Ernst Bloch
Doel
Ernst Bloch, een der opmerkelijkste philosophische figuren van het
na-oorlogsche Duitschland, gaf in zijn ‘Geist der Utopie’ (1918) een eerste
uiteenzetting van zijn philosophie. Het boek bleef in Holland vrijwel
onbekend. Bij Paul Cassirer, Berlijn, verscheen buitendien: ‘Thomas
Münzer, als Theologe der Revolution’ (1921) en een bundel kritische
essays ‘Durch die Wüste’ (1923). Het volgende is de inleiding - ‘Absicht’
- van de ‘Geist der Utopie’, waarvan binnenkort een derde, geheel
omgewerkte, druk verschijnt.
Ik ben. Wij zijn.
Dat is voldoende. Nu kunnen wij beginnen. In onze handen ligt het leven. In
zichzelf is het sedert lang leeg geworden. Het wankelt zinneloos heen en weer;
maar wij staan vast, en daarom willen wij het door ons een wapen geven en een
doel.
Wat nu is gebeurd, zal wel spoedig vergeten zijn. Alleen een leege, afschuwelijke
herinnering zal blijven hangen. Wie werd verdedigd? De luiaards, de ellendigen, de
woekeraars - zij werden verdedigd. Wat jong was, moest vallen, tot sterven
gedwongen voor de onzinnigste, onedelste doeleinden; maar de erbarmelijken zijn
gered en zitten bij de warme kachel. Van hen is er geen verloren gegaan; maar zij,
die andere vaandels gedragen hebben - zoo'n bloei, zoo'n droom, zooveel hoop zij zijn dood. De schilders hebben de kunsthandelaars verdedigd, en voor de
aanstichters het vaderland bewoonbaar en warm gehouden. Nooit is er een krijgsdoel
eerloozer geweest, dan dat van het keizerlijke Duitschland; een verstikkende dwang,
- door middelmatigen beschikt, door middelmatigen gedragen; de zege der domheid,
beschermd door de politie, toegejuicht door het intellect, dat hersens te kort kwam
om frasen te leveren.
En dit is waarachtig, als had men niet genoeg geleden, ook nu nog, ook vandaag
nog hetzelfde. De oorlog eindigde, de revolutie begon, en met haar gingen de deuren
open. Maar ja, - die zijn spoedig weer dichtgedaan. De O.W.er kwam in beweging,
kwam tot rust, - en al het oude sloot zich weer bij hem aan. De woekerende boer,
de machtige burger hebben inderdaad het vuur systematisch gedoofd; en de angstige
kleine burger draait, als altijd, mee. De niet-proletarische jeugd is zoo ruw en dom
als nooit een jeugd tevoren ooit is geweest; de universiteiten zijn ware graftomben
des geestes geworden, vervuld van de stank der luiheid, verdordheid en verblinding.
Zoo spelen zij, die zich in schijn herstelden, den rol na, die de reactie hun honderd
jaar geleden reeds heeft voorgespeeld: platte frase, traditionalisme der vaderlandsche
beschaving, en de romantiek, die den boerenoorlog vergat en slechts ridderburchten
zag opstijgen in een maannacht. Ook nu weer remt de gebruikelijke litteraat mee;
ja - de voormalige priesters der ‘expressie’ haasten zich - verbrandend wat zij kort
geleden nog vurig aanbaden - de gezeten ignoranten te steunen, uit de puinen van
een gecultiveerd verleden vervalschingen op te flikken, aan het hartstochtelijk
beeldend toekomst-, stad-, en gemeenschapsgevoel den weg te versperren, het
oplichtersbedrog der reactie een betere ideologie te schenken, haar jammerlijk
gedrag, haar driedubbel afgeleefde romantiek absoluut te maken. Terwijl het westen
met zijn millioenen proletariers zijn woord nog niet heeft gesproken; terwijl de
marxistische republiek in Rusland onverwoest overeind staat en de eeuwige
vraagstukken, die ons verlangen en ons religieus geweten ons stellen, voortbranden,
Internationale Revue i 10 1927-1929
niet minder onverwoest, niet minder oningelost in hun absolute eisch. En bovendien:
wij hebben althans geleerd uit de reëele wijze van
Internationale Revue i 10 1927-1929
21
zien die honderd jaar geleden opkwam; grondig heeft Marx het enkel valsche,
contactloos-abstracte dweepen: het jacobijnendom, verbannen uit het socialistische
systeem; en de geest van Kant en Baader over alle real-politiek zullen wij zeker en
terecht niet vergeten. Daarentegen heeft de romantiek der nieuwe reactie niets van
haar grootmoeder geërfd; zij is noch reëel, noch dweepziek, noch universeel, doch
enkel stomp, ingekapseld, geestloos en onchristelijk; vermag uit het pathos van
haar patriotisme tenslotte toch slechts den Untergang des Abendlandes te doen
resulteeren, in een volslagen menschelijke beperktheid en godsdienstlooze dofheid:
vergane bloei, verwelkte bloesems, en voor vandaag slechts een beschaafde
uitputting, marine, en het pessimisme eener historische noodwendigheid als eenig
doel, en voor Europa een spoedigkomende eeuwige dood.
Zoo ver moest en kon het dus met ons komen. Wiens brood men eet, diens woord
men spreekt. Maar deze dans om den beer en zijn huid tegelijk en om niets anders
is toch verbijsterend. Dat komt hierdoor: wij bezitten geen socialistische gedachte.
Wij zijn armer geworden dan de dieren, dan de ellendigste toch nog bijgeloovige
neger; wie van zijn buik zijn God niet heeft gemaakt, die maakt hem van den staat,
- en al het andere is tot een onderwerp voor grap of conversatie onteerd. Wij
verlangen en weten weinig, maar wij doen ook weinig en - wat het falen mede
verklaart - wij hebben geen ruimte, geen uitzicht, geen doel, geen geestelijke
drempel, die men overschreden acht, geen kern, en geen bindend geweten.
Hier nu, in dit boek, begint het, wordt de verloren erfenis weer werkzaam; hier
glanst weer het innerlijke leven, niet een laf ‘als-of’, geen wezenlooze bovenbouw,
maar boven alle maskers en over alle vergane culturen verheft zich het Eene, het
steeds gezochte, het eene vermoeden, het eene geweten, het eene geluk; het heft
zich omhoog uit onze onverscheurde harten, uit het diepste allerwerkelijkste van
onzen dagdroom: het laatste dat ons bleef, het eenige ook dat waard is te blijven,
de wolk, waaruit de verlossende bliksem openslaat, de vleugels, die nog niet
gespannen werden, de duisternis, die nog niet verlicht is, de wolk van het vizioen,
waarop eens de Messias zal troonen. In dit boek wordt de weg gewezen naar ons
wezen, naar onze onzichtbare leider, onze gestalte, naar het centrum van ons
scheppend principe; dit wordt zichtbaar, geopenbaard reeds aan een eenvoudigen
beker, geopenbaard als het aprioristisch onzichtbaar thema van alle ‘beeldende’
kunst, van alle muzikale magie, geopenbaard tenslotte aan de uiteindelijke
zelfbewustwording, aan de doorschouwde duisternis van het momenteele leven,
zooals het opspringt en zichzelf ziet in de onformuleerbare absolute vraag: het
ik-probleem zelf. Zoo diep leidt de inwendige weg der zelfbewustwording, de
voorbereiding van het innerlijke woord, waarzonder iedere blik naar buiten
waardeloos blijft en geen magneet wordt, geen kracht om het innerlijk woord ook
buiten ons tot ons te trekken, hem te helpen uit de dwaling der wereld, om te komen
tot het licht; tenslotte breidt zich, na deze inwendige verticaliteit, de ruimte uit, de
wereld van de ziel, de uitwendige kosmische werkzaamheid der Utopie gehouden
tegen den achtergrond van rampspoed, dood en het vergankelijk rijk der natuur.
Alleen in ons brandt nog dit licht, en de fantastische tocht daarheen vangt aan, de
tocht naar de verklaring van den dagdroom, naar de handhaving van het utopisch
principe. Dit te vinden, het ware te vinden, waarom het zin heeft te leven,
georganiseerd te zijn, tijd te hebben, - daarheen gaan wij, daarheen breken wij ons
de bovenzinnelijke wegen, proclameeren het onbestaande, bouwen ‘ins Blaue
hinein’, richten ons op ‘ins Blaue hinein’, - en zoeken dààr het ware, het werkelijke,
waar het enkel feitelijke verdwijnt - incipit vita nova.
Internationale Revue i 10 1927-1929
22
B. de Ligt
Nieuwe wegen in de wijsbegeerte
Our time is the age when the different souls of the world meet in
discussions. YU-LAN FUNG.
La vie spirituelle de l'orient et de l'occident parait de plus en plus une. Il
se prépare aujourd'hui une conscience mondiale, condition essentielle
pour une société nouvelle. A ce point de vue surtout l'évolution de la
mentalité française est typique. Il y est née une nouvelle forme de penser
vraiment universel: la philosophie comparée.
?
The spiritual life of orient and occident appears more and more essentially
the same. A new worldconsciousness, a principal condition of a new
society, is being prepared. In this connection the evolution of the french
mentality is characteristic. There is now being born a new form of thought
which is essentially universal: the comparative philosophy.
?
Die wesentliche Einheit von Orient und Okzident zeigt sich immer
deutlicher. Es bereitet sich ein Weltbewusstsein vor, das die
unentbehrliche Vorbedingung einer neuen Gesellschaft ist. In dieser
Hinsicht ist namentlich die Entwicklung des französischen Bewusstseins
kennzeichnend. Es entsteht dort eine neue Form von wirklich universellem
Denken: die vergleichende Philosophie.
Er zijn publieke meeningen, die niet anders dan onredelijke vooroordeelen blijken.
Zij danken hun ontstaan vaak aan de uitspraak van een of ander ‘groot man’. Hoe
scherper de vorm, waarin hij zijn opvatting tezamenvatte, hoe feller de
zeggingskracht, waarmee hij haar wierp in de wereld, des te gretiger de wijze,
waarop zij door een geloovige menigte in allerlei rangen, klassen en standen als
onomstootelijke waarheid wordt aanvaard. Tot op het oogenblik, dat de
onhoudbaarheid der stelling zelfs in het oog springt van den kleinen burger. Nog
altijd gaat de spreuk mechanisch van mond tot mond. Maar ze wordt niet langer
gedragen door een vertrouwen wekkende overtuiging. Al meerderen citeeren nog
slechts ironisch de eens als belichaming van hoogste waarheid gehuldigde phrase.
En tenslotte wordt ze niet meer aangehaald, tenzij als uitgangspunt voor een haar
wezenlijk vernietigend betoog.
Zóó de bekende uitspraak van den engelschen imperialistischen dichter Rudyard
Kipling: ‘East ist East and West is West, and never the twain shall meet’. Nòg wordt
dit woord herhaald, ofschoon al minder menschen er werkelijk in gelooven. De
teekenen der tijden spreken te duidelijk andere taal: Oost en West worden één.
Ironisch genoeg, is Kipling's formule al dadelijk door de geschiedenis van het
moderne imperialisme, in het bizonder door die van het Britsche Imperium weerlegd!
Sedert het einde der negentiende eeuw kwam in het oosten Japan als wereldmacht
onwederstaanbaar op: het ‘verwesterde’ zich in enkele tientallen jaren, tot verbazing
der wereld. Reeds in den aanvang der twintigste eeuw waren Engeland en Japan
- bondgenooten. En in den wereldoorlog streden Japan en China naast Engeland,
Frankrijk, Rusland, de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, tegen datzelfde
Duitschland, dat de vier eerstgenoemden zooeven in den Volkenbond begroetten
- den Volkenbond, waarin men ook een plaatsje voor de V.S. en voor de R.S.F.S.R.
openhoudt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Oost en West worden niet slechts een in imperialistisch opzicht. Mèt kapitalisme
dringt overal ook socialisme, communisme, syndicalisme, het beginsel van coöperatie
en zelforganisatie van de massa binnen. De oeconomische voorwaarden van het
gansche menschelijke leven komen overal steeds meer met elkander overeen. En
naarmate dit proces om zich heen grijpt, treedt de wezenlijke solidariteit van het
menschelijk geslacht, voor de meesten tot nog toe verborgen, alom onmiskenbaar
aan den dag. Er blijven zonder twijfel duidelijk verschillen. Doch zelfs deze doen,
in hun veelzijdige onderscheid, steeds treffender den wezenlijken samenhang
bespeuren. Thans voor het eerst begint de groote massa der meest verschillende
volken over zichzelf te denken in werkelijk verband met alle andere, en praktisch
rekening te houden met de eenheid van het menschelijk geslacht.
Inderdaad hebben oosterlingen en westerlingen al dadelijk dit gemeen, dat beiden
- menschen zijn. De eenheid van hun biologischen grondslag - het betrekkelijk
onsterfelijk
Internationale Revue i 10 1927-1929
23
1)
menschelijk kiemplasma - onthult zich reeds op de hoogste toppen van alle groote
culturen. Het is een gemeenplaats geworden te zeggen, dat Oost en West elkander
niet slechts politiek-oeconomisch, maar ook geestelijk beginnen te doordringen.
Nimmer trouwens is de afscheiding tusschen Oost en West absoluut geweest.
Danken de europeanen - ondankbare kinderen - in beginsel niet vrijwel alles aan
2)
Azië, die Magna Mater? Sedert den opbloei van Griekenland stroomde westersche
cultuurmacht meermalen ver naar het oosten, oostersche cultuurmacht telkens
weder naar het westen uit. Wat wij op dit oogenblik beleven is slechts een
verheviging, versnelling, verbreeding en verdieping van een proces, dat in vroeger
3)
tijden reeds plaats vond, en duidelijk zijn sporen achterliet .
Den laatsten tijd troffen mij hiervan verschillende symptomen:
(Ethisch). Dit jaar zond Biroekoff, de welbekende vriend en levensbeschrijver van
Tolstoi, een boekje documenten in de wereld, waaruit men Tolstoi's verhouding tot
4)
de godsdiensten van het oosten nader kennen leert . Meer dan ooit blijkt deze hier
een machtige middelaar tusschen Oost en West. Was hij niet in zekere opzichten
de voorlooper van Gandhi en Tagore, wier menschelijke stemmen diep in het hart
van Europa en Amerika dringen? Verwijder Gandhi, Tagore en Tolstoi uit het
moderne geestesleven, en de wereld wordt armer. Verwijder Azië uit het gemoed
van den russischen boetprediker, en het ‘geweten van Europa’ spreekt niet meer.
Thans, nu de wijsheid der oude chineezen over vrijwel heel de aarde gekend, de
zedeleer der groote indiërs overal steeds meer geëerbiedigd wordt, nu uit Egypte
5)
en Perzië treffende boodschappen naar Europa klinken , vindt Biroekoff gelegenheid,
bij westerlingen nieuwe belangstelling te wekken voor het waarachtig menschelijke,
zooals dit door het bewustzijn van aziaten heeft gesproken, en in het bizonder Tolstoi
inspireerde.
(Aesthetisch). Dit jaar verscheen te Londen wellicht het beste boek, dat ooit over
dien edelsten renaissancekunstenaar, Sandro Botticelli, werd geschreven. Het is
het werk van een japanner. Geen wonder, dat we het, de laatste lente, voor het
6)
eerst in een boekhandel te Florence vonden. Yukio Yashiro bracht, om zich
volkomen aan zijn arbeid te kunnen wijden, vier jaren van zijn leven in deze bakermat
van modern europeesch bewustzijn door. Botticelli's werk werd door den oosterling
in meer dan tweehonderd reproducties met fijn gevoel zorgvuldig weergegeven.
Yukio Yashiro's inleiding tot de scheppingen van den europeeschen schilder is
één gesprek van hart tot hart. De schrijver wil de kunst uit den verstandelijken greep
der geleerden bevrijden en terugschenken aan de liefde en bewondering der
menschen. Kunst is iets universeels, dat tot blanken en gelen gelijkelijk spreekt.
Niemand ontkent het groote onderscheid tusschen de oostersche en de westersche
beschaving. Maar overal vindt men dezelfde menschelijke ziel, die voor schoonheid
ontvankelijk is. De afstand tusschen oostersche en westersche kunst is lang niet
zoo groot, als rationalistische deskundigen u zouden willen doen gelooven. Ze
verdwijnt zelfs geheel, als gij de uitingen van beide met oplettend oog en gevoelig
hart nadert. Welk een eenvoudig en onmetelijk wonder: een oosterling weet in een
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Professor Georg Fr. Nicolai, Die Biologie des Krieges 1919 S. 516.
Armin T. Wegner, Die Botschaft an Asien, in: Die Verbrechen der Stunde - die Verbrechen
der Ewigkeit 1922.
De westersche godsdiensten vertoonen sprekende oostersche trekken. Westersche trekken
vindt men in het gelaat van menig godsbeeld ver in het oosten terug.
Paul Birukoff, Tolstoi und der Orient, Briefe und sonstige Zeugnisse über Tolstois Beziehungen
zu den orientalischen Religionen 1926, Rotapfelverlag, Zürich-Leipzig.
‘Messages d'Orient’. 17 rue Fouad 1er, Alexandrie: Le Cahier Muselman et Arabe, Le Cahier
Persan 1926.
Yukio Yashiro, Sandro Botticelli I, II, III Medici Society, London-Boston 1925.
Internationale Revue i 10 1927-1929
westersche taal het allerzuiverst de geestelijke atmospheer van een florentijnschen
renaissanceschilder uit te drukken! De insecten, welke Botticelli schilderde, doen
hem denken aan die van Utamaro: beide kunstenaars hebben hetzelfde innige
aanvoelingsvermogen voor het mystieke leven der natuur. Yukio Yashiro geeft
onderdeden van het werk van Botticelli in vergrooten vorm weer. Zeldzaam schoons
treedt hierdoor aan den dag. Een pauw uit
Internationale Revue i 10 1927-1929
24
een der schilderingen van den edelen florentijn doet, afzonderlijk wedergegeven,
aan een chineesch meesterwerk uit den tijd der Sang-dynastie denken...
Tusschen Japan, China en Europa is, ondanks alle onderscheiden, diepe
zielsverwantschap. Er leeft een fijne beschaving in het oosten, waarvan wij,
1)
westerlingen, eindelijk willen gaan leeren. Lang reeds vroeger trouwens waakte,
onder aesthetisch zuivervoelenden in Europa, groote liefde voor oostersche
kunstvoortbrengselen op. Fenellosa maakte de japanners van het wonder hunner
eigen kunst bewust! En wie verkiest thans niet boven Mahler's joodschgermaansche
muziek den vèr-oosterschen tekst van ‘Das Lied von der Erde’?
Volken en rassen gaan elkaar geestelijk doordringen. In Frankrijk veredelde
Debussy de muziek door te putten uit exotische bronnen. Het rythme der negers
verjongt op dit oogenblik de europeesche toonkunst. De moderne dans bewijst,
2)
hoezeer het instinctieve leven van blanken en zwarten wezenlijk hetzelfde is. En
het verfijnde bewustzijn van de kunstenaars wordt door den onbewusten stijl van
afrikaansche godenbeelden dieper getroffen dan door de classiek-europeesche
3)
schoonheid der Venus van Milo.
(Philosophisch). Wat Yukio Yashiro in de engelsch sprekende wereld doet voor
westersche kunst, deed in de hollandsch sprekende Henri Borel voor oostersche
wijsheid: hij bracht haar uit de wereld der geleerden in die der menschen. Wij danken
het ook aan hem, dat onze oogen voor de geesteswonderen van China zijn
opengegaan.
De menschelijke geest is één. Het treft u zeer bizonder bij het doorlezen van
4)
Yu-Lan Fung's vergelijkende studie over levensidealen. Doctor in de wijsbegeerte
aan de amerikaansche Columbia-universiteit, evenzeer thuis in Plato, Aristoteles,
Cartesius, Hegel, Schopenhauer, Nietzsche als in het geestesleven van zijn
landgenooten, bereidt ook deze oosterling op even diepzinnige als eenvoudige wijze
het nieuwe, algemeen-menschelijke gevoelen en denken voor. Hegel, hoewel zijn
individueele rede te zeer met de absolute rede vereenzelvigend, heeft - volgens
Yu-Lan Fung - de onhoudbare tegenstelling tusschen individualisme en mysticisme,
anti-intellectualisme en intellectualisme principieel opgeheven, geheel in den geest
van - Suen-tse: wetenschap, religie, intuïtie en rede komen elk eerst ten volle tot
hun recht, als alle elkander in onderling verband vrij laten gelden. ‘Of de natuur
doelstellend is of niet, de mensch stelt zich zéér zeker doeleinden. In zijn redelijk
leven dient wijsbegeerte den mensch om het hoogste goed te bepalen, en
wetenschap en kunst om dit te verwerkelijken....de belichaming van zijn wijsbegeerte
is zijn geschiedenis.’ (p. 250) Een spreuk evenzeer in den geest van Hegel en van
Marx, als in dien van Tolstoi en Domela Nieuwenhuis.
De menschelijke geest is één. Nog duidelijker wellicht blijkt dit uit het werk,
waaraan het volgende opstel voornamelijk zal worden gewijd. Paul Masson-Oursel,
wien wij reeds een belangrijke schets van de geschiedenis der indische wijsbegeerte
1)
2)
3)
4)
Vgl. vooral Léon Werth, Cochinchine 1926, zie ook Richard Krelinger, L'Evolution religieuse
de l'Humanité, Paris 1926 p. 10.
Darius Milhaud schrijft naar aanleiding van het zingen eener negerin in een new/yorksche
volksdancing, welke hij, om haar, telkens weer ging bezoeken: ‘Slechts bij de zwarten zijn
we werkelijk aan de bron van deze muziek, die ons treurig maakt en aangrijpt tot in het diepst
van ons wezen.’ ‘Der Querschnitt’ Oktober 1926 S. 744.
Vgl. Francis Carco, De Montmartre au Quartier Latin, ‘La Revue de Paris’ 15 Aug. 1926 p.
155-156.
Yu-Lan Fung, Ph. D., A comparative Study of Life Ideals, the way of decrease and increase,
with interpretations and illustrations from the philosophies of the East and the West, Shanghai
1925.
Internationale Revue i 10 1927-1929
5)
danken , verrijkte in 1925 het menschelijk bewustzijn door een geniaal opgezette,
6)
vergelijkende philosophie.
Dit boek, betrekkelijk bescheiden van omvang, verrassend veelzijdig van inhoud,
heeft trouwens nog in andere opzichten symptomatische beteekenis: in beginsel is
het met ‘het geborneerde Frankrijk’ voorbij. Wie eenigszins op de hoogte is van de
nieuwere fransche literatuur, weet, hoe men zich daar thans voor Engeland, Amerika,
Rusland, Spanje Scandinavië, Azië, voor Oostenrijk en Duitschland zelfs, geestelijk
openstelt. Zoo min men in politiek-oeconomisch opzicht nog zichzelf genoeg kàn
wezen, wil men dit cultureel.
5)
6)
Paul Masson-Oursel, Esquisse d'une Histoire de la Philosophie indienne, Paris 1923.
Paul Masson-Oursel, La Philosophie Comparée, Paris 1925.
Internationale Revue i 10 1927-1929
25
Thomas Mann, onlangs te Parijs, toonde zich verwonderd over de zuiverheid,
waarmede Edmond Jaloux ‘het geheimzinnig leven van de duitsche ziel’ wist aan
1)
te voelen. ‘Zeer zeker - antwoordde deze - heeft de oorlog, die een beroep deed
op de diepste en meest verborgen krachten van den mensch, een geheimzinnige
wereld van gedachten en gevoelens doen geboren worden....De meest
uiteenloopende bewustzijnsbewegingen hebben aan velen onzer het bestaan onthuld
van verlangens, welke de fransche geest vroeger niet kende, van vraagstukken,
welke hij zich in normale tijden niet stelde.’ En zooeven verklaarde François Mauriac
in een ‘Verdediging van den franschen Roman’, dat - en waarom - deze laatste
thans niet meer den weg van De Balzac, maar dien van Dostojewski behoorde te
2)
volgen. Zelfs de meest behoudende schrijvers kunnen bij het bespreken van de
verhoudingen der moderne volken niet langer het vroeger weinig gebruikte
‘interdépendance’ vermijden - een uitdrukking van onderlinge afhankelijkheid,
waarmede men, naar ik meen, in de engelsche politiek-oeconomische literatuur
begonnen is, en waarop de daadwerkelijke oorlogsbestrijders zich reeds sinds
3)
eenige jaren beroepen. Als in Rusland en Duitschland, spreekt men thans ook in
Frankrijk van het euraziatisch Vasteland: één groot cultuurgebied, van den
Atlantischen tot den Stillen Oceaan. Europa en Azië groeien tot Europazië, tot
Eurazië samen! ‘De geschiedenis, het denken der belangrijkste culturen werd nog
kort geleden òf miskend òf niet gekend, zelfs door de dragers van die culturen. Méér
dan een tijdvak besefte men intuïtief, dat, ondanks de verscheidenheid der rassen,
de menschheid één is, zonder dat men echter in staat was, dit objectief te bewijzen.
Nu echter voor het eerst begrijpt de meerderheid der volken zichzelf in afhankelijkheid
4)
van heel het aardeleven.’
(Geschiedwetenschappelijk). Oost en West worden één. Slaat men het eerste
deel van Moritz Hartmann's wereldhistorie op, dan leest men al op de derde bladzijde
Rosthorn's erkentenis, dat in de moderne geschiedwetenschap hetzelfde criterium
geldt voor de wijsheid eener regeering als in de oudchineesche historiebeschrijving,
en dat deze laatste terecht niet het technisch karakter van het politiek-oeconomisch
stelsel, maar de zedelijke grondslagen der samenleving en het karakter der
5)
menschen, die de geschiedenis vormen, het voornaamste acht. De mensch staat
dan ook in het middelpunt van het beknopt overzicht der chineesche geschiedenis,
6)
dat vorig jaar te Batavia verscheen. Kwee Kek Beng heeft getracht - en het is hem
gelukt - ‘de beschavingsgeschiedenis zooveel mogelijk op den voorgrond te stellen’.
Hoewel hij de beteekenis van het westen voor het oosten toegeeft, is hij zich tevens
helder bewust, dat het oosten hooge menschelijke waarden heeft gehandhaafd,
welke het niet roekeloos opgeven kan, om het westen maar karakterloos te gaan
‘naäpen’. China zal een leidende plaats innemen in de toekomstige geschiedenis
der volken, en draagt daarvoor groote verantwoordelijkheid. Opvattingen door
7)
Bertrand Russell b.v. gedeeld. Hoezeer evenwel zich bewust van een eigen taak
in het wereldgebeuren, niets is den modernen chineezen verder, dan enghartig
exclusivisme. Met edelen trots wijst Kwee Kek Beng erop, dat in China communisme
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
E. Jaloux, La Possibilité de Rapprochement franco-allemand d'après Thomas Mann, in ‘La
Tribune de Genève,’ 18 Juni 1926.
François Mauriac à l'Athénée, ‘Journal de Genève,’ 15 October 1926.
‘La grande leçon de la guerre, n'est-ce pas l'interdépendance des hommes, ou, plus
exactement, l'interdépendance des hommes constituant le même groupement continental?’
‘Le Temps’, 4 September 1926, Questions Extérieures: France et Allemagne.
Masson-Oursel, La Philosophie Comparée, p. 23.
Arthur Rosthorn, Geschichte China's, Stuttgart-Gotha 1923, S. 3.
Kwee Kek Beng, Beknopt Overzicht der chineesche Geschiedenis, Batavia 1925.
Bertrand Russell, The Problem of China, London 1922.
Internationale Revue i 10 1927-1929
en anarchisme brandende vraagstukken zijn geworden; dat de problemen van
zielkunde en wijsbegeerte er weerklank vinden, en Dante, Dostojewski, Ibsen,
Eucken, Dewey voor de lezers van de chineesche tijdschriften geen onbekenden
meer zijn. Men geeft thans in China Dickens en Tolstoi uit, verzoekt Einstein lezingen
te komen houden, bestudeert Fichte, Hegel, Vaihinger met dezelfde liefde als
Kong-tse of Lao-tse, bewondert Montesquieu, Rousseau, Jaurès. Wells heeft in zijn
schets eener wereldgeschiedenis terecht de dappere poging gewaagd,
Internationale Revue i 10 1927-1929
26
China als faktor der menschelijke ontwikkeling recht te doen wedervaren, en nog
onlangs openlijk verklaard, dat het Engelsche Wereldrijk vóór het jaar 2000
uiteengevallen zal zijn: Japan en China zullen de leiding hebben bij het groote werk,
Azië zijn principiëel gelijkwaardige plaats te doen innemen in een werkelijken
1)
wereldbond der volken. Menschheid en menschelijkheid worden, voor Oost en
West beide, al meer hetzelfde, groote, historische motief.
(Sociologisch). Oost en West worden één. De moderne confucianist Dr. Chen
Huan-Chang herinnert de engelsch sprekende wereld eraan, dat volgens de
chineesche traditie ethica en oeconomie met elkaar behooren te harmonieeren, en
2)
het oeconomische wezenlijk aan het ethische behoort ondergeschikt te zijn. ‘Deugd
is de wortel, en voordeel slechts het voortbrengsel’ - zei Kong-tse -. Geheel in den
geest van John Ruskin, die opkwam tegen de stelling, dat de mensch een dier zou
wezen, dat ruilt; van Proudhon, die de menschelijke waardigheid in het middelpunt
der oeconomische aandacht stelde. Niemand - verklaart de amerikaansche professor
Henry R. Seager - kan het werk van Chen Huan-Chang lezen, zonder overtuigd te
worden, dat het confucianisme een grootsch oeconomisch, zedelijk en religieus
stelsel is, en dat de uiteenzettingen van den oosterschen schrijver meermalen een
3)
bizondere waarde voor westersche lezers in zich dragen. Genoeg ter bevestiging van den inzet van Masson-Oursel's inleiding: het verlangen
om zijn kennis uit te breiden en te preciseeren, door zich op de hoogte te stellen
van andere gedachten dan die van zijn eigen cultuur, leeft tegenwoordig weder
krachtig op. Het spreekt - vervolgt hij - vanzelf, dat men telkens ertoe overging,
elders bevrediging te zoeken voor behoeften, die in eigen omgeving niet werden
voldaan: Griekenlands geest ging eens uit naar Egypte, Voorazië, Indië; China stelde
zich voor het boeddhisme open; het oorspronkelijk christendom is een samenvatting
van moraal en religie uit onderscheiden culturen; Philo, de gnostieken en de
kabbalisten overschreden de grenzen der nationale tradities; Voltaire sympathiseerde
met China; de romantici voelden zich slechts in het exotische thuis...
Echter - tot nog toe geschiedde dit alles haast instinctief, bijna willekeurig, meest
te hartstochtelijk en te overhaast, vaak in den blinde, zonder de, om zoo te zeggen,
zakelijke onbevooroordeeldheid der wetenschap. Men misvormde het gezochte
naar hetgeen men wenschte. Nimmer haast beschikte men over genoegzaam
betrouwbare, objectieve gegevens. Telkens weer moest men zich tevreden stellen
met gebrekkige, zoo al niet onjuiste vertalingen, phantastische mededeelingen e.d.
Zocht en zoekt men zoo elkanders geestesleven terecht? Is het denken en voelen
der volken, ondanks nog zoo veel onderscheid, werkelijk één? Moet men inderdaad
een dieper verband tusschen de verschillende groote cultuurbewegingen van Azië
en Europa erkennen? Welke zijn de overeenkomsten? Wat de verschillen? In
hoeverre zouden zij elkander aanvullen en verrijken kunnen?
Ziedaar de vragen, welke Masson-Oursel zich stelt. En, om die inderdaad te
kunnen beantwoorden, zoekt hij vóór alles naar dit eerste, nuchter vereischte:
een betrouwbare methode.
1)
2)
3)
Geïnterviewd door T. Korda voor de European Press en de ‘N. Rott. Courant’ van 21 Sept.
1926.
Chen Huan-Chang, Ph. D., The economic Principles of Confucius and his School, N. York
1911 II p. 718; vgl Henri Borel, De Geest van China blz. 50, 49, B. de Ligt, Kerk, Cultuur en
Samenleving, Arnhem 1925, blz. 162-176.
Chen Huan-Chang I p. IX.
Internationale Revue i 10 1927-1929
27
H. Roland Holst
Trotsky's laatste geschriften
Wohin treibt England?
Towards Socialism or Capitalism?
(Methuen and Co., London.)
De twee laatste geschriften van Trotsky - althans de laatsten die, voor zoover mij
bekend, ook in fransche en engelsche uitgave verschenen, - hebben in den vorm
dit gemeen een reeks essays te zijn, die enkele voorname onderdeelen van een
zeer samengesteld vraagstuk behandelen.
Het vraagstuk, waarvan Trotsky in het eerste der beide bovengenoemde werken
enkele kanten onderzoekt, is: de toekomst van Engeland en van de engelsche
arbeidersbeweging. De titels der acht verschillende hoofdstukken waaruit het werk
bestaat luiden: I. De achteruitgang van Engeland; II. Mr. Baldwin en de
geleidelijkheid; III. Bepaalde ‘eigenaardigheden’ van engelsche arbeidersleiders.
IV. De fabiaansche ‘theorie’ van het Socialisme; V. Het vraagstuk van het
revolutionaire geweld; VI. Twee tradities: de revolutie der XVIIde eeuw en het
Chartisme; VII. De Trade Unions en het Bolchewisme; VIII. Vooruitzichten.
In het eerste essay gaat Trotsky de verschillende krachten na, welker
samenwerking tot gevolg heeft, dat Engeland zijn beheerschende positie op de
wereldmarkt meer en meer verliest en steeds verder achteruit wordt gedrongen. De
fabelachtige ekonomische ontwikkeling der Vereenigde Staten, - de gevolgen van
hun snel toenemende macht ook op finantieel gebied, - de hernieuwde bedreiging
der Duitsche konkurrentie o.a. in den scheepsbouw (dit in verband met de betere
organisatie der Duitsche industrie) - het te loor gaan, ten gevolge der omwenteling
van de oorlogstechniek, der historische voordeden die Engeland als eiland genoot,
- het aldoor losser worden van den band tusschen Groot-Britanje en de
zelfbesturende koloniën, - dit alles wordt door Trotsky in groote trekken
aanschouwelijk gemaakt, zoodat de lezer een zeer sterken indruk krijgt, dat het
engelsche wereldrijk zijn ondergang te gemoet snelt. Een bewijs van den slechten
toestand van het maatschappelijk organisme ziet Trotsky o.a. in het reusachtig
hooge aantal werkloozen in Engeland (ongeveer 1½ millioen) dat in de laatste jaren
vrijwel stabiel blijft. Zijn konklusie luidt dat de tijden onherroepelijk voorbij zijn, waarin
de engelsche bourgeoisie, door aan de arbeiders koncessies te doen, revolutionairen
strijd wist te voorkomen: de situatie van Engeland is ‘historisch-hopeloos’; het dreigen
met de revolutie helpt niet meer; de revolutie zelve is noodig.
Deze konklusie vormt het eigenlijke fundament van Trotsky's boek; zijn geheele
kritiek op de engelsche arbeidersbeweging gaat uit van de overtuiging, dat
gewelddadige omwenteling ook voor Engeland de eenige weg is, uit het slop te
geraken, waarin het kapitalisme vastliep; dat die omwenteling niet vèr meer kan zijn
en dat het de hoogste tijd is, om de massa's op te voeden tot de nieuwe geestelijke
‘instelling’ die in zeker opzicht de voorwaarde is tot revolutionairen strijd, al kan zij
in een ander opzicht pas de vrucht, de uitkomst van dien strijd zijn.
In het tweede, derde en vierde zijner essays betoogt Trotsky de schadelijkheid
voor de arbeiderszaak van het geloof aan de mogelijkheid, langs geleidelijken weg
den staat te veroveren en het socialisme in te voeren - een geloof waarmee de
engelsche bourgeoisie vele leiders heeft geïnfekteerd. Hij steekt den draak met
Baldwins lofzang op de ‘geleidelijke ontwikkeling’ en bewijst met feiten uit de
engelsche geschiedenis, hoe altijd de gewelddadige politieke verandering (somtijds
in landen buiten Engeland) ook daar de voorwaarde schiep tot nieuwen
Internationale Revue i 10 1927-1929
ekonomischen en socialen vooruitgang, en hoe de opkomende of de heerschende
klasse nooit schroomde het geweld toe te passen, wanneer dit voor hare doeleinden
noodig was.
Internationale Revue i 10 1927-1929
28
In den loop van deze beschouwingen trekt Trotsky scherp te velde zoowel tegen
den linker- als tegen den rechtervleugel der engelsche beweging. Onbarmhartig
geeselt hij de theoretische hulpeloosheid der Fabians, de politieke halfslachtigheid
van Macdonald, de kruiperigheid van Thomas voor de heerschende klasse, de
kinderachtige gehechtheid óók van links-staande leiders als Lansbury, Wheatley
en Kirkwood aan de tradities van het koningschap en aan het Christelijk geloof.
Trotsky beschouwt al deze ‘eigenaardigheden’ der engelsche arbeiders-leiders
als symptomen hunner geestelijke afhankelijkheid van de burgerlijke klasse en van
de nationale hoogmoedigheid die maakte, dat deze klasse zoo lang van uit de hoogte
neerzag op alles, wat anders dan het engelsche wezen was.
Deze burgerlijk nationale eigenschappen zijn den leiders in vleesch en bloed
overgegaan; - den Lansbury's, Wheatly's en Kirkwood's niet minder dan de eigenlijke
Fabians, waarvan zij slechts een linksstaande variatie vormen. Hun radikalisme is
begrensd door demokratie en godsdienst en vergiftigd door een nationalen
hoogmoed, die hen in geestelijk opzicht tot slaven der bourgeoisie maakt. In de
massa's daarentegen zijn deze eigenschappen in veel minder sterke mate aanwezig.
Trotsky verwacht, dat de linksstaande leiders van het slag Lansbury en Wheatley
in de revolutie evengoed zullen falen, als Macdonald, enz. ‘De arbeidersklasse zal
waarschijnlijk genoodzaakt zijn, haar leiders-groep herhaaldelijk te vernieuwen,
zoolang tot een partij zich vormde, in overeenstemming met de historische situatie
en de taak van het engelsche proletariaat.’
In het vijfde essay, dat bijna één vierde deel van het geheele werk beslaat,
behandelt Trotsky het vraagstuk van het geweld. Interessant is het zijn betoog in
deze verhandeling met het hoofdstuk over het geweld in zijn boek over het terrorisme
te vergelijken. Het kost hem weinig moeite, om de onhoudbaarheid der absolute
geweldloosheid voor ieder die den klassestrijd aanvaardt aan te toonen en evenmin
om duidelijk te maken, hoe het konsekwent doorzetten der algemeene staking in
een groote politieke worsteling, onvermijdelijk tot den strijd met de wapenen leidt.
Zeer leerrijk zijn de bladzijden, door Trotsky gewijd aan de verbinding tusschen
demokratie en geweld. Hij geeft daarin vele bewijzen voor zijn stelling, dat ook in
Engeland geen waarachtige en volledige, maar slechts een verknoeide en verminkte
demokratie bestaat, (o.a. noemt hij de uitsluiting van het kiesrecht van alle mannen
onder 21 en alle vrouwen onder 30 jaar, de ongelijke kiesdistrikten enz.) Verder
toont hij aan waarom, zelfs zoo de politieke demokratie geen schijn maar
werkelijkheid ware, dit den strijd der arbeidersklasse om de macht overbodig zou
maken noch verhinderen, dat in dien strijd buiten-parlementaire en onwettige
middelen moesten worden gebruikt. Vervolgens maakt hij duidelijk hoe, gesteld
zèlfs dat het een arbeidersregeering gelukte, langs wettigen, demokratischen weg
het parlement te veroveren, deze toch weer gedwongen zou zijn dit door middel
van het proletarisch klasse-geweld tegen de georganiseerde reaktie te verdedigen.
En ten slotte toont hij aan hoe de ontkenning van het recht der massa's op geweld
door de engelsche reformisten een schaamtelooze verloochening der demokratie,
een verachtelijke ondersteuning van de imperialistische diktatuur van een kleine
bevoorrechte groep over honderden millioenen onderdrukten is. Immers, op iederen
engelschen burger komen in de engelsche koloniën negen inboorlingen en de
wetten, die de heerschappij der engelsche bourgeoisie over 300 à 400 millioenen
indische en egyptische boeren en arbeiders regelen en bestendigen, worden in
Westminster gemaakt. Daarom zegt Trotsky - o.i. volkomen terecht - dat het
engelsche Lagerhuis een parlement van slavenhouders is en dat alle waarachtige
demokraten in Engeland - om van Indië en Egypte niet te spreken - het recht hebben
op te staan tegen de regeeringen, die uit dit parlement voortkomen. Hij treft daarmee
Internationale Revue i 10 1927-1929
de zwakste plekken in het engelsche socialisme, dat in het algemeen ergerlijk lauw
en nalatig is, om den strijd tegen de koloniale uitbuiting, waarop feitelijk de geheele
engelsche maatschappij berust, te voeren.
Internationale Revue i 10 1927-1929
29
In de drie laatste essays troffen ons vooral de beschouwingen, door Trotsky gewijd
aan de engelsche revolutie der XVIIe eeuw, aan het puritanisme als sociaal
verschijnsel, aan het leerstuk der voorbeschikking, dat hij geestig ‘een omweg, over
den godsdienst heen, om het vraagstuk der historische wetmatigheid te benaderen’
noemt, en over den persoon van Cromwell. Een vergelijking tusschen den grooten
revolutionairen ‘werkelijkheids-politikus’ der XVIIe eeuw en Lenin is zeer interessant.
Aan de proletarisch-revolutionaire traditie van het Chartisme wijdt Trotsky, jammer
genoeg, slechts enkele bladzijden; uit zijn opmerkingen zien wij dat hij verwacht,
evenals Fr. Engels dit deed, dat de komende revolutionaire phase van den
klassenstrijd in Engeland een wedergeboorte van het Chartisme, echter op oneindig
breedere historische fundamenten en in een veel verder stadium van de
maatschappelijke ontwikkeling, zal beteekenen.
Het boek van Trotsky heeft in Engeland in de kringen der gematigde socialisten
een storm van verontwaardiging doen opsteken. Het bijtende sarcasme, waarmee
de schrijver haast alle leiders in de beweging te lijf ging, het felle en vaak persoonlijke
karakter zijner aanvallen moesten wel sterke afkeuring vinden in een land, waar
matiging in den vorm, ook bij het uitvechten van politieke verschillen, evenzeer
traditie is als respekt voor de grondwet, het koningshuis, de kerk, enz. Hevig verzet
wekte ook Trotsky's prophetie dat de engelsche arbeidersklasse, wil zij niet àl meer
verarmen en pauperiseeren, genoodzaakt zal zijn den ‘russischen weg’ te
beschrijden, - dat is de weg van revolutionairen strijd. Socialisten en liberalen
wedijverden in het aantoonen van de dwaasheid en onzinnigheid van deze bewering;
haast alle leiders der socialistische gedachte traden tegen haar in het krijt. Natuurlijk
was het voor schrijvers als Brailsford, Lansbury en Bertrand Russell, om slechts
eenige van Trotsky's kritici te noemen, niet moeilijk om zwakheden in zijn geschrift
aan te toonen en te bewijzen dat in dat geschrift, van hoe groote kennis der feiten
van de engelsche geschiedenis en de engelsche politiek het ook getuigt, toch een
zeker gemis aan inzicht zich openbaart ten opzichte van de engelsche volksziel,
zooals deze zich in vele eeuwen van historische ontwikkeling heeft gevormd. En
de engelsche volksziel bepaalt op zijn minst in even hooge mate het karakter van
het engelsche socialisme als de persoonlijke zwakheden, halfslachtigheden en
eigenaardigheden van een aantal leiders dat doen.
In twee opzichten heeft de historische ontwikkeling, sedert Trotsky van zijn
standpunt de vraag ‘waarheen gaat Engeland’ beantwoordde, hem tegenover zijn
tegenstanders in het gelijk gesteld. Het verloop der Algemeene Staking in de eerste
helft van Mei heeft, ten eerste, bewezen dat de prachtige solidariteit en de strijdmoed,
die in de engelsche arbeidersklasse leven, de leiding niet vonden waarop zij recht
hadden. Wat men met een algemeenen term den linkervleugel in de beweging
noemt, heeft gefaald, in bijna even groote mate als de rechter. Ook de I.L.P., - die
zich gedurende het laatste jaar ongetwijfeld meer naar links orienteerde en die zeer
goed beseft, dat de uitkomsten van hare propaganda voor de ‘living wage’ in hooge
mate van het resultaat der mijnwerkersstaking zouden afhangen, - de I.L.P. heeft
wèl de mijnwerkers zooveel mogelijk politiek, moreel en finantieel gesteund, maar
zij heeft het aanbod der Communisten verworpen om gezamenlijk te pogen elk
vervoer van steenkool te verhinderen, wat beteekent, dat zij voor scherpen strijd
tegen de regeering èn tegen de rechtsstaande-arbeidersleiders teruggedeinsd is.
Ten tweede heeft het verloop van de algemeene staking en van de
mijnwerkersstaking bewezen, hoe de engelsche regeering, al moge zij zich wat
anders voordoen dan de meeste regeeringen van het vasteland van Europa, evenmin
schroomt om de uiterste maatregelen te nemen ten einde de belangen der bezitters
te beschermen als deze. Zoowel de massa's als de leiders zullen hun
Internationale Revue i 10 1927-1929
schroomvalligheid, hun weifelmoedigheid en hun afkeer tegen fellen harden strijd
moeten overwinnen, wil de arbeidersklasse niet keer op keer door de burgerlijke
machthebbers bedrogen of verslagen worden. Deze beweging, die de kern is van
Trotsky's betoog, wanneer wij de hartstochtelijke felheid daarvan in een rustiger
rythme overbrengen, lijkt ons onaanvechtbaar waar.
(Wordt vervolgd)
Internationale Revue i 10 1927-1929
30
Paul Biroekoff
Het Leo Tolstoï-museum
L'origine et l'extention du Musée Léon Tolstoi à Moscou - fondé en 1911
- et propriété nationale depuis 1920. On a formé le comité international
pour commémorer le centenaire de Léo Tolstoi le 11 Septembre 1928.
On est prié d'envoyer les ouvrages concernant le mouvement tolstoien
au Musée Tostoi, rue Kropotkine 11, Moscou.
?
Die Gründung des Leo Tolstoi Museums in 1911 in Moskau. Seine
Bedeutung und Erweiterung. Seit 1920 nationales Eigentum. Ein
internationales Comité wurde gegründet zu der Jahrhundertfeier Leo
Tolstoi's am 11ten September 1928.
Man bittet Werke, die sich auf Tolstoi und seine Ideen beziehen dem Leo
Tolstoi Museum, rue Kropotkine 11, Moskau, zu schicken
?
The founding of the Leo Tolstoy Museum in 1911 in Moscou, its meaning
and extension. Since 1920 national property. An international committee
has been founded for the commemoration of the centenary of Leo Tolstoy's
birthday, the 11th September 1928.
Everybody is kindly asked for sending works concerning the
Tolstoy-Movement to the Leo Tolstoy Museum, Moscou, Rue Kropotkin
11.
Nauwelijks één jaar na den dood van den grooten schrijver, tegen het einde van
1911, werd te Moskou het Leo-Tolstoï-Museum geopend. Dit feit gaf aan deze
instelling een bizondere beteekenis. De verzamelingen werden aangelegd deels
door leden van Tolstoï's familie deels door zijn innigste vrienden. Ze werden geordend
door menschen, die met hem hadden geleefd, zoodat alles een stempel droeg van
onmiddellijke herinneringen, warm gevoel en onbevlekte historische waarheid.
De Tolstoï-Vereeniging te Moskou, den dag van het overlijden van den schrijver
gesticht, had besloten, een tentoonstelling te organiseeren ter gelegenheid van den
eersten verjaardag van den dood van den schrijver. Men had een ruim beroep
gedaan op het publiek, dat zich gehaast had, van ganscher harte te antwoorden.
De groote, lichte zalen van het nieuwe Historische Museum te Moskou, tot op dit
oogenblik nog ledig, werden met prachtige verzamelingen gevuld.
De tentoonstelling bestond uit vier afdeelingen: 1) reliquiën, d.w.z. voorwerpen,
door Tolstoï zelf gebruikt, in het bizonder zijn werkkamer, met het oorspronkelijk,
treffend eenvoudig meubilair, zijn schrijftafel, met inktkoker en pen, onbewuste
bemiddelaars bij de schepping van zijn groote werken, zijn kiel, het kleine Nieuwe
Testament, met persoonlijke aanteekeningen, dat hij altijd bij zich droeg, e.d.; 2)
handschriften, die het ontzaglijk werk der zelfcorrectie toonden, dat deze literaire
reus niet moede werd uit te oefenen; 3) boeken - alle uitgaven, welke men van zijn
werken had kunnen vinden. De roman ‘Opstanding’ was vertegenwoordigd in 40
Russische uitgaven, mogelijk tengevolge van het feit, dat Tolstoï in het tweede deel
van zijn leven van alle auteursrechten afgezien had (de opbrengst der werken uit
zijn eerste periode was vroeger bestemd geworden voor zijn familie). Statistische
tabellen maakten de verspreiding van zijn werken aanschouwelijk. Het bleek, dat
gedurende zijn leven zijn complete werken 15 maal waren verschenen. Tolstoï
schreef gedurende 69 jaren. Gemiddeld dus een herdruk van al zijn werk om de
vier jaren! Zijn A.B.C.-boek alleen reeds was in 3.000.000 exemplaren verspreid,
Internationale Revue i 10 1927-1929
zijn Volksverhalen in 12.000.000 exemplaren. De werken van Tolstoï bleken te zijn
overgezet in ongeveer 50 talen en dialekten. Ten slotte vond men hier werken over
de Tolstojaansche ideeën, en over min of meer verwante beginselen en practijken,
overal in tijd en ruimte reeds verspreid. 4) De vierde afdeeling bevatte portretten
van Tolstoï door bekende meesters: Répine, Kramskoï, Gay e.a., landschappen uit
Jasnaïa Poliano, talrijke photo's van Tolstoï en zijn omgeving, en prachtig
beeldhouwwerk van groote kunstenaars als Troubetzkoï, Ginzbourg, Arouson,
Mercurow. Ook vond men hier zijn doodenmaskers.
De tentoonstelling duurde anderhalve maand en werd door duizenden bezocht.
Het was een grootsche en warme demonstratie ter herinnering aan den schrijver.
De organisatoren vonden het echter jammer, dat deze zeldzame verzameling weer
uit elkander vallen zou. Zij deden een beroep op allen, die hadden bijgedragen, om
hun bezittingen van nu
Internationale Revue i 10 1927-1929
31
af aan in handen der Tolstoï-Vereeniging te laten. De meesten stemden, gelukkig,
hierin toe. Alleen de officieele instellingen vroegen hun collecties terug. Zoo ontstond
het tegenwoordig Tolstoï-Museum. Zijn verzamelingen groeiden sedert vijftien jaren
voortdurend aan. Het museum kreeg een eigen gebouw. In 1920 werd het nationaal
eigendom, met een speciaal budget.
De schrijver van dit artikel heeft aan de stichting van het museum actief
deelgenomen; hij Was de eerste directeur ervan. Na zijn vertrek naar het buitenland,
nog vóór den wereldoorlog, ging de leiding over aan zijn medewerker Boulgakoff,
die gedurende Tolstoï's laatste jaren diens secretaris was. Dank zij diens
werkzaamheid, werd het museum uit een particuliere woning overgebracht naar
een speciaal gebouw, ingericht op kosten van den staat. In 1923 moest Boulgakoff,
beschuldigd van contrarevolutionaire actie, zijn vaderland verlaten. De leiding ging
toen over in handen van Tolstoï's oudste dochter, Tatiana Soukhotine-Tolstoï en
haar medewerker, Nicolas Groussoff, oud-secretaris haars vaders. Den laatsten tijd
breidde zich het museum door aankoopen en edelmoedige schenkingen aanzienlijk
uit. Het tegenwoordige gebouw is haast weder te klein. Er is reeds sprake van, alles
naar een grooter over te brengen.
Het museum bevindt zich thans in de Kropotkinestraat te Moskou. Alles is er naar
biographische en chronologische volgorde in zeven vertrekken ondergebracht,
zoodat men heel Tolstoï's leven overziet. Het begint met portretten van zijn
voorouders, vanaf den eersten graaf Tolstoï, die een medewerker en minister van
Peter den Groote was. Voorts gegevens over de jeugd van den schrijver, tot zijn
militaire periode in den Kaukasus en in de Krim. Het tweede, grootere vertrek, heeft
betrekking op zijn opvoedkundige werkzaamheid, zijn huwelijk, en de schepping
van zijn groote literaire werken: ‘Oorlog en Vrede’ en ‘Anna Karenina’. Het derde
vertrek betreft de critieke periode in Tolstoï's leven. Men vindt er de handschriften
van zijn religieuse en wijsgeerige werken, bizondere volksuitgaven, e.d. Een schilderij
van Gay toont ons Tolstoï, zijn werk ‘Mijn Godsdienst’ schrijvend. Répine stelt hem
voor als boerenarbeider. Kortom, hier beleeft men heel de innerlijke omwenteling,
welke de schrijver heeft doorgemaakt. Het vierde vertrek bevat een verzameling uit
de tweede literaire periode van Tolstoï. Men ziet er het materiaal van zijn manifest
tegen de doodstraf, de origineele illustraties van Pasternak voor ‘Opstanding’ (in
het groot), een eenige verzameling van photographiën, welke Tolstoï's vriend
Tschertkoff gedurende de laatste vijf jaren van des schrijvers leven maakte. Het
vijfde vertrek betreft de laatste dagen van Tolstoï's leven, Schilderijen van Rossinky
stellen ons Tolstoï's vertrek van Jasnaïa Poliana, zijn ziekte, zijn dood aan het station
te Astapovo voor. Doodenmaskers, beeldhouwwerk naar den gestorvene door
Merkouroff, photo's en schilderijen van begrafenis en tombe. Het zesde vertrek bergt
nog meer afbeeldingen, welke op zijn begrafenis betrekking hebben, en voorts
rouwkransen en allerlei insignes, bij de ter aarde bestelling gedragen. Het zevende
vertrek was een weergave van de wachtkamer te Astapovo, waar Tolstoï stierf. De
decorateurs van het Artistiek Museum te Moskou hadden het zoo getrouw mogelijk
weergegeven. Men vond er het bed, waarop hij den laatsten adem uitblies. Dit
vertrek werd echter door brand verwoest tengevolge van het optreden van een
geesteszieke, die reeds verscheidene musea van Moskou onveilig had gemaakt.
Gelukkig werd het vuur tijdig bedwongen, en bleef al het overige gespaard. Ook de
bibliotheek van meer dan 10.000 deelen, welke men boven vindt, en de daarmee
verbonden leeszaal.
Wij naderen thans het jaar 1928. 11 September (28 Augustus oude stijl) van dat
jaar zal het honderd jarig geboorte-feest van Leo Tolstoï worden gevierd. Op initiatief
van het museum is reeds een comité georganiseerd om een grootsche manifestatie
Internationale Revue i 10 1927-1929
voor te bereiden. Het is gewenscht, dat deze een internationaal karakter draagt. Wij
noodigen allen, die hiermede instemmen uit, ons te helpen, dat deze gedenkdag
slaagt, en verzoeken hen, Tolstoïaansche en aanverwante werken te zenden voor
onze bibliotheek te Moscou.
Het adres van het Leo Tolstoï Museum is: rue Kropotkine 11, Moscou U.R.S.S.
Internationale Revue i 10 1927-1929
32
Willem Pijper
Mechanische muziek
Een der vele problemen van dezen tijd is ook het verschijnsel der mechanische
muziekvoortbrenging. Alvorens ons standpunt ten dezen opzichte uiteen te zetten
zal het noodig zijn de phenomenen zoo nauwkeurig mogelijk in groepen onder te
brengen.
De instrumentale muziek heeft altijd met min of meer ingewikkelde apparaten te
maken gehad. Een kerkorgel was reeds in de Middeleeuwen een gecompliceerder
constructie dan b.v. de in die jaren in gebruik zijnde voertuigen. Een moderne piano
is een product van horlogemakersaccuratesse; de saxophone's worden in series
gebouwd, gelijk Fords of Ameropasigaren. Maar om deze - ingewikkelde of simpeler
- speeltuigen tot klinken te brengen had men nog altijd de kunst, of althans de
vaardigheid van een bespeler noodig. De moderne mechanische muziekinstrumenten
maken één van beide, of alle twee overbodig.
Dit is de eerste scheiding die wij behooren te maken. De speel-vaardigheid wordt,
b.v. bij de pianola's, tot een minimum gereduceerd. Daartegenover stelt de pianola
nog altijd eenige eischen aan de muzikaliteit van haar bestuurder. Een onmuzikaal,
on-artistiek mensch zal met een pianola-rol geen schoonheidsontroering kunnen
geven, terwijl een kunstenaar dit mechanische speeltuig nog betooverende
klankeffecten zal weten af te vangen.
Ten andere zijn daar de apparaten die geheel zonder menschelijke inmenging
‘spelen’. Men denke aan electrische piano's en orchestrion's. Dezen produceeren
zuiver ‘mechanische muziek’.
Op een geheel ander plan van observatie behooren twee geluidsverwekkers thuis
die met de techniek veel, met de muziek niets hoegenaamd te maken hebben: de
gramophone en de radio.
Dat wij deze beiden in één zin noemen sluit niet in dat zij tot eenzelfde familie
zouden behooren. De radio is een vervoermiddel. Een vervoermiddel van plaatjes
(Valentino in de chapelle ardente, Mengelberg en Arntzenius samen over de reeling,
etcetera) of van muziekjes. Men kan, in abstracto, alles per radio verspreiden. Het
signalement van een bankroover of Tristan und Isolde. En wanneer wij ons duidelijk
genoeg bewust hebben gemaakt dat de radio in het huidige stadium harer
ontwikkeling nog niet aan muziekaesthetische waardeeringen onderworpen behoort
te worden dan opent dat tevens de gelegenheid om vast te stellen dat de waarde
van dit meesterstuk van menschelijk vernuft weliswaar niet bepaald wordt door de
abjecte muziekjes die onafgebroken door den aether worden geslingerd - maar dat
de toekomst van deze uitvinding (algemeener verbreiding, perfectionneering van
het timbre, verandering van de loudspeakers en dergelijke desiderata) voor een
ruim deel zal afhangen van de artistieke bevoegdheid van de leiders der
broadcasting-stations. De radio is geen muziekinstrument. Dat men het als zoodanig
pleegt te gebruiken is een toevallige samenloop van omstandigheden die aan de
feitelijkheid niets af of toe doet.
De gramophone beteekent voor de muziek hetzelfde als de bioscoop, twintig jaar
geleden, voor het tooneel. Namelijk niets. De film zal wellicht uitgroeien tot een
zelfstandige kunstuiting; bij de gramophones kon zooiets nimmer geschieden. De
film bezit expressiemiddelen die het tooneel moet ontberen (daartegenover mist de
bioscoop het gesproken woord, een gemis dat door de stukken geprojecteerde tekst
slechts voelbaarder gemaakt wordt!), de gramophone kan niet anders dan, in den
meest letterlijken zijn, afdraaien wat eerst voor het ontvangtoestel uitgevoerd werd.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De gramophone is een mechanische geluidsverwekker, geen automatisch speeltuig;
zij kan precies even goed - d.w.z. even slecht - de toespraak tot de hoofden van
Lebak interpreteeren als een natuurgetrouwe nachtegaal of de ouverture Tannhäuser.
Zoowel radio als gramophone vallen dus buiten het kader van deze korte
beschouwing.
Internationale Revue i 10 1927-1929
33
Dat de gramophone in een, hier ook uitgevoerd, werk als orkestinstrument werd
gebruikt (de nachtegaal in Respighi's Pini di Roma wordt ‘weergegeven’ door een
Columbia-record, nummer zooveel -; en de muziek, de klank der strijkinstrumenten
op die plaats, wordt daardoor gedegradeerd tot milieu-schildering, of wel tot coulissen
van het theaterbosch) verandert hieraan niets. Noch gramophone, noch radio zijn
muziekinstrumenten. Evenmin als kristallen wijnglazen (waaruit men toch een heel
lief geluid kan trekken), of de conservenblikjes die onze Amerikaansche broeders
in hun trombones stoppen, tot verhooging van het vermaak. Wij zien slechts de
pianola's en de orchestrions (de draaiorgels natuurlijk incluis) voor mechanische
muziekinstrumenten aan. En dan komt dus de vraag aan de orde: wat beteekenen
deze apparaten voor de kunst van onze dagen?
Er zijn tegenwoordig componisten die hunne piano-werken direct voor pianola
schrijven. Daar is in theorie niet zooveel tegen: Een pianist heeft tien vingers, een
kunstspelpiano acht-en-tachtig. Oppervlakkig beschouwd levert dus het schrijven
voor pianola een aanzienlijke vermeerdering van de trefkansen op, meer niet. Maar
het is de vraag, misschien, of de muziek wel waarlijk gediend wordt door deze
vermeerdering van technische vermogens. Kracht is niet alles, snelheid evenmin,
veelstemmigheid ook niet. Snelheid, kracht en veelstemmigheid beteekenen minder
dan niets voor het mysterie dat het levende centrum vormt van alle kunst. Techniek
is middel, nooit doel. Pianotechniek is het middel om een sonatine van Clementi,
of een concert van Chopin te kunnen spelen. Dat wil zeggen: een middel om de in
die notenteekens gefixeerde muzikale ontroeringen tot een oogenblik klinkende
werkelijkheid te maken. Wij kunnen dat met tien vingers - of met een
kunstspelapparaat. De pianola kan een hulpmiddel zijn voor een musicus, een
muziekgevoelige, wiens handen de vaardigheid van het pianospelen niet verstaan.
Een surrogaat, als ge wilt, - een nuttig surrogaat zelfs, doch niet meer. Een groot
kunstenaar zal, al spelende, klanknuances vinden, muzikale stemmingen scheppen,
die door de noten die hij vóór zich heeft maar zeer tennaastcnbij worden aangegeven.
Dit is het element der persoonlijke bekoring, laatste overblijfsel van de magie der
woordelooze redelijkheden. Deze nuances staan den pianolist niet in dezelfde mate
ter beschikking.
Het is anders, in de wereld der klanken, dan in de wereld der techniek. Dat de
paarden het veld moesten ruimen voor auto en avion is logisch en volkomen
aanvaardbaar. De gegevens waarmede zoowel postkoets als 80 H.P.-renwagen te
maken hebben blijven hetzelfde: Er is een vaststaande, in K.M. uit-te-drukken afstand
tusschen de plaatsen van vertrek en aankomst. Wij worden door de automobiel in
staat gesteld die afstanden sneller af te leggen dan dat vroeger mogelijk was. Dit
beduidt winst, tijdsbesparing, vooruitgang. Doch wat zou men van een menschheid
denken die, omdat het vervoer sneller gaat, tegenwoordig, de wegen in groote
bochten ging aanleggen - alleen maar om ongeveer dezelfde rijtijd te houden?
Even absurd ware het vergrooten van de imaginaire pianistische ‘moeilijkheden’,
op het motief dat de kunstspelpiano ons biedt. Moeielijk en gemakkelijk zijn geen
criteria voor de muziek - snel of langzaam zijn dat wel voor het verkeer. Alleen in
een tijdsgewricht dat zoo absoluut de relatie tusschen technische en metaphysische
problemen uit het oog heeft verloren als het onze zijn dergelijke denkmonstruositeiten
te verwachten. Iemand die niet leerde pianospelen mag de pianola dankbaar zijn.
Evenals de man zonder beenen blij kan zijn met zijn krukken, of met zijn wagentje.
Maar zouden wij, omdat wij zoo gemakkelijk invalidenwagentjes kunnen krijgen,
het gebruik van onze ledematen wenschen te verleeren?
Internationale Revue i 10 1927-1929
Curt Sachs heeft ons het inzicht bijgebracht dat de cultuur der (on-beschaafde)
volkeren in omgekeerde evenredigheid staat tot de verbreiding die de z.g.n. ‘mittelbar
geschlagene Idiophone’ bij die volkeren genieten. De observaties die aan deze
stelling ten grondslag liggen zijn de volgende:
Internationale Revue i 10 1927-1929
34
Er zijn volksstammen wier voornaamste muziekinstrumenten tot de orde der
‘unmittelbar geschlagene’ idiophonen behooren: trommen, gongs, klappers. Dit zijn
de hooger-ontwikkelde stammen. De lager-staande volkeren gebruiken de, indirect,
tot klinken gebrachte, ratels en rammelaars. Klappers, trommen zijn anthropomorph,
zij zijn ontstaan uit menschelijke geluiden (in de handen klappen, keel- en
tongklanken). De ratels en rammelaars noemt men chrematomorph, zij ontstonden
uit gedroogde kalebassen, zaadhulzen, ‘Jede feinere Rhythmik’, schrijft Sachs in
zijn standaardwerk ‘Die Musikinstrumente Indiens und Indonesiens’, ‘verlangt die
unmittelbare Herrschaft des Spielers, sie fordert einen Klangapparat, der vom Gehirn
des Musikers bis zum schwingenden Körper mit exaktester Zuverlässigkeit arbeitet.
Daher steht bei den Völkern die Verbreitung der Rassel in umgekehrten Verhältnis
zur Kulturhöhe’.
Deze observatie kan ook in de milieux onzer beschaafde wereld worden gemaakt.
Een tezeer op den voorgrond raken van het technische is een degeneratiesymptoom.
Zoo ging het met den a-capella-zang vóór de Renaissance, zoo ging het met de
Middeleeuwsche kunst van het contrapunt - zoo zou het ook met de pianistiek
kunnen gaan. En als symptoom van een degeneratieproces is de pianola wel van
het allergrootste belang. Het schijnt geraden voorloopig maar geen moeielijke
pianoconcerten te gaan schrijven. Zóó beschouwd krijgt een boekje als Stravinsky's
Les cinq doigts welhaast een profetisch aureool....Men mocht het pianospelen
immers eens gaan verleeren.
Tenslotte behooren wij de mechanische muziek van draaiorgels, orchestrions en
electrische piano's nog even te beluisteren. Ik zou ternauwernood weten te
omschrijven wat deze inventies voor de muziek van onze dagen beteekenen kunnen.
Orchestrions en draaiorgels bevatten een aantal imitaties van orkestinstrumenten,
van fluit tot groote trom, gelardeerd met xylophoon, kristallophone (de
‘flesschenorgels’!) en vox humana (vulgo: een haartje te laag). Maar het repertoire
van pierement en wonderorgel staat wel zeer ver af van den geest onzer dagen.
Intermezzo uit Cavalleria Rusticana en de actueele deunen vormen de programma's,
en dat zal voorloopig nog wel niet veranderen. Imitaties van deze kermisrequisieten
zijn in de symphonische muziek doorgedrongen (het orgue de barbarie uit
Stravinsky's Pétrouckka, de finale van Dopper's ‘Amsterdamsche’ symphonie) en
zij konden daar eigenlijk wel gemist worden, zou ik denken. Maar hiermede verlaten
wij ons terrein....
‘Draaiorgelmuziek’ is een invectief. Zoolang dit (terecht) zoo blijft kan deze
mechanische muziek buiten beschouwing blijven.
Internationale Revue i 10 1927-1929
35
L. Moholy-Nagy
Geradlinigkeit des Geistes umwege der Technik
Directheid van den geest - omwegen van de techniek.
Geest is de emanatie van het menschelijk bestaan. Hij neemt als
kosmische uitgebreidheid naar ieder punt den kortsten weg. Omwegen
van de techniek beteekent, dat praktisch alle wegen, die men om een
doel te bereiken, inslaat, langer en vertakter zijn, dan zij - van den geest
uit gezien - zijn moesten, d.w.z. alles kon beter gemaakt worden dan het
tot nu toe gemaakt werd.
?
Le caractère direct de l'esprit - les détours de la technique. L'esprit c'est
l'émanation de l'existence humaine. Il prend comme expansion dans tous
les sens le chemin le plus direct.
Les détours de la technique signifie que dans la pratique tous les chemins
qu'on prend pour atteindre à un but sont plus longs et plus compliqués
qu'ils doivent être quand vus par l'esprit, c.à.d. tout pourrait être mieux
fait qu'il n'a été fait jusqu'ici.
?
Directness of mind - circuity of technics.
Mind is emanation of human being, it takes as a cosmic expansion the
shortest way to every point.
Circuity of technics means that in practice every way you take for
accomplishing your purpose will be longer and more complicated than it
should be, seen in your mind; that means: every thing could be done
better than it has been done till now.
absehbare und unergründliche beziehungen entstehen gleicherweise unter
kosmischer determination die chemisch-fysisch-transzendenten einflüsse der
wechselwirkenden beziehungen verdichten sich verschieden, je nach gesetzlichem
ablauf. einmal zur blauen farbe, ein anderesmal zu einen aggregatzustand und ein
drittes mal zur sublimation des geistes. das denken - als funktionelles ergebnis von
körper und weltallbeziehungen - ist in seinen erscheinungen ein stetiges, ein immer
von neuem entstehendes fänomen. geist ist immanente emanation menschlichen
daseins.
unter dieser determination der kosmisch entstehenden beziehungen darf es nicht
verwirrend scheinen, über eine identität menschlichen denkens aller zeiten zu reden,
selbst die formalen variationen des denkens, die sogenannte ‘geistige haltung’, sind
in verschiedenen epochen zwangsläufig wiederkehrend. innerhalb dieser
zwangsläufigkeit ist jede leistungsreihe von der zeitbedingten umwegigkeit
technischer eroberungen abhängig, d.h. das gehirn arbeitet rascher als die
ausführende hand. man kann diesen zustand schlagwortartig fassen: geradlinigkeit
des geistes - umwege der technik.
die ‘geradlinigkeit’ ist nicht ein eindimensionales gerichtetsein auf das
spannungsvolle, ökonomische, sublimierte allein, sondern vielmehr eine kosmische
expansion, die nach jedem punkt hin den kürzesten weg nimmt.
‘umwege der technik’ bedeutet, dass praktisch alle wege, die man zur erreichung
eines zieles einschlägt, länger und komplizierter sind, als sie - vom geiste aus
gesehen - sein müssten, d.h. alles könnte besser als bisher gemacht werden, denn:
die inspiration als anfang jeder tat - die geniale eingebung als zentrumbildende
Internationale Revue i 10 1927-1929
expansion - ist nur von zeit und umständen (auch technik) bedingte form des
urgedankens.
ein beispiel: man wünscht immer mehr zu sehen als die augen fassen können. das
fernrohr reicht bis zum nächsten dorf; das mikroskop in die spalten der zelle; der
fernseher bis zum kap der guten hoffnung; die nächste station wird der mond sein.
umwegigkeit der technik hier (heute erkennbar): das problem des fernsehens
nach anderen planeten mit linsensystemen schaffen zu wollen, statt es z.b. durch
elektrisch-magnetisch-fotografische reagenzen zu lösen.
die konsequenz: alle kommenden observatorien werden unzulänglich sein, wenn
sie auf traditionelle weise ausgerüstet werden.
um solche umwegigkeit auf ein minimum zu reduzieren, versucht man die eigene
arbeit vom urgedanken her zu kontrollieren.
so kommt es, dass man manchmal von einer these besessen ist. sie gibt anlass
zur arbeit,
Internationale Revue i 10 1927-1929
36
MOHOLY-NAGY
HUHN BLEIBT HUHN
FOTOPLASTIK 1925
mit ihr begründet man weitläufige konstellationen bis zu einer die ganze arbeit
beherrschenden fixen idee.
man kann gegen diese herrschaft der idee gar nicht opponieren. denn: möge die
basis noch so ‘launenhaft’ scheinen, alles ist schliesslich zur erhöhung der aktivität
da. ein arbeitsichernder wahn, der mit logisch-kausalen konsequenzen operiert.
das ist oft die genesis einer fruchtbringenden theorie. sie ist anregung und
gleichzeitig kontrolle.
ich war einige jahre von der wichtigkeit der ‘produktion-reproduktion’-these erfüllt.
ich habe fast das ganze leben damit zu meistern gesucht. sie führte mich im
einzelnen zu der analyse der reproduzierenden ‘instrumente’, zu verständnis und
vorschlägen mechanischer musik; andererseits brachte sie mir grundlegende
erkenntnisse auf fotografischem gebiet.
eine ergänzungsidee (vielleicht mehr als das, weil weniger mechanistisch, weil breit
auslegbar) führt mich wieder zu optischen dingen: geradlinigkeit des geistes umwege der technik.
seitdem für mich das problem: malerei - foto - film in die fase des optisch
gesetzmässigen trat, erhellen sich mir die umwegigkeitsformen des uralten wunsches:
farbige gestaltung als bannen von licht.
der immanente geist sucht: licht, licht!
der umweg der technik findet: pigment, (ein zwischenstadium, das erst durch das
licht leben gewinnt.)
es ist ein verhängnis der menschheitsgeschichte, dass die geistigen emanationen
zu falscher auswirkung verleitet werden, nämlich entgegen individueller elastizität
und immer vorwärtsschreitender neigung des einzelnen richtet sich die menschliche
gemeinschaft - als summe
Internationale Revue i 10 1927-1929
37
von individuen - nach der überlieferung angeblich unfehlbarer erfahrungen.
angebliche unfehlbarkeiten verdichten sich zu fester existenz und die geheiligte
existenz treibt zur eigenen rechtfertigung. das ist traditions-gebundenheit, geistige
massenlähmung, zeitbedingte umwegigkeit.
das war auch das schicksal der pigmentendeckung. die erste verwendung heiligte
den zufall, der im pigment eine art lichtlagerungsstätte, wenn auch in grobmateriell
abtastbaren komplexen, gefunden hat. alle lichtgestaltung umwegt bis heute auf
diesen spuren abendländischer malerei, obwohl seit der ersten laterna magica, seit
der ersten camera obscura sich direkte wege des lichtbannens ergaben:
projektorisch-reflektorische spiele mit farbig flutendem licht, flüssiges, immaterielles
schweben, durchsichtiger farbenfall von leuchtenden garben, vibrieren des raumes
mit schillernder lichtemulsion.
umwege der technik:
von der manuellen darstellung zum grafischen stehbild. vom stehbild zur
kinematografie. vom flächigen zum plastischen. vom stummen zum sprechenden.
vom undurchdringlichen zum durchscheinenden. vom kontinuierlichen zum
simultanen. vom pigment zum licht.
mit fieber erarbeiten geist und auge die neuen dimensionen des sehens, die heute
schon foto und film, plan und wirklichkeit bieten. die details für morgen. heute die
übung des sehens.
FOTO MOHOLY-NAGY
BELLE ILE EN MER 1925
Internationale Revue i 10 1927-1929
38
MOHOLY-NAGY
BLUMENFOTOGRAMM
1925
Internationale Revue i 10 1927-1929
39
Filmkroniek. Pantserkruiser Potemkin / Geheimnisse einer Seele
aant.
aant.
Pantserkruiser Potemkin
‘Potemkin’ vaart door de wereld en de wereld is overbluft, pathetisch of gechoqueerd.
Politieke fraseurs trachten het geval te exploiteeren en putten zich uit in een holle
gewoonterhetoriek; de ontstelde magistraten, die overal revolutie zoeken behalve
in dien revolutionnairen kern, het menschelijk hart, slapen onrustig, coupeeren met
ordelijke hartstochtelijkheid of verbieden. Tusschen deze twee polen genieten wij
den geplukten ‘Potemkin’, bij een eerste overzicht meegesleept en vervoerd door
een ondanks alle verminkingen overstelpend rhytme, een tweede maal nuchterder,
voorzichtiger, verstandelijker. Wat blijft na alle verheerlijking en alle verguizing aan
artistieke waarde in deze geweldig bewogen compositie over?
‘L'art d'un pays en révolution, c'est sa révolution....Il ne faut pas confondre la
poésie d'une révolution avec une révolution de la poésie.’ Het woord is door Jean
Cocteau uitgesproken bij zijn meest recenten zwaai aan den rekstok, die hij ‘sincérité’
pleegt te noemen; en om dit woord, dat volkomen van toepassing is op dit filmwerk,
is hem zijn ‘bekeering’ te vergeven. Het is niet de matelooze levensdrift, in een
revolutie ontketend, die de geëigende sfeer is voor de bezonken kunst (alle kunst,
ook de kunst-der-schuimende-branding, is bezonken). Zoolang het levensideaal
nog niet gezien is als een betrekkelijkheid, zoolang de passie van het zelf-bewegen
nog niet is doodgeloopen en uiteengespat tegen de eeuwige ontgoocheling, zoolang
is de mensch niet toegankelijk voor de verheven rust, die zich zet tot een
herscheppen van de levensonrust. Op de spontane barricaden vindt men gewoonlijk
geweren en geen vulpennen.
De tweeslachtigheid van een poging tot kunst, terwijl de passie nog geenszins
tot het verleden behoort, heeft ook op ‘Potemkin’ haar stempel gedrukt. Een
opmerkelijk enthousiasme, dat zeker niet oppervlakkig en nog minder sentimenteel
is, wordt in zijn technisch effect geschaad door een teveel aan critieklooze, bezeten
revolutiedaemonie. De ontwikkelingsgang, een energieke greep naar het groote
machtsdrama, wordt gedacht als een te primitief klassendualisme (de heilige Matroos
tegenover den verworpen Officier). De revolutie verschijnt, onder haar ongenadige
uitingsvormen, toch puur als ideologisch phaenomeen; men vergelijke hierbij b.v.
eens de mechanistisch-cynische schildering, die Blaise Cendrars in zijn laatsten
roman ‘Moravagine’ van ditzelfde tijdperk geeft! Want de lepel soep, waarom de
scheepstragedie ontketend wordt, geeft aanleiding tot de eindelooze optocht der
burgers van Odessa, die eigenlijk één revolutionnair gebed is; en de toch ook voor
de hand liggende gevolgtrekking, dat de massa zich pas dàn laat bezielen, wanneer
zij bedorven voedsel moet eten, blijft uit, maag en ziel hebben hier een alleen ideëel
verband.
Aan den eisch, dat ieder schepper tot op zekere hoogte sceptisch moet staan
tegenover de alleen-zaligmakende kracht van zijn ideaal - opdat hij scheppe en zich
boven zijn objekt stelle! - heeft dus de cineast Eisenstein in zijn ‘Potemkin’ niet
voldaan. Hij staat in dit opzicht niet boven zijn stof, dat hij de schuldelooze
gecompliceerdheid van een revolutie voorbij ziet. Het blijft aannemelijk, wanneer
zijn onverbiddelijke kozakken de terrassen zonder pardon schoonvegen; kozakken
zijn geen individuen, maar een groep, een principe, het tsarisme; zij zijn automaten
Internationale Revue i 10 1927-1929
en daarom automatisch schuldvrij. Het wordt echter rhetorisch eenzijdig, wanneer
de antithese officieren-matrozen verbeeld wordt. Ieder officier is onder Eisenstein's
handen een schuldige schurk, een bewuste misdadiger, ieder matroos een
ongewekte heilige. Hier faalt de noodige critiek, die beiden als revolutiepionnen zou
zien.
Eisenstein werkte dus onder den invloed van te directe leefimpulsen, om zich
geheel aan de phrase te kunnen onttrekken. Maar hier staat tegenover, dat de
stormachtige, propagandistische vaart, die alleen de goede eenzijdigheid kan tot
stand brengen, ingetoomd is met een zeker geniale kennis van het materiaal.
‘Potemkin’ is een uitstekend voorbeeld geworden van den filmstijl, die de dingen
voor zichzelf laat spreken. De dramatiek is voor een groot deel van het menschelijk
gelaat en gebaar naar het doode leven der dingen verplaatst: het doode leven, dat
de creator in de richting der bewegingen ontdekt. Daar is voor alles de stalen titan
Potemkin zelf met zijn dreigenden romp, zijn gladde kanonarmen; daar zijn de
rouwende havens van Odessa, de eentonig stuwende volksmassa's, de stampende
laarzen der kozakken. Uit deze zakelijkheden diepte de regie kostelijke elementen
op; het drama schuilt overal en openbaart zich in het levenlooze zoogoed als in het
levende. Alle psychologische gedetailleerde gelaatsstudie werd hier vermeden;
velen van de acteurs zijn middelmatigheden. Maar men voelt dwingend: zij zijn
bedwongen en getemd in een groot verband, zij dienen een organische beweging.
Een matroos van de wacht, die met gerichte geweren het vuursignaal tegemoet
ziet, kijkt even, gedempt vreemde dingen vermoedend, om; en hij verraadt de
verborgen spanning. Een zwarte vrouw wordt neergeschoten door de kozakken, en
zij glijdt langzaam, in een klagend rhythme, van het beeldvlak af om ergens te
sterven. Zelfs het caricaturaal opgedreven beestachtige der officieren is nergens
lang uitgesponnen, nergens grof gespeeld; nooit ontaardt het in de goedkoope
detectivehistorie. Zoo groepeeren alle elementen zich tot één tragedie; zij stelden
zich tevreden met oogenblikken, met samenwerking, zonder het overheerschen van
een enkele. Want alleen de revolutie, de losgebroken, voortwentelende beweging,
overheerscht....
Het is voor ons onmogelijk de rhythmische verhoudingen van ‘Potemkin’ juist af
te wegen; de magistratelijke coupures beletten zulks. Maar het hoogtepunt zien wij
in de grandioze kozakkenscene, het moordend werk
Internationale Revue i 10 1927-1929
40
van de gesloten, uniforme groep tegenover het gedifferentieerd, persoonlijk geslacht
worden van de individuen. Deze snijdende tegenstelling is Eisenstein's meesterwerk;
hij, die niet met opzettelijke U.F.A.-styleeringen opereert, volbracht hier een van
moment tot moment beheerscht proefstuk, met de beteekenis van een episode in
de filmgeschiedenis....Dat een theatraal intermezzo als dat van den oppervlakkig
gespeelde pope niet is vermeden, mag men op rekening van het propagandistisch
tekort aan rust stellen!
De onmisbare muziek van Edmund Meisel ten slotte bewijst nog eens, hoe intiem
voorloopig de nog altijd raadselachtige betrekkingen tusschen de twee zintuigen
blijven. Met het woord ‘rhythme’ verklaren wij niets. En daarom zijn wij ook aan de
‘cinéma pure’ nog niet toe...
Geheimnisse einer Seele
Het laat zich eigenlijk zeer eenvoudig en scherp formuleeren, waarom deze
psychoanalytische film, waaraan alle raffinement van jarenlang technisch pogen
ten deel is gevallen, van aesthetisch standpunt niet meer dan een interessant
experiment is gebleven; in de woordverbinding ‘psychoanalytisch’ en ‘film’ ligt de
oorzaak al opgesloten. Hier wil de analyse gediend worden door het vizioen, het
beeld....en niettemin analyse blijven; hier grijpt de psychiater naar het kunstmiddel,
óm het didactisch doel; hier is de regie onderdanig aan wetenschappelijke
accuratesse en offert de willekeurige fantasie zich aan een historisch geval. Eén
van de oudste vertakkingen van de film, die zichzelf nog niet gevonden had: de
wetenschappelijk-paedagogische, komt op het terrein der psyche, eischt den
kunstenaar op en gunt hem toch zijn autonomie niet; wij zien het complex (mes-vrees)
geanalyseerd, niet in het nuchtere schema van een verhandeling, maar onder het
masker van den mensch zelf, die altijd een synthese blijft, een speler, nooit een
bijeenzijn van symptomen wordt.
Verbeelding is synthese en psychoanalyse is...analyse. Het is daarom niet
onmogelijk, dat een verbeelding doortrokken is van psycho-analytische invloeden;
dit doordringingsproces is zelfs tegenwoordig op alle gebied vast te stellen.
Nauwelijks kunnen wij ons een begrip vormen van de vele geheime kanalen,
waarlangs het gepopulariseerde en misschien herhaaldelijk verminkte Freudisme
op de fantasie werkt; dit is geen vraag meer van bewust kennisnemen, maar van
vaag, bijna noodgedwongen ondergaan van een nieuwe verhelderingspoging; zoo
is ongetwijfeld de kunstvorm ‘film’, in het bijzonder bij phaenomenen als ‘Caligari’
en ‘Das Wachsfigurenkabinett’, zeer nauw verbonden, bewust of onbewust
geschakeld, aan de ook specifiek twintigste-eeuwsche, maar wetenschappelijke
vorm, de psychoanalyse. Om deze algemeene wisselwerking gaat het hier echter
niet; de psychiaters Abraham en Sachs trachtten juist het wetenschappelijk
vastgestelde geval om te zetten in de sfeer der verbeelding, waarbij zij niet
overwogen, dat deze verbeelding haar eigen eischen heeft en dat de nieuwe visueele
mogelijkheden niet als explicatie-materiaal te gebruiken zijn zonder het synthetische,
dat alle artistieke visie eigen is, te verscheuren. Het ‘geval’; man-vrouw-vriend, is
het oude driehoeksprobleem; maar om het ‘geval’ wetenschappelijk te isoleeren is
de vriend (Jack Trevor) hier niet anders dan een droombedreiging; zijn (bijna
onvermijdelijke!) rol in het dagleven is neutraal gehouden en mist daardoor ieder
relief. Wat de film aan exactheid, aan diepte, aan....analyse, tracht te winnen,
beteekent hier een verarming in het geheel van de compositie. Even vlak, immers
Internationale Revue i 10 1927-1929
bijna uitsluitend als reageerende factor, staat de vrouw (Ruth Weyher) tegenover
den man, waardoor haar gestalte onduidelijk wordt en onaandoenlijk van
sentimenteele vaagheid; een nieuw verlies aan synthetische kracht. Zoo blijft als
hartstochtelijk bewogen centrum slechts de man, Werner Krauss, dag en nacht
gekweld door de obsessies, die hem niet geopenbaard worden in hun oorsprong.
Men ziet hem rusteloos en schichtig, gepijnigd door het onbekende des daags,
bestookt door tergende symbolen des nachts. Het is vooral in den droom in zijn
eersten vorm (2e Acte), dat de verbeeldende synthese den analytischen opzet
overwint; de metalen scherpte van rijdende treinen, de koelte van donker water, de
benauwenis van de cel, het geluidloos omhoogwentelen van een droomstad, dit
alles heeft het sterke, homogene van een durende angst, die langs de dingen raast;
het is volkomen mogelijk dit beeld te ondergaan, zonder nog eens, zooals de film
doet, de voorbijtrekkende symbolen bewust te realiseeren als familie van de
psychoanalyse. Waar dan ook de psychiater (Pawel Pawlov) zich met het ‘geval’
gaat bemoeien, houdt het aesthetisch belangrijke van dit werk op; wetenschappelijk,
met de analytische marginalia van den arts, gaat de droom een tweede maal
voorbij....en wij vereeren of verafschuwen, al naar onze mentaliteit, het genie van
Freud. De eenheid van het gebeuren echter is ruw en, naar wij mogen vermoeden
zeer vakkundig, uiteengebroken, broksgewijze tentoongesteld....
Men vermijde liever een wetenschap van de ziel op het witte doek, waar de
wonderen van de ziel duidelijker spreken. En Werner Krauss ziet men
verschrikkelijker, raadselachtiger,....droomachtiger, in zijn lichaamloos schrijden in
een andere, misschien psychoanalytisch onjuiste, droomverbeelding: ‘Das
Wachsfigurenkabinett.’
MENNO TER BRAAK.
Internationale Revue i 10 1927-1929
41
M-kunst
De moer is hoekig, niet rond
- we weten waarom.
De badkuip is glad
- we weten waarom.
De deur is 2 Meter hoog
- we weten waarom.
Steenen worden gezaagd, gehakt, geslepen, gepolijst; daarna opgestapeld, nu
eens in een rechthoek dan in een zeshoek, in een acht- of tienhoek soms 1 Meter
dan weer 20 Meter hoog, maar niemand weet waarom.
Deze steenen staketsels worden opgesteld op de pleinen onzer steden. Zij worden
geplaatst midden in het door de oeconomie beheerschte stadsleven, temidden der
auto's en fietsen, der trams en autobussen. Zij staan daar ook gedurende de drukste
uren van den dag, als elke straat te smal is, als iedere decimeter gebruikt wordt.
Ingenieuren geven zich moeite materiaal te sparen, gewicht en prijs te
verminderen, of slagen er in het benzineverbruik tot op de helft terug te brengen,
doch in dezelfde eeuw worden doellooze steenklotsen gebouwd, waaraan niemand
interesse heeft. Het monument is herinnering aan het verleden en in de moderne
stad heerscht het heden, het bestaande, dat niet blijft, maar steeds bezig is te
verdwijnen.
De stad is een complex, dat volkomen beheerscht wordt door den bestaansstrijd
en dat tengevolge van dezen onverbiddelijken strijd dagelijks groeit en verandert.
Midden in dit levend complex verrijzen zinlooze, doellooze, onveranderlijke en starre
monumenten. Tegen vereering en herinnering is geen bezwaar, maar het monument
hoort thuis op het kerkhof.
De M-kunst is diep geworteld. Al onze bouwwerken zijn monumenten, wij allen
maken uit de eenvoudigste opgave een monument. Wij maken
transformatorenhuisjes in steenklompenarchitectuur en urinoirs als tempeltjes; ook
stations, postkantoren, raadhuizen en beurzen zijn even zooveel monumenten.
Internationale Revue i 10 1927-1929
42
BRINKMAN EN VAN DER VLUGT
TABAKSFABRIEK VAN DE FIRMA DE ERVEN DE WED. VAN NELLE ROTTERDAM
Wel maken we onze bouwwerken praktisch bruikbaar, d.w.z.: de lokalen verlicht,
de trappen bereikbaar, maar boven alles maken we monumenten, die in principe
voor de eeuwigheid bestemd zijn.
Het probleem der moderne bouwkunst is geen vormprobleem. De moderne
bouwkunst is er niet mee gediend, wanneer uiterlijke vormen overgenomen en
toegepast worden op de oude esthetisch-representatieve wijze.
Noodig is, dat wij iedere opgave leeren ontdoen van de bijkomstigheden en leeren
zien in het licht der tijdelijkheid; m.a.w. dat een bouwwerk, vandaag als bank
gebouwd, morgen als kantoorgebouw, warenhuis of hotel gebruikt moet kunnen
worden.
Het bouwwerk moet in den meest uitgebreiden zin bruikbaar zijn.
Van de M.-kunst, de kunst van hen, die meenen aan het practisch noodzakelijke
iets te moeten toevoegen, zijn enkele voorbeelden uit den laatsten tijd te noemen.
Hofplein Berlage
Het vereenvoudigde Hofpleinplan is een plan, waardoor het verkeer van heden den
weg wel vinden zal - maar het beoogde gesloten stadsbeeld is een aesthetisch
kleed, dat niet in staat zal zijn den groei van het verkeer in de komende jaren te
omvatten.
De vormgeving van het plein is niet ontstaan uit de oplossing van de
verkeersproblemen; deze werden ondergeschikt gemaakt aan het streven een
monumentaal plein, een monument te verkrijgen. Deze vormgeving is M-kunst en
niet in staat zich aan nieuwe eischen aan te passen, ze is star, ze is compositie, ze
valt met iedere wijziging.
Internationale Revue i 10 1927-1929
43
Een straat is de verbindingsweg tusschen bouwwerken onderling: het samenkomen
van zulke verbindingswegen doet een knooppunt ontstaan. Bij het plan Berlage is
men niet uitgegaan van een verkeersknooppunt, maar van een M(onumentaal) plein.
Zoo ook ging men voor enkele jaren bij een prijsvraag voor een Damlantaarn niet
uit van het ‘licht geven’, maar van M-kunst; het resultaat was een onbruikbaar stuk
kunstsmeedwerk.
Prijsvraag Rotterdam: station voor autobussen.
Ook hier ging men niet uit van de opgave. Bij een station voor autobussen is de
opgave:
1. het organiseeren van de standplaatsen der wagens in verband met aankomst
en vertrek'
2. orienteeringsmogelijkheid voor het publiek, terwijl de wijze van het gebruik der
wagens door het publiek (in- en uitstappen) een belangrijk punt van overweging
moet uitmaken.
De jury ging van het Monument uit, op de auto en haar bewegingsmogelijkheid werd
geen acht geslagen, op het in- en uitstappen werd niet gelet, op eventueele
uitbreiding van het aantal bussen evenmin.
Onze, door architecten gebouwde steden zullen steeds onbruikbare monumenten
worden, wanneer wij het bouwen niet zullen weten te maken tot een organiseeren
der functie's, wanneer wij niet kunnen leeren, het materiaal te organiseeren tot
bruikbare constructiesystemen die aan de moderne eischen voldoen en de
mogelijkheid van bestemmingsverandering in ruime mate open laten.
Dec. 1926
M. STAM
LAJOS VON EBNETH
COMPOSITIE
Internationale Revue i 10 1927-1929
44
J.J.P. Oud
Huisvrouwen en architecten
‘Von der Analogie.
Ich freue mich, dass in einer Zeit ohne Liebe zu der Arbeit die Technik
Formen schaffen konnte, gleich vollkommen in der Erscheinung wie
gewissenhaft in der Zweckerfüllung, doch ich ärgere mich, dass die Werke
mancher Künstler, die diese Eigenart loben von so manierierter
Oberflächlichkeit sind’.
Een der belangrijkste stellingen, waarop zich de nieuwe bouwkunst baseert, is het
tot in het minitieuse voldoen aan de eischen, die het dagelijksch leven stelt. Het is
in dien zin, dat de techniek en haar verfijndste voortbrengselen door de
vooruitstrevende architecten bewonderd worden. Zuiver stellen van eischen, zuiver
voldoen aan eischen: dit is het wezen der techniek daar, waar wij haar waardeeren,
wijl zij aan levensbehoeften tegemoet komt en door klare verwerkelijking der opgave
tot schoonheid (ik zeg niet ‘tot kunst’) leidt.
Zuiver stellen van eischen, zuiver voldoen aan eischen: dat is wat aan het bouwen
van heden volkomen ontbreekt! De architect minacht - het gaat hier om woningbouw
- de kleine geriefelijkheden, die het leven van allen dag gerealiseerd vraagt, wijl hij
er zich boven verheven waant; de huisvrouw komt er niet op: ze schijnt vooralsnog
liever lang met het lichaam dan kort met den geest te arbeiden!
Welke redenen zijn er op te sommen, die aan de architecten het recht zouden
kunnen verleenen ons het huiselijk leven zwaarder te maken dan noodig is? Kunst?
Mystiek? De vrees om louter verstandelijk te zijn? Louter verstandelijkheid is er niet
waar een probleem met diep-doordringende en liefdevolle toewijding aangevat
wordt. Zeker niet op het gebied der architectuur, waar elk gegeven reeds dadelijk
een vorm-voorstelling van ideëelen aard oproept. Maar ook niet elders, waar het
leven naar zijn vitalen inhoud geleefd wordt: de grenzen vervagen in onzen tijd.
Kunst en leven zijn bezig een twee-éénheid te worden, waarin het esthetisch
sectarisme van thans niet meer terug te vinden zal zijn.
In zijn nieuw boekje over Amerika zegt Huizinga o.a.: ‘De wil tot macht over de
natuur en over de samenleving openbaart zich als een hartstocht om alle domeinen
van het sociaal en economisch leven geestelijk te organiseeren, zoo exact mogelijk,
ze technisch geheel te ordenen, om ze te kunnen beheerschen. Het ideaal, dat
daartoe drijft, is niet louter dat van verhooging der materieele welvaart; het schijnt
herschepping van een wereld, waarin het goed zal zijn te leven.’ ‘Diese (die neuen)
Menschen sagen wirklich statt Gott Kattun,’ schrijft Döblin: ‘Aber Kattun ist ihnen
so wenig Spass wie den früheren ihr Gott.’
Er is geen enkel argument aan te voeren, waarom men van het bouwen niet ook
het grootst mogelijk practisch rendement zou mogen vergen. Architectuur dient te
baseeren op het leven in zijn natuurlijk mogelijken vorm, om dit tegelijkertijd op te
voeren tot een niveau, waarop zelfs het meest banale geestelijk zijn rechtvaardiging
vindt. Alleen dat bouwen heeft heden een toekomst, dat zich behalve esthetisch
ook ethisch te handhaven weet: dat niet parasiteert op de samenleving, doch deze
in haar ethisch volmaakt mogelijken vorm mee-maakt.
Het beginsel is niet nieuw: een beginsel stellen is evenwel iets anders dan een
beginsel nakomen. Het aantal architecten, dat zich opwerpt als aanhangers van
eene op overwegingen van redelijken aard berustende bouwkunst is tegenwoordig
zeer groot; het percentage van degenen, die zich daadwerkelijk en nauwgezet in
Internationale Revue i 10 1927-1929
dienst stellen van de opgaven, die ze op te lossen hebben, daarentegen zeer klein.
De fantasie is sterk en het geduld is zwak!
Internationale Revue i 10 1927-1929
45
J.J.P. OUD
IN UITVOERING ZIJNDE ARBEIDERSWONINGEN MET WINKELS EN PAKHUIZEN TE
HOEK VAN HOLLAND. 1924
Internationale Revue i 10 1927-1929
46
Toch is er slechts één mogelijkheid om weer tot een levende en algemeene
bouwkunst te komen, d.i. seconde na seconde, minuut na minuut, uur na uur steeds
weer opnieuw uit te vorschen wat er reëels van den architect verlangd wordt. In de
daaruit voortkomende gegevens ligt het noodzakelijk contact tusschen leven en
bouwkunst: de grondslag voor een nieuwe éénheid, voor ‘stijl’.
De huisvrouwen van Stuttgart hebben zich ter gelegenheid van eene door den
‘Deutsche Werkbund’ te organiseeren woning-tentoonstelling afgevraagd wat zij
alles aan levensgenot inboeten door het conservatisme of door het speelsche
egoïsme der architecten. Zij wenschen zich daaraan niet verder te onderwerpen en
hebben een programma van eischen opgemaakt, die zij bij den bouw van hare
woningen gehandhaafd wenschen te zien. Hieronder volgt het.
Het zou goed zijn als ook de Hollandsche vrouwen de hoofden bijeen staken om
tot dergelijke ‘voorwaarden’ te komen Legt men ze daarna zijnen architect als
bindende contractsbepaling op, zoo zal de nieuwe architectuur daarmede nog wel
niet bereikt, maar toch een stap nader gebracht zijn!
Vorschläge der Berufsorganisation der Hausfrauen Stuttgarts zu der
geplanten Siedlung am Weissenhof
VORBEMERKUNG. Die von uns in unserer Eigenschaft als Hausfrau und
Mutter zusammengestellten allgemeinen Leitsätze enthalten in der
Hauptsache Selbstverständliches und werden daher vielleicht überflüssig
erscheinen. Wenn wir uns trotzdem zur Geltendmachung dieser
Forderungen entschlossen haben, so geschieht es auf besonderem
Wunsch vieler Hausfrauen, die gerade die Ausserachtlassung einzelner
dieser Gesichtspunkte schmerzlich empfunden haben.
TREPPEN UND BÖDEN: Treppen und Böden sollen leicht zu reinigen sein. Ecken
und Winkel möglichst vermieden werden. In den Räumen mit Platten oder
ausgegossenem Boden soll dieser mit Hohlkehle an die Wand anschliessen. (Aus
hygienischen Gründen und um das Putzen zu erleichtern.) Die Treppenstufen sollen,
wenn tunlich auf beiden Seiten gleich breit sein und bei Anlage der Treppe überhaupt
auf alte Leute und Kinder, sowie das Transportieren von Möbeln und Kranken
Bedacht genommen werden.
ROLLÄDEN: Sicherung gegen Einsteigen durch Rolläden oder Ähnliches.
FENSTER: Wenige aber breite Fenster. Gut schliessende Doppelfenster innen.
Mattscheiben bei den Wirtschaftsräumen.
TÜR- UND FENSTERGRIFFE: Tür- und Fenstergriffe sollen glatt und einfach, leicht
zu reinigen, am besten wohl vernickelt sein.
WANDSCHRÄNKE: Es sind viele Wandschränke, die jedoch nicht aus der Wand
herausragen dürfen einzubauen, und dabei Gewicht auf gute Ventilation zu legen.
Der Raum unter den Fenstern ist, sofern er nicht für Heizung benötigt wird, ebenfalls
für Schränke auszunützen.
WASSERRÖHREN UND HAHNEN: Die Wasserröhren sollen so liegen, dass sie
dem Frost nicht ausgesetzt sind. Die Abstellhahnen sollen leicht erreichbar sein.
Internationale Revue i 10 1927-1929
ELEKTRISCHE LEITUNGEN: Die elektrischen Leitungen sollen so gelegt sein, dass
Defekte ohne Beschädigung der Tapeten und des Verputzes beseitigt werden
können. Gasuhren, Elektrizitätszähler und Schalplatten sind so aufzustellen, dass
sie gut erreichbar und
Internationale Revue i 10 1927-1929
47
von der Hausfrau leicht abgelesen werden können. Jeder Raum, auch im Keller
und auf dem Dachboden sollte elektrische Beleuchtung haben. Jedes Zimmer, auch
die Wirtschaftsräume, wie Küche, Waschküche, Badezimmer sollten ausser dem
Anschluss für Deckenbeleuchtung einen Steckkontakt haben. Falls Nutzelektrizität
angeschlossen ist, so würde in den Wirtschaftsräumen ein Anschluss an diese per
Steckkontakt genügen. In den Zimmern wären 2 Anschlüsse, einer für Lampen,
einer für Kraft (Vacum, Oefen) zweckmässig.
REGENWASSERLEITUNG: Dass Regenwasser sollte in jedem Hause in die
Waschküche geleitet und dort gesammelt werden.
ABFALLSCHACHT: Asche und sonstiger Abfall sollen durch einen geplättelten
Schacht abgeführt werden, der in einen von der Müllabfuhr zu leerenden Kasten
mündet.
DER KELLER: Der Keller soll Nischen haben zur Aufbewahrung von Kartoffeln und
Gemüse. Die Kohlenkeller sollen von aussen einschüttbar sein.
AUFZUG: In den mehr stöckigen Häusern sollte ein einfacher Aufzug für die
Kohlenfüller und Waschkörbe vorhanden sein.
WÄSCHETROCKENRAUM: Auf einen gut ventilierten Wäschetrockenraum soll
besonders Gewicht gelegt werden.
HEIZUNG: Wenn keine Zentral- oder Luftheizung eingebaut wird, ist auf je 2 Zimmer
ein Ofen zu rechnen. Auch bei Zentralheizung sollte die Möglichkeit bestehen, später
im Bedürfnisfall einen Ofen zu setzen, also sollten nicht zu wenig Kamine vorhanden
sein.
SCHUTZ GEGEN FAHRLÄSSIGE LICHTVERGEUDUNG: In den Türen aller
Nebenräume sollten kleine Fenster oder Gucklöcher angebracht sein, damit von
aussen gesehen werden kann, wenn Licht brennt.
BESENKAMMER, PUTZRAUM: Für jede Wohnung ist an geeigneter Stelle ein
Raum für Besen, Putzutensilien, Leiter, Staubsauger, Kohlenfüller etc. vorzusehen.
DIE KÜCHE: Die Küche soll mit Wandschränken ausgestattet sein. Unter dem
Fenster und evtl. auch in der Speisekammer soll sich ein mit Lüftung versehener
Schrank befinden, einerseits zum Aufbewahren von Speisen, andererseits für
Gegenstände, die austrockenen sollen, (z. B. gespültes Holzgeschirr).
Je nach Lage des Einganges ist es zweckmässig, wenn das Küchenfenster so
breit ist und so nah über dem Boden liegt, dass die Lieferanten ihre Waren durch
das Fenster abliefern und die Küche nicht zu betreten brauchen.
In der Küche soll sich ein Herd, ein Gasherd und ein Steckkontakt für elektrischen
Kraft-anschluss befinden.
Der Spültisch mit Bassins, evtl. mit Warmwasserzuleitung aus Boiler, der auch
das Badezimmer versorgen könnte.
Es ist darauf zu achten, dass der Spültisch so eingebaut wird, dass das Licht von
der richtigen Seite hereinfällt.
Der Spültisch sollte eine verschliessbare Klappe haben, unter der das ungespülte
Geschirr abgestellt werden kann.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Der Küchenanstrich sollte abwaschbar und möglich gemustert sein, damit er nicht
so schnell unansehnlich wird.
SPEISEKAMMER: Eventuell genügt ein Vorratsschrank, gut lüftbar. An den Wänden
sollen sich Regale befinden und ein Fliegenschrank, sowie ein nach Norden
gerichtetes Fliegenfenster.
DAS WOHNZIMMER: oder Speisezimmer soll neben der Küche liegen. In der Wand
dazwischen ein von beiden Seiten zugänglicher auch durch Türen abschliessbarer
Schrank,
Internationale Revue i 10 1927-1929
48
damit das Geschirr auf der einen Seite hineingesetzt und auf der anderen Seite
herausgenommen werden kann. Neben dem Schrank ein Schiebfenster mit hüben
und drüben abklappbaren breiten Brettern, zum ein- und ausreichen der Platten.
DIE SCHLAFZIMMER: In den zum Schlafen bestimmten Räumen ist darauf zu
achten, dass Fenster und Türen einander gegenüber liegen, um ein Durchlüften zu
ermöglichen.
Die Betten sollen so gestellt sein, dass sie nicht vom Zug getroffen werden und
dass die darin Liegenden nicht ins Licht sehen. (Wichtig für Kranke).
Eingebaute Wandschränke sollen das Aufstellen von Schränken unnötig machen.
Wasseranschluss und Abfluss für den angeschlossenen Waschtisch ist
vorzusehen.
Balkon oder Terrasse zum Lüften und Sonnen der Betten.
DAS BADEZIMMER: Das Badezimmer soll nicht zu klein sein; und ausser der
Badewanne und dem Klosett noch Raum haben für einen Stuhl und eine
Kinderbadewanne.
Aus Vorsicht keine Gaszuleitung. Dafür Warmwasserzuleitung aus einem sich im
Heizungsraum oder in der Küche befindlichen Boiler. Falls keine Zentralheizung
vorgesehen ist, sollte im Badezimmer ein elektrischer Anschluss für Ofen oder
anderer Ofen vorhanden sein.
KLOSETT: Ein Klosett sollte vom Gang aus zugänglich sein. Klosett im Badezimmer
genügt nicht.
Davor soll sich ein Ausguss mit Wasserhahn befinden.
HAUSEINGANG: Im Hauseingang eingebaute Kleiderablage mit Spiegel.
Im Gang Wandschrank für Mäntel, Überschuhe, Schirme etc.
MÄDCHENZIMMER: Im Ein- oder Zweifamilienhaus kann sich das Mädchenzimmer
im Dachstock befinden, am besten wohl an der Kaminwand, um eine leichte
Durchwärmung zu ermöglichen.
Im Miethaus soll sich das Zimmer prinzipiell auf dem Stock innerhalb des
Glastürenverschlusses befinden.
DIE WASCHKÜCHE: Die Waschküche soll vor allem hell sein.
Es sind Zinkkübel mit Auslaufstöpsel vorzusehen. Einer dieser Kübel konnte als
Badegelegenheit für das Mädchen dienen.
Die Waschkessel sollen Vorwärmer und Auslaufhahnen haben, sowie
Regenwasserbehälter und Regenwasserzuleitung.
Es sollte die Möglichkeit bestehen, falls kein Bügelzimmer vorgesehen ist, dass
ein Bügelofenrohr in den Kamin eingefügt werden kann.
Auch in der Waschküche soll sich ein Steckkontakt für Nutzelektrizität befinden.
MOTTENKAMMER: Zur Aufbewahrung von Pelzen, Teppichen etc. sollte an
geeigneter Stelle eine eingemauerte Mottenkammer vorgesehen sein.
GERÄTEKAMMER: Im Untergeschoss könnte sich zu ebener Erde ein durch Treppe
von aussen zugänglicher Raum befinden zur Aufbewahrung von Gartengeräten,
Kinder- und Leiterwagen, Fahrrädern, etc.
Internationale Revue i 10 1927-1929
OBSTHÜRDE: Wenn möglich sollte auf halber Höhe vom Keller Platz für eine
Obsthürde ausgespart werden, vielleicht auf der Kellertreppe.
Internationale Revue i 10 1927-1929
49
V. Huszar
De reclame als beeldende kunst
Een inleidende beschouwing
Een reclame mag geen schilderij zijn; ofschoon vele schilderijen gemaakt worden
voor reclame doeleinden.
Reclame maken is: Aandacht trekken.
Ieder gebruikt reclame op zijn wijze, de een direct, de ander indirect.
De indirecte reclame gaat door middel van critiek, tentoonstelling, schilderij; op
't gebied van litteratuur en tooneel door middel van sensatie, tendenz.
De directe reclame gebruikt iedere zakenman, die zijn waar aanbiedt.
Deze reclame kan ook gemaakt worden door middel van woord, beeld, licht.
't Doel is altijd: een waar aanbieden op opvallende wijze.
Deze wijze van aandacht trekken is langzamerhand verworden tot geschreeuw
en bombast en doet denken aan de groote markt, waar ieder tracht den ander door
lawaai te overtreffen.
De concurrentie neemt overal tot in 't belachelijke toe en 't publiek, lijdelijk en
beïnvloedbaar, ziet alleen den komischen kant van dit alles; maar, daar de kunst
alleen 't beeldende dient, wordt, waar zij bij de reclame optreedt, de aandacht ook
nog op iets anders gevestigd en hierbij dwingt men deze niet alleen in bepaalde
richting, maar tracht ze vast te leggen en te bewaren. In hoeverre dit mogelijk is,
kan zakelijk besproken worden.
Alle kunst, die iets te maken heeft met de praktijk, zou men toegepaste kunst
kunnen noemen. De meest gebruikelijke vorm van toegepaste kunst is altijd de
architectuur geweest. Bouwen is vóór alles een woning maken, maar bouwkunst is
niet alleen utilistisch, er komt nog iets anders bij, dat is het scheppende.
Hierover is al genoeg geschreven, maar de reclame als toegepaste kunst is nog
te jong om dit van haar te kunnen zeggen.
Er zijn veel kunstenaars die reclame-‘platen’ geteekend hebben, maar die konden
even goed als teekeningen op zich zelf beschouwd worden, de reclame vormde er
geen geheel mee. Zooals de architect rekening moet houden met de ruimte (drie
dimensionaal), zoo moet de reclamist rekening houden met de vlak-ruimte (twee
dimensionaal), voor zoover hij op het vlak werkt. Ieder deel der vlakruimte moet hij
in het geheel opnemen om tot een totaal-beelding te komen, dan pas kunnen wij
spreken over Reclame als beeldende kunst. Niet de afbeelding, maar de uitbeelding
van iets bepaalt de aesthetische waarde van de reclame. Deze waarde moet zoo
groot zijn dat de aangeboden waar in de herinnering (secundaire functie) blijft hangen
en door werkt.
Dat dit van meer beteekenis is voor den zakenman dan een vluchtigen, tijdelijken
indruk wordt nog niet genoeg ingezien. Want een vluchtige indruk verflauwt en
verlangt steeds nieuwe prikkels, wat oneconomisch is en ten slotte geen indruk
meer maakt.
Het bewijs hiervoor is dat de zakenman koortsachtig op de reclame let en er aan
werkt. Nu is 't nog moeielijk te bewijzen, dat de Reclame als beeldende kunst dit
niet noodig heeft, maar ik hoop dit in de volgende stukken duidelijk te maken.
Internationale Revue i 10 1927-1929
50
Walter Benjamin
Analystische beschrijving van Duitschland's ondergang
VOORAF. Precies met het einde van den vierjarigen oorlog, kwam over
Europa de inflatie. Zij woedt nu sedert acht jaren; treft nu eens dit, dan
dat land, en komt slechts voor maanden of weken tot stilstand. Maar voor
de heerschende klasse in gansch Europa zijn deze maanden en weken
voldoende om, als laatste doel hunner politieke werkzaamheid, altijd
opnieuw het herstel der stabiele ‘vooroorlogsche verhoudingen’ te
proclameeren. Dat met name de oorlog (dien zij vergeten willen) de, tot
in het waanzinnige consequente, stabiliseering dezer verhoudingen was,
en dat zijn einde samenvalt met het einde dezer verhoudingen, dringt niet
tot hen door. Wat hen verstoort als voortdurend slecht weer, is in waarheid
de voortschrijdende ondergang hunner wereld. Het barometrisch
laagtepunt van den economischen toestand, dat zich gedurende jaren in
Duitschland handhaafde, maakt dit weersverschijnsel van den nieuwen
zondvloed ten eersten male voor bestudeering vatbaar.
Hiertoe in te leiden, is geen werk der geschiedenis maar der politiek, geen
onderwerp voor kroniek maar van voorspelling.
I. In den schat van zinswendingen, waardoor de uit domheid en lafheid
saamgesmolten leefwijze van den duitschen burger zich dagelijks verraadt, is die
van de huidige katastrophe: - ‘zoo kan het immers niet voortgaan’ - bijzonder de
aandacht waard. De hulpelooze vasthoudendheid aan de voorstellingen omtrent
veiligheid en bezit der vorige decenniën, verhindert den gemiddelden mensch om
de hoogst merkwaardige stabiliteiten van geheel nieuwen aard, welke aan den
tegenwoordigen toestand ten grondslag liggen, te bevatten. Omdat het betrekkelijk
evenwicht der vooroorlogsche jaren hem begunstigde, meent hij elken toestand die
hem bezitloos maakt, eo ipso voor onstabiel te moeten aanzien. Maar stabiele
verhoudingen behoeven nooit of te nimmer aangename verhoudingen te zijn en
reeds vóór den oorlog bestonden er groepen, waarvoor de standvastigheid der
verhoudingen vaste armoede beteekende. Voor zoover zich in dergelijke
onderdrukten een voorstelling van ware bevrijding vormt, zal deze wel, krachtens
eigen machtsvolkomenheid, de duur van genoemde stabiliteit door de gedachte
aan een revolutie begrenzen. Dergelijke intenties echter zijn der burgerlijke denkwijze
vreemd. Zelfs de zich voltrekkende ondergang bestrijden, komt hun daarom juist
niet in den zin, omdat zij het verval eener maatschappij of natie houden voor een
zich automatisch herstellenden uitzonderingstoestand, al bewijst de historie ook
duidelijk het tegendeel. Verval is niet minder stabiel en niet wonderbaarlijker dan
opkomst. Alleen een berekening, die in den ondergang de eenige oorzaak van den
huidigen toestand erkent, komt ertoe, in plaats van zich over te geven aan de
verslappende verbazing over het zich dagelijks herhalende, de verschijnselen van
het verval als het eenvoudig stabiele, en alleen de redding als het, bijna aan het
wonderbaarlijke en onbegrijpelijke grenzende, buiten-gewone te beschouwen. De
staten van Midden-Europa leven als inwoners eener omsingelde stad, wier
levensmiddelen en kruit verbruikt zijn en die naar menschelijke berekening geen
redding meer kunnen verwachten. Een situatie, waarin overgave (op genade of
ongenade wellicht) allerernstigst overwogen dient te worden. Doch de stomme,
onzichtbare macht die Midden-Europa tegenover zich voelt, onderhandelt niet. Zoo
blijft niets over dan, bij het durende wachten op den laatsten stormaanval, den blik
te richten op het wónder dat alleen nog redden kan. Deze toestand, die een
Internationale Revue i 10 1927-1929
ingespannen weerlooze opmerkzaamheid eischt, zou echter, daar wij in geheimzinnig
contact staan met
Internationale Revue i 10 1927-1929
51
de ons bedreigende machten, werkelijk het wonder kunnen lokken. Daarentegen
zal de overtuiging dat ‘het zoo niet langer gaan kan’, op een goeden dag tot het
inzicht komen, dat er voor het lijden der enkelingen zoowel als voor dat der staten
slechts één grens is, verder dan welke ‘het niet meer gaat’: de ondergang.
II. Een zonderlinge paradox: de menschen hebben slechts het enghartigste
particuliere belang op het oog als zij handelen, maar tegelijk worden zij in hun gedrag
meer dan ooit bepaald door de instincten der massa. En meer dan ooit zijn de
instincten der massa op een dwaalspoor en van het leven vervreemd. Waar de
duistere drang van het dier - zooals tallooze anecdoten verhalen - uit het naderend,
nog onzichtbaar, gevaar weet te ontkomen, - daar valt deze maatschappij, waarin
ieder zijn eigen heil alleen in het oog houdt, met dierlijke stomheid maar zonder het
onbewuste weten der dieren, als blinde massa aan ieder, ook het naastbijzijnd
gevaar, ten buit, en de verscheidenheid der persoonlijke belangen wordt onbelangrijk
tegenover de eenheid der bepalende krachten. Telkens weer komt het aan den dag,
dat de verknochtheid aan het vroegere, nu reeds lang verloren, leven zóó verstard
in hen is, dat zij elke echt-menschelijke aanwending van verstand en berekening,
zelfs in het meest drastisch gevaar, verijdelt. Zoodat daarmede het beeld der domheid
volmaakt wordt: wankelmoedigheid, bederf zelfs der belangrijkste levensinstincten;
machteloosheid en verstandelijk verval.
III. De Duitscher bezit aanleg tot domheid. Van de stupiditeit der Duitschers kan
men echter misschien eerst sedert 1914 spreken. Met de stupide zelfverblinding
der massa begon het proces. Nergens heeft de massa zich zoo van-God-verlaten
en machteloos betoond, als in dat ‘wij willen overwinnen, wij moeten overwinnen,
en wij zullen overwinnen’ der strijdkreten. Sindsdien bleef die afschuwelijke angst
voor het licht achterwege, die den nachtelijken misdadiger verontrust. Het volk heeft
den leugen, van welks levering het de regeering terecht beschuldigt, geëischt als
een stuk brood. Toen het leugenachtige zich niet meer liet ontkennen, werd men
het begrip nederlaag ongenegen. Van een veldtocht, die in het vijandelijk land
gevoerd was zonder in Parijs te eindigen, en van overwinningen, die zich niet als
getallen lieten optellen, begreep men niets. Het verdrag, dat deze onderneming
afsloot, scheen geen aanspraak op nadere aandacht te kunnen maken. De débâcle
der economische verhoudingen voleindde dit intellectueele verlammingsproces. Het
getal werd almachtig en verving de taal. Niemand slaat meer acht op de waarde
van zijn woord; elke intensieve toewijding is uit den booze. Was vroeger in het
gesprek toewijding jegens den ander noodzakelijk, - zij werd door de vraag naar
den prijs zijner schoenen of van zijn parapluie vervangen. En de meerdere
voortreflijkheid van een man kan niet doorslaander bewezen worden dan wanneer
hij goedkooper heeft ingekocht dan zijn partner.
IV. In Duitschland is, daar de gefascineerdheid van den arme door den rijkdom tot
in het matelooze gestegen is, de onbevangenheid in het menschelijk verkeer meer
dan ooit verloren gegaan. De aandacht, zelfs die der besten, wordt gedwongen zich
al spoedig in te stellen op de beoordeeling der materieele positie van den ander,
om vóór alles antwoord te verkrijgen op de meest verzwegen doch dringendste
vraag: moet hij iets van mij hebben, of: kan ik iets aan hem hebben? Want zoover
is het met de, door geen hoop en inzicht verlichte, ellende gekomen, dat de
menschen zich hier in geen opzicht sneller bij elkaar aansluiten dan in dat, waarbij
de een den ander (maar zóó dat hij er geen vermoeden van krijgt) ten dienste kan
staan; opdat iedereen, zonder verplichte dankbaarheid, het einde haalt, zoolang er
Internationale Revue i 10 1927-1929
nog gelegenheid toe is, op eens andermans kosten. En slechts waar dit verraad,
hetzij door gemeenschappelijke hulpeloosheid, hetzij door eerlijke bezinning, in de
kiem werd gesmoord, is er nog hoop op menschelijke verhoudingen.
V. Alle intiemere menschelijke verhoudingen worden in hare bedoelingen met een
bijna
Internationale Revue i 10 1927-1929
52
onverdraaglijke, doordringende, klaarheid, waartegen zij nauwelijks stand kunnen
houden, aan het licht gebracht. Want terwijl eenerzijds het geld in het middelpunt
van alle levensbelangen staat, anderzijds juist dit de slagboom is waarvoor bijna
elke menschelijke verhouding versaagt, gaat zoowel in het natuurlijke als in het
zedelijke meer en meer het onbevangen vertrouwen, rust, en gezondheid teloor.
VI. Niet zonder reden pleegt men van ‘naakte ellende’ te spreken. Wat het
verderflijkste is aan hare openbaarheid, die gewoonte begon te worden onder den
dwang van den nood en toch nog slechts een duizendste van het verborgene
zichtbaar maakt, - dat is niet het medelijden of het even vreeselijke bewustzijn van
eigen ongevoeligheid dat gewekt wordt in den toeschouwer, maar zijn schaamte.
Onmogelijk in een duitsche metropool te leven, waarin de honger de ongelukkigsten
dwingt van de bankbilletten te leven waarmee de voorbijgangers een schuldgevoel
pogen te verzachten dat hen martelt.
VII. ‘Armoe is geen schande’. Zeker. Maar gij doet den arme schande aan. Gij doet
het en troost hem met een spreuk. Het is er een van degenen, die men vroeger kon
doen gelden, maar wier verval-dag nu sinds lang is gekomen. Niet anders dan van
dat brutale: ‘Die niet werkt, zal niet eten,’ welke nu van staatswege den hongerdood
toezegt aan hem die een arbeid van smaad en schande weigert. Om nog maar
daarover te zwijgen of ze te krijg is. Toen er werk voorhanden was, waardoor een
mensch zich kon onderhouden, bestond er ook armoede waarvoor hij zich niet
behoefde te schamen, daar zij voortkwam uit misgewas of ander toeval. Wél echter
is een schande het gebrek, onder welks ban millioenen worden geboren, en waaraan
honderdduizenden vervallen die verarmen. Om hen heen groeien als muren - het
werk van onzichtbare handen - vervuiling en ellende. En zooals de enkeling voor
zichzelf veel kan verdragen doch gerechtvaardigde schaamte gevoelt als zijn vrouw
het hem ziet dragen en het zelve duldt, zoo kan ieder apart veel dulden als het hem
alleen treft, en alles zoolang hij het verbergt. Maar nooit mag iemand vrede met zijn
armoede hebben, wanneer zij als een reusachtige schaduw over zijn volk en zijn
huis valt. Dan moet hij zijn geest vaardig houden tegen elke vernedering, die hun
ten deel valt, en hem zoolang onder tucht stellen, dat zijn leed niet meer den, naar
de hel voerenden, weg van den haat, doch het omhoogstijgend pad des gebeds
baant. Niets is zoo afschuwwekkend als de laksheid der Duitschers die geen andere
keus kennen dan tusschen stompzinnigheid en haat. Maar hier rest geen hoop
meer, zoolang het duistere noodlot elken dag, ja elk uur, in de pers besproken, en
in al zijn schijnoorzaken en schijngevolgen geopenbaard, niemand leidt tot de kennis
der donkere machten, waaraan zijn leven ver-slaafd is.
VIII. De buitenlander die de vormen van het leven in Duitschland, hierboven
beschreven, nagaat; die zelf het land korten tijd heeft bereisd, krijgt den indruk, dat
de bewoners niet veel verschillen van een exotische volksstam. Een geestige
Franschman heeft gezegd: ‘In het gunstigste geval zal een Duitscher zich van zichzelf
bewust zijn. Zal hij dat zijn, dan zal hij het niet zeggen. Zal hij het zeggen, dan zal
hij zich niet begrijpelijk maken.’ Deze troostelooze isoleering heeft de oorlog, niet
alleen door de werkelijke en verzonnen schanddaden die men van de Duitschers
vertelt, bevorderd. Wat veel eer het belachelijke isolement van Duitschland in het
oog der andere Europeanen compleet maakt, wat bij hen in den grond van hun hart
het gevoel wekt dat zij met Hottentotten te doen hebben (zooals men het zeer juist
heeft genoemd), - dat is de, voor buitenstaanders volkomen onbegrijpelijke en den
gevangenen volkomen onbewuste macht, waarmee de levensomstandigheden, de
Internationale Revue i 10 1927-1929
ellende, en de domheid op dit tooneel de menschen aan de krachten der massa
onderwerpt, zooals slechts het leven van een of ander primitief mensch bepaald
wordt door de wetten der ‘clan’. De meest europeesche aller gaven: de meer of
minder duidelijke ironie; waarmee het leven van het individu er aanspraak op maakt
afzonderlijk te ontkomen aan elke groep waarbinnen hij gevangen is, is bij de
Duitschers volkomen verloren gegaan. Dat is, inder-
Internationale Revue i 10 1927-1929
53
daad, een russificeering, verschrikkelijk als slechts een overwinning van het Tsarisme
had kunnen veroorzaken.
IX. De gespreksvrijheid gaat verloren. Onafwendbaar dringt, vroeg of laat, in elk
huiselijk discours het thema der levensverhoudingen, van het geld, binnen. Daarbij
gaat het niet zoozeer om de zorgen en het leed der individuen waarin zij elkaar
wellicht zouden kunnen bijstaan, als om de beschouwing in het algemeen. Het is
alsof men gevangen zit in een theater, en men het stuk op het tooneel moet volgen,
of men wil of niet, alsof men het steeds, of men wil of niet, tot object van denken en
spreken moet maken. Daarbij kan dan nog de ontzettende dwaling ingang vinden,
dat men van ambts- of rechtswege tot toeschouwer dezer gebeurtenissen, of zelfs
tot criticus, is aangesteld. Als ware hunne ontzaglijke beteekenis te projecteeren uit
de ruimte van de wereldhistorische beweging in het platte vlak der persoonlijke
beschouwing, wat toch slechts voor hen, die weten te onderscheiden, anders dan
als het lot van een klasse, doch met name als bewuste gedachte, wáár zou kunnen
zijn, terwijl het plebs der expressionistische hymnendichters en opruiers slechts uit
lust tot sensatie en lediggang blijft, in plaats van den uitgang tot elken prijs te willen
bereiken.
X. Wie zich niet aan de waarneming van het verval onttrekt, zal er onverwijld toe
overgaan een bijzondere rechtvaardiging voor zijn aanwezigheid, zijn bezigheid, en
zijn deelname aan dezen chaos naar voren te brengen. Zooveel als men oog heeft
voor het tekortschieten van allen tezamen, zoo weinig voor eigen kring, woonplaats,
en tijdstip. De blinde wil om liever de onaantastbaarheid van het eigen bestaan te
redden, dan het door de souvereine minachting voor zijn machteloosheid en
verstriktheid, tenminste van den achtergrond der algemeene leugenachtigheid los
te maken, wint bijna overal veld. Daarom is de lucht zoo vol levenstheorieën en
wereldbeschouwingen, en daarom treden zij hiertelande zoo aanmatigend op, omdat
zij in laatste instantie bijna altijd de rechtvaardiging van een of andere
uitzonderlijk-bevoorrechte plaats op deze aarde betreffen. Juist daarom ook is zij
zoo vol drogbeelden, luchtspiegelingen van een, trots alles ongemerkt op handen
zijnde, cultureele toekomst, omdat ieder instaat voor het optisch bedrog van zijn
geisoleerd standpunt.
XI. Het is met den nood als met de koû: het jaagt de menschen op een hoop bij
elkaar. Het kan gebeuren dat uit het op-elkaar-aangewezen-zijn iets groots ontstaat.
Maar zoo waar als het is, dat dit niet noodzakelijk geschieden hoeft waar nood
heerscht, zoowaar is het, dat nog iets anders onder zulke omstandigheden verloren
gaat dan de afstand. De nuchterheid geraakt in gevaar, waar de verhoudingen
tusschen de menschen al te zeer vergroeien. Met het verdwijnen der speling, die
door vrijheid mogelijk wordt, wordt het leven als een roman. Zooals in een boek de
gebeurtenissen gerangschikt worden om de menschen binnen een kring te voeren,
waarin zekere figuren altijd weer en altijd scherpomlijnd te voorschijn treden, zoo
verengt de nood het leven der behoeftigen dermate, dat zij de kracht verliezen
afstand te houden ten opzichte van iemand of iets in hun omgeving, en dat zij deze
machteloosheid somtijds zelfs als een door het lot geschonken rijkdom willen
genieten.
XII. De menschen die binnen de grenzen van dit land zijn ingeperkt, hebben den
kijk op den omtrek der menschelijke persoonlijkheid verloren. Ieder vrij mensch
vinden zij een zonderling. En waarom? Men stelle zich de bergketenen der
Internationale Revue i 10 1927-1929
Hoogalpen voor, echter niet tegen den hemel geprofileerd doch tegen de stof van
een donkere doek. De enorme vormen zouden zich slechts onduidelijk afteekenen.
Evenzoo is de hemel van Duitschland schuil gegaan achter een zwaar gordijn en
wij zien zelfs de gestalten der grootste menschen niet meer.
XIII. Het algeheele verdwijnen der afstanden is voortreffelijk te zien aan de
aanmatiging der menschen bij de uitvoering der geringste diensten waartoe zij
verplicht zijn. Conduc-
Internationale Revue i 10 1927-1929
54
teurs, winkelbedienden, arbeiders achten zich bevoegd om ieder, die met hen te
maken heeft, te berispen, zooals men dat vroeger alleen bij keizerlijke ambtenaren
aantrof. Zij gevoelen zich allen de vertegenwoordigers van een weerspannige
materie, welker gevaarlijkheid zij door eigen bruutheid trachten aan te toonen.
XIV. Alles verliest zijn warmte. De voorwerpen van dagelijksch gebruik stooten den
mensch zacht maar onherroepelijk af. Men heeft dagelijks een ontzaglijke moeite
met het overwinnen van den heimelijken tegenstand (en niet alleen van de openlijke)
die de dingen bieden. Hun koude moet men vermengen met de eigen warmte om
niet door hen te versteenen, en hun doornen met onbeschrijflijke omzichtigheid
aanvatten om niet aan hen dood te bloeden. Deze ontaarding der dingen, waarmee
zij, het menschelijk verval volgend, hen pijnigen, woedt zelfs op het land. Het vreet
menschen en dingen aan; en de eeuwig-uitblijvende duitsche lente welke ieder, die
nog vertrouwen heeft in de jaargetijden, voortdurend voor den gek houdt, is slechts
één onder de ontelbare verwante verschijnselen der zich ontbindende duitsche
natuur. Men leeft in haar, alsof de druk der luchtkolommen wier gewicht op ieder
rust, plotseling, in strijd met elke natuurwet, in deze streken voelbaar was geworden.
XV. Dit gepeupel is van een frenetieken haat tegen het geestelijk leven bezeten,
die in het aantal der lichamen de waarborg ziet voor diens vernietiging. Waar men
het hun maar eenigszins toestaat, scharen zij zich in het gelid; zij rukken in kolommen
op bij het trommelvuur en bij het stijgen der prijzen. Niemand ziet verder dan in den
rug van zijn voorman en ieder is trotsch op deze wijze een voorbeeld te zijn voor
die op hem volgt. Dat hebben sedert eeuwen de mannen te velde in de gaten gehad,
maar de paradepas van de ellende, het queue-staan hebben de vrouwen
uitgevonden.
XVI. De ontvouwing van elke menschelijke beweging, of zij ontspringt aan geestelijke
of natuurlijke aandriften, is blootgesteld aan den onbegrensden tegenstand van de
wereld rondom. Woningnood en de prijsstijging der verkeersmiddelen zijn bezig het
elementaire symbool van europeesche vrijheid, dat in zekere vormen zelfs den
Middeleeuwen geschonken was: de vrijheid van beweging, volkomen te vernietigen.
Bond de middeleeuwsche dwang den mensch binnen een natuurlijk verband, nu
ligt hij gekluisterd aan een onnatuurlijke gemeenschap. De mogelijkheid om te reizen
is weg, sedert het geheele land veranderd is in een vertakt stelsel van zuigslurven,
waar de reiziger zichzelf voorwerpt. Weinig omstandigheden zullen de noodlottige
macht van den groeienden reislust zoozeer sterken als de belemmering der
bewegingsvrijheid, en nooit heeft de bewegingsvrijheid in grooter wanverhouding
gestaan tot den overvloed aan vervoermiddelen.
XVII. Zooals alle dingen in een rusteloos proces van vermenging en verontreiniging
de uitdrukking van hun wezen inboeten en iets tweeslachtigs de plaats van het
wezenlijke gaat innemen, zoo ook de stad. Groote steden, wier onvergelijkelijke
rustgevende macht den werkenden mensch in een vredige burcht sluit en die, met
den aanblik van den horizont, ook het bewustzijn van de altijd-waakzame kracht
der elementen aan hem vermag te ontnemen, toonen zich overal doorbroken van
het indringend land. Niet van het landschap, maar van wat aan de vrije natuur het
hinderlijkst is: akkers, landwegen, een nachthemel, dien geen rood-sidderend licht
meer verhult. De onveiligheid, zelfs in de bevolkte wijken, brengt den stedeling in
diezelfde benarde en in de hoogste mate afschuwlijke situatie, als waarin hij, onder
Internationale Revue i 10 1927-1929
het mom van vereenzaamd platteland, de misbaksels der stads-architectuur moet
verduren.
XVIII. Een tijdsruimte van zeven jaren scheidt in Duitschland de invoering der
rekening met halve pfenningen (door de Posterijen: 1916) van de geldigheid der
duizend-mark billetten als kleinste betalingsmunt (1923). Er bestaat echter een
geheimzinnige samenhang tusschen den maatstaf der goederen en den maatstaf
des levens, m.a.w. tusschen geld en
Internationale Revue i 10 1927-1929
55
tijd. Hoe beuzelachtiger de levenstijd vervuld wordt, des te brokkeliger, veelvormiger,
verspreider zijn zijne momenten, terwijl daarentegen de groote periode het bestaan
van den verhevener mensch kenmerkt. Zeer juist stelt Lichtenberg voor, te spreken
over: den tijd verkruimelen in plaats van over: den tijd korten. En dezelfde merkt op:
‘Een paar dozijn millioen minuten maken een leven van vijf-en-veertig jaar en nog
iets.’ Waar geld in gebruikt is, waarvan een twaalf millioen eenheden niets
beteekenen, zal het leven naar seconden i.p.v. naar jaren geteld moeten worden
om als som de moeite waard te schijnen. En dientengevolge zal het verstrooid
worden als een bundel banknoten. Oostenrijk kan het rekenen met kronen niet
afleeren.
XIX. Een edele onverschilligheid ten opzichte der sferen van rijkdom en armoede,
is aan al wat vervaardigd wordt geheel vreemd geworden. Elk ding stempelt zijn
bezitter, die slechts de keus heeft als arme slokker of als o-w'er te voorschijn te
treden. Want terwijl de ware weelde van dien aard is, dat geest en beschaving haar
doordringen en onopvallend maken, spreidt, wat zich hier luxueus opsmukt, een
zoo schaamtelooze protserigheid ten toon, dat elke geestelijke uitstraling er in
verstikt.
XX. Het schijnt uit de oudste gebruiken der volkeren als een waarschuwing tot ons
te komen om, bij wat wij van de natuur zoo rijkelijk deelachtig worden, ons te hoeden
voor hebzucht. Want wij vermogen der moederaarde uit eigen middelen niets te
schenken. Daarom past het, eerbied te toonen bij het ontvangen, terwijl wij van alles
wat wij telkens opnieuw ontvangen, een deel aan haar terug moeten geven, voordat
wij ons van het ons toekomende meester maken. Deze eerbied, dit ontzag, spreekt
uit de oude gewoonte der libatio. Misschien zelfs is het deze oer-oude zedelijke
ervaring, welke zich gewijzigd handhaafde in het verbod om de vergeten aren te
verzamelen en de afgevallen druiven saam te lezen, daar deze der aarde of den
zegenschenkenden voorvaderen toekwamen. Naar atheensch gebruik was het
oprapen der kruimels bij den maaltijd verboden, daar zij den helden toebehoorden.
- Is eenmaal de maatschappij door nood en hebzucht zoover ontaard, dat zij de
gaven der natuur nog slechts roovend kan ontvangen, - dat zij de vruchten, om ze
voordeelig ter markt te brengen, onrijp afrukt en elke schotel, om slechts verzadigd
te worden, moet ledigen, dan zal haar aarde verarmen en het land schrale oogsten
afwerpen.
H. Roland Holst
Trotsky's laatste geschriften
(Slot)
Van deze waarheid kan men overtuigd zijn, zonder zich de zwakheden van Trotsky's
geschrift te verhelen of te pogen ze te bemantelen. Als een zoodanige zwakheid
beschouwen wij de poging om het dreigend verval van het engelsche kapitalisme
voor te stellen als noodlottig onafwendbaar. Trotsky gebruikt de
historisch-materialistische methode op voortreffelijke wijze; hij slaagt er in, door
middel van die methode den weg te vinden in uiterst ingewikkelde maatschappelijke
verschijnselen, maar zijn geloof, dat het marxisme het mogelijk maakt de
maatschappelijke ontwikkeling, zij het in groote lijnen, met onfeilbare zekerheid te
voorzien, verleidt hem o.i. tot een al te schematische voorstelling. Tegenover zijn
meening van het ekonomische noodlot dat Groot-Britanje wacht, kunnen wij o.a. de
Internationale Revue i 10 1927-1929
uitspraak stellen van R.W. Postgate in diens pas verschenen werkje ‘A short History
of the British Workers.’ Postgate meent dat in Engeland van deze drie dingen één
zal gebeuren. Mogelijk zal de klassenstrijd feller en feller worden, doordat de
engelsche arbeiders zullen weigeren zich te laten neerdrukken tot op het peil van
koelies. Of, misschien, zal de engelsche bourgeoisie door middel eener technische
omwenteling, die reeds begonnen is, nogmaals aan het haar dreigend verderf
ontsnappen en
Internationale Revue i 10 1927-1929
56
is een nieuw tijdperk van industrieelen voorspoed reeds in aantocht. Of, eindelijk,
zullen misschien de groote engelsche financiers steeds meer kapitaal aanleggen
in overzeesche waarden en zal Groot-Britanje een parasiet worden onder de landen,
met een langzaam afnemende bevolking, die in haar geheel, rechtstreeks of
1)
zijdelings, van de uitbuiting der gekleurde rassen afhankelijk is.
De hypothese door Postgate genoemd, die van een nieuw bloeitijdperk op den
grondslag eener vernieuwde techniek, waartoe de elektrische en chemische
ontdekkingen van den laatsten tijd den stoot hebben gegeven, vinden wij bijna in
dezelfde bewoordingen gesteld door den engelschen publicist W. Newbold in een
brief aan ‘The Plebs’ van Sept. '26. Newbold die, evenals Postgate zelf, ook op den
grondslag van het historische materialisme staat, beschouwt alle pogingen tot
revolutionairen strijd in Engeland voor de eerste 10 à 20 jaar, als voorbarig. Niet
het verval, maar de bloei van het engelsche kapitalisme - zij het een kortstondige
bloei - ziet hij op dit oogenblik als onvermijdelijk, met deze onvermijdelijkheid wil hij
dat de arbeiders rekening houden. Het blijkt dus, dat het schema van Trotsky volstrekt
niet door alle engelsche marxisten wordt aanvaard. De maatschappelijke ontwikkeling
heeft in Engeland - en elders - reeds zoovele verrassingen gebracht, dat het ons
onvoorzichtig toeschijnt om, zooals Trotsky dat doet, in de toekomst slechts een
enkele mogelijkheid te willen zien.
Een tweede punt waarop de positie van Trotsky ons aanvechtbaar voorkomt, is
zijn veroordeeling van het godsdienstig element in het engelsche socialisme als
louter uitvloeisel van konservatisme, domheid en slaafschheid. Dit oordeel bewijst
misschien sterker dan iets anders in Trotsky's geschrift, dat zeer essentieele
elementen in het engelsche volksbewustzijn voor hem een gesloten boek moeten
blijven, omdat hij aan dat bewustzijn den russischen maatstaf aanlegt. In Rusland
was de godsdienst, althans de voornaamste vorm daarvan: de grieksch-orthodoxe
kerk, - de helper en bondgenoot van het schandelijk absolutisme, de doodsvijand
van alle vrijheid, alle wetenschap, elke worsteling tegen de onderdrukking. Wat de
sekten aangaat, die buiten de staatskerk de zuiverder tradities van het Christendom
bewaarden, zoo konden zij niet anders dan de absolute lijdelijkheid verheerlijken.
Immers zij waren tot den strijd volkomen machteloos. In Engeland zijn de
verhoudingen anders en talloos zijn de revolutionaire strijders geweest die sedert
de opkomst van het moderne proletariaat en de moderne arbeidersbeweging door
hun geloof bezield werden tot den strijd voor meer gerechtigheid en grooter vrijheid.
De Chartisten-beweging telde een aantal predikanten, die in een taal, waarbij
vergeleken de meest hartstochtelijke uitlatingen van Trotsky tegen het engelsche
kapitalisme tam en mat lijken, de volksmassa's tot strijd met alle middelen opriepen
tegen het gruwelijke lot wat in de jaren '30 en '40 der vorige eeuw hun deel was
(ook toen geloofden velen, o.a. Fr. Engels, dat de ‘ondergang’ van het Engelsche
kapitalisme nabij was). De groote, onbuigzame, hoekige en tevens zoo teedere en
zachte figuur van Keir Hardie bewijst hoe, ook in een tijd die nog kort achter ons
ligt, sommigen van de beste socialistische voorgangers - van hen die in waarheid
het socialisme onder de engelsche massa's gedragen en in die massa's geplant
hebben - hun bezieling, meer dan uit wat anders, putten uit het Evangelie. En
wanneer gedurende de Algemeene Staking van 1-10 Mei laatstleden op sommige
plaatsen de stakers in de kerk vergaderden en hun samenkomsten met gebed
1)
Nog een vierde perspektief, - n.l. dat van een ‘Derde Britsche Wereldrijk’ vindt men geschetst
in het onlangs verschenen werk van Alfred Zimmern, dat dezen titel draagt en in een opstel
van den bekenden engelschen groot-industriëel Sire Alfred Mond. Deze laatste wil de
industriëele ontwikkeling der Dominions bevorderen door middel van engelsch kapitaal, zoodat
Engeland als finantiëel centrum van een britsch imperium fungeeren zou. Zie hierover het
opstel van Dr. J. Romein in de Groene Amsterdammer van 18 December.
Internationale Revue i 10 1927-1929
werden geopend, dan deed dit geen afbreuk aan hun strijdbaarheid. Integendeel:
onmiddellijk nadat het gebed was verstomd, werd uit volle borst de ‘Roode Vaan’
of een ander revolutionair lied aangeheven en werden alle maatregelen als posten,
propaganda, enz. genomen om de
Internationale Revue i 10 1927-1929
57
staking zoo doeltreffend mogelijk te maken. Christendom en klasse-solidariteit,
klasse-aktiviteit, strijd voor socialistische idealen, zij sluiten elkaar in Engeland niet
uit, integendeel doordringen zij elkaar vaak. Deze wederzijdsche doordringing ligt
misschien ten grond aan vele eigenaardigheden en aan sommige zwakheden van
de engelsche beweging. Wellicht is echter daaraan ook veel van datgene te danken,
wat ons in die beweging sympathiek en bewonderenswaardig voorkomt, in de eerste
plaats de groote menschelijkheid, die het engelsche socialisme kenmerkt en de
verdraagzaamheid die, in tegenstelling tot wat elders het geval is, daarin meer regel
dan uitzondering is. Alles, wat in de engelsche arbeidersbeweging uit het
Christendom (en uit de demokratie) afstamt, eenvoudig als ‘achterlijk’ te verwerpen
- dat lijkt ons niet de beste manier om tot het begrip van het specifiek-waardevolle
in die beweging door te dringen.
Over het laatst-verschenen werkje van Trotsky ‘Towards Socialism or Capitalism’
kunnen wij hier slechts enkele opmerkingen maken. Het bevat een beschouwing
over de ontwikkeling van het bedrijfsleven in Sovjet-Rusland sedert de revolutie.
Zoo briljant, fel en hartstochtelijk Trotsky's boek over Engeland is, zoo sober, zakelijk
en bijna saai van toon zijn deze ekonomische studies, waarin de schrijver zoo
objektief mogelijk den gang van zaken in het bedrijfsleven in Rusland ontleedt.
Voor socialisten en communisten bevat dit werkje veel waardevol materiaal;
Trotsky is volstrekt niet blind voor de gevaren der ontwikkeling in Rusland; hij toont
duidelijk aan, dat de sociale vorm dier ontwikkeling tweeslachtig is, gegrond ‘zoowel
op de samenwerking als op de worsteling tusschen kapitalistische en socialistische
methoden, vormen en doeleinden’. Maar telkens opnieuw getuigt hij van zijn groot
vertrouwen, dat de socialistische methoden en doeleinden het op de kapitalistische
zullen winnen, en de feiten en cijfers die hij meedeelt, spreken allen een hoopvolle
taal. En telkens als Trotsky bewijzen geeft voor het snelle herstel van de Russische
industrie, het verkeer, de handelsbeweging enz. in de jaren na den burgeroorlog,
vergeet hij niet er op te wijzen dat dit herstel-tempo in een zoozeer verarmd en
uitgeput land enkel mogelijk was (en zonder noemenswaardige hulp van buiten!)
‘doordat de Russische revolutie de sociaal-parasiteerende klassen vernietigd had.’
Dank zij de vernietiging van het groot grondbezit en het burgerlijk bezit, dank zij de
nationalisatie der voornaamste produktie-middelen is Sovjet-Rusland boven den
ekonomischen chaos kunnen uitkomen en is het tot een faktor, een kracht geworden
die het ekonomische wereld-stelsel steeds meer doordringt.
In zijn konklusies is Trotsky ditmaal zéér voorzichtig. Hij poogt geenszins te
bewijzen, dat Rusland ‘onfeilbaar’ op weg is naar het socialisme, hij stelt zich
tevreden met deze bewering: ‘onze vijanden kunnen onmogelijk bewijzen, dat herstel
van het kapitalisme onvermijdelijk is.’ Ons lijkt deze terughouding uitermate
verstandig; immers, de wedloop, zooals Lenin haar noemde, die met de invoering
van de N.E.P. in Rusland tusschen kapitalisme en socialisme inzette, is nog lang
niet beslist.
Op twee plaatsen van zijn boekje zegt Trotsky, in bijna dezelfde woorden, dat de
ekonomische meerwaardigheid der burgerlijke staten in het feit bestaat, dat het
kapitalisme tot dusver goedkooper dan het socialisme en waren van betere
hoedanigheid voortbrengt. De maatstaf van het welslagen van een regiem ligt dus
voor hem uitsluitend in de produktiviteit der produktie. In deze bewering treft ons de
onvermijdelijke begrensdheid der zuiver-marxistische ideologie, die de produktiviteit
tot eenigen maatstaf maakt van de maatschappelijke ontwikkeling. Ons echter komt
het voor, dat óók een socialisme mogelijk is, dat de voorwaarden, waaronder
geproduceerd wordt, het karakter van den arbeid en de mate van voldoening, die
hij aan de producenten schenkt, in dien maatstaf zou opnemen. Ja het schijnt ons
Internationale Revue i 10 1927-1929
zelfs toe, dat dit socialisme voor sommige volken beter passen zou, dan het
russische. En wij vragen ons af, of niet misschien Engeland het land zal zijn, waar
dit socialisme, dat minder uitsluitend met de productie en meer met den mensch
rekent, na de overwinning der arbeidersklasse zal ontstaan.
Internationale Revue i 10 1927-1929
58
DE MINISTER VAN OORLOG TROTZKY BIJ DE REVUE VAN HET ROODE LEGER
E.J. Gumbel
Sovjet-Rusland in 1926
Dr. E.J. Gumbel, privaatdocent voor statistiek aan de Universiteit te
Heidelberg, de schrijver van enkele zeer bekende politieke geschriften
(‘Vier Jahre Mord,’ ‘Denkschrift,’ ‘Verschwörer’) werkte verschillende
maanden aan het Marx-Engels-Instituut te Moskou en maakte de
nagelaten mathematische notities van Marx voor den druk gereed. Zijn
indrukken heeft hij in het volgende schematisch samengevat.
L'auteur a tenté d'exposer ici les conditions spécifiques d'existence de la
Russie actuelle et il attache le plus haut prix à souligner que les données
historiques - particulièrement en ce qui concerne le bas niveau culturel
de ce pays - ne permettent pas d'établir une comparaison entre la Russie
dans sa structure actuelle et le reste de l'Europe dans son évolution
capitaliste et industrielle.
?
Der Autor versucht, die spezifischen Bedingtheiten des jetztigen Russland
zu erklären und legt grossen Wert darauf, dass infolge der historischen
Begebenheiten, insbesondere des Tiefstandes des kulturellen Niveaus,
ein Vergleich Russlands in seiner heutigen Struktur mit dem
kapitalistischen und industriell entwickelten Rest Europas nicht zulässig
ist.
?
The author has attempted to interpret the specific conditions of Russia
and attaches great importance to the fact that in concequence of the given
history which concerns the low level of culture it is unadmissable to
compare the actuel Russia with the capitalistic and industrial rest of
Europe.
Voor sommige menschen is Dante's ‘Inferno’ slechts een ‘Kindergarten’ in vergelijking
met het hedendaagsche Rusland. Aan den anderen kant bestaat de meening, dat
de proletarische revolutie alle geestelijke en productieve krachten van het land heeft
vrijgemaakt en dientengevolge niets minder is dan de eerste stap op den weg naar
het duizendjarig rijk.
De werkelijkheid is, dat Rusland in de oogen van hem, die een objectief waarnemer
poogt te zijn, aan geen dezer beide opvattingen beantwoordt. Ook ligt de waarheid
niet tusschen deze beide uitersten. Het probleem moet vanuit een geheel anderen
gezichtshoek bekeken worden.
Rusland maakt op het oogenblik een crisis door, die de verhoudingen tusschen
den staat en de boeren en tusschen het proletariaat en het dorp zeer ingewikkeld
maakt. De toe-
Internationale Revue i 10 1927-1929
59
neming der productie gaat niet snel genoeg om aan de behoeften van het land te
voldoen. Het huidige russische probleem kan echter niet beoordeeld worden los
van de ontwikkeling der revolutie, die er aan voorafging, noch van het geheele
ingewikkelde complex van sovjet-leven en sovjet-politiek. Het is niet mogelijk het
vraagstuk, waarmede de Communisten worstelen, te verstaan, zonder een terugblik
op en een ontleding van de voornaamste karaktertrekken der russische maatschappij.
Rusland is het land van het onvoltooide, van het potentieele; het land van
middeleeuwsche toestanden onder toepassing der electriciteit, met de snelheid van
de auto en tegelijkertijd van den ouderwetschen overschoen: kortom een land met
honderd en een tegenstellingen. In het middelpunt van onze beschouwingen moet
staan het feit, dat de stoffelijke levensvoorwaarden in Rusland totaal verschillend
zijn van die in Europa en Amerika. Een hoog ontwikkeld industrieel kapitalisme
bestond er niet. Er heerschte het zwarte absolutisme. De economische grondslag
van tsaristisch Rusland was niet de industrie, maar de landbouw; het was echter
niet de landbouw van West-Europa, en zeker niet het geïndustrialiseerde
boerenbedrijf van Amerika. De lijfeigenschap is in werkelijkheid eerst in onze dagen
geëindigd, maar ten koste van de boeren, die een absoluut onvoldoende deel van
het land bij deze ‘bevrijding’ kregen. De kunst van lezen en schrijven was hun
onbekend. Zij gebruikten een ploeg, maar dat gebruik dateert reeds van het
vóór-christelijke tijdvak.
Ook kon de russische bourgeoisie uit den tijd van vóór de revolutie niet vergeleken
worden met de bourgeoisie van Europa. Zij was politiek en numeriek vrij
onbeteekenend in overeenstemming met den lagen trap der industrie. Dit waren de
oorzaken van de minderwaardige geestelijke ontwikkeling. Zeventig percent der
inwoners waren analfabeet.
Het industrialisme, en dientengevolge ook de arbeidersbeweging, waren er veel
minder ontwikkeld dan in Europa en Amerika. Maar waar het bestond nam het
onmiddellijk een veel geconcentreerder vorm aan. Als gevolg hiervan en ook doordat
het geringe aantal werklieden een grooter tegenstelling met hun omgeving vormden,
waren zij veel radicaler dan ergens anders.
Om al deze redenen kan het huidige Rusland niet worden vergeleken met het
huidige Europa.
Oorlogscommunisme
Eens voor al moet duidelijk worden vastgesteld, dat er geen Communisme heerscht
in Rusland en dat het er nooit heeft geheerscht. Maar de Communisten hebben den
grooten, ernstigen moed gehad om te pogen het Socialisme onder de meest
ongunstige voorwaarden op te bouwen. De verschrikkelijke gevolgen van den oorlog
hadden de beperkte nationale industrie vernietigd, evenals de transportmiddelen.
De invoer van industrieproducten uit den vreemde, waarvan het land afhankelijk
was, had opgehouden. Het mechanisme van den staat was corrupt. Vier jaren van
oorlog werden gevolgd door een burgeroorlog in zijn scherpsten vorm. En, last but
not least, was de geheele intellectueele middenstand vervuld van vijandigheid tegen
het nieuwe revolutionnaire régime.
Het systeem van ‘Militair Communisme’, dat de Bolsjewiki het eerst invoerden,
was dan ook niet zoozeer een uitvloeisel van de theoretische doelstellingen der
nieuwe regeerende klasse, als wel van de practische omstandigheden, van het
absolute tekort aan alles, en van de eischen, die de oorlog stelde. Het
Oorlogs-Communisme in Rusland was even on-communistisch als het
Internationale Revue i 10 1927-1929
Oorlogs-Socialisme in Duitschland on-socialistisch was. Het waren beide vormen
van economisch beheer in een belegerde vesting.
Het Oorlogs-Communisme met de inflatie en den burgeroorlog veroorzaakte een
catastrofaal verval, de verlaging van het levenspeil en de vervanging van het geld
door primitieve ruilmethodes. Het kon in geen enkel opzicht voldoen aan de
economische behoeften. De Communisten zagen dezen volslagen hopeloozen
toestand met denzelfden moed onder het oog, dien zij in 1917 hadden getoond.
Met het eindigen van den burgeroorlog verviel de economische noodzakelijkheid
voor het Oorlogs-Communisme. Het geheele systeem werd
Internationale Revue i 10 1927-1929
60
door Lenin in een enkelen dag geliquideerd en de Nieuwe Economische Politiek
(N.E.P.) werd ingevoerd. Haar materieele inhoud was het herstel van het
winst-principe in alle economische functies, die de staat overgenomen had. Eerst
van dien dag af, in Maart 1921, kunnen wij spreken van een waarlijk economisch
leven. De loonen verschilden in overeenstemming met de prestatie, de boeren
kregen een markt voor hun oogst, de verschillende fabrieken werden verplicht een
correcte boekhouding in te voeren. Het particuliere zakenleven werd weer
toegestaan, aan buitenlanders werden concessies aangeboden met het doel kapitaal
in het land ingevoerd te krijgen. Uit het moreele en economische moeras verrees
het zuivere, schoon plompe mechanisme van den arbeidsstaat met geheel nieuwe
ambtenaren.
Het Boeren-Probleem.
De tegenwoordige moeilijkheid tusschen de bolsjewisten en de boeren vindt haar
oorzaak in het recente revolutionnaire verleden. Aanvankelijk was bijna iedere boer
het eens met de Communisten in hun strijd tegen de groot-grondbezitters. Thans
is iedere moejik zeker van zijn eigendom maar, de werktuigen voor de technische
toerusting van zijn bedrijf ontbreken hem. Daardoor heeft de toekenning van het
land aan de boeren op geenerlei wijze het agrarische vraagstuk opgelost.
Het voornaamste probleem is, hoe men de boeren zal bewegen het overschot
van hun oogsten in voldoende hoeveelheden te verkoopen. Maar zij zijn slechts
bereid hun graan af te staan in onmiddellijken ruil voor hoogstnoodzakelijke
fabrieksproducten. De fabrieksproducten zijn echter uiterst schaarsch. Terwijl
Rusland's uitvoer hoofdzakelijk bestaat uit landbouwproducten, is de regeering niet
bij machte deze in voldoende mate te exporteeren en dientengevolge beschikt zij
niet over voldoende middelen om fabrieksproducten te importeeren, noch om
voldoende kapitaal in de fabrieken te steken. Ziedaar den vicieuzen cirkel: de boer
wil niet verkoopen omdat de industrie hem te weinig biedt, en de industrie is niet in
staat meer te bieden doordat de boer niet in voldoende mate verkoopt.
Dit probleem maakt heden ten dage het meest dringende vraagstuk in Rusland
uit; onder marxistische bewoordingen gebracht en van persoonlijken strijd vervuld,
vormt het den grondslag van alle discussies en disputen in de Communistische
Partij.
Hoe regeert Rusland?
Het regeeringssysteem verzekert de volledige macht aan een kleine minderheid:
de Communisten. Het argument is, dat dit aan een ware democratie de eenige
mogelijkheid biedt tot regeeren nadat het Socialisme heeft gezegevierd. Hiertoe,
zoo wordt er geredeneerd, is noodzakelijk de dictatuur van die klasse, welke het
grootste belang heeft bij de verwezenlijking van het Socialisme, m.a.w. het
proletariaat. Met het oog evenwel op het feit, dat de arbeiders nog gewoon zijn aan
de methodes en de denkwijze der bourgeoisie, mag de dictatuur slechts worden
uitgeoefend door de voorhoede van het proletariaat en dat is de Communistische
partij. De fictie van een klassenlooze democratie is vervangen door den eisch van
democratie binnen de partij.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Het is uiterst moeilijk lid te worden van de Communistische partij. Natuurlijk zijn
niet alle georganiseerden in de partij handarbeiders in den waren zin des woords.
Talrijke descendenten uit den joodschen middenstand zijn lid van de partij. Er zijn
zelfs voormalige prinsen, die thans de rol spelen van klasse-bewuste proletariërs.
De partij waakt er echter zorgvuldig voor, dat degenen, die niet werkelijk arbeider
zijn, een zeker percentage niet overschrijden. Het lidmaatschap wordt niet verkregen
door zonder meer de contributie te betalen. Een lid van de partij heeft, naast de
uitoefening van zijn beroep, talrijke plichten te vervullen, zooals het maken van
propaganda, het geven van onderwijs en voorlichting. De partij eischt van haar leden
militaire gehoorzaamheid. In financieel opzicht is het over het geheel genomen geen
voordeel, lid van de partij te zijn, daar het een lid niet geoorloofd is meer te verdienen
dan een bepaald salaris en hem zware partij-lasten worden
Internationale Revue i 10 1927-1929
61
opgelegd. Aan den anderen kant zijn alle gewichtige posten in de regeering en in
de groote economische concerns practisch gereserveerd voor de Communisten.
Ter beveiliging van de macht der partij wordt een gecompliceerd, getrapt, indirect
verkiezingsstelsel toegepast. De verkiezingen zijn meestal publiek. De verschillende
fabrieken, kantoren en dorpen kiezen jaarlijks sovjets. Deze vertegenwoordigers
kiezen dan een districts-sovjet, de leden van deze een regeeringssovjet en uit deze
laatste wordt tenslotte de hoofdorganisatie gevormd: het Congres der Sovjets.
Een interessante verkiezingsgeometrie waarborgt het overwicht van de stad,
doordat in de hoogere raden 25.000 gemeentelijke kiezers worden vertegenwoordigd
door één gedelegeerde, terwijl op de 125.000 landelijke kiezers ook slechts één
gedelegeerde wordt gekozen. Het Congres der Sovjets, dat 1500 leden telt, vergadert
slechts eens per jaar gedurende 14 dagen, en dient uitsluitend voor decoratieve
doeleinden. Vaker, en wel drie maal per jaar, vergadert een andere commissie, het
Centraal Uitvoerend Comité geheeten (in het russisch: ‘ZIK’), dat bijna overeenkomt
met een europeesch parlement. Het Centraal Uitvoerend Comité is verdeeld in twee
kamers, om zoo te zeggen, het Huis van Afgevaardigden en het Huis van
Nationaliteiten. Het Huis van Afgevaardigden heeft ongeveer 400 leden. Slechts
één commissie heeft permanent zitting, het is het presidium van de ‘ZIK’ van 21
leden, waarvan de voorzitter de President der Republiek is: Kalinin.
Het Congres der Sovjets kiest de ministers of ‘Volkscommissarissen’. Deze zijn
gemachtigd wetten te maken, ofschoon hun wetten onderzocht kunnen worden door
de ‘ZIK’. Uitvoerende en wetgevende macht zijn nergens gescheiden.
Uit een constitutioneel oogpunt is Rusland een Federatieve Staat. Het
bovenomschreven regeeringsstelsel is van toepassing op die Federatie. Het
regeeringsstelsel der samenstellende staten stemt overeen met dat van den
Federatieven Staat. De mogelijkheid van toelating van verdere samenstellende
staten zoowel als de fictie van vrije afscheiding is open gelaten. De Federatie telt
zes samenstellende staten: de Russische, de Oekraïnsche, de Wit-russische, de
Transkaukasische, de Usbekische en de Turkmenische Socialistische
Sovjet-Republieken. Van deze zes staten zijn er vier op zichzelf weer federatieve
staten en zij worden op die wijze gevormd door een groot aantal separate republieken
en ‘autonome gebieden’.
Zooals dat overal en altijd het geval is, is datgene wat niet in de constitutie tot
uitdrukking komt het meest essentieel, i.c. de onbeperkte heerschappij der
Communistische partij in iederen staat. Dientengevolge bestaat er geen van de
instellingen, die de burgerlijke vrijheid uitmaken: het recht om partijen te vormen,
universeel, gelijk, direct en geheim stemrecht, evenredige vertegenwoordiging, het
recht van initiatief, referendum, vrijheid van drukpers, vrijheid van vergadering,
vrijheid van het woord, enz. Maar het gemis van deze instellingen, waarvan de
practische waarde onder het kapitalistisch systeem betwijfeld mag worden, is niet
het essentieele punt voor de critiek op het wezen en den geest van den
hedendaagschen russischen staat. Het zwakke punt ligt meer in het feit, dat een
buitengewoon gecompliceerde, trage, inefficiente en soms zelfs anti-bolsjewistische
bureaucratie zijn sociaal karakter overwoekert en verstikt.
Rusland's Economische Situatie.
De groote industriëele ondernemingen, die de Sovjetregeering zich heeft toegeëigend
- natuurlijk zonder eenige vergoeding - zijn vereenigd in zoogenaamde trusts. Een
Internationale Revue i 10 1927-1929
Russische trust is dus niet een vrijwillige vereeniging van een aantal ondernemers,
maar een associatie van door den staat erkende firma's, gedicteerd door de
regeering. Deze trusts worden gecontroleerd door den Oppersten Economischen
Raad. Zij worden geleid door directeuren, aangewezen door de regeering, en werken
als particuliere ondernemingen. Bovendien zijn er coöperatieve en particuliere
ondernemingen en maatschappijen op aandeelen, bij welke de regeering een
gedeelte van het aandeelenkapitaal in handen heeft. Coöperatieve onder-
Internationale Revue i 10 1927-1929
62
nemingen en maatschappijen op aandeelen hebben zekere voorrechten op het punt
van belastingen en credieten.
Wij zullen eenige voorbeelden geven van de huidige economische situatie van
Rusland, grootendeels ontleend aan het officieele werk van Petroff: ‘Economische
Ontwikkeling van de Sovjet-Unie.’ Ik ben niet in staat deze voorbeelden tot in
onderdeelen te controleeren, maar over het geheel lijken zij mij geloofwaardig,
omdat zij in overeenstemming zijn met de mededeelingen van de opponenten tegen
het huidige regime.
Ongeveer 70 pct. van de totale industrie is geheel in handen der regeering. De
rest wordt gevormd door de coöperatieve en particuliere kleine en groote industrie.
Volgens de officieele mededeelingen bereikte de totale productie in 1925 71% van
de voor-oorlogsche productie, het aantal arbeiders in de zware industrie beliep
ongeveer 1.9 millioen tegen 2.6 millioen in 1913. Ook zijn er 1 millioen officieel
ingeschreven werkloozen.
De productiviteit per arbeider schijnt 96% te hebben bereikt van het peil van vóór
den oorlog. Na het Oorlogs-Communisme, dat de industrie geheel vernietigde,
volgde een snelle ontwikkeling. Enkele takken van industrie, zooals bijv. de
electrotechniek, hebben het peil van vóór den oorlog overschreden, terwijl andere,
zooals bijv. de mijnindustrie nog niet de halve productie van voor den oorlog hebben
bereikt en nog andere, zooals de ijzer-, zilver- en goudproductie nog geen kwart.
De technische uitrusting is meestal verouderd en versleten en de nationale
machineindustrie is nog niet bij machte de ontbrekende werktuigen aan te vullen.
Aan den anderen kant bezit Rusland bijna alle natuurlijke bodemmineralen, zooals
olie, kolen, ijzer enz., waaraan een industrieel land behoefte heeft.
Het spoorwegennet in Rusland was het minst ontwikkelde van Europa. Het was
bovendien meer gebouwd met het oog op strategische, dan op economische
doeleinden. De spoorwegen hadden ernstig te lijden van den oorlog, de demobilisatie,
gedurende welke millioenen soldaten eenvoudig op de meest willekeurige wijze het
rollend materiaal requireerden en van den burgeroorlog. Onder de Sovjetregeering
is het nog niet mogelijk geweest, nieuwe spoorwegen aan te leggen.
De export is een staatsmonopolie. Hooge invoerende rechten worden geheven
om de nationale industrieën te beschermen, die zich thans uitbreiden. Het hoofddoel
is, het land zooveel mogelijk in eigen behoeften te doen voorzien, teneinde
buitenlandsche invloeden zooveel mogelijk te weren. Maar op het oogenblik is dit
nog niet wel mogelijk, voornamelijk niet in verband met het tekort aan technische
middelen.
De export staat nog verre ten achter bij dien van voor den oorlog: de omzet is
slechts een vierde. Tengevolge van de slechte oogsten is de invoer van voedsel
verhoudingsgewijze grooter dan vroeger.
Er zijn vier groote regeeringsbanken met een aantal filialen. De regeering leeft
van de inkomsten der haar toebehoorende ondernemingen en van belastingen.
Deze beide bronnen van inkomsten zijn ongeveer gelijk. Er zijn directe en indirecte
belastingen. Directe belastingen zijn de landbouw-, de handels- en de
inkomstenbelasting. De beteekenis der indirecte belastingen, in het bijzonder van
die op de verbruiks-artikelen, neemt toe.
De tegenwoordige russische monetaire eenheid, de roebel, heeft weer de pariteit
van vóór den oorlog. Doordien de roebel slechts in enkele aangrenzende landen
een officieele beurs-noteering heeft en er geen vrije beurs is, ontbreekt een
nauwkeurige maatstaf voor zijn stabiliteit. Op de ‘zwarte beurs’ is de noteering lager
en bovendien is de wisselkoers vaak aan verandering onderhevig. Evenals de dollar
Internationale Revue i 10 1927-1929
op het oogenblik slechts 50 à 60 cents waard is, heeft ook de russische roebel
slechts een koopkracht van 60 kopeken.
Nochtans, niet de toestand van de industrie is beslissend voor Rusland, maar die
van den landbouw, daar 127 millioen van de 140 millioen inwoners van Rusland op
de boerderij leven. De regeering bezit slechts de groote landgoederen, die niet
onder de boeren verdeeld zijn, d.w.z. misschien 2 pCt. van den gecultiveerden
bodem. Deze dienen voor model-boerderijen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
63
Over het geheel genomen is de landbouw technisch in slechtere conditie dan vóór
den oorlog. De bebouwde oppervlakten wisselen naar de districten en de cultures,
en bereikte in 1925 gemiddeld 90 pCt. van de bebouwde oppervlakte in 1913. De
voor technische cultures in gebruik zijnde gronden overtreffen echter met 30 pCt.
die van voor den oorlog. Aan deze mededeelingen dient echter te worden
toegevoegd, dat er belangrijke teekenen van verbetering zijn waar te nemen. Meer
en meer vervangen de boeren het drie-slagstelsel door den wisselbouw. De
opbrengst der oogsten in 1925 moet gemiddeld 10 pCt. hooger zijn geweest dan in
de jaren 1905-1914. De verandering in de samenstelling der boerenbevolking is uit
een politiek oogpunt zeer belangwekkend. Heden ten dage rekent men het aantal
groote boeren op 3 pCt., de welgestelde op 7 pCt., de gemiddelde op 40 pCt., de
kleine boeren op 50 pCt.
Overal daalt het aantal der kleine boerenbedrijven ten gunste der groote. Deze
toeneming van de groote boeren vormt natuurlijk een politiek gevaar. De bolsjewiki
pogen dit te bestrijden door de vorming van coöperatieve associaties onder de kleine
boeren en zij hopen, dat de electrificatie dit proces zal verhaasten. Maar het zal nog
lang duren voor dit program verwezenlijkt is. In het algemeen staat Rusland nog
aan het begin van zijn agrarische ontwikkeling.
Het grootste gedeelte der industrieele productiemiddelen is in het bezit der
regeering. Particuliere ondernemingen vindt men slechts in de kleinere industrieën
en in de enkele groote inrichtingen, die aan particulieren gelaten zijn. Het bezit der
verbruiksartikelen, ten onrechte ‘eigendom’ genoemd, is natuurlijk onaangetast
gebleven bij de confiscatie door de regeering. Deze privaateigendom heeft een
grooten omvang en is geenszins in strijd met het Socialisme. Artikelen, die het
individu in het dagelijksch leven verbruikt, zijn natuurlijk persoonlijk eigendom, en
zoo is het, zij het niet theoretisch dan toch practisch, ook met het land. Er zijn
particuliere winkels, particuliere fabrieken en ook huizen in privaat bezit, ofschoon
het grootste deel der huizen, in Moskou bijv., gemeente-eigendom zijn.
Over de kwestie, dat er reeds weer een nieuwe bourgeoisie is opgestaan, is veel
gediscussieerd. De belegging van particulier kapitaal in particuliere of coöperatieve
organisaties is mogelijk, evenals men een bankrekening kan hebben op de
staatsbanken of op de staatsspaarbanken, of nationale obligaties met een vasten
rentevoet of aandeelen in een onderneming. Zoodoende zijn er weer menschen,
die hun geld ‘productief’ hebben belegd. Maar deze nieuwe kapitalistische klasse,
waarvan aan sommige leden vrijdom van lasten is verleend, is zeer klein en
onbeteekenend, in vergelijking tot de 100 millioen boeren en arbeiders. Zij wordt
geduld en heeft geen politieke macht.
De loonen hebben het peil bereikt van 97 pCt. van die van voor den oorlog. In 1925
bedroeg het gemiddelde loon voor het geheele gebied der Sovjet-Unie slechts 44
roebel per maand (ongeveer Fl. 55. -). De loonen van de arbeiders in de chemische
industrieën waren 20 pCt., die van de mijnwerkers 30 pCt. beneden het peil van
voor den oorlog. Van Europeesch standpunt gezien zijn deze loonen natuurlijk laag.
Niettemin voelen de russische arbeiders, in het bewustzijn, de regeerende klasse
te vormen, zich waarschijnlijk gelukkiger dan die in West-Europa. Hun behoeften
zijn ook geringer. De lage loonstandaard drukt natuurlijk de intensiviteit der productie.
Met betrekking tot al deze feiten mogen wij niet uit het oog verliezen, dat tusschen
1913 en 1925 de oorlogsjaren, bijna vier jaren van chaos - verergerd nog door den
burgeroorlog - en het Oorlogscommunisme liggen. Deze feiten doen geen hoog peil
van Rusland's tegenwoordig economisch leven verwachten. In geen geval kunnen
wij spreken van een verbetering, maar eerder van een herstel van den vroegeren
Internationale Revue i 10 1927-1929
stand van zaken. Maar deze feiten hebben ook bewezen, en dat is van veel grooter
beteekenis, dat het mogelijk was - door overheidsbeheer - het ontwrichte
mechanisme weer op gang te brengen en op deze basis te produceeren.
Internationale Revue i 10 1927-1929
64
Maatschappelijke Welvaart.
Het collectief contract - en geen contracten tusschen de werkgevers en de
werknemers individueel - geldt als een principe. In ieder grooter concern is het
bestaan van een fabriekscomité verplicht. Dit comité doet dienst als plaatselijke
vertegenwoordiging der Vakvereeniging. Het fabriekscomité beschikt over veel
macht. Conflicten tusschen de arbeiders en de ondernemers worden geregeld door
een speciale arbitrage. Speciale agenten zijn aangewezen om de arbeiders te
beschermen tegen onhygiënische fabriekstoestanden of slechte arbeidsvoorwaarden.
Iedere arbeider heeft recht op 14 dagen vacantie per jaar, waarbij zijn loon wordt
doorbetaald. Aanstaande moeders krijgen een maand verlof zoowel voor als na de
bevalling. De arbeidsdag is bepaald op acht uur, voor zwaren arbeid op zes, en
daaraan wordt strikt de hand gehouden. De kantoorbedienden verheugen zich in
den zesurigen werkdag, maar mogen, met het oog op hun laag salaris, twee of meer
betrekkingen aanvaarden.
De sociale verzekering is gelijk aan het duitsche systeem, zij bestaat uit
ziekenfondsen en tot op zekere hoogte uit ouderdoms- en invalidenverzekering. De
bijdragen worden betaald door den ondernemer. Het meest kenmerkend is de vrije
medische behandeling. Aan de ziekenfondsen zijn groote sanatoria verbonden,
meestal vroegere kasteelen van den adel, van de groot-hertogen of van den tsaar.
Hun aantal is echter veel te gering. Voor iedere fabriek, voor elk kantoor enz. is een
dokter aangewezen. In de meeste gevallen is het aantal verzekerden, dat door één
dokter behandeld moet worden, veel te groot. Dit gebrek aan doktoren is te wijten
aan de slechte betaling. Behalve deze staatsartsen zijn er ook onafhankelijke
doktoren. Ten slotte zijn er ziekenhuizen, die gratis een ieder verplegen zonder een
onderzoek naar zijn persoon in te stellen. In Moskou zijn drie zulke ‘poliklinieken’
voor venerische ziekten, waar dagelijks ongeveer duizend personen worden
onderzocht.
De bedoeling van al deze voorzieningen is geheel ideëel en als het ideaal
verwezenlijkt zou zijn, dan zou Rusland in hygiënisch opzicht aan het hoofd der
naties staan.
Maar de tot dusverre bereikte resultaten zijn nog zeer beperkt, tengevolge van
de vreeselijke toestanden, die het tsarisme als erfenis heeft achtergelaten.
Rechtspleging.
Het russische rechtsstelsel is een klassejustitie, die tot taak heeft de bestaande
regeering te verdedigen, aan de ontwikkeling van den socialistischen staat mede
te werken en de armen tegen de rijken te verdedigen. De maximum gevangenisstraf
voor moord, inbraak en dergelijke misdaden is tien jaar. Politieke overtredingen,
Communisten, zelfs als zij zich slechts aan geringe misdrijven hebben schuldig
gemaakt, en personen, die zich laten omkoopen, kunnen met den dood worden
gestraft.
De rechters in de lagere rechtbanken worden gekozen op grond van zuiver
politieke inzichten. Voor de hoogere gerechtshoven wordt de kennis der
sovjet-jurisprudentie vereischt. De twee nadeelen van de bourgeois-rechtspraak:
langzame spoed en groote kostbaarheid der processen, doen zich in Rusland nog
steeds in ernstige mate gelden en zij worden verergerd door het gebrek aan
rechtsveiligheid. Naast de regelmatige rechtbanken staat de Geheime Dienst der
Internationale Revue i 10 1927-1929
‘Gouvernementeele Politieke Administratie’ (GPU), de opvolger van de beruchte
Tsjeka, waarvan de rechten en functies niet nauwkeurig omschreven schijnen te
zijn. Zij heeft het recht van administratieve deportatie en zij werkt naar men zegt
betrekkelijk rechtvaardig in haar optreden, maar dikwijls worden de gearresteerden
maandenlang in arrest gehouden zonder te worden verhoord.
Het huwelijk wordt als een particuliere aangelegenheid beschouwd. Natuurlijk
bestaat er een officieel huwelijk voor den burgerlijken stand. De huwelijksinschrijving
is spoedig verricht en kost vijftig cents. Trouwen is een van de gemakkelijkste dingen
in Rusland. Echtscheiding wordt met hetzelfde gemak verkregen; er worden geen
andere bewijzen ver-
Internationale Revue i 10 1927-1929
65
langd dan antipathie. In tsaristisch Rusland was alleen het kerkelijk huwelijk bekend.
Het burgerlijk huwelijk is slechts gelegaliseerd door de Sovjet-regeering. Het kerkelijk
huwelijk is nog toegelaten, maar geeft geen aanspraak op eenig recht. Om tegemoet
te komen aan den door het kerkelijk huwelijk geschapen toestand is een speciale
voorziening, het ‘huwelijk in feite’ getroffen. Volgens deze regeling wordt elk
samenleven, dat langer duurt dan een bepaalden tijd, gelijk gesteld met een huwelijk,
en heeft de zwakste partij aanspraak op alle onderhoudsrechten ten laste van de
economisch sterkste partij. Dit ‘huwelijk in feite’ is niet slechts van toepassing op
de kerkelijk gehuwden, maar geldt ook voor de niet-wettige, niet ingeschreven
huwelijken. Kinderen uit een dergelijk ‘huwelijk in feite’ hebben dezelfde aanspraken
als de kinderen uit een ingeschreven huwelijk.
Trots het onconventioneele karakter der sexueele verhoudingen mag het
Russische leven niet als lichtzinnig worden beschouwd. Integendeel: een klasse
van niet-werkende vrouwen, die het huwelijk als eenig doel beschouwen, bestaat
er niet. De strijd om het bestaan is veel te moeilijk en alle vrouwen zijn genoodzaakt
te werken. Daardoor heeft het leven in Rusland een vrijwel puriteinsch karakter.
Godsdienst en Wetenschap.
Kerk en staat zijn streng gescheiden. Kerken van historisch belang zijn veranderd
in musea. De andere kerken behooren aan de verschillende parochies. Deze zijn
ook verplicht hun geestelijken of ‘popen’ te betalen. De kerken zijn des Zondags
goed gevuld; aan den religieusen eeredienst worden geen belemmeringen in den
weg gelegd. Aan den anderen kant mogen de kerken niets zeggen of doen, wat
strijdt tegen de belangen der regeering. Georganiseerd godsdienstonderwijs is
verboden voor kinderen onder de achttien jaar, opdat het komende geslacht zal
opgroeien tot atheïsten en materialisten. Deze tegenstrijdige houding der
tegenwoordige regeering ten opzichte van den godsdienst is niet slechts een
gevolgtrekking uit Marx' leerstellingen, maar bovenal een uitvloeisel van het karakter
der Russische kerk zelf. Meer dan in eenig ander land was de grieksch-katholieke
kerk aan het tsaristisch regime verbonden met de heerschende klasse. De tsaar
was haar officieel hoofd, en om hem te dienen verlaagde de kerk zich er zelfs toe
om op slinksche wijze politieke plichten te vervullen. Op het oogenblik is de kerk
min of meer verzoend met den politieken staat van zaken.
Wat betreft de geleerden en specialisten is er een zeer besliste verandering ten
goede gekomen. De dagen van het Oorlogscommunisme, waarin de geleerden als
improductief werden beschouwd, zijn voorbij. Het huidige regime maakt er aanspraak
op te rusten op een wetenschappelijke basis en het streeft er dus naar de
wetenschap haar eigen plaats te geven. Toch worden de geleerden nog vrij armzalig
betaald. Daardoor gaan zij allen gebukt onder overwerk. Meer waarde wordt gehecht
aan practische resultaten en de abstracte wetenschappen worden minder geacht.
Cultureele en historische onderzoekingen zoowel als archeologische opgravingen
en expedities naar half-beschaafde districten worden krachtig aangemoedigd en
royaal gefinancierd. Er bestaan een aantal uitstekende wetenschappelijke
periodieken, maar tengevolge van het gebrek aan fondsen is hun aantal niet
voldoende en menige belangrijke wetenschappelijke bijdrage blijft ongepubliceerd.
De beperktheid der russische wetenschap moet worden toegeschreven niet aan
de despotische belemmeringen, die haar door de Bolsjewiki zouden worden
opgelegd, maar in hooge mate aan de algemeene armoede van het land. Niettemin
Internationale Revue i 10 1927-1929
is het wetenschappelijke leven in Moskou met zijn talrijke instituten en
wetenschappelijke genootschappen rijker en van grooter veelzijdigheid maar niet
grondiger, dan in eenige andere stad van Europa.
Intellectueel Leven.
Meer dan ergens anders is het intellectueele leven in Sovjet-Rusland een afspiegeling
van de politieke en economische toestanden. In de eerste plaats verschijnen er
slechts com-
Internationale Revue i 10 1927-1929
66
munistische bladen, die ten doel hebben een uniforme publieke opinie te vormen.
Niettemin bevredigen de verschillende nieuwsbladen den specialen smaak van hun
lezers.
Censuur is in Rusland even oud als de uitgave der dagbladen zelf. Maar
desondanks is de vrije vorming van een publieke opinie niet geheel uitgesloten.
Talrijke niet-politieke discussies hebben plaats over alle mogelijke onderwerpen.
Bovendien zijn de dagbladen in Rusland misschien politieker getint dan in eenig
ander land van de wereld en zij zijn gevuld met oneindige polemieken over politieke
vraagstukken.
Kunst.
De schoonheid der russische theaters is boven allen lof verheven. Niettegenstaande
de financieele moeilijkheden heeft de regeering ook klassieke kunst doen geven ofschoon deze niet geheel en al in harmonie is met een moderne dictatuur van het
proletariaat - om te toonen, dat een overwinnend proletariaat de tradities weet voort
te zetten van de bourgeoisie, wanneer deze werkelijk een cultureele waarde hebben.
De ware liefde der Bolsjewiki gaat echter uit naar de nieuwe kunst, die de macht
symboliseert van den nieuwen staat, gebaseerd op den wil van de massa. De meeste
der in de revolutionnaire schouwburgen opgevoerde spelen zijn propaganda stukken
onder artistieke vermomming.
Nationale Minderheden.
Nationale minderheden, waarvan Rusland er meer dan honderd telt, verheugen
zich in de grootst mogelijke vrijheid. In dit opzicht staat Rusland vooraan in de rij
der beschaafde naties. Het is aan de nationale minderheden geoorloofd, haar eigen
taal te spreken en haar eigen autonome regeering te vormen. Deze verstrekkende
cultureele autonomie is den minderheden verleend om te verhinderen, dat een
nieuwe bourgeoisie het nationalisme zou exploiteeren tot het scheppen van een
beweging in haar eigen belang. Op deze wijze dient het nationaal sentiment der
minderheden het maatschappelijk ideaal van den sovjet-staat.
Het Roode Leger.
Het Roode Leger kan slechts begrepen worden van het standpunt der sociale
structuur van den Sovjet-staat. Evenals de pacifisten zijn de communisten
onverbiddelijke tegenstanders van imperialistische oorlogen, maar zij aanvaarden
den burgeroorlog op grond van het feit, dat de kapitalisten nooit geneigd zullen zijn
vrijwillig afstand te doen van hun politieke en economische macht, zelfs niet al zou
de meerderheid van het volk dit verlangen. Het is niet ondenkbaar, dat het Roode
Leger een ander land zou binnentrekken om er de sociale revolutie te ondersteunen,
maar in verband met de verflauwde hoop op de wereldrevolutie is de mogelijkheid
daartoe naar een verre toekomst verschoven. Ook bestaat er geen groote
waarschijnlijkheid, dat de Bolsjewiki het Roode Leger voor offensieve doeleinden
zullen aanwenden. Het Roode Leger is dientengvolge op het oogenblik in beginsel
Internationale Revue i 10 1927-1929
een middel om het voortbestaan der Sovjetregeering te verzekeren. De algemeene
dienstplicht brengt breede ongecultiveerde massa's in den dienst, die toegankelijk
zijn voor de bolsjewistische philosophie. Het leger neemt honderden en duizenden
boeren in zich op, leert hen lezen en schrijven, onderwijst hen het atheïsme en de
grondbeginselen van het materialisme.
Buitenlandsche Politiek.
Rusland is ‘nationalistisch’ in europeeschen zin. Zelfs de naam van het land is
veranderd in ‘Unie van Socialistische Sovjet-Republieken’ (U.S.S.R.), een naam
kleurloos in nationalen zin, nochtans vol beteekenis in socialen zin.
De leidende gedachte van de russische buitenlandsche politiek is de verdediging
van de door de revolutie verkregen resultaten, d.w.z. van de heerschappij van het
proletariaat. Maar er is een verschil ontstaan tusschen de buitenlandsche politiek
der sovjetregeering en de internationale politiek der communistische partijen. De
communistische partijen der
Internationale Revue i 10 1927-1929
67
verschillende landen zijn vereenigd in de zoo genoemde Derde Internationale. De
russische partij als de meest succesvolle en dientengevolge ook financieel de
sterkste, beheerscht practisch de internationale. Maar terwijl het voornaamste belang
der russische regeering de economische consolidatie en de verbetering van de
kwaliteit der productie is, blijft het parool van de Derde Internationale de
Wereldrevolutie. Het politieke bureau van de russische partij is dientengevolge in
een bestendige inwendig-politieke oppositie tot de Derde Internationale. Deze strijd
heeft nu zijn hoogtepunt bereikt in het dramatische aftreden van Zinovjef van zijn
post in het politieke bureau.
Daar de hoop op een onmiddellijke Wereldrevolutie belangrijk is ingezonken, zijn
de algemeene beginselen en de voornaamste doeleinden der russische
buitenlandsche politiek grondig veranderd. Het imperialisme wordt thans op een
ander zwak punt aangevallen: in zijn koloniën. In plaats van een actieve
ondersteuning van het proletariaat in zijn strijd tegen het kapitalisme, steunen de
Bolsjewiki de ontwakende koloniale naties in hun strijd tegen het imperialisme. Het
voornaamste punt der russische politiek is dus geworden de ondersteuning der
onderdrukte naties, wier belangen overeenstemmen met die der arbeidende klasse.
Iedere revolutionnaire beweging wordt de hulp waardig geacht, zelfs wanneer haar
sociale wortels belangrijk van die der communistische beweging verschillen.
Deze politiek vindt nu haar beste kansen in China. Zoodoende is de russische
politiek meer geconcentreerd op Azië dan op Europa. Daar zijn de mogelijkheden
aanwezig voor het verwerven van talrijke intieme betrekkingen. De blanke in Azië
wordt voorgesteld als de vertegenwoordiger van het kapitalisme, en het gevolg is,
dat de aziatische revolutionnairen naar Moskou opzien als naar de toekomstige
ideologische hoofdstad van Azië.
De tegenwoordige Partij-tegenstellingen.
De moeilijkheden, die de Bolsjewiki op hun weg ontmoeten zijn niet gering. De
regeerings-machine werkt gebrekkig. Regelmatig leest men in de moskousche pers
van slecht beheer, van omkooperij en de strenge daarop toegepaste straf, van
misrekeningen enz. enz. In Moskou zijn de woningtoestanden buitengewoon treurig
en bijna hopeloos. Tengevolge van de vroegere blokkade en de langdurige stagnatie
zijn bovendien de in het land vervaardigde industrieproducten niet voldoende om
in de behoefte van het land te voorzien. Tot overmaat van ramp bleef de toevloed
van vreemd kapitaal, waarop de grondleggers der Nieuwe Economische Politiek
hadden gehoopt, achterwege. Vandaar de geschillen in de partij. Zooals de
Russische uitdrukking zegt: ‘Weinig concessies, veel discussies’.
De critiek op de Bolsjewiki van Rechts stemt overeen met die van Links. Hun
bourgeoisopponenten verklaren triomfantelijk, dat het kapitalisme hersteld is. De
linkerpartijen morren, dat de communistische beginselen zijn opgegeven zonder
voldoende waarborgen en zonder voldoende compensaties.
De tegenwoordige oppositie stond op in 1924 als een protest tegen de
compromissen, die de Bolsjewisten maakten met de Nep. Groote groepen der
arbeiders- en boerenbevolking waren woedend op het leger van ‘speculanten en
o.-w.-ers’, zooals de particuliere kooplieden worden betiteld. Het gevaar scheen te
bestaan, dat zich een nieuwe bourgeoisie zou ontwikkelen, wier geld haar ten slotte
ook politieke macht zou verleenen. Vandaar de eisch van verdere inperking harer
Internationale Revue i 10 1927-1929
rechten, van zwaarder belastingen, en van economische maatregelen, om den
Nepman buiten de zaken te stellen.
Het uitgangspunt der huidige oppositie is de industrieele depressie, die thans in
Sovjet-Rusland heerscht. Officieel wordt deze depressie toegeschreven aan een
‘groeicrisis’ en in menig opzicht is dat ook juist. De factoren van den toestand zijn
duidelijk. In 1925 waren de verwachtingen omtrent de opbrengst van den oogst
hoog gespannen. Aankoopen in het buitenland, een grooter kapitaalverbruik in het
binnenland op grond van deze verwachtingen hadden groote staatsuitgaven
tengevolge, waarbij een gedeelte van de dekking der ‘Tsjervonetz’, de monetaire
eenheid, moest worden aangesproken, met het gevolg, dat
Internationale Revue i 10 1927-1929
68
zijn reëele waarde daalde. In het kapitalistisch systeem mogen zulke ontwrichtingen
bijna half-automatisch hersteld worden door veranderingen van den rentevoet, den
invoer van geld, leeningen enz., in Rusland ontbreken deze middelen.
Een besluit, dat zich vanzelf opdrong, was de verlaging van de prijzen in de stad
met het doel de boeren te bewegen om hun oogstoverschot te verkoopen. Dit zou
den staat de mogelijkheid hebben verschaft om graan uit te voeren en de zoo
noodige goederen en gelden te importeeren. In overeenstemming hiermede werd
een economisch regime in het leven geroepen, dat eenige vruchten afwierp. Maar
het succes hiervan werd belemmerd door de groote uitgestrektheid van het
regeeringsapparaat. Hoewel de zucht naar verandering eenerzijds de invoering der
gewenschte hervormingen in de wijze van productie bevorderde, anderzijds liep het
uit op het ontslag van een groot aantal arbeiders. Maar afgezien van deze min of
meer tijdelijke omstandigheid moet de werkloosheid in Rusland worden
toegeschreven aan het gebrek aan omloopend kapitaal, hetgeen op zijn beurt wordt
verklaard uit de mislukking der Bolsjewiki om groote credieten en buitenlandsche
leeningen te verkrijgen.
Een goede oogst zal de Communisten helpen om de tegenwoordige crisis te
boven te komen, en om te voorkomen dat de tegenstellingen in de partij te ernstige
afmetingen gaan aannemen. Maar zelfs de beste oogst zal niet in staat zijn alle
problemen op te lossen. Deze problemen zijn onvermijdelijk onder de bestaande
omstandigheden en zullen doorgaan ook in de naaste toekomst den leiders van
Moskou moeilijkheden bezorgen. Nochtans in vergelijking met de enorme
worstelingen, die de Sovjet-regeering heeft moeten doormaken, moet men zeggen,
dat de crisis van dit jaar niet zoo groot is. Evenmin is het te verwachten, dat het
Roode Regime door deze crisis zal worden geschokt of bedreigd. De waarnemer
draagt een grooten indruk mede: Hoe krachtig moet dit stelsel opzichzelf wel niet
zijn, wanneer het, ondanks zijn in het oog springende en menigvuldige
tekortkomingen, fouten en bezwaren, bij slot van rekening zoo effectief is.
Max Nettlau
Bemerkungen zur Einheit von Ost und West in B. de Ligts
Auffassung
Ausserhalb der Diktaturgebiete, die seit 1917 entstanden, macht die in früheren
Jahrhunderten erkämpfte relative Geistesfreiheit es einzelnen Personen noch
möglich, ganz in einem ihnen lieb gewordenen Gedankenkreis zu leben. Man kann
sich mit anarchistischer, sozial-demokratischer, kommunistischer, pazifistischer,
aesthetischer und sonstiger Literatur einer bestimmten Richtung umgeben, sich an
deren Fortschritt erfreuen und das übrige Weltgetriebe aus dem Auge verlieren. So
hat sich nach meinem Gefühl B. de Ligt mit der zweifellos vorhandenen, Ost und
West im Gedanken, in der Hoffnung, in der Vision verbindenden Literatur umgeben
und lebt in diesem ihn mit Freude erfüllenden Gedankenkreis. Aber gewinnt dadurch
seine Auffassung eine Realität? Nicht dass ich eine der Wirklichkeit vorauseilende
glühende Aspiration eines ersehnten Zustandes verwerfen würde: aber eine solche
muss immer in der Wirklichkeit eine feste Grundlage besitzen, aus der heraus eine
neue Entwicklung sich bereits anbahnt. Kann man dies von dem gegenwärtigen
Verhältniss von Ost und West wirklich behaupten, hat B. de Ligt dies überzeugend
bewiesen?
Internationale Revue i 10 1927-1929
Ist nicht gegenwärtig auf der ganzen Linie der heftigste Kampf des kapitalistischen
Westens gegen den teils dem Kapitalismus widerstrebenden, teils den eigenen
nationalen Kapitalismus wünschenden Osten in Vorbereitung, im vollen Gange oder
zeitweilig durch Niederwerfung des Ostens beendet, ohne dass das westliche
Völkergewissen sich in nennenswertem Grade beunruhigt fühlte? Man bereut längst
bitter, dass man seinerzeit Japan die Möglichkeit gab, sich modern zu bewaffnen
und industriell auszurüsten; die dem Orient nächsten Weissen, Australien und New
Zealand sind Japan und Chinas bitterste Feinde, ebenso die Vereinigten Staaten;
und England fühlt sich längst von Japan in Asien bedroht. In Indien sind Gandhi's
humanitäre Ideen durch den reinpolitischen Nationalismus überholt und alle wissen,
dass ein von Europa absolut getrenntes, mit China, Japan und vielleicht Sibirien
eine asiatische Welt bildendes indisches Nationalreich das Ziel ist. Frankreich
Internationale Revue i 10 1927-1929
69
herrscht von Cochin-China bis Marocco und zum Sengal, überall als militärische
Despotie empfunden. England will den Nil von Abessynien und dem Sudan bis
Ägypten in den Dienst seiner Kapitalisten stellen und ist dadurch von allen Völkern
jener Länder mehr als je getrennt. Italien wünscht sich in Abessynien, am Roten
Meer, in Arabien, in Kleinasien einzuwurzeln, - Syrien und Palästina, Mossul und
Mesopotamien wurden den einheimischen Völkern im Interesse europäischer Pläne
entrissen, Persien vegetiert nur noch, wie auch der englisch-französische Pufferstaat
Siam; Singapore als englische, die Phillipinen als amerikanische Flottenbasis
bedrohen Japan. In Holländisch-Indien liegt augenblicklich für das europäische
Publikum das Schweigen des Grabes über der Repression der
sozial-nationalistischen Empörungsversuche. Nach China oder in seine nächste
Umgebung ist eine riesige englische Armada unterwegs. Syrien und das Riff
(Marocco) liegen zu Boden. In früheren Jahrzehnten durchlebten wir die Tragödien
des Sudan, Madagascars, des Congo, der Herero, der Zulu, Maroccos, Persiens,
Koreas und die unsagbaren Leiden der innerafrikanischen und anderer Kolonie
Eingeborener, vorher die Ausrottung der neuseeländischen Maoris, die indischen
und chinesischen Rebellionen, die Opiumkriege, Atjeeh, u.s.w. Hat Europa und
Amerika je zum Orient anders gesprochen als durch den profitgierigen Kaufmann,
den Kultur und Wesen des Orients missachtenden Missionar, jede Art der Eroberung
von der Einschleichung durch Vertragshäfen zur absoluten Unterwerfung, und durch
jede Art blutiger Repression mit dem Ziel der Verewigung der Knechtschaft des
Orients im weitesten Sinne, Afrikas, Asiens, und Ozeaniens; wohin ist das glückliche
Tahiti der vor-europäischen Zeit, das Entzücken des achtzehnten Jahrhunderts der
Zeit Diderots!
Europa setzt also bis zu dieser Stunde dem ganzen Orient gegenüber mit den
modernsten Mitteln genau die spanischen Conquistadorespolitik fort, durch welche
die amerikanischen Ureinwohner teils vernichtet, teils bis heute geknechtet, teils an
die Urwälder und die primitivste Lebensweise gefesselt wurden: dies ist das Schicksal
aller orientalischen Völker, auf die der Kapitalismus Hand legen kann, falls sie nicht
durch blutigen Widerstand oder durch ihre Millionenmassen ihm einigen Halt
gebieten, worauf der Kapitalismus im Interesse seiner Geschäfte es auch, wie man
sagt, ‘billiger gibt’, dass heisst mit grossen Worten möglichst kleine Zugeständnisse
macht, wie es jetzt vielleicht in China geschehen wird. Was ist dem gegenüber das
Detail, dass ein Japaner über Botticelli schrieb? Schreiben nicht hunderte, tausende
gelehrter europäischer Orientalisten seit Jahrhunderten über alle Wissensgebiete
des Orients ohne dass dies an den hier skizzierten Verhältnissen das geringste
änderte? Nun geht aber B. de Ligt nicht nur an der geradezu entsetzlichen wirklichen
Lage schweigend vorüber - er scheint sogar die Teilnahme Japans und Chinas am
Weltkrieg als eine Errungenschaft zu betrachten - sondern er beruft sich, unter der
Rubrik ethisch, auf die Bewunderer der Negertänze und das ‘verfijnde bewustzijn’
gewisser Künstler, welches ‘door den onbewusten stijl van afrikaansche
godenbeelden dieper getroffen wordt dan door de classiek-europeesche schoonheid
der Venus van Milo’. Gewiss bestreite ich keinem Künstler das Recht, in der
sogenannten ‘hottentottischen Venus’ oder den verschiedenen jetzt ausgegrabenen
prähistorischen Frauenplastiken, die man die ‘Venus’ von so und so, (dem Fundort)
zu nennen pflegt, sein Schönheitsideal zu finden, aber ich erlaube mir die
Behauptung, dass derartiges selbst heute noch eine ziemliche Ausnahme ist und
ebensowenig beweist als die mir wesentlich sympatischere japanische Monografie
über Boticelli.
Wir haben im späteren Rom - und im späteren Babylon und in anderen im
Niedergang begriffenen Städten wird es nicht anders gewesen sein, - das traurige
Internationale Revue i 10 1927-1929
Beispiel allzugrosser Mischung von innerlich verschiedenem, wodurch eben keine
Erneuerung, kein Aufschwung entsteht, sondern Kraftlosigkeit, Sterilität, Niedergang.
Der Mithrasdienst und vieles andere, das Christentum selbst, bedeuteten eben den
definitiven Verfall Roms, den schon das eindringende Griechentum vorbereitet hatte,
wie dieses Griechentum selbt in Alexandrien und dem übrigen Orient entartet war,
wie der Orient Alexander und die kräftigen Macedonier verschlang. Opium,
Negertänze, Occultismus, sexuelle Rafinements, die man dem heutigen Orient und
Afrika entnimmt, sind krankhafte Aufpeitschungen blasierter Sinne und der Orientale
lacht nur, wenn er die Europäer gerade seine schwächsten Seiten krampfhaft
nachmachen sieht.
Gewiss haben idealdenkende Männer, die aber in die wirkliche Freiheit kein
Vertrauen hatten, zu allen Zeiten sittliche Utopien geschrieben, die sie aus eigenem
Glauben oder um ihnen Autorität zu verschaffen, unter die Aegide von Göttern
stellten - die Bibel und die lange übrige Serie der ‘Sacred Books of the East’ - und
notwendigerweise enthält diese rein utopische Literatur, wie alle Utopien, viel
gemeinsames. Ebenso sicher war und ist aber das wirkliche Leben von den idealen
Forderungen - wozu brauchte man sonst diese? - grundverschieden, und dies wiegt
schwerer als die aus diesen vereinzelten Kunstprodukten erschlossene Einheitlichkeit
des geistigen Lebens. Dasselbe gilt von den Staatsmethoden, dem auf dem Volk
lastenden Zwang; ein chinesischer und ein europäischer Staatsmann, General oder
Henker mögen sich zulächlen wie zwei Auguren: für die Völker selbst beweist die
gemeinsame Staatskrankheit ebensowenig wie irgend eine andere gemeinsame
Krankheit. Auch die kapitalistische Produktion, internationaler Handel und Wandel
bringen diese und jene mechanischen Änlichkeiten hervor, Literaten, Journalisten,
der Massenkunstbetrieb, einige Moden mögen sich assimilieren, aber die Völker
ignorieren dies oder blassen zu farblosen Gebilden ab: Menschenschemen, die von
der internationalen Grossproduktion mit gleichen Kleidern behangen und mit gleichen
Konserven, Zeitungen, Kinos, u.s.w. körperlich und geistig gefüttert werden.
Es müsste unser allernächstes Ziel sein, Freiheit und Gerechtigkeit schneller zu
begründen, bevor die Mensch-
Internationale Revue i 10 1927-1929
70
heit, Ost und West, dieser ihr Wesen auslüschenden Verindustrialisierung zum
Opfer fällt. Und unsere nächste Aufgabe, die Mittel und Wege hierfür zu finden.
Bevor wir an Ost und West denken, fragen wir uns, ob wir selbst auf der Höhe sind,
andere zu belehren und ob wir selbst auch nur unsere nächsten Nachbaren kennen.
Beides ist in leider steigendem Grade nicht der Fall, woran wieder einige wenige
Ausnahmen, einige noch so schöne Bücher, nichts ändern. Mehr als je zuvor
geschicht heute in jedem Land, West und Ost, himmelschreiendes Unrecht, mehr
als je sind die Vülker, grosse und kleine, verfeindet und wollen einander nicht kennen
lernen und was dagegen geschicht, ist derart geringfügig, dass nicht abzusehen ist,
wie solche Bemühungen grösseren Umfang erreichen sollen. Mehr als je gibt es
dieselben drei Kategorien von Menschen, die schärfer getrennt sind als ökonomische
Klassen, herrschende, besitzende und geniessende, die den ihre Vorherrschaft
sichernden physischen und geistigen Zwangsapparat dirigieren, den ihre Knechte
im einzelnen handhaben - Volksmassen, die immer wieder der Gewalt oder den
Lockrufen und Täuschungen jener zu Willen sind - und die wenigen und meist
zersplitterten freien Männer und Frauen, die die Menschheit auf den Weg zu Freiheit
und Glück weisen möchten. Hier muss von Anfang an gearbeitet werden, an Ort
und Stelle, von der einfachsten lokalen Angelegenheit an, im Sinn der Selbstbefreiung
und des Erwachens zu geistiger Arbeit, der Kenntnis erst des Näheren, in Europa
also der europäischen Völker. Erst in weiter Ferne liegen da die Ost- und Westbücher
einiger geistiger und aesthetischer Gourmands, die B. de Ligt interessant vorführt.
Dem Orient aber können wir jederzeit ganz anders als durch all solche Bücher
nähertreten, wenn wir unsere Stimme erheben gegen das Unrecht, das ihm von
uns geschicht; wir verwerfen die Westzüge Attilas und Tamerlans, aber wir
verherrlichen die Ostzüge Alexanders, der Kreuzritter bis zur heutigen unter
begeistertem Beifall erfolgten Einschiffung der englischen Regimenter nach China.
Diese absolute Ungerechtigkeit, dieses doppelte Mass fühlt jeder Orientale und
darum bleibt ihm der Europäer so fremd und feindlich, wie dem roten Indianer
Nordamerikas der weisse Mann, der ihm mit tödlicher Sicherheit unaufhaltsam
vordringend, das Land wegnahm und seine Lebensbedingungen zerstörte. Glaubt
jemand, dass Gandhi oder alle andern zur Weltbetrachtung erwachten Asiaten und
Afrikaner dies nicht fühlen, wenn es jedenfalls das in jedem Kind jener Weltteile sich
instinktiv bildende Gefühl ist?
Darum kehren wir zur Wirklichkeit zurück, wie schön auch die Utopien sind, die
jede Richtung in ihren Büchern finden kann.
5. Februar 1927.
V. HUSZAR
RECLAME PAV. PIER SCHEVENINGEN
Internationale Revue i 10 1927-1929
71
Aanteekeningen
De onverantwoordelijke anonymus
Aan de controversies in den laatsten tijd tusschen ‘Het Volk’ en ‘De Telegraaf’ zal
de scherpere concurrentie, die ‘Het Volk’ door zijn nieuwe ochtendblad heeft
aangebonden met ‘De Courant’, de volks-editie van ‘De Telegraaf’, wel niet vreemd
zijn, schreef de ‘N.R. Ct.’ die dit ‘den strijd om de kleine lezers’ noemt. De ‘N.R. Ct.’,
die een en ander met instemming uit ‘Het Volk’ overnam, stelde de vraag - meent
althans, dat ‘Het Volk’ had kunnen vragen
om welke zakelijke redenen ‘De Telegraaf’ plotseling zijn kampagne voor
het Nederlandsch-Belgische Verdrag heeft gestaakt en of ook in verband
daarmede aan de redactie geen slachtoffers zijn gevallen.
‘Het Volk’ scheen nauwkeurige inlichtingen te kunnen verstrekken en vermeldde
hoe alles in zijn werk was gegaan: dat de Heer Verbiest bij den heer Holdert te Parijs
ontboden was, waar hem de opdracht gegeven werd de campagne te staken, terwijl
de redacteur de heer Mr. R.H. Dijkstra, ‘door de hoofdredactie speciaal belast met
de campagne ten gunste van genoemd verdrag,’ werd ontslagen. ‘Op de gebruikelijke
wijze met drie maanden salaris ging hij de straat op.’
Het gevolg van dit alles was een protestschrijven van den heer Dijkstra aan ‘Het
Volk’, een document, dat beduidend interessanter is dan ‘het geval Dijkstra’ op
zichzelf. Na verklaard te hebben, dat hij het ‘weinig minder dan onbehoorlijk’ vond
- en aan ‘Het Volk’ het recht ontzegde - zijn naam te noemen in een kwestie, die
alleen hem en ‘De Telegraaf’ aanging, vervolgt de heer Dijkstra:
Ge hebt verder gemeend mijn naam te mogen verbinden aan
a n o n i e m en dus buiten eenige persoonlijke verantwoording, in ‘De
Telegraaf’ ter verdediging van het Nederlandsch-Belgisch Verdrag
verschenen artikelen. Ook tegen deze zeer ernstige inbreuk op de goede
persmanieren moet ik mijnerzijds met den meesten nadruk protesteeren.
Het is voldoende bekend, dat ik mij gaarne onder de overtuigde
voorstanders van het Traktaat reken. Voor de politiek ten dezen door ‘De
Telegraaf’ gevolgd, wensch ik echter in haar algemeenheid geenerlei
verantwoordelijkheid te aanvaarden.
Belangrijker dan de vraag, of ‘Het Volk’ al of niet de goede persmanieren in acht
heeft genomen, lijkt ons de opvatting, die men in dit journalistieke document leert
kennen, inzake journalistieke verantwoordelijkheid. Schaamteloozer dan door de
goede persmanieren, die daarin bestaan, dat een journalist, al is hij bekend, niet
genoemd mag worden, omdat hij schrijft zonder eenige verantwoordelijkheid en
daarom anonym is, wordt de immoraliteit der pers geopenbaard door het feit, dat
de niet-anonyme schrijver zich op zijn anonymiteit beroept om de
verantwoordelijkheid af te wijzen, die reeds daarin bestaat, dat men hem noemt.
Ofschoon de heer Dijkstra - die in zijn brief slechts protesteert, maar niets
dementeert - de artikelen anonym en dus buiten eenige persoonlijke verantwoording
heeft doen verschijnen, is hij - hetgeen blijkbaar niet overbodig is te vermelden toch een voorstander van zijn artikelen, zonder nu weer echter voor de politiek in
haar algemeenheid door ‘De Telegraaf’ gevolgd - die toch speciaal door den heer
Dijkstra, en als men ‘Het Volk’ mag gelooven, zelfs ‘met hartstocht’ werd gevoerd eenigerlei verantwoordelijkheid te aanvaarden.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Men ziet: ook van de verantwoordelijkheid blijft er niet veel meer over dan de
anonymiteit. De anonyme en dus niet verantwoordelijke journalist is de representant
par excellence van onzen tijd. Hij symboliseert een beginsel, waarvan hijzelf wellicht
de verachtelijkste en zeker de gevaarlijkste verschijningsvorm is, dat een der
wezenlijkste kenmerken is van ons maatschappelijk leven, van het mechanisme
der moderne natie met zijn bureaucratie, parlementarisme en militarisme: het beginsel
van de afwenteling der persoonlijke verantwoordelijkheid. Ons geheele staatssysteem
is erop opgebouwd. Ieder schrijft, handelt, beveelt - ieder is anonym en voor zoover
men het niet is, wordt, voor wat men doet, in ‘zijn algemeenheid’, geenerlei
verantwoordelijkheid aanvaard. En in dit leger der anonymussen gaan alle
verantwoordelijken schuil.
Zooals de pers de anonyme openbare meening niet missen kan, en ze wel
genoodzaakt is zich erop te beroepen, om deze te kunnen scheppen, zoo kan de
on-verantwoordelijke journalist de anonymiteit der pers niet missen, die, door het
opgeven van de persoonlijke verantwoordelijkheid mogelijk gemaakt, aangewend
wordt om er zich aan te onttrekken.
Ontstellender dan door het bestaan van een krant, waarvan de, slechts door
aandeelhouders beperkte, verantwoordelijkheid begint bij de laatste niet anonyme,
pagina's, wordt een verwording gedemonstreerd door den anonymus, die haar
schrijft en die in het afwijzen van ‘eenige persoonlijke verantwoording’ een waarborg
meent te vinden voor anonymiteit.
Een ernstiger bedreiging voor de volksgezondheid is niet denkbaar dan het
ontbreken van een dwang tot registratie van degenen, die een publiek beroep
anonym kunnen uitoefenen, waarvoor geen andere verantwoordelijkheid vereischt
wordt dan een alibi der anonymiteit.
A.M.L.
Internationale Revue i 10 1927-1929
72
Alice Descoeudres
Pestalozzi révolutionnaire
Het is moeilijk in Pestalozzi den paedagogischen hervormer van den
socialen hervormer te scheiden. Omdat hij het volk, dat hij van zijn ellende
wilde bevrijden, zeer beminde, eischte hij, zoowel in de school als in de
maatschappij, hervormingen, die nu, honderd jaar na zijn dood, nauwelijks
beginnen door te dringen.
?
Es ist bei Pestalozzi schwierig den pädagogischen Reformator vom
sozialen Reformator zu trennen. Weil er das Volk, das er liebte, von
seinem Elend befreien wollte, forderte er, sowohl für Schule wie
Gesellschaft, Reformen, die jetzt, hundert Jahr nach seinem Tode, kaum
durchzudringen beginnen.
?
It is difficult to separate Pestalozzi the Pedagogic reformer from the Social
reformer. Since he loved the people whom he wished to free from their
sad state he demanded reform in the school as well as in society, which
now hundred years after his death has only just begun to penetrate.
En une page de ses ‘Lachende Wahrheiten’ Spitteler déplore tout ce qui peut se
débiter de mensonges en ces ‘Lessives séculaires’ que sont les centenaires. Après
ces exhibitions à base décimale ‘la patiente victime est de nouveau vouée à l'oubli
et doit attendre une nouvelle période décimale’. ‘Alors on enlève de nouveau la
poussière sur le cadavre et l'on commence à l'encenser de façon encore plus éhontée
et ainsi en va-t-il de siècles en siècles. Amen.’
Si c'est vrai souvent, ne faut-il pas cependant se réjouir de ce que les grands
esprits sortent parfois de l'ombre de l'oubli pour réchauffer et inspirer ceux qui
modestement suivent de loin leurs traces?
On a dit qu'il suffisait d'entreprendre l'éducation d'un enfant pour devenir
révolutionnaire tant la vie sociale comprime, heurte, étouffe à chaque instant les
exigences morales de l'éducation. Rien d'étonnant à ce que celui qui fut avec tant
de dévouement le père et la mère des orphelins eût en son coeur les saintes ardeurs
de révolutionnaire. Rien d'étonnant non plus à ce qu'il soit plus souvent présenté
sous la première de ces deux faces....
‘Ma méthode doit amener les hommes à s'aider eux-mêmes’, tel un volant qu'il
suffit de mettre en mouvement pour qu'il continue sa marche. Le grand ami des
enfants comme tous ceux qui, en foule, viennent admirer son oeuvre, s'étonnent
de voir s'éveiller si tôt chez les enfants le sentiment de la perfection, celui de leur
force, leur bonheur de se former eux-mêmes et tout aussi vite, le sentiment élevé
de pouvoir contribuer au bonheur des autres hommes: ‘Tu as entendu ce
bourdonnement collectif, écrit-il à un ami, tu as vu ce zèle et cette joie. J'ai vu tes
larmes et dans mon coeur bouillait la rage contre les hommes qui osent prétendre
que l'ennoblissement du peuple n'est qu'un rêve’.
C'est qu'il y a enseignement et enseignement. Et la beauté de ce qu'il avait sous
les yeux force Pestalozzi à vitupérer contre le ‘fatras de nos écoles publiques qui,
non seulement ne nous donne rien, mais encore éteint en nous ce que tout sauvage
possède à un degré dont nous ne nous faisons aucune idée.’ Tout ce qu'on a su
offrir au peuple ‘se réduit en une nuée dont l'obscurité humide ne peut ni sécher ni
mouiller’....‘Les Indous ne pouvaient pas faire davantage pour maintenir éternellement
stupide et asservie leur dernière classe sociale.’ Et il compare l'enseignement du
Internationale Revue i 10 1927-1929
peuple à un grand édifice dont l'étage supérieur brille d'un éclat élevé mais n'est
habité que par un petit nombre d'hommes; les étages du milieu sont déjà plus
habités, mais il manque d'escalier et quand ses occupants veulent se hisser, on les
frappe, parfois on va jusqu'à les mutiler; enfin tout en bas un troupeau innombrable,
égal en droits, git dans une obscurité répugnante: en les abandonnant et en les
éblouissant, on rend leurs yeux incapables de voir les étages supérieurs.’
Or pourquoi Pestalozzi tient-il tant à cette ‘intuition, seul fondement de la
connaissance,’ à cette vérité qui découle de l'expérience, c'est qu'elle produit chez
l'homme une force nouvelle qui ferme la route à l'entrée des préjugés et de l'erreur:
‘le silence de ma méthode fait plus, contre eux, que les bavardages sans fin dont
on s'est rendu coupable.’
C'est sa méthode d'éducation qui seule délivrera le peuple de sa misère: ‘Depuis
longtemps, dès mes jeunes années, mon coeur battait tel un fleuve impétueux
uniquement dans
Internationale Revue i 10 1927-1929
73
le but de tarir les sources de la misère....j'ai aimé le peuple et je l'ai senti misérable
comme peu l'ont senti misérable, car j'ai porté ses souffrances comme peu les ont
portées.’ Son expérience de la grande et simple fidélité du peuple, son estime pour
ses forces morales, il l'avait puisée dans sa vie même, tout jeune, à la mort de son
père, puis plus tard dans une heure sombre, après l'échec de son premier asile
d'enfants à Neuhof, deux fois de braves servantes étaient intervenues comme
sauveurs dans sa vie; à la seconde, il soumettait ses écrits; en elle l'âme du peuple
était près de lui. ‘Je me retournerais dans ma tombe et je ne pourrais pas être
heureux au ciel, si je n'étais pas certain qu'après ma mort, elle sera plus honorée
que moi-même; car, sans elle, il y a longtemps que je ne serais plus.’ L'expérience
lui avait appris les trésors de sagesse des humbles: ‘la détresse et les nécessités
de la vie contribuent à faire saisir aux hommes les rapports réels des choses.’
Aussi c'est pour les riches et les pauvres qu'il déplore l'éloignement où les tiennent
les uns des autres les moeurs païennes de notre temps quand, le coeur oppressé,
il se demande: ‘Pourquoi si peu voient-il la misère?’ il répond: ‘c'est parce que ceux
qui ont le plus besoin d'aide vivent trop au-dessous de ceux qui seraient le plus en
état de les aider.’ Combien petite est la différence du puissant à celui qui mendie
au bord du chemin, combien ils sont pareils essentiellement...Non le fils du misérable,
de l'homme perdu, du malheureux n'est pas là seulement pour faire tourner une
roue dont le mouvement doit élever un fier bourgeois, non ce n'est pas pour cela
qu'il est là! Combien mon coeur se révolte à cet abus de l'humanité!
Et si grande est sa foi dans la culture des forces bonnes qu'il en arrive au grand
scandale de nos temps d'hygiène à ne craindre pour les enfants pauvres, ni les
habits et les demeures malpropres, ni le travail prolongé, ni l'humidité de la chambre
de tissage: ‘Ce n'est que par sa force à supporter facilement le mal que le pauvre
peut s'élever à le vaincre et à le dominer; en éteignant en lui le vain désir de paraître
qui ne lui convient pas, je l'élève à la force de la grandeur intérieure qu'il a le droit
de revendiquer et au sein de l'abaissement de ses conditions extérieures, je lui
donne le sentiment de sa dignité, il se sent lui-même un homme dans tout le sens
du mot.’
On reste confondu de voir dans combien de domaines Pestalozzi se montre un
précurseur. Cent ans avant que naisse le mouvement antialcoolique, que de fortes
paroles dans ‘Léonard et Gertrude’ contre cette servitude de l'homme: ‘Le tondeur
dit à Hummel, le sous-bailli aubergiste: Maître bailli, ça ne doit pas vous étonner
qu'on puisse beaucoup travailler de ses deux mains et qu'on ne gagne cependant
que peu; mais qu'en ne faisant rien de ses deux mains on puisse gagner beaucoup
d'argent, cela ne devrait pas vous étonner.’ Et ce cri de Gertrude victime: ‘O Seigneur,
si vous saviez comme un seul soir dans ces maisons (auberges) peut amener les
gens sous le joug et dans les embarras dont il est presque impossible de sortir!’
La question du crime, prenant racine dans la vie morale et économique du peuple,
le pré-occupe aussi: ‘Image de la justice, aveugle des yeux, sourde des oreilles et
paralysée des pieds, je ne veux plus du tout parler avec toi!’ Et cent ans avant qu'on
commence à appliquer la reforme pénale, il s'en fait l'éloquent défenseur: ‘La prison,
la maison de correction ou de travail ne sont et ne doivent pas être autre chose que
les écoles conduisant l'homme égaré dans la voie et l'état où il aurait été sans son
égarement.’
Et l'injustice n'est-elle pas à la base du crime? ‘Nos législations se sont élevées
à une telle hauteur qu'il leur est impossible de penser aux hommes. Qui ne jouit pas
des biens de ce monde est d'avance oublié. Il est certain....qu'on laisse accumuler
aux riches leur possession d'une manière qui remplit le monde d'êtres misérables,
profondément tarés. C'est vrai aussi quand les conséquences de cette corruption
Internationale Revue i 10 1927-1929
du peuple deviennent visibles, alors on jette la faute sur ceux qui ont été corrompus,
et non sur ceux qui les ont corrompus et continuent grâce à leurs privilèges à
organiser mille circonstances dans lesquelles le peuple doit nécessairement devenir
mauvais.’
Internationale Revue i 10 1927-1929
74
HEINRICH PESTALOZZI
NAAR EEN SCHILDERIJ 1811
Aussi Pestalozzi réclame le travail obligatoire longtemps avant qu'il fût institué
en Russie. ‘Tous les habitants à qui leur manière de vivre et leur carrière ne peuvent
procurer l'entretien dont ils jouissent et le luxe qu'ils déploient doivent être considérés
comme un danger permanent et rester sous une surveillance étroite concernant
leur train de maison et leurs moyens d'existence. L'oisiveté doit être envisagée
comme un crime d'Etat et sa persistance punie comme un délit continu contre la
sécurité du pays.’
Antimilitariste avant la lettre, Pestalozzi en constatant combien l'action a été
négligée au profit de la parole, déplore que ‘la seule culture publique des peuples
d'Europe, dans le domaine de l'activité manuelle soit le meurtre des hommes dont
l'organisation engloutit tout ce dont on pressure le peuple.’ Ailleurs il ne montre
aucune tendresse pour les aumoniers militaires pas plus que pour les ecclésiastiques
en général auxquels il reproche de ‘ne pas dire que, comme citoyen aussi, tu as à
obéir à Dieu plutôt qu'aux hommes.’ Mais c'est toujours à la grande idée éducatrice
qu'il revient: ‘Napoléon a sacrifié sans scrupule l'homme à l'Etat. Il a pu faire cela
parce que l'humanité s'est montrée faible. La plus haute tâche d'un nouveau
gouvernement, c'est de la fortifier. Pour cela il lui faut suivre le chemin de l'éducation
et cela dès le début de l'éducation élémentaire’.
Aussi avec de telles conceptions rièn d'étonnant à ce que, lorsque la révolution
éclata, le grand pédagogue l'accueillit tel un orage prévu et attendu: ‘La chose paraît
claire, écrit-il, comme les hommes voyaient qu'on avait arraché tout le duvet de
leurs nids et qu'il n'y avait plus que des épines qui les écorchaient et faisaient mourir
leurs enfants; ainsi ils ne pouvaient plus faire autre chose que de s'envoler de leurs
nids et pour leur salut aller nicher ailleurs, dans les nids étrangers qu'ils trouvaient
vides ou pouvaient faire vider et ceci pour considérer leur droit, c'est-à-dire que
dans ces circonstances, ils devaient fatalement être conduits vers les concepts
mystiques de la liberté naturelle et de l'égalité des hommes.’
Internationale Revue i 10 1927-1929
75
Malgré la sensibilité de son coeur, Pestalozzi garda toujours une vue nette de ce
que la Révolution apportait de grand, malgré ses excès: ‘Notre temps est un chaud
jour d'été par lequel les fruits de la terre parviennent à maturité sous le tourment et
la grèle. Du reste la pire cruauté existait auparavant; elle n'a fait que venir au jour’.
Et il aperçoit le germe de tout renouvellement dans le renouvellement de chaque
citoyen: ‘Toute violence, toute force conduit à la violence et à l'injustice: L'esprit de
la Révolution doit disparaître mais aussi la dernière ombre d'injustice qui l'a
provoquée doit disparaître avec elle.’
Et désireux de servir la Révolution mieux qu'en paroles, de montrer aux hommes
opprimés en ces temps de désarroi, le chemin qui conduit à la vie, il s'écrie: ‘Je
veux être maître d'école’ et avec toute la chaleur de son coeur aimant, avec son
génie pédagogique devançant lui aussi de cent ans les inventions de ses
successeurs, il se penche sur les petits enfants pour en faire les êtres libres et forts
capables de transformer le monde.
J. Romein
De buitenlandsche politiek van Mussolini
Het oogenblik waarop Sardinië aan Engeland en Frankrijk zijn diensten aanbood in
den Krim-oorlog - 15 Januari 1855 - is het geboorte-uur van Italië als groote
mogendheid. Cavour, de accoucheur, was geen Italiaan van het type zooals dat,
min of meer legendarisch, in de voorstelling der Noorderlingen leeft, die de ‘poncho’
van een Garibaldi en de samenzweerders-allure van een Mazzini ten onrechte voor
echt-Italiaansch houden. Het is niet zonder belang dit op te merken, want de man
die den tweeden beslissenden stap op den door Cavour ingeslagen weg zette en
Italië van een groote tot een imperialistische mogendheid maakte, Giolitti, was van
het zelfde nuchtere zaken-menschenslag als Cavour, en Mussolini heeft, al schijnt
het anders, meer met Cavour en Giolitti dan met Garibaldi en Mazzini gemeen.
Intusschen, nuchter of niet nuchter, het zijn niet de groote en in elk geval niet de
zoogenaamd groote mannen, die de politiek van een land bepalen. Wat zij kunnen
- en daarom men kan hen groot noemen, als men wil - is de geboden gelegenheid
aangrijpen en gebruiken.
Dat deed ook Cavour, en hij kon daarmee bereiken, dat Italië een groote
mogendheid werd, maar niet dat het een leidende positie verkreeg. Italië bleef in
een min of meer afhankelijke verhouding van de mogendheden die het geholpen
had en wel tot het in 1882, geprikkeld door de bezetting van Tunis door Frankrijk,
1)
dat destijds reeds een afzetgebied was voor een deel zijner overtollige bevolking
zich Bismarck in de armen wierp, die, gelijk bekend, dit bondgenootschap zoo weinig
versmaadde, dat hij in 1887 het niet alleen hernieuwde, maar zijn anderen
bondgenoot - Oostenrijk - er bij inhaalde om deze, nu zoo genoemde ‘Dreibond’ tot
een hecht machtsinstrument tegen Frankrijk te maken. In hetzelfde jaar is echter
ook reeds - Crispi was toen minister-president - een veel minder bekende
overeenkomst afgesloten tusschen Oostenrijk, Italië en Engeland, over de
2)
Balkan-aangelegenheden , die, op zichzelf misschien van betrekkelijk geringe
beteekenis, in elk geval bewijst - ook al heeft Bismarck er van geweten, - dat Italië
bij veranderde omstandigheden ook een zelfstandiger weg zou kunnen gaan. Dien
1)
2)
In 1881 woonden er 11.106 Italianen, in 1891: 30.000, in 1901: 83.000. ‘Annuario Statistico
1904 p. 118-119, geciteerd bij Robert Michels, Sozialismus und Faschismus in Italiën,
München, 1925, p. 71.
‘Die Memoiren Crispis’, Berlin 1912; vgl. H. Friedjung, Das Zeitalter des Imperialismus I p.
101.
Internationale Revue i 10 1927-1929
weg ging het verder op in de jaren 1902-4, na de beslissende verandering in de
Europeesche politiek, die een gevolg was van de verkoeling tusschen Duitschland
en Engeland eenerzijds en de toenadering van dit laatste tot Frankrijk. Wel is èn in
1902 èn in 1912 de ‘Dreibund’ nog
Internationale Revue i 10 1927-1929
76
vernieuwd, maar het bleef reeds destijds voor niemand een geheim dat de verhouding
tusschen de Donau-monarchie en Italië niet van de beste was, terwijl die tot Frankrijk
verbeterde. De Fransch-Engelsche lijn was inderdaad reeds in 1900 doorgetrokken,
het jaar waarin de beide Westersche groote mogendheden Italië Tripolis hadden
toegezegd. 29 September 1911 greep Giolitti met zijn op dat oogenblik onverwacht
ultimatum aan Turkije de hem door de bijlegging van het Fransch-Duitsche geschil
over Marokko geboden gelegenheid aan Italië tot een zelfstandigen factor in de
Europeesche politiek te maken.
De gevolgen daarvan bleven, gelijk bekend, niet uit. Men kan zonder overdrijving
zeggen, zoo niet, dat toen reeds de wereldoorlog was begonnen, dan toch, dat hij
van dat oogenblik af onvermijdelijk werd. Dat bewijzen voldoende de mémories van
Giolitti zelf, een onverdacht getuige in dezen. Zelfs geeft hij naar het schijnt woordelijk
de vermaning van den Russischen gezant te Parijs, Iswolski, weer, die de tijd nog
niet gekomen achtte om de bom te laten springen. ‘Zorgt U er echter voor, dat Turkije
door uw actie niet in duigen valt en ten gevolge daarvan een Europeesche interventie
1)
op den Balkan noodig zou worden.’
De waarschuwing, als zij al ernstig bedoeld is geweest, was te vergeefsch. Italië
bezette in een even wreeden als kostbaren oorlog Tripolitanië, Turkije viel wel in
duigen, de Balkan-oorlogen volgden onmiddellijk op den Tripolitaanschen en de
wereldoorlog onmiddellijk op de Balkan-oorlogen.
Wij hebben den gang der buitenlandsche politiek van Italië in het laatste decennium
der XIXde en het eerste der XXste eeuw binnen onze beschouwing getrokken,
omdat dan pas duidelijk blijkt, hoe niet de huidige Mussolini-periode een op zichzelf
staande episode is - wat brave democratie en sociaaldemocratie schijnen te gelooven
en ook wij maar al te graag zouden willen gelooven, als wij maar iets anders konden
gelooven dan wij zien - maar juist wat er tusschen 1918 en 1922 gebeurde een
fragmentarisch en spasmodisch karakter draagt. Waarmee anderzijds natuurlijk
weer niet gezegd is, dat de proletarisch-revolutionnaire ontwikkeling van die
na-oorlogsjaren zich te eenigertijd niet weer zal doorzetten.
De slagen door het meedoen aan den wereldoorlog Italië toegebracht, slingerden
het uit de sinds 1855 en vooral sinds 1911 ingeslagen baan. Wat men Mussolini
ook verwijten mag, niet dat hij er niet steeds openlijk voor uit gekomen is, den weg
van Cavour, Crispi en Giolitti opnieuw te willen bewandelen, al spreekt hij ook nog
zoo verachtelijk over de ‘liberale’ stichters van het moderne Italië. Hij wil, zegt hij te
pas en te onpas Italië verder ‘opstooten in de rij der mogendheden,’ nog steeds
maar nu duidelijker dan ooit een twijfelachtige eer voor het Italiaansche volk, dat
een pijnlijk gezicht zet onder de operatie, die het weer tot ‘populus romanus’ moet
verheffen.
Een heele reeks van in den jongsten tijd door Italië gesloten verdragen en gehouden
besprekingen legt van dit streven een ondubbelzinnig getuigenis af. Een opsomming
daarvan behoeft slechts een korte toelichting om te doen zien hoe 1926 wel niet
bracht wat Mussolini zelf een ‘Napoleontisch jaar’ genoemd heeft, maar dan toch
een wending in de internationale verhoudingen, die hetzij in 1927 of nog een paar
jaar later de politieke constellatie van Europa wijzigen en een nieuwen oorlog binnen
het bereik van de mogelijkheden brengen kan.
Over de moeilijkheden waarmede het Engelsche Imperium meer en meer te
worstelen heeft, kunnen wij in dit kort bestek niet spreken, maar vast staat niettemin
dat deze van directen invloed zijn geweest op de steeds inniger verhouding van
o
Engeland en Italië, zooals die gebleken is 1 in de dagen der Engelsch-Turksche
1)
Giovanni Giolitti ‘Denkwürdigkeiten meines Lebens’, Stuttgart und Berlin, 1923, p. 148.
Internationale Revue i 10 1927-1929
wrijving over den afstand van de petroleumbronnen van Mosoel aan het Engelsche
o
mandaatgebied Irak, 2 uit de samenwerking van beide landen bij de jacht naar
Abessijnsche concessies - door den Volkenbond inplaats van behandeld in den
o
doofpot gestopt - 3 bij de schuldregeling tusschen beide landen,
Internationale Revue i 10 1927-1929
77
o
waarbij Churchill zich opvallend gematigd betoond heeft en 4 de samenkomst van
Mussolini en Chamberlain in den baai van Livorno.
Men heeft er veel over gegist wat daar besproken kan zijn en vooral vermoed,
dat de Fransch-Duitsche toenadering van Thoiry er het onderwerp van gesprek zou
hebben uitgemaakt. Het blijft waarschijnlijk. Waarschijnlijker echter nog ging het
vooral om twee andere zaken: de Italiaansch-Turksche verhouding en de kwestie
van Tandzjer. Wat Turkije betreft zou Mussolini dan de toezegging gekregen moeten
hebben van Engelschen steun bij een poging om, mede met behulp van Griekenland
misschien, ten koste van Turkije zich gebied te verwerven in Klein-Azië. Het door
de Daily Express medio October 1926 gelanceerde gerucht over een mobilisatie
van vier Turksche legercorpsen in midden Anatolië is weliswaar tegengesproken,
maar anderzijds is het wantrouwen aan Turksche zijde gebleven. Zeer terecht wees
de Balkan-correspondent van de N.R.C. dan ook destijds op een passage in de
Djoemhoeriët, het orgaan van den Turkschen minister van buitenlandsche zaken:
‘en zou deze waarschuwing niet voldoende zijn, dan is er maar één woord, één
wenk van onzen Ghazi (Kemal Pasja) noodig om ons onoverwonnen leger zich
onmiddellijk naar de bedreigde plaatsen te laten spoeden om daar nieuwe lauweren
te oogsten tegen onbeschaamde indringers.’ En even terecht heeft men de
samenkomst in Odessa, van den Turkschen minister van Buitenlandsche Zaken,
Tewfik Bey, en Tsjitsjerin (Nov. '26) in verband gebracht met de Turksche vrees
voor Italiaansche expansie.
Over Tandzjer zal tusschen Chamberlain en Mussolini eveneens gesproken zijn.
De kwestie - men herinnert het zich - is verleden jaar Augustus door Spanje op wat
luidruchtige wijze aan de orde gesteld. Zij is nog loopende, maar heeft reeds geleid
tot een vriendschapsverdrag tusschen Spanje en Italië. (Augustus 1926).
Sinds de samenkomst in de baai van Livorno heeft plaats gehad, is het niet zoo
heel gewaagd meer te gissen, dat het Italiaansche vriendschapsverdrag met Spanje,
dat nu eenmaal de direct belanghebbende daar is, beoogde Italië in een toekomstige
Tandzjer-regeling te kennen, misschien Spaansch-Marokko, dat Spanje niet meer
aan kan, te verdeelen in een Spaansch en een Italiaansch Marokko, terwijl het
gesprek met Chamberlain dan kan hebben gediend om dezen daarvan op de hoogte
te brengen en te verzekeren, dat de Spaansch-Italiaansche plannen niet tegen
Engeland zijn gericht.
De veronderstelling, dat het Italië bij het verdrag met Spanje om koloniaal gebied
te doen geweest is, wint aan waarschijnlijkheid door wat in de laatste dagen van
October 1926 in de Italiaansche pers stond, waar gesproken werd over de
mogelijkheid, dat Frankrijk zijn bezwaarlijk mandaat over Syrië aan Italië zou afstaan,
hoewel dit plan op zichzelf niet wel mogelijk schijnt. Fransche bladen hebben zich
reeds tegen dit project verzet, dat als onvereenigbaar geldt met de nationale eer.
Hetzelfde streven naar koloniën, of wil men liever het mooiere woord van
tegenwoordig, naar mandaten, zal men misschien mogen zoeken achter Mussolini's
meer dan eens gebleken tegemoetkomende houding tegenover Duitschland, dat
immers in dat opzicht in dezelfde positie van te laat komer bij de verdeeling der
1)
wereld verkeert als Italië. De meer extremistische elementen die ook Tessino en
Tirol als irridenta beschouwen, wat tot wrijving met de daar wonende Duitschers
aanleiding gaf, heeft hij daarvoor bot het zwijgen opgelegd.
Scherp en actief daarentegen is Mussolini's expansieve politiek in den allerjongsten
tijd tot uiting gekomen in het gebied waar hij nog op den minsten weerstand stuit:
in den Balkan. Het nu al bijna vergeten Korfoe-incident van 1923 was er het begin
van. Bulgarije steunde hij tegen het door Frankrijk gesteunde Joego-Slavië. (Aug.
1)
Hier woonden in 1901: 117.059 Italianen. Zie Michels a.w. p. 71.
Internationale Revue i 10 1927-1929
'26). Met Roemenië sloot hij een militair verbond, (Nov. '26), en op het einde van
dezelfde maand een zoogenaamd vriendschapsverdrag met Albanië, waar de
anti-joego-slavische bedoeling zoo duimdik opligt, dat het in den staat, die hier de
erfenis der Donau-monarchie en daarmee de vijand-
Internationale Revue i 10 1927-1929
78
schap tegen Italiê aanvaard heeft, zelfs tot een ernstige nog niet opgeloste
binnenlandsche crisis leidde.
Behalve Noord-Afrika, Klein-Azië en de Balkan is er nog een wrijvingsvlak voor
en door de buitenlandsche politiek van Italië, dat te meer aandacht verdient omdat
hier Britsche belangen op het spel staan: het Roode Zee-gebied, waar Italië, gebruik
makend van zijn sinds 1885 daar verworven positie (Erythrea) dezer dagen ook een
ijzer te vuur heeft gezet. In den strijd tusschen de Said Imam van Asir en de Imam
pascha van Jemen heeft Italië nl. - indien de krantenberichten daaromtrent althans
1)
juist zijn - den laatste zijn steun toegezegd, terwijl de Iman van Asir hulp gevraagd
heeft aan Ibn Saoed, den vazal van Engeland. Italië moet bij het voor zes jaar
gesloten verdrag de volle onafhankelijkheid van Jemen erkend en daartegenover
bedongen hebben, dat Jemen zijn behoeften aan waren en technisch personeel in
Italië zou dekken, ja, volgens The Times zou daarbij zelfs sprake zijn van een direct
2)
monopolie voor sommige Italiaansche firma's.
Wat is nu de conclusie uit dit alles? Waar streeft Mussolini naar en waarom streeft
hij er naar? Welke is de band, die de fascistische buitenlandsche politiek van Italië
verbindt met de ‘liberale’ buitenlandsche politiek van vóór 1914? Waar en hoe kan
Mussolini op hindernissen stuiten die alleen met geweld uit den weg te ruimen
zouden zijn? Over deze vragen, die voor de toekomst van Europa van nog
onberekenbare gevolgen kunnen zijn, in een volgend artikel.
Filmkroniek. Metropolis
aant.
aant.
In deze Januari-sensatie van Berlijn heeft dan eindelijk de U.F.A. haar ‘Tien Geboden’
gevonden; in Fritz Lang vindt zij haar Cecil B. de Mille....
Wij wezen er meermalen op, welke verdiensten de groote duitsche filmtrust
tegenover de filmkunst toekomen; zij heeft een periode van een zekeren homogenen
stijl geschapen, dien men den ‘U.F.A.-stijl’ zou kunnen noemen; juist begrip van het
beeldvlak vooral (het gestyleerde vlak heerschend óók over den acteur, die zich
daarin heeft te voegen) is één van de grootste resultaten van dit stadium van
vormgeving door het nieuwe en tastend begrepen materiaal. Ja, zoo algemeen, zoo
zeer van zelf sprekend werd dit nieuwe element, dat het van een probleem bijna
een locus communis is geworden, van een stijlvorm een technisch sine qua non.
Wij hebben echter ook reeds vroeger betoogd, welke de gevaren van de U.F.A.
hegemonie waren. Zooals iedere stijl verloopt in epigonisme, dat den vorm niet meer
verstaat als een logisch symbool voor den inhoud, maar hem uitsluitend om het
genot van zijn technische complicaties blijft beoefenen, zoo brengt ook de
beeldvlak-cultus mee, dat men de styleering, het decoratieve, gaat aanbidden als
het brandende vraagstuk van de film. Men beseft niet meer, dat het best verdeelde
beeldvlak dood is als een gipsen plafondornament, wanneer het niet een psychische
eenheid symboliseert; dat geen met seconden of centimeters afgepast beeldenrhytme
een kunstemotie kan geven, wanneer het niet de uitdrukking is van een psychisch
drama. Want niet het beeldvlak, maar de tot beeldvlak verstoffelijkte ziel is het
probleem, het eenige probleem van iedere denkbare filmkunst. De
zwart-en-wit-kruideniers kunnen weliswaar in veel gevallen zeer verdienstelijk
afwegen; maar van de samenstelling van de waar, die zij afwegen, hebben zij daarom
1)
2)
Zie o.a. Berliner Tageblatt van 30 Jan. j.l.
Zie ‘The Times’ van 29 Jan. j.l.
Internationale Revue i 10 1927-1929
nog niet altijd begrip. Met een leger van fotografen, regisseurs, beeldhouwers,
acteurs en electrotechnici maakt men alleen nog geen meter goede film....wanneer
de tot creatie gedrongen ziel ontbreekt, die dit alles als een verbindende eenheid
samendwingt, die den toeschouwer tot ontroering beweegt over het zóó en niet
anders geziene.
Fritz Lang's ‘Nibelungen’-film kondigde het gevaar aan, maar maskeerde het
tegelijkertijd; d.w.z. de schoonheid van de ‘Nibelungen’ berustte voor het grootste
deel op een langs decoratieven weg bereikt evenwicht, dat echter steeds gedragen
bleef door een ‘einheitliche’ bewogenheid; een bewogenheid van de legende, die
met den duitschen volksaard innig vergroeid is en misschien daarom juist ‘decoratief’
(oprecht-symbolisch) tot een groot kunstwerk kon worden....Maar het gevaar lag in
het voorbeeld gegeven; want men behoeft slechts de onbewogen monumentaliteit
van Kriemhilde of de strenge architectuur der portalen te substitueeren voor het
evenwichtsbewustzijn, waaruit deze beelden ontstonden, om de richting van het
gevaar in te zien. Er is dan ook door de duitsche filmindustrie danig ge-
Internationale Revue i 10 1927-1929
79
werkt met aan de ‘Nibelungen’ ontleende schablonen, zonder dat ooit weer iets
ontstond, dat naast het imposante voorbeeld genoemd kon worden.
En zie hier dan de afzichtelijke consequentie van het beeldvlak òm het beeldvlak,
afgeleverd door Fritz Lang en Thea von Harbou, die ook de ‘Nibelungen’ schiepen!
Metropolis! Eenige uren lang wordt de toeschouwer overstelpt met een trommelvuur
van techniek, zoodat hij er bijna bij neervalt; hij is prijsgegeven aan de meest
gezochte, leugenachtige symboliek, die een menschenbrein maar kan verzinnen.
Uit alle litteratuuroorden, zelfs uit de domeinen van het expressionisme, sleepten
de makers van dit vervaarlijke prul hun stamppot: luxe stad tegenover arbeidersstad,
echte en valsche Maria, middelaars tusschen hersens en hand....de ideeën zijn
waarachtig verre van nieuw. Eén woestijn van wolkenschrapers, sportparken,
machines, één bij elkaar geregisseerde wereld van koude, onzinnige droombeelden,
één kunstmatig in elkaar gewrongen antithese tusschen licht en duister is deze stad
Metropolis. Nog eens wordt de ‘machinemensch’ te voorschijn gehaald, een thema,
dat even actueel is als het perpetuum mobile; nog eens bliksemen alle beschikbare
electriciteitsbronnen, waarover de U.F.A. beschikt; straten overstroomen, huizen
storten ineen, vliegtuigen zeilen over torenhooge millionnairspaleizen; er zijn zelfs
750 kinderen uit Noord-Berlijn opgetrommeld, om met hun poovere ellende dit
schouwspel op te sieren....
Het spreekt vanzelf, dat het Fritz Lang niet aan vakkennis heeft ontbroken;
integendeel, hij heeft zich uiterst vakkundig bedronken aan den roes der
onmogelijkheid, die nu eenmaal in het bereik van den nieuwen vorm ligt.
Het blijkt nu, dat juist de voortreffelijkste vakmannen vergeten kunnen, hoe niet
dit onmogelijke, maar alleen het anders mogelijke de roeping van de filmkunst
bepaalt. Niet het feit, dat men torentjes van Babel kan opbouwen uit blokkendoozen
en deze voor echt kan laten doorgaan, maar de openbaring, dat de ziel in een ander
gewaad vorm kan worden, is het geheim, dat de film ons heeft onthuld. Wanneer
de ziel bewogen is, komt (gegeven de vakkennis) het stoffelijk symbool vanzelf;
wanneer echter de symbolen verzonnen en naar de maat van het beeldvlak
vervaardigd worden, is de zielsontroering tot een kunstmatig verwekte zenuwcrisis
gedegradeerd.
‘De Tien Geboden’ was de groote vergissing van een tijdperk, dat achter ons ligt;
een tijdperk, dat nog de eerste beginselen van stijl, compositie, eenheid had te
leeren. ‘Metropolis’ zal de minstens even groote vergissing worden van een volgend
tijdperk, dat stijl, compositie en eenheid is gaan beschouwen als technische factoren.
Het is een jammerlijk tafreel, Alfred Abel en Theodor Loos onder belachelijke,
ziellooze rollen te zien lijden, twee jaren kostbaren tijd en handen vol geld letterlijk
versmeten, verknoeid te weten aan dezen kolder....
Ach, Kirsanoff met zijn gebrekkige ‘Menilmontant’ en zijn paar duizend gulden
voelde dezen tijd toch dieper
UFA-FILM: METROPOLIS
UFA-FILM: METROPOLIS
UFA-FILM: METROPOLIS
Internationale Revue i 10 1927-1929
en intenser dan de millioenengoochelaar Lang! Naar ‘Metropolis’ vraagt, wanneer
de reclame is uitgewerkt, geen sterveling meer....
B e r l i j n , Januari 1927.
MENNO TER BRAAK
Internationale Revue i 10 1927-1929
80
MOHOLY-NAGY
DOPPELPORTRÄT
FOTOGRAMM 1926
Internationale Revue i 10 1927-1929
81
Over stedebouw
1. De steeds toenemende omvang van het verkeer, hetwelk ontstaat ten gevolge
van een sterker wordenden economischen strijd, bepaalt de organisatie van
het verkeer tot grondslag van de stedebouwkundige vormgeving.
2. De opvattingen op stedebouwkundig gebied moeten worden ontdaan van
aesthetische gewoonten, die van vroegere generaties zijn blijven aankleven.
3. Het gesloten stadsbeeld is als zoodanig te beschouwen en moet plaats maken
voor het open stadsbeeld.
4. Het gesloten stadsbeeld is een aesthetisch-architectonisch kleed, dat naarmate
het verkeer groeit zal blijken onbruikbaar te zijn, wijl het onvereenigbaar is met
het vrije uitzicht dat voor een druk verkeer noodzakelijk is.
5. Aesthetisch waardevolle gebouwen mogen ter plaatse niet gehandhaafd worden
als zeer groote algemeene belangen daardoor geschaad worden.
Bovenstaande 5 punten werden in de vergadering van de vereeniging
‘Opbouw’ als principieele opvatting der vergadering geformuleerd.
Internationale Revue i 10 1927-1929
82
Vogelvluchtteekening van het Rokin na de demping.
Dessin à vol d'oiseau du Rokin après le terrassement.
Vogelschauzeichnung des Rokins nach der Ausfüllung.
Airview of the Rokin after the filling up.
Internationale Revue i 10 1927-1929
83
C. van Eesteren
Over het Rokin-vraagstuk
Le Rokin à Amsterdam est un canal historique, bordé d'étroits quais pour
le trafic et les passants.
Il est en même temps une grande voie de circulation. Est-il permis, devant
le passé, de terrasser une partie du Rokin?
En général, les vieilles villes sont elles des musées en plein air? Non!
Les vieilles choses se meurent. Le nouveau doit être de notre temps.
Les éléments positifs de la nouvelle forme du Rokin: grande voie de
circulation - tramways - autos - emplacement d'autos - magasins boutiques - asphalte.
?
Das Rokin in Amsterdam is ein historischer Kanal mit schmalen
Uferstrassen auf beiden Seiten.
Es ist gleichzeitig eine der Hauptverkehrsstrassen.
Ist es erlaubt, in Bezug auf die Vergangenheit, das Rokin teilweise
auszufüllen?
Allgemein gesprochen, sind alte Städte Freiluft-Museen? Nein!
Das Alte stirbt ab. Das Neue soll zeitgemäss sein.
Bestimmende Elemente für die neue Form des Rokins:
Hauptverkehrsstrasse - Strassenbahnen - Autos - Autoparks Warenhaüser - Läden - Asphalt.
?
The Rokin in Amsterdam is an historical canal, bordered bij small
riverstreets. At the same time it is one of the principal passages for the
street-traffic.
Is it permitted, with a view to the Past, to fill up part of the Rokin?
Generally speaking, are old towns open-air-museums? No!
The past is dying away. The new thing must be of our time. Positive
elements of the new form of the Rokin: Main-road - tramways - autos parking-place - store-houses - offices - asphalt.
Het dempen van het doodloopende, troebele stukje Rokinwater, waarover nu al
eenige jaren geredekaveld wordt, is de consequentie van vroegere dempingen. Aan
dit feit is niet te ontkomen.
Het terrein, dat door de vroegere dempingen ter beschikking kwam heeft men
volgebouwd met de Beurs, de Bijenkorf en het gebouw Industria. Het zou een groote
fout zijn, door, hiermede voortgaande, het nu vrijkomende terrein weer vol te bouwen.
Wanneer wij het terrein, dat door de demping ter beschikking komt, een doelmatige
bestemming willen geven moeten wij ons namelijk eerst afvragen welke functie dit
terrein als open ruimte in het centrum der binnenstad zou kunnen vervullen.
Daarbij kunnen wij uitgaan van de feiten, dat het Rokin een deel van den grooten
verkeersweg Centraal-Station - Plan Zuid is en dat Amsterdam in de toekomst ruimte
voor ‘Auto-parks’ zal moeten reserveeren.
Plattegrond van het Rokin met omgeving na de demping.
Plan du Rokin après terrassement.
Plan des Rokin nach der Ausfüllung.
Plan of the Rokin alter the filling-up.
Internationale Revue i 10 1927-1929
84
Het Rokin. Tegenwoordige toestand.
Le Rokin. Comme il est anjourd'hui.
Das Rokin. Wie es jetzt ist.
The Rokin. As it is now.
Als eerste van zulk een serie ‘Auto-parks’ in de binnenstad ligt het gedempte
stukje Rokin volkomen op zijn plaats. Het ligt in de directe nabijheid van de
Kalverstraat, van het Raadhuis, van verschillende groote kantoren, niet ver van de
beide Beurzen enz., terwijl het aan den belangrijksten verkeersweg der
Amsterdamsche binnenstad ligt.
Voor plantsoen of met boomen beplante wandelplaats komt het in het geheel niet
in aanmerking, daar het veel te winderig is door zijne open ligging.
De verhoudingen tusschen water-, straat- en wandoppervlakte zijn niet mooi meer
te noemen (zie photo ‘tegenwoordige toestand’). Na de demping zullen deze
verhoudingen geheel opnieuw bepaald moeten worden.
Oorspronkelijk heeft de gracht, - toen nog de Amstel, - gedomineerd. De huizen
waren laag, het water breed - bijna van huis tot huis.
Nu verdwijnt het water. De huizen bereiken een hoogte van ongeveer 20 M. Een
dergelijke ontwikkeling kan niet aan het toeval worden overgelaten. De afmetingen
van het Rokin en de hoogte der straatwanden moeten in hun geheel als
onveranderlijk worden beschouwd. Wel is het mogelijk het straatoppervlak goed in
te deelen en de straatwanden op enkele plaatsen te wijzigen, daar men in dit geval
slechts met weinige eigenaren te maken heeft. Daar bij het Spui een
straatverbreeding in voorbereiding is, zal het mogelijk zijn daar ter plaatse een hoog
gebouw op te richten.
De onbepaalde horizontalen der asphaltvlakken en der straatwanden zullen door
dit verticale accent bepaald worden, waardoor het geheele stadsgedeelte een eigen
karakter verkrijgt. Deze overschrijding der max. toegelaten bebouwingshoogte, die
zich direct in een verhooging van den grondprijs uitdrukken zal, is tevens een middel
om de kosten der straatverbreeding te bestrijden.
Verkeersweg - Auto's - Autopark - Trams - Kantoren - Magazijnen Asphalt.
Ziehier de realiteit - de eenige basis voor de oplossing der Rokin-puzzle.
Het hierbij gereproduceerde ontwerp heb ik ‘Elementair’ genoemd, omdat het uit
de ele-
Internationale Revue i 10 1927-1929
85
menten van het betreffende stadsgedeelte is opgebouwd. Op een dergelijke
elementaire wijze dient de geheele uitbreiding en vernieuwing van Amsterdam
bestudeerd te worden.
Is het geen dwaasheid, dat men over een detailkwestie jarenlang strijdt, terwijl
de ontwikkeling der geheele stad aan het toeval overgelaten wordt?
Café met terras en autoreparatiewerkplaats op de plaats waar thans de Langebrug is,
Café avec terrasse et atelier de répération pour auto's.
Cafe mit Terrasse und Autoreperaturwerkstatt.
Cafe with terrace and workshop for motorcars.
Internationale Revue i 10 1927-1929
86
Project M. Stam 1926
Rokin en Dam
Het hiermee aangeduide deel der binnenstad is geen woonwijk en geen industriewijk,
maar een centrum van kantoren, terwijl zich in de onmiddellijke nabijheid de gezellige
winkelstraten met restaurants en theaters bevinden.
De stad groeit; aan alle kanten ontstaan nieuwe woonwijken - de binnenstad zal
steeds meer haar karakter verliezen en meer en meer een uitgesproken
zakencentrum worden. De ondenkbaar hooge grondprijzen en de concurrentie in
het zakenleven dwingen tot een volkomen ‘ausnützen’ zoowel van de grondstukken
als van de door bouwverordeningen toegestane bouwhoogten en -diepten. De
concurrentie in het zakenleven, de bestaansstrijd zal er toe leiden, dat ieder
bouwwerk, dat iedere verdieping tot de laatste kwadraatmeter gebruikt wordt, dat
ieder stukje ruimte het geld moet opbrengen.
De oeconomische factoren zullen tot consequentie dwingen; deze dwang zal zoo
sterk zijn, dat men geen genoegen meer neemt met bruikbare kantoorlokalen en
bruikbare warenhuizen, maar alleen met kantoorlokalen en warenhuizen die een
maximum aan bruikbaarheid bezitten.
De oeconomische factoren en de concurrentie voeren in de auto-industrie tot
uiterste bruikbaarheid en tevens tot uiterste besparing van materiaal, van eigen
gewicht.
Dezelfde oeconomische factoren zullen ook in de bouwkunst dwingen uiterste
TOTAAL OVERZICHT DER BEBOUWING VAN HET ROKIN- EN HET DAMTERREIN
Internationale Revue i 10 1927-1929
87
bruikbaarheid na te streven, materiaal en eigen gewicht te sparen.
De bouwkunst zal er mee gediend zijn: ze zal winnen aan consequentie,
duidelijkheid en eerlijkheid.
2
VOLGENS DIT PROJECT KUNNEN IN DE BINNENSTAD 14700 M .
BUREAU- OF WARENHUIS RUIMTE GEWONNEN WORDEN,
BENEVENS STANDPLAATS VOOR 120 AUTO'S, ZONDER DAT HET
VERKEER DAARDOOR BELEMMERD WORDT.
Met de voorliggende schetsen voor de bebouwing van het Rokin en het Damterrein
is het karakter van een zakencentrum aanvaard en is getracht, niet slechts aan
directe behoeften (verkeer, bureau-ruimten, auto-park) te voldoen, maar te laten
zien welke mogelijkheden met de hedendaagsche middelen nog open staan. Er is
getracht het karakter der ‘Ausnützung’ niet ondanks maar ter wille van de
menschelijke behoeften door te voeren.
Het verkeer. Er zijn plannen in bewerking voor een tramverkeer met 4 banen. Dit
systeem brengt gevaar met zich en het beoogde resultaat van snelle verbinding
met de buitenwijken der stad wordt niet bereikt. Bedenkt men daarbij, dat de tram
als vervoermiddel gedurende de laatste jaren in de groote steden van Europa een
kwijnend bestaan lijdt en dat zij in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag voortbestaat
omdat zij van gemeente wege tegen de concurrentie der autobusondernemingen
beschermd wordt, dan is het duidelijk, dat naar andere verkeersmiddelen moet
worden omgezien. Het hier gekozen verkeersmiddel, dienende voor het snelverkeer,
is een hoogbaan opgehangen aan kabels op ongeveer gelijke wijze als de snel
verbinding, die thans tusschen Parijs en St. Denis tot stand gebracht wordt.
BEBOUWING MIDDEN-DAMTERREIN
Internationale Revue i 10 1927-1929
88
STRAATPROFIEL VAN HET ROKIN SCHAAL 1:500
Deze hoogbaan, aangedreven door een propeller, kan groote snelheid bereiken
en gemakkelijk eenige stijging overwinnen. Op deze wijze is ook een verbinding
met de overzijde van het Y, dwars over het Centraal Station mogelijk.
De verbinding met Amsterdam-Zuid zou langs de Reguliersgracht loopen. Het
midden-Damterrein is wel de aangewezen plaats voor een station dezer hoogbaan;
immers, de verkeersmiddelen zijn hoofdorganen in het stadsleven en deze organen
komen zeker de hoofdpunten in onze steden toe.
Bebouwing. Over de volle lengte van het Rokin en tevens op het Dam-terrein
werd een bebouwing geprojecteerd. Daar men in de binnenstad rekening te houden
heeft met een zeer groot aantal voetgangers en het toenemende autoverkeer een
vrij uitzicht absoluut wenschelijk maakt, werd besloten de beganegrond-verdieping
niet uit te bouwen, doch de trottoirs onder de bouwblokken te verleggen. M.a.w. de
bouwblokken
BEBOUWING ROKIN TER HOOGTE VAN DE KRUISING VAN HET SPUI
staan op pijlers, de geheele begane grond is open, men kan doorkijken van straat
tot straat. Aan de kolommen kunnen glasvitrinen aangebracht worden, welke te
verhuren zijn aan modehuizen etc. Trappen (escaliers roulants) geven toegang tot
de hoogbaan, tot restaurant, hotel of tot de bureauruimten.
Autostandplaats. Het is noodzakelijk in de directe nabijheid van kantoren en
warenhuizen een gelegenheid te scheppen voor wachtende auto's. Over de geheele
lengte van het Rokin zou hiertoe de mogelijkheid bestaan. Ook omnibus-diensten
zouden hier een standplaats kunnen hebben.
R'DAM 1926
Internationale Revue i 10 1927-1929
89
G. Rietveld
Nut, constructie: (schoonheid: kunst)
Einige Künstler wollen die Kunst abschaffen, weil die Kunst nicht immer
ökonomisch ist, dagegen ökonomische Dinge wohl schön sind.
Ökonomische Dinge sind schön wegen ihrer Zweckmässigkeit. Das Ziel
der Kunst ist das Wesen der Dinge zu offenbaren; der Begriff angewandte
Kunst ist deshalb sinnlos.
?
Certains artistes veulent abolir l'art pour le motif que ses expressions ne
peuvent toujours se justifier économiquement, mais que par contre des
choses économiques sont belles. Les choses économiques sont belles
dans leur utilité. Le but de l'art est de rendre évidente la raison des choses;
par là même, la notion de l'art appliqué est une utopie.
?
Some artists wish to abandon art because art expressions are not always
economical to justify, on the contrary economical things are fine.
Economical things are fine in their suitableness. The butt of art is to make
the nature of things visible, the conception applied art is therefore without
meaning.
Om iets te maken, is het m.i. volstrekt niet noodig, eerst een verklaring of
verantwoording te kunnen geven waarom het juist zóó moet zijn; integendeel is de
behoefte aan uiting in een vorm gedeeltelijk opgeheven, als men het al in woorden
heeft kunnen zeggen. Zelden zal men de werkwijze toetsen aan de uiteenzetting al
is die nog zoo klaar.
Velen zijn bezig vast te stellen, welke weg de bouwkunst inslaat.
Sommige kunstenaars willen de kunst afschaffen - zij willen alleen zuiver
economische constructie, maar tegelijk streven zij naar bepaalde
verschijningsvormen. Vooral de rechte lijn en de rechte hoek zijn bij hen het kenmerk
van het ware universeele; de scherpe hoek is willekeurig, dus individueel.
De speciale voorliefde voor producten der techniek: spoorbruggen (de grootste),
locomotieven (de snelste), vliegmachines en auto's (de laatste) en voor de meest
samengestelde mechanische voortbrengselen, is zoo groot, dat zij het ideale
woonhuis, de woonmachine noemen.
Eenige aanhalingen uit artikelen van Oud, Mondriaan en van Doesburg, waarin
zoowel op het nut, als op de uiterlijke verschijning der bouwkunst wordt gewezen:
Oud zegt in 't laatste gedeelte van ‘Richtlijn’ i 10 I: ‘Richtlijn zal in deze rubriek
zijn: te wijzen op alle serieuze pogingen van beeldenden aard, welke de menschelijke
vitaliteit, ongehinderd door verkeerd begrepen traditie, tot uiting brengen, erkennende
daarmede onvoorwaardelijk en onder elken vorm (machinalisme, film, reclame enz.,
om eenige der heden meest gewraakte voorbeelden te noemen) het
eerst-geboorterecht van de natuurlijke levensdrift, die fundament van het menschelijk
zelfbehoud, dus grondslag voor cultuur is.’
Mondriaan zegt in 't zelfde nummer van i 10: ‘Neo-plasticisme (de woning, de
straat, de stad)’: ‘Wil onze materieele omgeving van een zuivere schoonheid zijn,
dus gezond en waarlijk rechtstreeks aan het nut voldoen, dan is het noodzakelijk,
dat zij zuiver beeldend is’ - ‘de rechthoekige stand is de essentieele questie’ - ‘niet
aanpassen maar scheppen’ - ‘met een beetje goeden wil zal het niet zoo onmogelijk
zijn een aardsch paradijs te scheppen’. - ‘De neo-plastiker is meer op z'n plaats in
de “metro” dan in de Notre-Dame.’
Internationale Revue i 10 1927-1929
Van Doesburg zegt in ‘Bouwbedrijf’ 4e jaargang, no. 2: ‘De rijke afwisseling van
het flonkerend stadsgewoel stemt hem (dit is volgens v.D.: de Moderne dansende
mensch met moderne zenuwen) rustiger dan het strakke uitspansel. Zijn
optisch-esthetische behoeften worden meer bevredigd door het hoekige stadsbeeld,
dan door de pitoreske en grillige vormen der natuur’ - ‘de rechte lijn te stellen
tegenover de grillige en kromme der slakken en der ezels, kortom der natuur.’
‘De rechte lijn is voor de moderne architectuur beslissend, uitgezonderd natuurlijk
in gevallen waarin de functie het andere eischt’ - ‘Wij beleven de rechte lijn sterker
dan ooit - zij is eigen aan dezen tijd’ en verder: ‘architectuur is een levensfactor, die
het gebruik dient’ - ‘elasticiteit’ - ‘geen eigen accenten om eigen atmosfeer van den
bewoner
Internationale Revue i 10 1927-1929
90
PLATTEGRONDEN NORMAAL-WONING
ONTWERP: SCHRÖDER-RIETVELD
niet te belemmeren’ - ‘geen stijlvorm’ - ‘de vorm als probleem der architectuur is
totaal weggevallen.’ Dit laatste gedeelte komt m.i. overeen met de opvatting, dat
het nut en de constructie den vorm moeten bepalen. Dit schijnt mij echter niet precies
in overeenstemming met de optisch-aesthetische behoeften van den ‘moderne
dansende mensch’ met z'n voorliefde voor de rechte lijn, want de constructie kan
‘natuurlijk’ iets anders eischen. Ik wil probeeren de verhouding te bepalen van
schoonheid en kunst en van deze beiden en nut en constructie.
Verkeerd lijkt me, constructieve vormen te verkiezen of te verwerpen uit
schoonheidsoverwegingen en even verkeerd, kunstuitingen af te keuren uit
constructieve of economische overwegingen. Het is zelfs moeilijk uit te maken of
een kunstuiting al of niet tegen de constructie zondigt. Zoo kunnen oningewijden
nu moeilijk begrijpen, dat het ornament aan b.v. een Louis XV stoel uit technische
overwegingen van dien tijd is ontstaan - men zaagde het hout met de spanzaag uit,
waardoor het gemakkelijker was een vorm te maken, die een weinig gebogen is
dan een rechte (ook de houtnerf loopt meestal volgens een weinig gebogen lijn).
Zoo'n gebogen regel of poot kon men vlotter van de zaagruwheden ontdoen met
een guts (ronde beitel), waardoor het holle profiel ontstond, dan door vijlen, en
schuren. Door het verschil in richting van de nerf kon men bij de verbindingen dikwijls
beter het hol onderbreken, door middel van een paar steken met dezelfde guts
waardoor dan een ornamentje, krulletje of blaadje ontstond, dat te samen met de
strak gebogen groote lijnen aan sierlijkheid uit louter aesthetische overwegingen
deed denken, dan de uitholling met uiterste voorzorg tegen uitspringen eenvoudigweg
door te trekken -. Zoo zijn de z.g. kussenpaneelen en holprofielen op een deur van
een Holl. Ren. kast zeer knappe constructies om een ½ duims plank, waaruit de
deur bestond, tegen scheel- en kromtrekken te vrijwaren.
Kunst en schoonheid zijn verschillende begrippen. In de kunst gaat het niet om
schoonheid in de eerste plaats. Het is onontkoombaar, dat de meest zakelijke
constructie zich anders dan in een uiterlijke verschijning realiseert - door hun
verschijning (vorm, kleur, klank, reuk en meer of mindere hardheid) worden de
dingen voor ons werkelijk (waarneembaar).
Internationale Revue i 10 1927-1929
91
STRAAT MET NORMAAL-WONINGEN
ONTWERP: SCHRÖDER-RIETVELD
Internationale Revue i 10 1927-1929
92
Deze werkelijkheid schoon of leelijk vinden is een questie van houding en inzicht.
In ieder geval is het een persoonlijke voorkeur of tegenzin.
Door de verschijning in haar voor de verschillende zintuigen waarneembare,
begrenzingen afzonderlijk te bepalen, maakt de kunst in de eerste plaats de
werkelijkheid duidelijk en ze voert het persoonlijke van de schoonheid op tot een
algemeen geldende vormenspraak. Kunst is van nature scheppend, omdat zij de
werkelijkheid maakt en erkent.
Tagore zegt: ‘Door begrenzing van het onbegrensde wordt de waarheid werkelijk.’
Voorzoover een constructie zondigt tegen de physische en chemische wetten,
voorzoover is ze onbestaanbaar; moet daarom de constructie aan de natuur
overgelaten worden? Ze is toch in wezen tegen-natuurlijk door den wil. Voorzoover
een verschijningsvorm (van een gebouw b.v.) buiten constructie-wetten om gedacht
wordt, is ze onbestaanbaar; heeft daarom de soliedste constructie den meest
zeggenden verschijningsvorm? Dikwijls zal een solied geconstrueerd ding een
onduidelijk uitgesproken verschijningsvorm hebben.
Is het geluid b.v. van het groote stadsleven, de beste muziek of de meest zeggende
klankuiting van het leven uit dezen tijd? Ik geloof het niet. Toch kan zooiets treffen
als schoon; zoo ook een zuiver berekende constructie, door z'n correcte bepaaldheid
- het is hier een doelmatigheid, die tot een in zichzelf volledige éénheid kwam,
ontdaan van tegenstrijdige bijkomstigheden. Z'n eigen verschijningsvorm krijgt het
ding echter pas, als ook de vorm zich als éénheid uitspreekt. Men kan deze eenheid
ook opleggen decoratief, of door een vorm of kleurcompositie of door de functie van
het ding te vertolken in den vorm; hoe groote aesthetische waarde dit alles ook kan
hebben, het is m.i. als kunst verwerpelijk. Een kunstwerk is een vrije scheppende
daad. Zoo is het in de Bouwkunst mogelijk een ruimtebegrenzing te scheppen en
niets meer; (zelfs de materialen, die ervoor noodig zijn gelden meer door hun stand
in de ruimte, dan door hun afzonderlijke vormen). Het juiste voldoen aan de
noodzakelijke behoefte zich tegen de natuur te beschermen, maakt het practisch
mogelijk zoo'n ruimteschepping te verwezenlijken. Andersom: de kunst practisch
toegepast (toegepaste kunst - gebruikskunst enz.) bestaat niet.
In de kunst in 't algemeen en in de bouwkunst in 't bijzonder gaat het niet om
schoonheid in de eerste plaats, maar om den duidelijk uitgesproken
verschijningsvorm, d.i. het wezen van het zijnde.
Bolland zegt: ‘Zijn is schijn en dit is haar wezen.’ Tagore zegt: ‘Kunst heeft geen
andere verklaring dan dat zij schijnt te zijn,’ wat zij is.
Enkele kunstwerken zijn voldoende het wezen van de dingen voor eeuwen vast
te leggen; niemand ontkomt aan dien greep. Kunstzin (duidelijkheidszin) is een
algemeene eigenschap, daarom zullen zakelijk bedoelde constructies dikwijls in
een zuiveren vorm verschijnen en omdat de kunst het wezen van de dingen bepaalt
zal een kunstwerk verrassend in nog ongedachte behoeften kunnen voorzien.
Internationale Revue i 10 1927-1929
93
EL. LISSITZKY
PROUN
‘PROUN IST DIE UMSTEIGESTATION VON MALEREI NACH ARCHITEKTUR’
Internationale Revue i 10 1927-1929
94
G. Vantongerloo
Principe d'unité
Construction de formes plastiques ayant un principe géométrique comme base.
Le Principe d'Unité consiste en des lois qui émanent de l'unité.
Les lois de l'unité ne sont pas directement perceptibles par nos sens et nous
avons recours aux moyens abstraits pour nous en former une idée. Ainsi Newton
a établi la loi de la gravitation universelle par l'équation qui en est l'expression. Mais
la gravitation sur elle même, prise comme absolue, n'existe pas. Mais pour nos sens
limités, la loi de la gravitation, telle que Newton l'a établie, est suffisante.
Le Principe d'Unité est la base de construction des formes plastiques. On peut
créer des formes abstraites contenant le Principe d'Unité et ayant des données
géométriques comme base. C.A.D. au moyen des éléments d'une forme géométrique
quelconque, transformer cette dernière en une figure plastique.
Le Principe d'Unité se résume comme suit:
Prenant pour base d'unité une forme géométrique quelconque, trouver les éléments
nécessaires pour créer une nouvelle forme à caractère plastique.
Ce principe constitue le moyen de créer un style nouveau entièrement adéquat à
notre époque et qui a la valeur de ne pas reposer sur la fantaisie.
Le Principe d'Unité que j'utilise depuis 1917 dans toutes mes oeuvres, a été déposé
sous le No. 9.
Le moyen-âge fut en Europe l'époque la plus évoluée dans les arts pictural, sculptural
et architectural.
En étudiant les cathédrales, nous verrons qu'elles ont toutes un principe
géométrique comme
G. VANTONGERLOO
CONSTRUCTION DES RAPPORTS DES VOLUMES ÉMANENT DU CARRÉ ET LE CARRÉ
CIRCONSCRIT D'UN CERCLE
1926
Internationale Revue i 10 1927-1929
95
FIG. 2
COMPOSITION 24 DE P. MONDRIAN ‘LOSANGIQUE’
FIG. 1
ANALYSE GÉOMETRIQUE DU PENTAGONE DE LA ROSE
base de construction. Mais ce moyen dans l'art se limitait à la forme géométrique,
c.a.d. les artistes utilisaient les formes géométriques mais dans le but de les
agrémenter suivant les éléments propres de la seule forme géométrique. Les artistes
de cette époque ne créaient donc pas une nouvelle forme car sinon ils auraient créé
suivant le principe d'unité, tandis que leur manière d'opérer n'a comme résultat que
la valeur d'agrémenter une forme géométrique.
La valeur du Néo-Plasticisme réside précisément dans la création de nouvelles
formes géométriques. Le Néo-Plasticisme transforme une figure géométrique en
une autre forme, également géométrique mais vers un but esthétique. La forme
primaire et ses éléments sont à la base. Mais par la transformation vers un but
esthétique, ces formes primaires et ses éléments, n'y sont plus visibles. Une oeuvre
Néo-Plastique semble même dépourvue des principes primordiaux. Voyez la
pyramide de Chéops. Le cercle est à sa base et sa composition émane du carré
inscrit et le carré circonscrit de ce cercle. Les Egyptiens, dans certaines oeuvres,
ont été le plus près du Néo-Plasticisme. Mais pour l'Europe, c'est l'époque du
moyen-âge.
Comparons les vitraux des cathédrales. Prenons par exemple la rose de la
cathédrale d'Amiens. Fig. I. On pourra juger que c'est une composition dans une
forme géométrique. C'est agrémenter une forme géométrique.
Prenons maintenant une oeuvre Neo-Plastique, par exemple, la composition 24,
‘Losangique’ de P. Mondrian. Fig. 2. Voyez également les duex sculptures que je
vous soumets. Composition émanant du carré inscrit et le carré circonscrit d'un
cercle et la composition émanant de l'ellipsoïde.
Le lecteur pourra juger par la comparaison et l'étude de l'époque moyenageuse
et le Néo-Plasticisme.
Il résulterait de cette étude que l'art du moyen-âge consiste en une composition
dans une forme géométriqe sans plus et que cette composition consiste en
agrémenter une forme géométrique.
Internationale Revue i 10 1927-1929
96
Le Néo-Plasticisme au contraire, compose avec les mêmes éléments et en crée
une nouvelle forme qui a un rendement esthétique. Il transforme donc la forme
primaire en une autre forme, vers un but esthétique.
Une architecture, pour être Néo-Plastique, doit contenir le même principe. Je ne dis
pas, avoir les apparences car s'il existe du simili naturel, il existe aussi du simili art
abstrait. Je soumets encore à l'appréciation une architecture Néo-Plastique.
Un terrain, quel qu'il soit, a toujours une forme géométrique.
L'architecte doit donc trouver les éléments de cette forme géométrique pour
construire son oeuvre dans cette unité. C'est avec ces données qu'il trouvera la
solution esthétique quel que soit le genre de construction qu'il veut faire. L'utilitaire
sera ainsi en harmonie avec l'architecture. Il en sera de même pour les objets usuels,
par exemple: service à thé (vaisselle) meubles, etc....Tout cela peut être construit
dans le Principe d'Unité tout en gardant sa valeur utilitaire. On pourra seulement
parler de style nouveau lorsque le Principe d'Unité sera observé et bien appliqué.
Je dis bien appliqué car il s'agit réellement d'être doué de sens artistique. Le Principe
d'Unité n'est pas une formule. C'est une composition et il permet de créer à l'infini.
C'est pour cela que c'est bien le Principe d'Unité. Il contient tout et cela à l'infini.
C'est une vérité constructive qui se manifeste dans toute construction qui émane
de l'unité. Une pareille oeuvre n'a plus de proportions. La proportion était cherchée
par l'art d'hier. Les Grecs nous parlaient de proportion. Dans l'art nouveau, nous
parlons de rapport. Rapport dans l'oeuvre et par rapport à l'unité.
(Extrait d'un chapitre d'un prochain livre.)
G. VANTONGERLOO
CONSTRUCTION DES RAPPORTS DES VOLUMES ÉMANENT DE L'ELLIPSOIDE
1926
Internationale Revue i 10 1927-1929
97
B. de Ligt
Nieuwe wegen in de wijsbegeerte
Die Grundbedingung allen gesellschaftlichen Fortschritts besteht darin,
dass man alle Phasen menschlicher Erfahrung der bewusten Kontrolle
unserer Vernunft unterwirft.
YUAN PEI TSAI.
La philosophie n'est pas un phénomène spécialement européen qui
commencerait chez les Grecs. Elle est plutôt universelle. Afin de pouvoir
définir, sans préjugés évitables, la signification des différents courants
du penser humain, Masson-Oursel essaye en premier lieu de saisir dans
l'histoire les ‘faits philosophiques’. Ayant ainsi trouvé des données
objectives, il veut qu'elles soient comprises en relation avec leurs milieux.
Des faits typiques, de tradition européenne, indienne et chinoise, seront
comparés selon le principe de l'analogie: ils ne sont tenus pour
légitimement comparables que s'ils appartiennent à des milieux qui sont
eux-mêmes comparables.
?
Die Philosophie ist nicht ein speziell europäisches Phänomen, das bei
den Griechen anfangen würde. Sie ist vielmehr etwas Universelles. Um,
ohne vermeidbare Vorurteilen, die Bedeutungen der verschiedenen
Strömungen des menschlichen Denkens bestimmen zu können, versucht
Masson-Oursel in erster Linie, die ‘philosophischen Tatsachen’ in der
Geschichte zu fassen. Er findet so ein objectieves Material, das er aus
den verschiedenen Umgebungen zu begreifen versucht. Typische geistige
Daten, von europäischer, indischer und chinesischer Tradition, werden
nach dem Prinzip der Analogie verglichen: sie sollen nur auf einander
bezogen werden, wenn sie Milieus angehören, die mit einander
vergleichbar sind.
?
Philosophy is not only an european phenomenon having its origin in
Greece. Philosophy is universal. Setting out to define, without avoidable
prejudice, different currents of human thought. Masson-Oursel tries, in
the first place, to grasp the ‘philosophical facts’ of history. Then, having
found objective data, he tries to understand these facts in relation to their
environment. Typical spiritual facts of european, indian and chinese
philosophical tradition are compared by analogy, but they are only deemed
to be really comparable when they belong to comparable environments.
In ‘La Philosophie Comparée’ wil Paul Masson-Oursel trachten, de verhouding der
onderscheidene cultuurstroomen in wijsgeerig opzicht zoo zuiver mogelijk te
beoordeelen. Hij zet hiertoe de positivistische traditie van Comte, Durkheim en
Levy-Brühl in zóóverre voort, dat ook hij zoekt naar de meest objectieve manier,
om het denken der verschillende volken en rassen te benaderen. De philosophie
moet volgens hem allereerst worden aanvaard als een geschiedfeit; ze behoort,
onbevooroordeeld, op historischen grondslag te worden vastgesteld. Wil men op
dit gebied werkelijk verder komen, dan is een stelselmatig onderzoek noodzakelijk
naar de gevoelens en gedachten der menschheid, zooals die op de meest
uiteenliggende plaatsen en in de meest uiteenloopende tijden, om zoo te zeggen:
gekristalizeerd zijn blijven liggen, als resultaten van het algemeen geschiedproces.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Zulk een arbeid eischt bescheidenheid en groote zelfbeheersching: al te licht zijn
we geneigd, onze eigen opvattingen uit te lezen uit wat we vóór ons vinden. Telkens
behoort een objectief gegeven op zakelijke wijze onderzocht te worden, terwijl men
zich voortdurend van verandering en herschepping welbewust onthoudt.
Met een verrassenden moed aanvaardt de schrijver, die een levend en warm
voelend mensch is, zijn koele, wetenschappelijke taak. Rustig constateert hij, dat
er, onafhankelijk van onze sympathie of antipathie, bepaalde, geschiedkundig vast
te stellen culturen, en binnen deze weder bepaalde, van onze willekeur onafhankelijke
geestesgebieden zijn: het oeconomische, het politieke, het juridische, het religieuse,
het aesthetische enz., even objectief ingegrift in de historische werkelijkheid als b.v.
oud-egyptische letters in een of anderen, door woestijnzand bedekten steen. Ontdekt
men zulk een steen, dan kan men de beteekenis van het inschrift miskennen. Het
feit zelf echter, waarvoor men geplaatst is, kan men ongedaan maken noch
veranderen - hoogstens vervalschen.
Er is dus, objectief, een bepaald wijsgeerig gebied. Daar liggen de werken der
meest onderscheiden denkers en scholen verspreid. Wat hebben die te beduiden?
Al dadelijk dit: menschelijke denken erkende zichzelf in classieke geschriften
uitgedrukt, voelde zich door
Internationale Revue i 10 1927-1929
98
wat zij belichaamden bevredigd. Blijkbaar is wat wij in deze documenten treffen,
gevormd naar den geest van hun scheppers. Al deze gegevens zullen dus
stelselmatig onderzocht moeten worden in verband met den tijd en het milieu, waarin
ze ontstonden. Doet men dit onbevangen, dan zal men zonder twijfel de wetten
kunnen ontdekken, volgens welke het menschelijk gedachteleven zich ontwikkelt.
De verschillende wijsgeerige stelsels en stroomingen kunnen zoo een even zakelijk
studie-materiaal worden, als welke andere gegevens ook. Zelfs de subjectieve wijze,
waarop een zeker wijsgeer het stelsel van een anderen waardeert, wordt aldus een
objectief gegeven ter benadering van zijn eigen geestesaard. Kortom: het menschelijk
denken bestudeere zichzelf in zijn voortbrengselen, zooals die door en in de historie
zijn bewaard.
Dit wil echter niet zeggen, dat men op de eenmaal geschiedkundig vastgestelde
stof alleen een zuiver historische werkwijze zou mogen toepassen. De onderzoeker
behoort bóven zijn geschiedenisstof te staan. Is eenmaal het gegeven vastgesteld,
dan heeft hij alle recht, het veld van zijn aandacht op de meest verschillende wijzen
te benaderen en te bewerken. Aldus gaat Masson-Oursel over tot het vaststellen
van zijn arbeidsmethoden, die bizondere waarde geven aan zijn boek.
Wie - als schrijver dezes - aan oostersche wijsheid veel heeft te danken, wordt
door de westersche wijsgeerige geschiedboeken telkens weer teleurgesteld. Er zijn
1)
uitzonderingen - Deussen b.v. Maar over het algemeen wordt òf het oostersche
denken geheel genegeerd, òf een beknopt verslag ervan wordt min of meer apart,
als niet geheel volwaardig, vóór of achter den eigenlijken inhoud van het werk
geplaatst, dat altijd weer plechtig met de befaamde ‘grieksche wijzen’ begint. Wat
men geheel verwaarloosde, was een breede, vergelijkende methode. Toch is het
deze, waaraan o.a. de taalwetenschap, de rechtsstudie, de anthropologie, de
volkenkunde, de natuurwetenschap, de ontleedkunde, haar grootste vorderingen
danken. De taalwetenschap bleef een onhandig zoeken en tasten, totdat men
eindelijk ontdekt had, hoe de verschillende europeesche talen onderling
samenhangen; tegenover de eene talenfamilie werd weldra de andere gesteld; men
ging de ontwikkeling der onderscheiden groepen nauwkeurig na, en vergeleek groei,
wording en verwording - wat tot de meest verrassende resultaten leidde. De
volkenkunde bleef een dood optasten van dorre documenten, tot men overging tot
onderlinge vergelijking. De moderne biologie zou zonder vergelijkende methoden
eenvoudig niet bestaan...In den geest van Durkheim - wiens inleidende
uiteenzettingen inzake de sociologie van den godsdienst men zich onwillekeurig
2)
herinnert - wil Masson-Oursel er eindelijk toe overgaan, de ontwikkeling der meest
onderscheiden philosophische stroomingen met elkaar te confronteeren. ‘De
verschillende typen van menschheid of van denken’ moeten onderling vergeleken
worden. Hoe meer de te onderzoeken typen van elkander verschillen, des te
belangwekkender en vruchtbaarder zal hoogst waarschijnlijk deze werkmethode
zijn. Evenmin als de physiologie veel vorderde, zoolang men slechts gewervelde
1)
2)
En hoe naïef-prowestersch was Deussen nog! Hij meende b.v. oostersche ideeën aan de
hindoes te mogen uitleggen, door westerschen inhoud met oostersche vormen te versieren:
‘interprétant l'Inde en fonction des conceptions de Schopenhauer’, René Guénon, Orient et
Occident, Paris 1924 blz. 153; vgl. blz. 69-76 over Leibnitz, die door middel van een
verstandelijk uitgedacht tweetallig stelsel (0,1) als een nieuwe Raymundus Lullus hoopte,
aan de chineezen de ware beteekenis der symbolen van uit de ‘Yi-king’ te kunnen openbaren;
blz. 155 over theosophen: ‘onder allerlei flarden, aan de meest uiteenloopende leeringen
ontleed, achter een sanskritische terminologie, welke haast altijd fout toegepast wordt, vindt
men slechts volkomen westersche ideeën’. ‘Indien men westersch is, laat men het openhartig
bekennen, en geen oostersch masker voordoen.’ blz. 157.
Emile Durkheim, Les Formes élémentaires de la Vie religieuse. Le Système totémique en
Australie, Paris 1925 blz. 5.
Internationale Revue i 10 1927-1929
dieren ontleedde, en de taalwetenschap machteloos was, zoolang zij tot
grammaticale studie van een of andere bepaalde taal of dialectengroep beperkt
bleef, kan de wijsbegeerte werkelijk verder komen, zoolang zij bekrompen blijft
binnen het denken der eigen cultuurstroom. ‘Wij houden den grieksch-romeinschen
wijze, of den middeleeuwschen geloovige, of den renaissance-humanist, of den
natuurmensch van Rous-
Internationale Revue i 10 1927-1929
99
seau, of den burger van 1789, of den modernen europeaan, alle leden van één en
dezelfde familie, achtereenvolgende telgen van één gemeenschappelijken stam,
voor den wezenlijken mensch.’ (blz. 16) Het is zonder twijfel belangwekkend genoeg,
ze onderling te vergelijken. Maar niets ware minder juist, dan dat wat ze gemeen
hebben, voor het karakteristieke van de menschheid te verklaren. Ook maar een
weinig ethnographische en anthropologische kennis maakt inderdaad zulk een
conclusie onmogelijk: men zou met hetzelfde recht een germaansch-blonden
1)
Christus, een neger-Maria of een roodhuidige drie-éénheid kunnen vereeren. . Het
is volgens Masson-Oursel zelfs niet geoorloofd, den z.g. ‘beschaafde’ scherp
tegenover ‘niet-beschaafden’, ‘wilden’, of ‘barbaren’ te stellen. Goed beschouwd,
is deze gansche tegenstelling onjuist, daar er geen maatschappij zonder éénige
beschaving bestaat. Omdat de menschelijke gedachtenovervloed niet slechts
verschillende tijden doorloopt, maar ook in verschillende ruimten is ingebed, is het
noodzakelijk, de onderscheiden denktypen, die op uiteenliggende deelen der aarde
zich sedert eeuwen vormden, onderling te vergelijken. Men kan spreken van een
egyptisch, een semitisch, een voor columbiaansch-amerikaansch, een
west-europeesch, een indisch, een chineesch gedachte- en gevoelstype, e.d., welke
onderling, als het ware individueel, zijn onderscheiden. Hoe meer nu de
samenlevingen, waarin ze gelden, van elkaar verschillen, van des te grooter leering
kan het worden, wanneer wij hun geschiedenissen naast elkander zien verloopen
- zooals ze trouwens ook op aarde wèrkelijk verloopen zijn! -, en ze voortdurend
met elkander vergelijken. ‘Geen wijsbegeerte heeft het recht te beweren, dat ze den
menschelijken geest geheel omspant, maar elke, zelfs de armste, heeft beteekenis
als bewijsstuk’ (blz. 17) in deze objectief-historische confrontatie.
Wordt hierdoor echter de philosophie, die toch reeds zoo moeilijk is, niet àl te
ingewikkeld? Integendeel! Men lette slechts op de biologie, waar de vergelijking van
één- en meercellige wezens het begrip van het leven tegelijkertijd heeft
vereenvoudigd en verdiept. Terecht heeft J.S. Mill erop gewezen, dat de
onderscheidenheid der gevallen en de afwisseling der omstandigheden het opstellen
der wetten vergemakkelijkt. Men houde hierbij bovendien in het oog, dat wetenschap
slechts als gemeenschapswerk mogelijk is. Géén onderzoeker kan alles. Terwijl
ook ieder gebied niet in dezelfde mate toegankelijk is.
Hiermede is natuurlijk allerminst bedoeld, dat men ertoe zou moeten overgaan,
het denken der blanken b.v. vanuit het tegenwoordig negerbewustzijn, of de
negergevoelens door middel van het bewustzijn der blanken te ‘verklaren’. Beider
betrekkelijk recht van denken en voelen moet veeleer in onderlinge verhouding
worden vastgesteld. Ook wil men niet de europeanen gaan begrijpen door middel
van de australische inboorlingen, en eenzijdig de verst verwijderde menschengroepen
in een gedwongen verband brengen. De uitersten zullen eerst goed begrepen kunnen
worden, als alle tusschenliggende typen voldoende bekend en met de andere
tezamen grondig bestudeerd zijn. Als alles zoo eindelijk zijn eigen plaats in het
groote geheel heeft gevonden - of, beter: zelf heeft aangegeven -, zullen de volken,
die van ons het allermeest verschillen, ons lang niet meer zoo ‘primitief’ voorkomen,
maar, omgekeerd, wij zelf in ons nog allerlei oorspronkelijke ontdekken; de ten
onrechte voor ‘onbeschaafd’ verklaarden zullen hun rechtmatige rang in het geheel
1)
Vgl. den zooeven aangehaalden René Guénon, die - overigens te eenzijdig proöostersch,
en zelf beseffend, dat hij den maatschappelijken ondergrond van het vraagstuk verwaarloost
(blz. 93) - de westersche inbeelding en aanmatiging treffend kenschetst en veroordeelt, en
terecht een scherpe cultuurpsychologische critiek uitoefent op de heerschende opvatting
inzake evolutie, vooruitgang, wetenschap, intuïtie, pragmatisme, op het moderne practisch
materialisme en de daarmee noodzakelijk samengaande sentimentaliteit. Zie ook het prachtig,
maar moedeloos, twijfelziek boek van André Malraux, La Tentation de l'Occident, Paris 1926.
Internationale Revue i 10 1927-1929
der historie innemen, en hun beteekenis in de geschiedenis der algemeene
menschheidsontwikkeling zal daarmee eerst zijn erkend.
Het is dus van het grootste belang, de vergelijkende wijsbegeerte toe te passen
op de typen, welke tusschen de twee uitersten zijn gelegen. Men kan met deze des
te gemakkelijker be-
Internationale Revue i 10 1927-1929
100
ginnen, omdat zij een duidelijk waarneembare geschiedenis hebben. Thuis in
sanskriet en chineesch, neemt Masson-Oursel thans de taak op, het europeesche,
indische en chineesche denken met elkaar te vergelijken. Hij komt daar des te eerder
toe, omdat de geschiedenis dezer denktypen zich gedurende een drieduizendtal
jaren naast elkander beweegt. Europa zal het uitgangspunt van zijn onderzoek
wezen - want, al wil men alles niet naar zichzelf beoordeelen, men kan het toch
slechts in betrekking tot zichzelf begrijpen -. China, aan het andere einde van Eurazië,
bezit voor dit onderzoek gegevens van een betrouwbaarheid, welke onze eigen
cultuur haar slechts benijden kan. Tusschen deze beide ligt Indië, niet de eenige
schakel tusschen Oost en West, echter de eenige, die sedert een vierduizendtal
jaren een ongestoorde overlevering heeft. Wel is zijn traditie vaak onzeker, maar
zijn geestelijke uitstraling, van Iran tot Japan, van Afrika tot Oceanië is des te
belangrijker. Door deze typen in verband met elkaar te vergelijken, hoopt de schrijver
eenige hoofdverhoudingen vast te stellen, waarmede dan later andere
gedachtewijzen steeds gemakkelijker in betrekking zullen kunnen worden gebracht.
Sedert ongeveer 1500 vóór Christus loopen de genoemde drie denk- en gevoelstypen
samen door den tijd; in letteren, architectuur, beeldende kunsten en wetenschap
hebben zij volgens drie onderscheiden, welbewuste tradities ieder naar eigen idealen
overvloedig gebloeid en vrucht gedragen; elk heeft op zijn wijze grootsche
gedachtebouwsels voortgebracht, welke telkens op een andere manier onvergankelijk
deel uitmaken van de onophoudelijk voortvloeiende stroom van het menschelijk
denken. De vraag rijst echter, of de voorgestelde methode betrouwbaar is. Men is wel
nimmer zoo onbevooroordeeld, als men meent. Evenals met de statistiek b.v., kan
een al te geestdriftig of te handig mensch met vergelijkende wijsbegeerte vrijwel
alles, wat hij wenscht - of onbewust zoekt -, ‘bewijzen’. James Legge protesteerde
in de ‘Encyclopaedia Brittannica’ terecht tegen roomsche zendelingen, die aan
chineesche, vóórchristelijke wijzen ‘het mysterie der christelijke triniteit’ geopenbaard
verklaarden - hun was veeleer een mysterie van humaniteit onthuld, dat aan den
katholieken Paus tot nog toe verborgen bleef -. En wat te zeggen van René Grousset,
die, triomfantelijk, in zijn knap geschreven geschiedenis der oostersche wijsbegeerte
hindoeïsme, confucianisme en taoïsme als om strijd op het theïstisch godsbegrip
1)
van Aristoteles, den H. Augustinus en Thomas van Aquino laat uitloopen? In ieder
geval dit, dat zijn arbeid verdacht veel een pendant lijkt voor dien van den
calvinistischen professor, welke er zich in verlustigde te bewijzen, dat de
godsdienstvormen van boschjesmannen, hottentotten, sjamanen, indianen en
australiërs nog duidelijk sporen dragen van het oorspronkelijk monotheïsme, door
Adam en Eva eens beleden in den eersten hof.
Gelukkig is Masson-Oursel zich van de gevaren, die dreigen, bewust. Hij
onderzoekt van te voren alle bezwaren, welke tegen zijn methode ingebracht zouden
kunnen worden, en houdt er bij zijn arbeid voortdurend rekening mede. Hij erkent:
wij weten nog lang niet genoeg. Multatuli's ‘alles is in alles’ blijkt hem niet vreemd:
daar op deze aarde niets geheel ongelijk aan al het andere is, kan men licht te vlug
gaan combineeren. Terecht acht hij het verder ongeoorloofd, het ééne geestesfeit
naar het andere, als naar een absolute maatstaf, te beoordeelen. Terwijl hij gelukkig
onmiddellijk erkent, dat ieder zonder twijfel zijn onuitgesproken vóórliefde heeft.
Men kan echter al dadelijk den geschiedkundige geruststellen, door een even
grooten eerbied voor het zuivere gegeven te betoonen, als deze zelf; zich steeds
weer voorhouden, dat wat op elkander gelijkt, slechts leerzaam is, wanneer men
let op het onderscheid; niets stelt doeltreffender de eigenaardigheid van elk feit in
1)
René Grousset, Histoire de la Philosophie oriëntale, Paris 1923 p. 366.
Internationale Revue i 10 1927-1929
het licht, dan juist zijn vergelijking met andere feiten van dezelfde orde. En al is een
samenvattend oordeel altijd min of meer voorbarig, het is niet minder noodig, al
ware het slechts, om het ontledend onderzoek te verhelderen en er toe te inspireeren.
Om nadeelige werking onschadelijk te maken,
Internationale Revue i 10 1927-1929
101
is het voldoende, het voorloopig karakter ervan te erkennen. Wat de verscheidenheid
der aanzichten betreft, welke het werkelijke draagt, en de veelheid der standpunten,
die de waarnemer kan innemen - ziedaar een dubbele wijze van betrekkelijkheid,
welke, ver ervan af, de mogelijkheid eener nauwkeurige kennis uit te sluiten, de
kansen daartoe tot in het oneindige vernieuwt. Tenslotte schijnt het gevaar, dat men
gaat vinden, wat men zoekt, niet ernstiger dan in elk ander studievak.
Wat men zoekt, is gewoonlijk hetgeen men reeds min of meer in zich heeft,
tenminste op de wijze van het vóórgevoel. Geen geleerde echter verbiedt zich
daarom de veronderstelling! Het gebruik hiervan is slechts hachelijk, indien men
zich illusies maakt omtrent het feit, dat men op zijn onderzoek vooruitloopt. Zonder
twijfel hebben syncretisten en electici de vergelijkende methode op geestelijk gebied
verdacht gemaakt. Het zij ten volle erkend: tot nu toe beteekende de vergelijkende
wijsbegeerte, objectief gesproken, vrijwel niets, omdat, gelijk vroeger werd
opgemerkt, zij de juiste methode miste. En zelfs, al vergeleek men soms zuiver,
men bleef dan toch meest weer op te beperkt terrein. Het heeft b.v. ongetwijfeld
beteekenis, Cartesius met Plato, Kant met Aristoteles te vergelijken: men kan er
hun verschillende systemen beter door begrijpen leeren, enz. Maar, daar de moderne
denkers de antieke min of meer kennen, en allen wezenlijk uit dezelfde cultuurtraditie
leven, beteekent dit uit een meeromvattende, inderdaad mènschelijke opvatting nog
slechts weinig. Hoeveel meer zegt b.v. een parallel tusschen Kong-tse en Socrates,
Thomas van Aquino en Tschoe-Hi: op verschillende wijzen en in verschillende
milieu's spelen telkens beiden een verrassend overeenkomstigen geestelijken rol.
Evenals de vergelijkende literatuurwetenschap heel iets anders is dan een
phantastisch-individualistische literaire critiek, is de vergelijkende wijsbegeerte heel
iets anders dan een willekeurig omspringen met min of meer sympathiek aandoende,
oppervlakkige gelijkenissen. Het gaat trouwens niet om isgelijkheden, noch om
eenzijdige verschillen, maar om overeenkomstige verhoudingen of evenredigheden.
Men werkt m.a.w. in den zin van a : b = x : z. Zoo zal uit het onderzoek b.v. weldra
blijken, dat Kong-tse in zekere opzichten voor China was, wat Socrates voor
Griekenland is geweest: beiden bevrijdden de wijsbegeerte hunner dagen van een
sophistische geestesgesteldheid, en bereidden, door een vóórdien onbekende
methode, een zekeren vorm van dogmatisme in de hen volgende cultuurbeweging
voor. Niets zou verder van de waarheid leiden, dan dat men overal naar allerlei
‘ismen’ zou gaan zoeken, naar materialisme b.v.: het grieksche materialisme is
wezenlijks heel iets anders dan dat der fransche encyclopaedisten; dit verschilt weer
van wat men in Indië, dit weer, van wat men in China als zoodanig classificeert.
‘Ismen’ zijn inderdaad haast altijd barbarismen!
Dan beteekent in de wijsbegeerte, hoe zonderling dit op het eerst gehoor ook
klinken mag, de inhoud - het minst. Deze wordt gewoonlijk bepaald door de
heerschende ideeën van een zeker tijdvak, door overleveringen van een bepaalde
cultuur-traditie, e.d. Dezelfde denker zou echter in een andere omgeving uit ander
materiaal wellicht een overeenkomstig stelsel hebben kunnen opbouwen. Hoofdzaak
is de methode, welke aangewend, de aard van de logica, die toegepast wordt, al
gaat ook deze weer niet buiten de traditie om. Dan vergete men geen oogenblik,
dat uit tegengestelde denkwijzen dezelfde dogma's kunnen voortkomen.
Het is dus wèl gewenscht - vooral in den beginne - zich zooveel mogelijk op den
bodem van de hechtste feitelijkheid te plaatsen. Wat geeft ons nu de grootste kans
op objectiviteit? - zoo vraagt Masson-Oursel - Nog niet eens een stelsel - antwoordt
hij - veeleer de historische rol van de persoon, die het stelsel voortgebracht heeft.
Zooals men Alexander met Napoleon kan vergelijken als stichters van kortstondige
wereldrijken, kan men b.v. Açoka den Constantijn, Keniska den Clovis van het
Internationale Revue i 10 1927-1929
boeddhisme noemen. Intusschen moeten allerlei vóóroordeelen dan reeds zijn
weggevaagd, b.v. de banale tegenstelling - Kipling's glorie! - Oost en West. De
weinig zeggende, maar veel misverstand wekkende onderscheiding: oudheid,
middeleeuwen, nieuwe geschiedenis - mag slechts met de grootste
Internationale Revue i 10 1927-1929
102
1)
omzichtigheid worden aangewend. Eerst wanneer men zich tot op het uiterste van
alle traditioneele vóóroordeelen heeft bevrijd, heeft men het recht te pogen, de feiten
op een of andere wijze met elkander in verband te brengen. En dan geschiede dit
nog op de juiste wijze! Het gaat telkens om een bepaald verschijnsel in een bepaalde
omgeving, dat met een bepaald ander verschijnsel in een bepaalde andere omgeving
vergeleken wordt. De grootst mogelijke objectiviteit wordt gewaarborgd, doordat:
1o. telkens vier andere geschiedfactoren, en niet telkens twee, in onderling verband
worden beschouwd,
2o. in elk der verhoudingen om zoo te zeggen de teller tot den noemer in een
bepaalde betrekking staat,
Zoo in het geval Socrates - Kong-tse:
Socrates
=
Kong-tse
Grieksche Sophistiek
=
Chineesche Sophistiek
Niet alleen de betrokken hoofdfeiten(-personen), ook de daarmede
samenhangende omgevingen moeten onderling vergeleken worden, temeer, waar
de onderscheiding tusschen feit en omgeving altijd slechts zéér betrekkelijk is. De
ellende van de z.g. geschiedenis der wijsbegeerte is altijd weer deze, dat men
slechts monographieën van stelsels elkaar laat volgen, al of niet vergezeld van
eenige nuchtere notities aangaande het leven der betrokken denkers. Individuen,
en vooral scheppende persoonlijkheden, worden echter eerst waarlijk voorwerp van
wetenschap, wanneer men ze in innigen samenhang met hun tijd leert kennen.
Zeker, dezen zijn eer uitzondering dan regel. Maar de uitzondering kan slechts
vanuit den regel goed worden vastgelegd. Om met Seignobos te spreken: de oorzaak
van een historisch verschijnsel is ten slotte niets anders dan zijn plaats in de
algemeene ontwikkeling.
Noodzakelijk wordt dus een vergelijkende cultuurwetenschap. Masson-Oursel
tracht deze, abstract-schematisch, in een vergelijkende chronologie weer te geven.
In elke cultuur, als algemeene omgeving, vindt hij, zooals wij zagen, dan weer
bizondere omgevingen, die haar algemeen karakter met dat der hoofdomgeving
deelen: godsdienst, recht, kunst, enz. Hoe ‘vrij’ men nu ook zelf is in zijn denken,
als onbevooroordeeld beschouwer heeft men eenvoudig te erkennen, dat voor de
groote geestelijke feiten altijd weer de religie de spheer bij uitstek is geweest. Het
is waar: de wijsbegeerte gaat zich in den loop der eeuwen van den godsdienst al
meer onderscheiden, scheiden. De vrije gedachte wint eindelijk onmiskenbaar veld.
Maar vrijwel geheel het verleden der menschheid spreekt van het
ongescheiden-onderscheiden-zijn dier beide. De vrije gedachte zelf is trouwens
reeds héél oud. Bijna zoo oud als de godsdienst. Men vindt haar sporen diep in het
verleden. Echter heeft zij meermalen, onopzettelijk, het godsdienstig denken versterkt
en het religieuse gevoelen verruimd. Tusschen godsdienst en wijsbegeerte heeft
als het ware osmose plaats gevonden. Waarbij men niet vergete, dat de scherpe
tegenstelling tusschen gelooven en weten, die wij in Europa zoo goed kennen,
typisch en eenzijdig - bekrompen - westersch is: ze volgt uit het feit, dat de joodsche
en de grieksche religieuse tradities niet tot een harmonische verbinding komen
konden. De godsdiensten hebben den grondslag gevormd der wijsbegeerten.
Gelukkig zijn nu juist de godsdiensten betrekkelijk gemakkelijk objectief te leeren
kennen, tengevolge van de bestaande dogma's, riten, overleveringen,
1)
Het zij geoorloofd, in dit verband te verwijzen naar de inleiding van schrijver dezes tot J.
Giesen, Nieuwe Geschiedenis, het Antimilitarisme van de Daad in Nederland, Rotterdam
1923.
Internationale Revue i 10 1927-1929
heiligenlegenden, e.d. ‘De vergelijkende wijsbegeerte moet zich van de vergelijkende
godsdienst-wetenschap welbewust onderscheiden, maar ze zal er haar voornaamsten
bron in vinden.’ (blz. 42)
Wie aldus te werk gaat, wordt door zijn eigen ontdekkingen meermalen diep
getroffen. B.v. wanneer hij - in het geval Rousseau - Lao-tse - bemerkt, dat binnen
omgevingen, die in tijd en ruimte wijd uiteenliggen, een overeenkomstige
bespiegelende levensopvatting
Internationale Revue i 10 1927-1929
103
op godsdienst, recht, maatschappelijk leven, logica, poëzie en schilderkunst
overeenkomstige uitwerking heeft gehad. Toegegeven: het is een ongemotiveerd
vóóroordeel, overal overeenkomsten te verwachten. Maar het is niet minder
ongemotiveerd, er nimmer van te willen weten. Wanneer aan iemand, die de grootste
eerbied voor de feiten heeft, zich een overeenkomst onweerstaanbaar opdringt,
mag hij, evenals elk ander wetenschappelijk onderzoeker, zich ervan bewust zijn,
dat het hoogst bereikbare slechts een uiterste graad van waarschijnlijkheid kan
wezen, deze waarschijnlijkheid is dan toch maar het kenmerk van de overeenkomst,
die hem op dat oogenblik treft.
Nimmer werd tot nog toe op deze wijze het menschelijk denken methodisch
onderzocht. En toch wordt slechts op zóó'n manier een werkelijke wetenschap des
geestes mogelijk. Aan de historische critiek de taak, voor deze menschelijke
geesteswetenschap den grondslag te leggen.
Wanneer wij nu weldra er toe overgaan, Europa en Azië in zekere opzichten te
vergelijken, willen wij dus niet, zooals dit al te vaak geschiedde, vanuit ons
europeesch bewustzijn het aziatisch gedachte- en gevoelsleven als iets
minderwaardigs be- en veroordeelen, maar aan europeesche en aziatische
geestesfeiten gelegenheid geven, elkander te critiseeren, opdat daardoor beider
betrekkelijke beteekenis zoo duidelijk mogelijk spreekt. In één woord - aldus vat
Masson-Oursel zijn methodologische overwegingen samen - het is voor de
vergelijkende wijsbegeerte hetzelfde, positief en critisch te zijn. Weg met traditioneele
schijn-oordeelen, met willekeurige, al te overijlde conclusies, en, vol zelfbeheersching,
wijsbegeerte en geschiedenis beide in onverflauwde toewijding gediend!
TIJDPASSEERING VAN
Ir. PAUL MELLER
Internationale Revue i 10 1927-1929
104
Lod. van Mierop
Van misdadiger tot zielszieke
Un procès d'humanisation perceptible même vis-à-vis des prétendus
‘criminels’. Pitoyablement retardé en Hollande de la part des autorités en
vertu de la vieille doctrine d'extermination. L'idée éducatrice exerce son
influence sans toutefois pouvoir se libérer encore de la conception de la
peine. Indice du devoir humain d'abolition des prisons, soins aux invalides,
entraînement à plus de résistance, psycho-thérapie, hygiène sociale.
?
Ein Prozess der Vermenschlichung bemerkbar auch gegenüber den
sogenannten Verbrechern. In Holland seitens der Regierung kläglich
verzögert auf Grund der alten Vergeltunglehre. Der Erziehungsgedanke
bricht sich Bahn ohne jedoch den Strafbegriff aufgeben zu können.
Hinweis auf die menschliche Pflicht der Aufräumung der Gefängnisse,
Invaliden-Versorgung, Erziehung zu grösserer Wiederstandsfähigkeit,
Psycho-Therapie, soziale Hygiene.
?
A process of human forming also obviously opposite to the so called
criminals. In Holland lamentably delayed officially on the ground of the
old reward doctrine. The education thought works through without being
able to abandon the conception of punishment. Pointing towards an human
duty for abolition of the prisons, invalid care, education to superior
resistance, psychotherapy, social reform.
Er is een tijd geweest, dat krankzinnigen werden beschouwd en behandeld als de
grootste boosdoeners. Zij werden dus, zoals gebruikelik was tegenover hen die de
maatschappij ‘misdadigers’ pleegt te noemen, op gruwelike wijze mishandeld. Met
dezen te samen werden ze opgesloten, geneeslik of ongeneeslik om 't even, in
boeien geklonken, bij heksenprosessen op de brandstapel het leven latend, nog tot
aan het einde van de 18de eeuw, met hun bewegingen en gehuil dienend tot vermaak
van het volk.
Aan deze onmenselike behandeling is een einde gekomen, toen beter inzicht in
hun toestand hen als zieken deed erkennen en verdieping van zedelik gevoel zulk
een barbaarse bejegening ontoelaatbaar ging achten.
Niet anders zal de houding der maatschappij tegenover haar ‘misdadigers’ zich
prinsipiëel moeten wijzigen, zodra ook ten opzichte van hen een juister inzicht in
hun aard en zieleleven is verkregen, en een verdieping van religieus besef en van
zedelike verantwoordelikheid zich laat gelden.
Dit proses van vermenseliking, dat wij ten opzichte van de krankzinnigen werkzaam
zagen, heeft zich sindsdien nu ook voortgezet ten opzichte van die andere groep
onzer medemensen, die wij als ‘misdadigers’ plegen aan te duiden.
De lijn van dit proses gaat in de richting van misdadiger, van boosdoener, naar:
zielszieke.
Dit brengt de mensen ook dichter tot elkander: de mensen, die tot een misdaad
vervielen, èn de mensen, die niet met de strafrechter in aanraking kwamen.
Want ziek en niet-ziek gevoelt men niet als een prinsipiële scheidingslijn. Men
beseft, dat de niet-zieke, indien hij onder andere omstandigheden had verkeerd of
nog aan bizonder ongunstige invloeden kòmt bloot te staan, zelf ziek zou zijn geweest
of het nog kan worden.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Daarmee gaat al dadelik verdwijnen de opvatting, als zou een misdadiger tot z'n
daad gekomen zijn: enkel uit zichzelf, uit eigen toedoen, uit eigen boos opzet, geheel
uit vrije wil.
Voor wonderlik-verrassende ontdekkingen komt men dan te staan. Dat de
maatschappij, die zo hoog opgeeft het Recht te moeten handhaven, tot nu toe juist
het grootste onrecht heeft gepleegd tegenover die bepaalde groep van ‘misdadigers’.
Eerstens al haar straf-vorm: tegenover welk menselik wezen dan ook en wat voor
verschrikkeliks hij misdreven mocht hebben, een wraak-uiting, een vergeldings-daad,
die niet alleen ieder gemis aan Menselikheid verraadt, maar als een van te lager
karakter verschijnt, naarmate men zich indenkt: de weloverwogenheid en
bestudeerdheid, waarmee deze straftoepassing, in nuchterheid van bezinning en
in het gevoel van eigen beveiligd maatschappelik bestaan, door een gehele stand
van rechtsgeleerden tot een spesiaal strafstelsel is opgebouwd en in
tot-verstening-geneigde wetboeken is verankerd, wier bestaan enkel is mogelik
geworden, onder ministeriële instemming en goedkeuring der
volksvertegenwoordiging.
Internationale Revue i 10 1927-1929
105
Hier dus een welbewustheid in het leed aandoen, in het stelselmatig zich vergrijpen
aan de vrijheid en het leven van anderen, door hen die de macht in handen hebben
om de rechten van machthebbers te handhaven. Dat noem ik: onrecht, gepleegd
aan de maatschappelik-zwakkeren en -onderdrukten.
Doch niet enkel naar de vorm, ook naar het wezen der zaak pleegt de maatschappij
het grootste onrecht tegenover haar misdadigers. Want zij kweekt die misdadigers
zelf, om ze daarna te straffen. Doch haar straf is dan weer zo, dat zij ze daardoor
tot nieuwe, herhaalde misdaad (recidivisme) doet vervallen.
De maatschappij, die aan de meerderheid der mensen de voorwaarden voor hun
normale groei onthoudt, schept vanzelf de persoonlike en maatschappelike oorzaken,
waaruit aldoor opnieuw misdaad ontstaat, zoals Dr. Clara Meijer Wichmann het zo
juist aangaf. ‘De persoonlijke, omdat zij (door ondervoeding, alcoholisme,
woningellende) degeneratie schept; de maatschappelijke, omdat zij telkens de
onterfden er toe brengt, om, in een dikwijls onbewust verzet, te nemen langs
1)
onwettigen weg wat hun langs den wettigen onthouden wordt.’
In dit verband zal ons ook te binnen schieten de uitspraak van Mr. N. Muller: ‘de
arbeidersstand (is) door de omstandigheden waarin hij leeft, belast met misdadigheid
2)
en boetedoening voor misdaad. Dat element van onbillijkheid valt niet te loochenen.’
Wanneer wij ons dus met deze vraagstukken bezighouden, hebben wij steeds voor
ogen te houden: het proses van vermenseliking, dat hier werkzaam is. Het blijft een
leiddraad en tevens kan het ons tot troost strekken, om de moed erin te houden,
wanneer wij bijv. ervaren hoe in Nederland, wat het beginsel en de algemene praktijk
betreft, de toestand niet noemenswaard veranderd is bij twintig jaar geleden, toen
Dr. Aletrino zijn studie over de celstraf eindigde met de woorden: ‘Zooals de toestand
nu is, is hij onhoudbaar. Met straffen, wreken, vergelden en leed aandoen heeft
men niets kunnen bereiken, dan een gestadige verhooging der recidieve. Is het
teveel gevraagd, dat men, met de uitkomsten voor oogen die in andere landen
verkregen worden, waar men de gevangenen niet in verstompende eenzaamheid
laat voortdrabben, nu eindelijk eens een ander stelsel dan het celsysteem toepast?
Tot een verandering en verbetering van de behandeling van den misdadiger moet
3)
en zal men komen. Dat is onvermijdelijk!’
Ja, inderdaad het gaat uiterst langzaam. Dit moment hebben wij dus ook nimmer
uit het oog te verliezen. Doch in het uitspreken hiervan, wordt toch tevens uitgedrukt:
een voortgaan, een voortgang in vermenseliking.
Het blijft niet bij het oude standpunt, maar het is nog allerminst toe aan het nieuwe
standpunt. Wat tans wel de meeste aandacht vraagt van het grootste aantal mensen,
is datgene wat inligt tussen het oude standpunt van het vergeldings-dogma, en het
nieuwe standpunt van de sosiale hygiëne en de opvoeding. Dit overgangsstandpunt
is er op uit de straf te humaniseren, wat natuurlik blijken zal evenmin mogelik te zijn
als om de oorlog te humaniseren. Maar dit kan men van-zelf-sprekend niet inzien,
zolang men het wezen van straf als onverenigbaar met echte Menselikheid, nog
niet beslist heeft verworpen. En dit zàl men niet licht inzien, omdat men logies niet
zuiver en scherp onderscheidt: straf en wat ophoudt straf te zijn, zodra het wezenlik
kenmerk van straf ‘het vergeldings-beginsel eraan ontbreekt. Zodat men dan, zoals
meermalen gebeurt, blijft praten van ‘straf’, van een mildere straf, waar men het
1)
2)
3)
Tegen de heerschende opvattingen omtrent misdaad en straf, 3e druk blz. 3.
Art. Reclasseering in ‘Leven en Werken’, Okt. 1919.
‘Is celstraf nog langer geoorloofd en gewenscht?’ blz. 169. Uitg. v. Maas en Van Suchtelen,
Amsterdam 1906.
Internationale Revue i 10 1927-1929
eigenlik heeft over een maatregel van ziekenverzorging, welke laatste gepaard kan
gaan met straf, maar daarmee zelf geen straf is.
Doch wat het voornaamste is: op dit overgangsstandpunt keurt men het oude
standpunt af. Zó deugt het niet. De stem van de humaniteit laat zich horen. En men
laat het niet
Internationale Revue i 10 1927-1929
106
bij woorden, doch komt tot daden. Nog geen daden, die de mens van het nieuwe
standpunt, kunnen bevredigen, maar toch daden, die men heeft te waarderen als
pogingen om uit de ban van het oude standpunt los te komen, die men vaak ook te
erkennen heeft als een schrede in de goede richting, als een waardevol bewijs van
vermenseliking in onze houding tegenover de z.g. ‘misdadigers’, zoals daar zijn: de
Kinderwetten en de voorwaardelike veroordeling.
Een grote veelsoortigheid van maatregelen vindt zich thuis op dit overgangsgebied.
En wanneer het dan betreft mogelikheden, die nog niet eens als een eerste
levensrecht, maar slechts als een voorrecht bij goed oppassen in uitzicht worden
gesteld, zoals in de bekende Ministeriele Circulaire van den jare 1924 gesproken
wordt over: het hebben van een privaat-inrichting buiten de cel, enige wandversiering,
het verblijf in een cel met doorzichtige ruiten, langduriger verblijf in de vrije lucht,
een aangenamer (d.w.z. een minder beestachtige) regeling van het bezoek, - en
men ziet deze uitspelen als een voorbeeld van de tegenwoordige humanisering der
straf, dan ligt het toch waarlik wel voor de hand, dat men zich verontwaardigd
afwendt, met een: ‘Zwijg over zulk een humaniteit!’
Zo zal hetzelfde verschijnsel door de één genoemd worden met het aksent op de
vermenseliking, door de ander met het aksent op het uiterst langzaam gaan. Het
hangt er maar van af, van welke kant men de zaak beziet. Uit eigen beperkte hoek,
of uit de volle ruimte van universele menselikheid. Want bij deze laatste laat men
mee gelden, wat reeds tientallen van jaren door anderen elders is voorgehouden
of in praktijk gebracht. Bij de eerste blijft alles nieuw, wat ze zèlf nog niet nodig of
wenselik hebben geacht.
Langzaam gaat alle ontwikkeling van bewustzijn. Het langzaamst wel bij de offisiële
machthebbers. En van dezen wel weer het langzaamst bij de Nederlandse
regerings-machten. Het getob met het dienstweigeringswetje is bekend. De
Napoleontise huwelikswetgeving van 1838 wacht nog steeds op herziening. En wat
het beginsel van het strafstelsel betreft en de opsluiting in de cel bleef alles bij het
oude, alsof er door niemand ooit over iets anders was gerept en er buiten onze
grenzen, sinds vele jaren, niet reeds menigerlei systeem in toepassing was gebracht,
dat in vergelijking met het oude standpunt, in Nederland nog steeds ingenomen,
een stellige verbetering beduidt. Ik herinner aan Amerika, hoe nu 50 jaar geleden
daar het Elmira-stelsel door Brockway werd ingevoerd, waarmee de
opvoedings-gedachte z'n intree deed in de behandeling van misdadigers. Hoe
daarna een eergevoel-stelsel z'n toepassing heeft gevonden, waarvan goeverneur
G.W.R. Hunt een voorstander was. Terwijl dan daarop gevolgd is het stelsel van
Osborne, dat rust op de grondslag van zelfregering, welker gedachte en toepassing
te danken is aan W.R. George, die in 1895 met jeugdige misdadigers de beroemde
George Junior Republic te Freeville stichtte. - En weten wij niet uit Engeland der
laatste jaren van een opvoedende behandeling in de Camp Hill-gevangenis op het
eiland Wight en in de Borstal-inrichtingen (1902 en volgende jaren) bestemd voor
jeugdige veroordeelden tot 21 jaar, en hoe Miss Fry de sekretaresse van de ‘Howard
Bond voor strafrechtshervorming’ te Londen, op een kongres te Amsterdam in
November 1923 als gewichtigste verbetering in de gewone gevangenissen vermeldt:
‘de eenzame opsluiting, behalve gedurende den nacht, is practisch afgeschaft in
de Engelsche gevangenissen.’ - Zo stip ik nog slechts aan, al wat er in België is
veranderd sinds Emile Vandervelde in 1918 als minister van Justitie optrad, en
hoever het gevangenisleven in Spanje, wat vrijheid en hygiëne betreft, het
Nederlandse vooruit is, zoals ons onlangs uit een schrijven van A. Baar in ‘De
Telegraaf’ is duidelik kunnen worden, en hoe daar zelfs van Staatswege de opleiding
Internationale Revue i 10 1927-1929
der gevangenisambtenaren aan de kriminologise school te Madrid is ter hand
genomen.
Dit enkel om te doen uitkomen, hoe uiterst langzaam het tempo van vermenseliking
bij de Nederlandse machthebbers zich beweegt. Voor het overige laat ik het
buitenland nu rusten en bepaal mij tot Nederland. Eén opmerking wil ik echter hier
nog bijvoegen. Waar Nederland verre achterstaat, bij wat het praesteert op het
gebied van het overgangsstand-
Internationale Revue i 10 1927-1929
107
punt, acht ik het vooruit bij wat het praesteert op het nieuwe standpunt (waarop
sosiale hygiëne en opvoeding de plaats van straf heeft ingenomen; waar beseft
wordt dat de mens het recht mist om te straffen). Moge het hier nog niet tot een
bepaalde praktijk gekomen zijn, een psychologise opvoeding, zoals deze door Dr.
P. Bierens de Haan wordt voorgestaan, valt evenmin elders in Europa of Amerika
te bespeuren. En wat inzicht in theorie en praktijk betreft, schijnt mij vooralsnog een
psychiater, als de daar even door mij genoemde, een voorsprong te bezitten. Hem
noemend als man van de psycho-therapie zie ik Dr. H. van der Hoeven Jr. als man
van de sosiale-hygiëne naast hem staan, beiden volgend op Dr. A. Aletrino, de
pionier. Maar evenmin is mij bekend een vertegenwoordiger(ster) van het nieuwe
standpunt, die prinsipiëel, sosiaal-ethies en als vakkundige in strafrecht, te noemen
zou zijn naast Dr. Clara Meijer Wichmann. Om dan ten slotte nog te wijzen op het
bestaan van ons ‘Comité van actie tegen de bestaande opvattingen omtrent misdaad
en straf,’ als een syntheze voor idee-verspreiding, waarvan Clara Wichmann de ziel
was en na haar heengaan nog de ziel is.
Zo willen wij dan nu de onderlinge verhouding van die drie standpunten wat nader
beschouwen, van het oude dat star en strak is ten opzichte van de straf, van het
overgangsstandpunt, dat plooibaar is en van het nieuwe, waarop de straf gans
vervallen is.
Om te tiperen, 't met een hoofdaksent aanduidend - bij het oude: men straft uit
plicht; bij het overgangs: men straft uit nood; bij het nieuwe: men straft niet meer.
Noem het oude A, het overgangs- B en het nieuwe standpunt C. Dan kunnen wij
dat proses van vermenseliking als volgt karakteriseren.
Bij overgang van A tot B, komen wij van zaak tot levend wezen, van misdaad tot
misdadiger.
Bij overgang van B tot C, komen wij van levend wezen tot mens; van vreemde
tot medemens; van misdadiger tot sosiaal-invaliede; van krimineel tot zielszieke.
Bij C is het prinsipiëel verschil tussen kriminelen en niet-kriminelen komen te
vervallen. Zoals Dr. Bierens de Haan verklaart: ‘De krimineel is niet slechter dan de
niet-krimineel; hij heeft minder weerstand tegen de gevaren die van uit het
maatschappelijke leven op hem aandringen.’
Uit deze nieuwe verhouding gaat ook een nieuwe houding ontstaan. Men gaat
zien als taak voor de sterkeren: om zorg te betonen voor de zwakkeren.
Bij A gaat het om straf als zodanig, d.w.z. aandoening van leed op grond van het
vergeldings-begrip, tevens bedoeld ter afschrikking en ter beveiliging van de
maatschappij.
Bij overgang van A tot B, komen wij van ‘straf zonder meer’ tot straf met poging
tot verbetering van het individu en kering van recidieve, en met allerlei mooie
opvoedings-adspiraties.
Bij overgang van B tot C, komen wij van ‘straf met dit of dat’ tot: géén oplegging
van straf, maar in de plaats daarvan verpleging van zieken en opvoeding van
kriminelen.
Teken, dat men nog niet aan C toe is en vast kenmerk van B: zonder straf durft
men het niet aan en kan men het ook niet stellen. Naast een verminderde straf zoekt
men zoveel mogelik humaniteit in de behandeling te leggen.
Bij overgang van A tot B komen wij van een gelijke behandeling voor iedereen
tot een individualisering in theorie. Eerst bij overgang van B tot C zullen wij komen
van een individualisering in theorie tot een individualisering in praktijk.
Hiermee houdt ook verband, dat men op B, het overgangsstandpunt, gaat wijzen
op het tekort in psychologise leiding en psychiatrise medewerking. Al is het wederom
het vasthouden aan de straf die een redelike oplossing in de weg staat. O.a. omdat
Internationale Revue i 10 1927-1929
men met de straf, de plaats waar die straf moet worden toegepast niet missen kan,
hetgeen voor Nederland beduidt: gemeenschappelike opsluiting en de cel.
Zo kunnen wij dan als laatste verhouding tussen A, B en C noemen: cel; cel en
gemeenschappelike opsluiting, beide in verbeterde editie; géén
gevangenis-opsluiting.
Internationale Revue i 10 1927-1929
108
In mijn artiekel in ‘Vragen van den Dag’ (1917) heb ik mij gericht tegen het oude
standpunt, waarop men zich verplicht weet te straffen.
1)
In mijn Kongres-rede (1920) van het ‘Comité van actie tegen de bestaande
opvattingen omtrent misdaad en straf’ heb ik de gronden aangetoond van het nieuwe
standpunt, waarop men het recht mist te straffen.
Tans wil ik krieties beschouwen twee laatste verschijnselen in Nederland op het
terrein van het overgangsstandpunt, waarop men het met straf-zonder-meer zedelik
niet langer aandurft, maar nog niet toe is om het zonder straf te stellen.
1e. Het opstel ‘Cel of gemeenschap’ van arts S. van Mesdag, in de zomer van
1924 in ‘Leven en Werken’ verschenen.
2e. De z.g. psychopathen-wet.
II.
Na deze algemene inleiding ga ik dan nu over tot de bespreking van de later ook
2)
afzonderlik verschenen verhandeling ‘Cel of gemeenschap’ van arts S. van Mesdag,
oud-geneesheer van R.W.I. te Veenhuizen, de strafgevangenissen te Groningen
en de tuchtschool te Haren.
‘Cel of gemeenschap’, - een tietel, die mij geheel anders in de oren klinkt, dan
degeen die haar boven zijn opstel plaatste. Want het woord ‘gemeenschap’, dat
door hem gebruikt wordt voor ‘gezamenlike opsluiting’, geeft voor mij juist zo geheel
iets anders weer; een ideaal van samenleving, waarbij de deelhebbenden niet zonder
vrijheid van beweging zijn te denken.
Waar het dus in deze verhandeling gaat om de afzonderlike of de gezamenlike
opsluiting, bergt deze tietel voor mij juist de tegenstelling tussen een opsluiting en
een opname, tussen vrijheidsberoving en vrijheid van beweging, tussen iets
verwerpeliks en iets dat wij moeten trachten te verwerven.
Het woord cel doet mij denken aan een hel. En dan vertegenwoordigt die klank
cel: gevangenis-opsluiting in het algemeen, waarbij de vrijheidsberoving het meest
karakteriserende en diepgaande element uitmaakt. En wanneer ik dan doorlees en
het woord ‘gemeenschap’ onder ogen krijg, dan rijst dadelik de gedachte: ja, daarom
kan de cel met alles wat er aan vastzit (van strafbegrip tot gebroken mensen) enkel
nog in stand blijven, omdat wij het nog niet tot een Gemeenschap hebben gebracht,
tot een ware Menselike Samenleving. Want in een gemeenschaps-leven is der
mensen onderlinge verhouding die van kameraden en vrienden (elkander helpend).
Bij zulk een verhouding sluit men elkander niet op in gevangenissen, straft men
elkander niet met vrijheidsberoving, tracht men elkander niet van onsosiaal handelen
te genezen door het afschrikwekkende van het verblijf in een cel. Wie dit
kenmerkende karakter van een Menselike Gemeenschap zich bewust geworden
is, spreekt het met Tolstoy uit: ‘Wij hebben geen recht om te straffen’, komt er toe
met Anatole France de z.g. ‘misdadigers’ niet langer als ‘schuldigen’, maar als
‘ongelukkigen’ te beschouwen, en acht het met Kropotkine ‘de eerste plicht der
revolutie de gevangenissen te verdelgen.’
Voor wie dit alles een klaar weten en een diepe overtuiging is geworden, kan niet
anders meer dan het nog alom heersende strafbegrip en het voortwoekerende
strafstelsel en gevangeniswezen prinsipieel afwijzen en veroordelen.
1)
2)
In druk verschenen onder de tietel ‘Het recht van straffen.’ Uitgave C.M.S.
Uitgave van de Wereldbibliotheek, Amsterdam - Sloterdijk 1924.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Waar het mij nu eenmaal zo gaat acht ik iedere vrijheidsberoving als straf uit den
boze, vind ik iedere opsluiting in het kader van een strafstelsel, hetzij afzonderlik
hetzij met anderen gezamenlik, ontoelaatbaar.
De konklusie waartoe arts S. van Mesdag in zijn opstel komt is deze, dat hij cel
èn gemeenschap bepleit, d.w.z. voor sommigen (bij kortere strafduur, beneden 6
maanden) op-
Internationale Revue i 10 1927-1929
109
sluiting in de cel, voor anderen (met langere straftijd) de gezamenlike opsluiting en
dat hij dan als eis stelt een grondige verbetering van beide systemen.
Hoezeer hij dan ook aan de linkerzijde moge staan, hoe scherp hij dan ook kritiek
uitoefene op de huidige berechting en behandeling van misdadigers, hoe belangrijk
zijn ervaring uit de praktijk moge zijn, hoe nobel zijn hart, hoe groot zijn toewijding,
hoe juist zijn inzicht dat het ontbreekt aan een wetenschappelike grondslag en een
psychiatrise leiding, - hij blijft binnen de grens van: verbetering en dus behoud van
het bestaande stelsel. Duidelik klinkt dat uit deze zin op blz. 20: ‘Onze
strafrechtspleging heeft de vrijheidsberooving als straf nog noodig.’
Het moge zo zijn, maar dan deugt die strafrechtspleging niet, dus weg met haar
en in haar plaats een andere vorm van reageren op on-sosiale handelingen. Maar
dat te verklaren durft hij niet aan. En dat durven de meesten nog niet aan, die zich
overigens al heel kras uitlaten over de onmenselike celstraf en wat dies meer zij.
Met één voorbeeld kan ik hier volstaan. In November 1924 sprak Dr. C.A.
Rademaker, redakteur van ‘Het Vaderland’, te Winschoten in een openbare
vergadering met lichtbeelden tegen de celstraf. Hij wekte de vereniging van
Staatsburgeressen op, ‘om door adres of anderszins de beweging voor een andere
straftoepassing dan door de cel alleen, bij den Minister van Justitie te steunen’,
terwijl hij bij de gedachtenwisseling in zijn antwoord aan de president van de
rechtbank beslist verklaarde: ‘gehele afschaffing van de cel onmogelik te achten’.
Een andere straftoepassing, dus met behoud van de bestaande strafrechtspleging
èn wat de wortel van het gehele probleem raakt, met behoud van het nog algemeen
heersende strafbegrip. Daar zijn wij, waar wij wezen moeten. Want van het strafbegrip
als zodanig moeten wij los komen. Het is dan ook van het grootste belang, dat meer
en meer tot verwerkeliking gaat komen de profetie van Tolstoy, dat ‘de straf een
begrip is, waar de mensheid bovenuit begint te groeien’.
Sporen hiervan zijn overal te ontdekken bij de voorstanders van verschillende
moderne strafstelsels, die in meer of mindere mate opvoedkundig willen te werk
gaan en die dan heel begrijpelik, maar ondertussen foutief en misvattingen wekkend,
er over spreken, dat de straf opvoedend moet zijn. Maar zo is het niet. Een
opvoedende straf is als uitdrukking even onjuist als een droge regen. Die beide
begrippen straf en opvoeding passen niet bij elkaar, het een sluit het ander uit. In
de plaats van een straffend optreden moet komen een opvoedend optreden. Treedt
men opvoedend op, dan kan men daarbij geen gebruik maken van straf. Want waar
wij onder opvoeding hebben te verstaan: het bevorderen van
ontwikkelingsmogelikheid, daar doet straf zich juist voor als een belemmeren van
ontwikkelingsmogelikheid. Hoogstens kan het dus nu in de praktijk zo gaan: dat
iemand graag opvoedend te werk gaat, doch dat hij nog niet zo ver gekomen is, dat
hij het strafbegrip radikaal afgezworen heeft en dan enerzijds meent, dat in bepaalde
gevallen nog straffend optreden geboden is, anderzijds geen kans ziet het nog
zonder uitdeling van straf klaar te spelen.
Doch eerst wanneer het strafbegrip radikaal afgezworen is, wanneer men het in
eigen bewustzijn te boven gekomen is, zal men tot de overtuiging komen, dat de
bestaande strafrechtspleging iedere redelike grond mist en door een verhelderd
Menselikheidsbesef tot verdwijning veroordeeld is, als zijnde offisieël-gehandhaafd
onrecht, dat zich stelselmatig aan de Menselike persoonlikheid vergrijpt.
Niet onaardig ter illustratie deze uitspraak van Dr. P. Bierens de Haan, dat er
‘maar weinig goede opvoeders zijn’. ‘En die slechte herkent ge aanstonds daaraan,
dat zij in hoofdzaak volgens één methode werken, die van de straf-ter-vergelding
en tucht. Dat ziet ge al bij de vrouw uit het volk, die niet beter weet te doen dan haar
jongen een mep op zijn arme hoofd te geven, dat ziet ge nog bij de Staat, die
Internationale Revue i 10 1927-1929
1)
tegenover zijn krimineelen niet beter te doen weet dan ze in de gevangenis te
2)
stoppen.’
(Wordt vervolgd).
1)
2)
Gewoonte-misdadigers.
De taak van den psychiater bij de reklasseering, 1924, blz. 3.
Internationale Revue i 10 1927-1929
110
J. Romein
De buitenlandsche politiek van Mussolini
(Slot)
Wat is de band, vroegen wij aan het slot van ons eerste artikel, die de buitenlandsche
politiek van Mussolini bindt aan die der ‘liberalen’ van vóór en tijdens den
wereldoorlog? Dat wij Italië's buitenlandsche politiek, zoowel die van toen als die
van nu, imperialistisch mogen noemen is de vraag maar half beantwoorden, omdat
daarachter onmiddellijk de vraag naar den aard van dat imperialisme rijst. En de
aard van het imperialisme, niet het recht om ervan te spreken, kan hier alleen
beslissend zijn.
Tot de opvallendste symptomen van het imperialisme behooren, wanneer men
het uitsluitend theoretisch onderzoekt 1e. kapitaal-export, inz. naar koloniale of
half-koloniale landen, 2e. een industrieel productie-apparaat dat te groot is voor de
behoeften van het eigen land. Het eerste schept een belangensfeer van het bedoelde
land in de koloniale of half-koloniale werelddeelen en de noodzaak van desnoods
gewapende bescherming dier belangen. Het tweede schept de behoefte aan
afzetmarkten voor de ‘overtollige’ productie en daarmee de noodzaak om zich
desnoods gewapenderhand die afzetmarkten te verzekeren.
Onderzoekt men nu de Italiaansche economische structuur, zoowel de huidige
als die van vóór den oorlog, dan treft men beide symptomen of niet of toch maar in
uiterst verzwakten vorm aan. Men ziet zelfs eer het tegendeel: in plaats van
kapitaal-export, kapitaal-import. De machine- en textiel-industrieën zijn of met
buitenlandsch kapitaal gesticht of zij worden, werden althans tot voor kort, zelfs
direct door buitenlanders geëxploiteerd. De Siciliaansche industrie was of is nog
voor twee derden in Engelsche handen; de zwavelen asfaltmijnen zelfs voor
viervijfden. In de tramwegen in de groote steden is Belgisch en Fransch kapitaal
1)
belegd.
Evenmin is Italië tot op dit oogenblik een land met een sterke export-industrie.
Op het einde der vorige eeuw nam het weliswaar op de Argentijnsche markt de
plaats onmiddellijk na Engeland in, maar hoewel absoluut toenemende, daalde het
percent van den Italiaanschen uitvoer naar de Zuid-Amerikaansche republiek
sindsdien zoo snel, dat het zich in 1909 met de vijfde plaats moest vergenoegen,
2)
van de tweede verdrongen door Duitschland, de Ver. Staten en Frankrijk.
Intusschen komt het bij de waardeering van economische feiten voor de politieke
ontwikkeling meer op het dynamische dan op het statische, meer op de richting dan
op den toestand aan. En nu is het een onloochenbaar feit dat het tempo van de
economische ontwikkeling van Italië, vergeleken met dat van andere kapitalistische
landen na den oorlog - de Ver. Staten uitgezonderd - veel sneller is. In 1925
verscheen Italië op de wereldmarkt als groot-exporteur van katoen-waren met
700.000 dubbele centenaren; zijn electrische industrie heeft zich sedert het begin
van den oorlog verdrie- en verviervoudigd; zijn machine-, automobiel- en
kunstzijde-industrie, werven en fabrieken voor oorlogsmateriaal produceeren zooveel
3)
dat de behoefte aan nieuw afzetgebied buitenslands zich wel degelijk laat gevoelen.
Men zoekt dit nu echter niet meer, althans niet in de eerste plaats, in het blijvend
1)
2)
3)
Zie Robert Michels, Sozialismus und Faschismus in Italien p. 141; vgl. dezelfde
‘Demographisch-statistische Studien zur Entwicklungsgeschichte Italiens’ in het ‘Jahrbuch
für Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirtschaft’, XXXII. jhrg. 2 p. 113.
Il Commercio Internazionale Argentino p. 15, geciteerd bij Robert Michels, a.w. p. 147.
Spiru, Der italienische Imperialismus und der Balkan, Int. Presse-Korr. No. 145, 26-11-'26,
p. 2531.
Internationale Revue i 10 1927-1929
aan de Ver. Staten verloren Zuid-Amerika, maar in het Nabije Oosten, waarmee
Italië zijn economische betrekkingen in de laatste jaren sterk heeft weten uit te brei-
Internationale Revue i 10 1927-1929
111
1)
den. Zoo bedroeg - volgens officieele gegevens - de uitvoer van Italië naar Turkije,
2)
tegen 28 millioen Turksche ponden in 1923, 40.9 millioen in 1924 en 43.4 millioen
in 1925 of 18% van den totalen invoer in Turkije, tegen Engeland slechts 16 en
3)
Duitschland 11%.
Ook van kapitaal-export is tegenwoordig sprake, al valt de 200 millioen-lire-leening
van Italië aan Roemenië nog in het niet bij de door dat land in Londen gesloten 10
4)
millioen dollar- en 30 millioen pond sterling leening.
Terwijl dus eenerzijds de symptomen van een ‘normaal’ imperialisme - kapitaal-export
en over-industrialiseering - in Italië nog nauwelijks zichtbaar zijn, zij het dan dat ook
beiden naar het schijnt in den laatsten tijd bezig zijn te stijgen, is er anderzijds een
omstandigheid die al jarenlang de buitenlandsche politiek van Italië direct beïnvloedt,
en die maakt, dat men ook hier van imperialisme kan spreken, wanneer men het
woord in de meer algemeene beteekenis is van agressieve expansie-politiek neemt.
Door straks te noemen bijomstandigheden heeft dat Italiaansche imperialisme juist
in de laatste jaren een tot nog toe ongekenden omvang aangenomen.
5)
Wij bedoelen de - relatieve - overbevolking. Het Italiaansche volk lijdt hieronder
al sinds zijn ‘nationale’ één-wording (1861-'71), waarvan het een wrange vrucht
6)
schijnt. Deze overbevolking vindt niet haar oorsprong in een overigens onder
invloed der Kerk vrij hooge nataliteit, m.a.w. niet in een te groote bevolkingsdichtheid.
2
7)
Men kan deze n.l. voor Italië veilig op 123 inwoners per K.M. stellen, wat,
vergeleken met werkelijk dichtbevolkte Europeesche landen als Nederland en België,
2
(resp. 251 en 267 inw. per K.M. ), volstrekt niet abnormaal hoog is. Veeleer dient
men dan ook den oorsprong der overbevolking in de agrarische bezitsverhoudingen
van het Apennijnsche schiereiland te zoeken, waar in tegenstelling tot de andere
Europeesche landen, het oude euvel van het grootgrondbezit tot op dezen dag niet
1)
2)
3)
4)
5)
6)
De ervaring heeft geleerd, dat men met officieele gegevens over Italiaansche economische
verhoudingen echter zeer voorzichtig moet zijn. Het overschot op de staatsbegrooting voor
1925/26 werd als 2268 millioen lire opgegeven, terwijl in het communiqué verderop werd
meegedeeld, dat hiervan 1800 millioen waren uitgegeven ‘voor de economische reconstructie
van het land’, ‘Börsen-Courier’ van 29-12-'26, geciteerd bij E. Varga, Wirtschaft und
Wirtschaftspolitik im IV. Vierteljahr 1926 (Int. Presse-Korr. No. 14, 4-2-'27, p. 280.)
1 T. pond = 100 piasters, waarvan er tegenwoordig 900 à 950 in het pond sterling gaan.
N.R.C. 2-2-'27.
Spiru, a.w. p. 2532.
Wij spreken van relatieve overbevolking om misverstand te voorkomen. De overbevolking
zooals de historie die tot nog toe kent is echter steeds relatief, d.w.z. veroorzaakt door sociale
verschijnselen, niet door die van geboorte en sterfte op zichzelf. De historische overbevolking
beteekent niets anders dan een gebrek aan werkgelegenheid voor een deel der bevolking
en daardoor een gebrek aan bestaansmogelijkheid.
De Italiaansche emigratie naar de Ver. St. is al eerder begonnen, maar tot 1861-'71 zijn de
getallen van weinig beteekenis. De Amerikaansche statistiek geeft voor 1820-'30: 483;
4
7)
1851-'60: 8.747; 1861-'70: 12.211; 1871-'80: 55.762. Handw. d. Staatsw. II, 101. Het lijkt
zeker aantrekkelijk het verband tusschen Italiaansche eenheid en emigratie nader te
onderzoeken. Het is ons niet bekend of dit onderzoek reeds gedaan is. Zoo neen, dan blijft
het echter de vraag of het de moeite zou loonen, gezien het feit, dat de emigratie-cijfers pas
sinds 1876 voldoende betrouwbaar zijn en de te onderzoeken periode er derhalve net buiten
valt.
Robert Michels, a.w. p. 108, becijfert de bevolkingsdichtheid van Italië op 178 inwoners per
2
K.M. Hij rekent echter de woeste gronden (bijna ?) niet mee. Volgt men hem hier in, dan
komt men dus voor nu - Michels geeft cijfers van 1911 - op een veel hooger cijfer, want wel
2
is Italië sinds den oorlog van 286.610 K.M. op 308.700 vergroot, de bevolking is echter sinds
1911 gestegen van ruim 34.5 op bijna 39 millioen. Maar toch altijd nog ver beneden Nederland
en België.
Internationale Revue i 10 1927-1929
is overwonnen. Dat de schoen 'm hier wringt, blijkt al uit de beroeps-categorieën
van de Italiaansche emigratie, waar (in de jaren 1905 tot 1909) 34.4% landarbeiders
en 30% daglooners en grondwerkers onder waren en zelfs maar 1%
8)
niet-proletariërs. Het Italiaansche volk moet er zwaar voor boeten, dat het tot
driemaal toe de gelegenheid verzuimd heeft de latifundiën te breken en onder de
boeren te verdeelen. De eerste keer onder de Romeinsche Republiek, toen het uit
mystieke angst voor de monarchie, die toch kwam, de Gracchen in den steek liet,
de tweede keer toen het in 1870, uit vreugde over de één-wording, de regeering liet
begaan, die, uit geldnood, het gesaeculariseerde kerkelijke grondbezit voor een
appel en een ei aan magnaten en speculanten ver-
8)
Robert Michels, a.w. p. 61; vgl. de tabel op p. 62/63.
Internationale Revue i 10 1927-1929
112
kwanselde en de derde keer in 1922 toen het Mussolini naar Rome liet opmarcheeren
inplaats van de begonnen agrarische revolutie door te zetten. Het particuliere
grootgrondbezit veroorzaakt en heeft ten allen tijde veroorzaakt een nijpend
land-tekort voor de boeren. Zelfs in veel grootere landen dan Italië was dit zoo. Het
voorbeeld van Rusland in de XIXde eeuw, zoowel dat van het Rome uit de Oudheid
mag bekend worden verondersteld, de geschiedenis van het Byzantijnsche Rijk in
de Middeleeuwen biedt een derde, minder bekend, maar even treffend. Het
landgebrek voor de jongere boerenzoons nijpte in al de genoemde voorbeelden, te
meer, omdat er geen industrie tegenover stond, die het overschot der
boerenbevolking, al was het dan maar op voor hen slechter levensvoorwaarden,
kon opzuigen. Voor Italië, zagen wij, geldt nog hetzelfde, gold in elk geval hetzelfde,
zoodat er voor dat deel van het Italiaansch landproletariaat dat geen werk kon
vinden, hetzij op het land, hetzij in de steden, niets anders opzat dan te emigreeren.
Dat laatste redmiddel greep het dan ook aan, en in toenemende mate. Sinds 1871
steeg het aantal landverhuizers uit Italië bijna voortdurend. Van 108.771 in 1876 tot
1)
een maximum van 787.977 in 1906 of wel 2386 per 100.000 inwoners. Tijdens den
oorlog treedt natuurlijk een scherpe teruggang op, maar zelfs in 1918, het jaar waarin
2)
de emigratie het geringste was, zien toch nog altijd 28.311 Italianen zich
genoodzaakt het zegevierende vaderland te verlaten. In 1919 loopt het cijfer weer
op tot 243.417, in het volgend jaar tot 344.208. Voor 1923, '24 en '25 waren dezelfde
3)
cijfers respectievelijk 177.502; 103.779 en 104.421. Blijkt uit deze cijfers reeds hoe
hoog de nood gestegen is, zij gaan een nog duidelijker taal spreken, wanneer men
met de bekende eigenaardigheid der Italiaansche emigranten rekening houdt, die
hen bv. van den Engelschen en meer nog van den Duitschen emigrant onderscheidt.
‘De liefde tot zijn land is ieder aangeboren,’ maar den Italiaan in 't bijzonder, wat tot
gevolg heeft, dat hij, zoodra hij er eenigszins kans toe ziet, repratrieert. Om ons nu,
kortheidshalve, maar tot de laatste jaren te beperken: tusschen 1920 en 1925
4)
repatrieerden van de ruim 1.500.000 emigranten ruim 485.000 of bijna één-derde .
Mussolini staat dus voor precies hetzelfde probleem als zijn ‘liberale’ voorgangers,
alleen in sterkere mate en de Mussolini van '27 weer in sterkere mate dan die van
'26.
Immers, terwijl vroeger de emigratie vrij was, is nu, gelijk bekend, de uitgang naar
de Ver. Staten verstopt. De voordeeligste berekening stelt het voor Italië vast te
stellen quotum - 1 Juli '27 treedt de nieuwe wet in werking - op 5.878: een
verdwijnend gering cijfer, dat men gerust verwaarloozen mag, als men bedenkt, dat
vóórdien al herhaaldelijk, maar sinds 1900 als regel het grootste deel der Italiaansche
emigranten zich naar Amerika begeeft en daarvan weer het grootste deel naar de
5)
Ver. Staten.
Maar er komt méér bij. Ook de Europeesche afzetgebieden voor de overbevolking
in Italië beginnen zich zoo niet wettelijk, dan toch feitelijk te sluiten. De
inflatie-periode, die eerst in Duitschland, toen in België en Frankrijk ook den
buitenlanders werkgelegenheid bood - zij het met al de ellende aan die gelegenheid
verbonden - is in de drie landen tot een eind gekomen: de Italianen kunnen er heen
1)
2)
3)
4)
5)
Robert Michels, a.w. p. 60.
4
Handw. d. Staatsw. II 99.
International Labour Review, Oct. 1926.
t.a.p. Of dit percentage grooter of kleiner is dan vroeger liet zich met het materiaal dat mij ter
beschikking stond niet beslist uitmaken. Het is stellig kleiner dan in 1914/15, jaren die echter
niets bewijzen, omdat destijds ook de buitenlandsche Italianen voor den oorlog werden
opgeroepen. Voor ons komt dit er ook minder op aan; alleen ter beoordeeling van den
binnenlandsche toestand onder het facisme zou men dit moeten weten.
Robert Michels, a.w. p. 60.
Internationale Revue i 10 1927-1929
trekken, als zij willen; werk zullen zij er niet meer vinden. En ten slotte: het sluiten
van de voornaamste afzetgebieden in het buitenland respectievelijk: het verminderen
van de buitenlandsche werkgelegenheid houdt niet alleen de emigratie tegen, maar
werkt bovendien de re-immigratie in de hand. In het licht hiervan zal men dan ook
den opmerkelijken teruggang in de Italiaansche emigratie-cijfers sinds 1923 moeten
bezien, en niet als een gevolg van het fascistisch bewind. Zelfs als wij aannemen,
dat een grooter deel van den stroom dan vroeger terugvloeit, dan is dat niet omdat
het daar beter, maar omdat het in het buitenland nog slechter geworden is.
Internationale Revue i 10 1927-1929
113
Hierin nu, in de overbevolking en de verstopping van haar afvoer, gecombineerd
met het feit, dat Italië geen koloniën heeft - en de koloniën die het heeft voor het
doel niet deugen - terwijl er bovendien geen vrij terrein meer is om ze te stichten in dit probleem ligt de verklaring der Italiaansche buitenlandsche politiek sinds de
één-wording. Het probleem is, theoretisch, onoplosbaar, maar de practische politiek
kent nu eenmaal geen onoplosbare problemen. Op het terrein der politiek moet een
uitweg gevonden worden, ook daar waar er geen is. Mussolini handelt naar dien
stelregel, zoo goed als Giolitti, Facta en Schanzer er naar handelden.
1)
Zoo de lezer uit mijn eerste artikel een eenigszins verwarden indruk heeft gekregen,
dan is het - hoe parodoxaal het klinken mag - goed geweest. Mussolini's
buitenlandsche politiek is verward en zij kan niet anders dan verward zijn, want hij
heeft geen andere keuze dan te trachten, nu hier, dan daar, waar hij maar even een
kans zelfs schijnt te krijgen, de bestaande konflikten uit te buiten en dan het dichte
net van belangen, dat de groote mogendheden over den aardbol hebben gespannen,
te scheuren. Reeds Lenin heeft indertijd, aan Italië denkend, gesproken over een
‘imperialisme in lompen.’ Het zijn nu geen lompen meer, die Italië's naaktheid
2)
bedekken, maar een ‘zwart hemd’, doch zijn imperialisme is door die verkleeding
niet van aard veranderd. Een dergelijke expansie-uit-armoede-politiek geeft niet
een ‘lijn’ te zien, maar lijkt veel eer op een vuurwerk met naar alle hemelstreken
uitgezonden vuur-noodpijlen.
Vuurwerk is gevaarlijk. Mussolini's buitenlandsche politiek is ook gevaarlijk, te
gevaarlijker omdat zijn dictatuur het heele land met geweld op éénzelfde doel heeft
ingesteld: verovering. Heel de Italiaansche pers is niets anders meer dan zijn orgaan,
het orgaan van het palazzo Chigi. Alles wat niet 100% fascistisch is is den mond
gesnoerd. En Cassandra was geen fasciste. De Romeinsche correspondent van
3)
de ‘Temps’ heeft er terecht op gewezen: nu het verboden is de daden van de
overheid te beoordeelen en er voor parlementaire kronieken geen plaats meer is,
werpen de bladen zich op de buitenlandsche politiek. En de gevolgen blijven niet
uit. Er heerscht een koortsstemming, die of naar binnen zal moeten uitrazen - of
naar buiten.
Het fascistisch regiem zal tenslotte - hoe zeer het tot op heden, waar noodig,
4)
heeft weten in te binden - de explosie liever buiten dan in Italië zien komen.
Mussolini zal liever oorlog willen dan verdwijnen. En een derde keuze heeft hij niet.
Hij zou ze hebben, indien hij niet de vertegenwoordiger was van een in oorsprong
klein-burgerlijke beweging die voor de keuze gesteld tusschen de proletarische
revolutie en de groot-kapitalistische reactie, de laatste gekozen had; met als gevolg
dat het fascisme nu in laatste instantie aan de groote industrieelen, de bankiers en
de grootgrondbezitters heeft te gehoorzamen. Deze keuze heeft de andere oplossing
1)
2)
3)
4)
Zie het vorig nummer van dit tijdschrift p. 75.
De teekenende uitdrukking is van den Italiaanschen kommunist Ercoli in zijn opstel: ‘Das
faschistische Italien als Kriegsherd,’ Die Komm. Intern. Heft 4, 25 Januari '27.
Zie N.R.C. Av. 7-2-'27.
Dit voorzichtigheidsmoment is, ondanks de snorkerijen, kennelijk waarneembaar en men zou
verkeerd doen het te verwaarloozen. Het is zoowel gebleken in de houding tegenover Frankrijk
als zelfs tegenover Turkije. Bij-komstige geschilpunten tusschen beide landen zijn merkwaardig
spoedig opgelost. Zelfs loopen er geruchten over een veiligheidsverdrag tusschen Italië en
Turkije. Hoewel wij het bericht aan de ‘Daily Herald’ - 14-2-'27 - over de bedrijvigheid door
geheel Italië van arsenalen en munitiefabrieken, ondanks de officieele tegenspraak ervan
voor waar houden, zouden wij er toch niet gaarne de conclusie van een onmiddellijk op handen
zijnden oorlog aan willen verbinden. In de lijn der ontwikkeling kan echter anderzijds, dat leert
de ervaring genoegzaam, een dergelijke voorzichtigheid ternauwernood een flauwe kromming
veroorzaken.
Internationale Revue i 10 1927-1929
voor het vraagstuk der overbevolking: de Russische, d.w.z. de verdeeling der
latifundiën, afgesneden. Zoo rest alleen, tenzij het Italiaansche proletariaat als nog
de kracht en den moed vindt van het Russische, de geweldadige verovering van
nieuwe koloniën, rest alleen: de oorlog.
Internationale Revue i 10 1927-1929
114
MECHANISCHE FANTASIE
FOTO: F. BRUGUIÈRE, NEW YORK
L. Moholy-Nagy
Die beispiellose Fotografie
Het fotografische procede is zonder weerga ten opzichte van de bekende
optische uitdrukkingsmiddelen. Het is ook weergaloos in zijn resultaten
daar, waar het op eigen mogelijkheden steunt, reeds alleen de oneindig
fijne nuances in de variaties van licht en donker, die het fenomeen licht
in vrijwel onstoffelijke uitstraling tot gestalte brengen, zouden voldoende
zijn om een nieuwe manier van zien, van optische functie te
bewerkstelligen.
?
Le procédé photographique est sans égal par rapport aux moyens de
reproduction optique connus. Il est également sans pareil dans ses
résultats, du fait que - où il s'étaye sur ses propres facultés - à elles seules
déjà les nuances infiniment tendres dans les varietés de clair et de foncé
qu'en un rayonnement virtuellement immatériel, le phénomène de la
lumière rend en figure, suffiraient à réaliser une nouvelle manière de voir
d'action optique.
?
The photographical process is without parallel in respect of the known
means of optical expression. It is also unparalleled in its results since,
where it supports its own possibilities only the unending fine nuances in
the variations of light and dark which the phenomen light in al most
immaterial emanation brings to shape should be enough to realize a new
manner of seeing optical activity.
alle erläuterungen über wege und ziele der fotografie wurden bisher auf ein falsches
geleise geschoben. immer wurde als wesentlichste frage aus der fülle der
überlegungsmöglichkeiten das verhältnis der fotografie zur kunst herausgehoben.
die tatsache f o t o g r a f i e erfährt aber keine wertung, indem sie entweder als
notierverfahren der realität oder als mittel wissenschaftlicher forschung, oder als
fixierung entschwindender begebnisse, oder als basis von reproduktionsverfahren,
oder als ‘kunst’ klassifiziert wird.
Internationale Revue i 10 1927-1929
115
MECHANISCHE FANTASIE
FOTO
CH. RUDOLPH, DRESDEN.
das fotografische verfahren ist beispiellos gegenüber den bisher bekannten
optischen ausdrucksmitteln. es ist auch beispiellos in seinen ergebnissen: da, wo
es sich auf die eigenen möglichkeiten stützt. schon allein die unendlich feinen
abstufungen in den hell-dunkel variationen, die das fenomen licht in fast immateriell
wirkender strahlung zur gestalt bringen, würden genügen, eine neue art des sehens,
der optischen wirksamkeit, aufzurichten.
aber in dem fotografischen verfahren liegt unendlich viel mehr.
bei der heutigen fotografischen arbeit kommt es zunächst nur darauf an, aus der
eigengesetzlichkeit der mittel ein entsprechendes verfahren herauszufinden: erst
dann, wenn eine einigermassen exakte sprache des fotografischen entwickelt ist,
wird der wirklich begabte sie zu ‘kunst’ steigern können. die erste bedingung dazu
ist: keine anlehnung an tradi-
Internationale Revue i 10 1927-1929
116
FOTO MUNKACSY, BUDAPEST
MECHANISCHE FANTASIE
tionelle darstellungsweisen! die fotografie hat das nicht nötig! keine frühere oder
heutige malerei vermag der einzigartigen wirkungsmöglichkeit der fotografie
standzuhalten. wozu die ‘malerischen’ vergleiche? warum rembrandt - oder picasso
- nachahmungen?
?
man kann ohne utopische schwärmerei sagen, dass in der allernächsten zeit eine
grosse umwertung der fotografischen zielsetzungen durchgeführt wird. die
untersuchung ist schon, wenn auch oft auf getrennten wegen, im gange:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
bewusste verwertung der hell-dunkel-verhältnisse (quantität).
aktivität der helligkeit, passivität des dunkels (qualität).
verwertung der textur von stoffen, der struktur (faktur) verschiedener materialien.
verhältnisumkehrungen: positiv-negativ.
unbekannte formen der darstellung.
einschaltung grösster kontraste in form, lage, richtung und bewegung.
die zu untersuchenden gebiete lassen sich auf grund der aufzählbaren elemente
des fotografischen verfahrens feststellen:
1) ungewohnte sichten durch schrägstellung, aufwärts- und abwärts-fotografieren.
2) versuche mit verschiedenen linsensystemen; gegenüber unsern
augenerlebnissen ein verhältnis-veränderndes, unter umständen bis ins
‘unkenntliche’ verzerrendes verfahren. (konkav- und konvex-spiegel,
lachkabinettaufnahmen usw. waren die ersten vorstufen dazu.) damit entsteht
das paradoxon: die mechanische fantasie.
3) umklammerung des objekts (weiterführung der stereoaufnahmen auf e i n e r
p l a t t e ).
4) neue arten der kamera-konstruktion. vermeidung der perspektive.
5) übernahme der röntgen-erfahrungen in die fotografie in bezug auf
perspektivelosigkeit und durchdringung.
6) kamera-lose aufnahmen durch belichtung der fotografischen schicht.
7) wahre farbenempfindlichkeit.
erst das alle beziehungsmöglichkeiten vereinende werk, die synthese dieser
elemente, wird einmal als die wahre fotografie erkannt werden.
?
die entwicklungstendenz der fotografie bekommt starke impulse durch die heute
schon an vielen stellen sehr gepflegte lichtkultur.
Internationale Revue i 10 1927-1929
117
dieses jahrhundert gehört dem licht, die fotografie ist die erste form der
lichtgestaltung, wenn auch in transponierter und - vielleicht gerade dadurch - fast
abstrahierter gestalt.
der film geht darin noch weiter - wie man überhaupt sagen kann, dass die fotografie
ihren höhepunkt im film erreicht. die erschliessung einer neuen dimension des
optischen setzt der film in potenzierter weise durch.
wechselnde lichtintensitäten und lichttempi. bewegungsvariationen des raumes
durch licht. erlöschen und aufblitzen des ganzen bewegungsorganismus. auslösen
latenter funktionsgeladenheit unseres organismus, unseres gehirns. lichtgreifbarkeit.
lichtbewegung. lichtferne und lichtnähe. durchdringende und aufbauende strahlung:
stärkste optische erlebnisse, die dem menschen zuteil werden können.
die in der statischen fotografie geleisteten vorarbeiten sind für einen entwickelten
filmischen zustand unentbehrlich. eine merkwürdige wechselwirkung: der meister
geht in die schule seines lehrlings. ein reziprokes laboratorium: die fotografie als
untersuchungsgebiet für den film; und der film als förderer und anreger der fotografie.
FOTO KEIJSTON VIEW CO., LONDON
MECHANISCHE FANTASIE
Internationale Revue i 10 1927-1929
118
Menno ter Braak
Russische filmcultuur
aant.
aant.
aant.
Les symptômes de l'art cinématographique russe que nous connaissons
jusqu'à présent sont une des plus intéressantes manifestations de notre
temps parce qu'ils représentent dans leur caractère singulier une
disposition psychique générale déterminée. Le dualisme de ces films
autant que leur naturalisme est en fait différent des créations d'Europe
occidentale et peut exclusivement être jugé exactement par rapport aux
autres manifestations culturelles russes.
?
Die bisherigen Symptome der russischen Filmkunst bilden eine der
interessantesten Erscheinungen dieser Zeit, weil sie in ihrer Eigenart eine
bestimmte psychische Gesammtdisposition darstellen. Der Dualismus
sowie der Naturalismus dieser Filme ist wesentlich verschieden von den
west-europäischen Schöpfungen und kann nur in Zusammenhang mit
den übrigen russischen Kulturphänomenen richtig beurteilt werden.
?
The symptoms of the Russian film art that we know of up to the present
are one of the most interesting phenomena of this time because due to
their peculiar character they represent a definite psychical inclination of
the public. The dualism as well as the naturalism of these films is
essentially different from the West European creations and can only be
truly judged in connection with the remaining Russian culture phenomena.
Het blijkt: ‘Potemkin’ was slechts een begin, één symptoom van een mentaliteit.
Ongeveer gelijktijdig komen de premières van ‘Matrosen-Regiment No. 17’, van
‘Die Mutter’, van ‘Streik’; en zij onthullen, verrassend, verbluffend, het bestaan van
een russische filmkunst met een zoo eigen, een zoo demonisch origineel karakter,
dat men een oogenblik verblind is, verblind door deze plotselinge en onverwachte
vleeschwording van zooveel gedroomde mogelijkheden. Energiek heeft dit volk den
nieuwen vorm aangegrepen als expressie van een oerkracht, die zich hier zeker
even scherp van het geverfde Europa onderscheidt als in de ‘Gebroeders
Karamasov’. Verwarde, grillige associaties, ongebonden wreedheden en
schetterende tegenstellingen, monotone motieven onder een verbijsterende menigte
individueele gelaten: het stormt voorbij als een boodschap uit een andere wereld;
er dreigt een andere ziel uit dit werk....Het begrip ‘volksziel’ schijnt sinds lang met
de romantiek en de speculatie begraven; het heeft nauwelijks meer dan verdachte
wetenschappelijke waarde. Maar hier, in de sensatie, die alleen het kunstwerk geeft
buiten alle analyse om, hier staat het doode begrip op en eischt opnieuw aandacht.
Men ontkomt niet aan de obsessie, dat hier een impuls werkt, die elders ontbreekt:
ja, men waagt het bijna het zoo gevaarlijke woord ‘gemeenschapskunst’ te gebruiken.
Gemeenschapskunst in de eenige beteekenis, waarin de term gelden kan: een
aesthetische vertolking, niettemin individueel en slechts voor bepaalde kunstzinnige
individuen toegankelijk, van collectieve gevoelens. (Iedere andere definitie van
‘gemeenschapskunst’ wil zeggen: dilettantisme). De expressie dezer Russen is
hyperindividueel; de complexen, die zij verbeelden, zijn hypercollectief. Hun techniek
Internationale Revue i 10 1927-1929
is voortreffelijk geschoold aan de voorbeelden van het ‘avondland’; de mentaliteit,
die zij technisch in hun vorm omzetten, is zuiver en alleen hún bezit. De verworven
vakkennis wordt in dienst gesteld van een aangeboren scheppingsrichting, die een
volkomen zelfstandige plaats inneemt.
Voor alles is de jonge russische filmkunst dualistisch en naturalistisch. Zij is
gedrenkt in de tegenstelling kapitaal-proletariaat; zij is, in zekeren zin ‘officieele’,
revolutiekunst, propagandistisch, eenzijdig, en daarom des te merkwaardiger.
Ongetwijfeld: zij is één der merkwaardigste cultuurverschijnselen van dezen tijd;
want dit dogmatisch doorgevoerde dualisme leidt weliswaar tot een hartgrondig,
hatend verwerpen van den kapitalist, den Kozak, den handlanger van het tsarisme,
maar nergens tot een goedkoope aanprijzing van den proletariër. Niet de proletariër
(zooals in de strooperige amerikaansche film), maar het proletariaat is geïdealiseerd;
een ziedende beweging vaart door deze botte koppen, die afzonderlijk niets
vermogen, maar gezamenlijk den opmarsch der menschheid uitmaken. Welke
europeesche kunstenaar vermag dit nog: de versleten ‘Fortschrittsgedanke’ nieuwe
bezieling te geven? En welke europeesche kunst waagt het zich expressie van een
collectieve,
Internationale Revue i 10 1927-1929
119
dus hartstochtelijk eenzijdige gezindheid te noemen? Hier, in deze overstelpende
films, stort zich nog eens een ‘volksziel’ uit, een ongesoigneerde, niet hoffähige,
maar van drift tot getuigen hijgende massaziel. Zij is niet objectief en ziet den vijand
niet als een pirandelleske gelijkwaardige; zij haat, zij verdoemt den vijand, en heeft
lief, wat tot de eigen partij behoort. In ‘Potemkin’ dienden de kozakken den duivel;
in ‘Die Mutter’ ligt de justitie der heerschende klasse als een kille pad op het vertrapte
arbeiderskind; in ‘Streik’ knijpt de kapitalist zijn loonslaaf uit als een citroen (het
beeld is, letterlijk, zoo gecreëerd!) Dit is alles niet zeer liefderijk en liberaal; het is
beter, het is geschapen door een mensch, die zelf geloofde in de heilbrengende
macht van zijn eenzijdigheid!
Naturalistisch is deze filmkunst. Zij beproeft geen sinterklaassymbolen, zooals
Fritz Lang in ‘Metropolis’; zij experimenteert niet met abstracties. Zij kent de fabriek,
de machine en, meer dan alle andere dingen, het menschelijk gelaat. De oneindige
individueele geschakeerdheid van het ééne motief, de menschelijke trekken, stelt
de russische film onmiddellijk en diametraal tegenover de amerikaansche, die juist
sterk de neiging tot schematiseering en vervlakking vertoont. Zonder medelijden,
ook zonder opgedreven caricatuur (men vergelijke Lon Chaney!) zijn deze gezichten,
deze steeds boeiende reeksen van tot physionomie geworden driften, opgeroepen;
vaak met een nauwelijks verborgen humor, soms ook met een in het geheel niet
verborgen afkeer van den tegenstander, het ancien régime. De overgangen zijn
dikwijls wonderlijk en, voor westeuropeesch gevoel, schokkend, zonder den logischen
schakel; de woede raast plotseling en de glimlach keert plotseling weer terug; de
gestaltenwereld om vorst Myshkin en Raskolnikov is in het bewegende beeld
vertaald; hier dezelfde trage, horizontale golving als in Gorki's ‘Nachtasyl’. Een
kunstmatige, heteronome moraal ontbreekt volkomen; het gaat voor of tegen de
revolutie; niet in de keuze der strijdmiddelen, maar in het standpunt tegenover de
revolutie ligt de maatstaf tot waardebepaling. De passie is aan beide zijden blind;
maar aan den kant van het tsarisme is zij duivelsch, aan den kant der revolutie
gewijd door het heilige doel. Dit wordt nergens opzettelijk uitgedrukt; het is de eenige
uitdrukkingsmogelijkheid van deze films, hun houding tegenover het
schuldprobleem....Ontembaar zijn de instincten, van de goeden en de boozen; maar
zij worden gansch anders geformuleerd als in de europeesche film. In ‘Die Mutter’
en ‘Streik’ ontbreekt b.v. het bij ons zoo geliefde en uit den treure geëxploiteerde
erotische motief vrijwel geheel; het wordt overgeslagen, genegeerd; ook in ‘Potemkin’
sprak het niet mee. De wereld kan blijkbaar ook nog zonder driehoeksproblemen
in een groote schepping gevormd worden....Geen sentiment is volgens onze
civilisatiewetten gepolijst; horizontaal, afzonderlijk, liggen de uitingen naast elkaar,
zonder de verticale ‘ontwikkeling’, die het europeesch ‘karakter’ kenmerkt. Gruwelijk,
zonder verantwoordelijkheidsbesef schijnt hier oppervlakkig, wat werkelijk slechts
de soortelijk anders geaarde expressie is van een soortelijk anders levensgevoel....
Ik ben mij ervan bewust, bij deze karakteristiek van de russische filmkunst
verschillende termen te hebben gebruikt, die men evengoed op het werk van
Dostojewski kan toepassen. De gemeenschappelijke elementen (gemeenschappelijk:
voor ons!), die de scheppingen van de filmregisseurs Schäffer, Podowkin en
Eisenstein met Dostojewski verbinden, zijn een bewijs te meer, dat in de sentimenteel
aanbeden ‘russische ziel’ niettemin een misschien intellectueel geenszins te bepalen,
maar zeker intuïtief te ‘schouwen’ grondverschil met de ‘westeuropeesche ziel’
aanwezig is. De vergelijking tusschen den litterairen en den visueel-dynamischen
kunstvorm toont onloochenbare analogieën: weinig zin voor (naar westeuropeesche
opvattingen) beknopt-dramatische compositie, lyrische overdadigheid van de
gevoelsontlading, scherpe tegenstelling van het goede en booze principe, maar niet
Internationale Revue i 10 1927-1929
westeuropeesch-psychologisch gemotiveerd, veeleer als dogmatisch apriori
vooropgesteld....
Het zijn eentonige litanieën, telkens terugkeerende themata, die de russische cinéast
met een hoogst origineele veelzijdigheid varieert: staking, samenscholingen, politie,
kozakken,
Internationale Revue i 10 1927-1929
120
fabrieken, geweren, machines,....menschen; in het groote teeken der revolutie,
gedreven door een tijd, een bovenpersoonlijken demon. Men kan het desnoods
‘propaganda’ noemen, dit voortdurend asthmatisch hijgen naar één doel; mits men
het woord niet verstaat in den plebeisch-politieken, anti-artistieken zin, dien het ten
onzent langzamerhand gekregen heeft. Deze propaganda werkt niet met de valsche
vergrootingen van verkiezingsleuzen, maar beperkt zich tot de aesthetische
objectiveering van den revolutionnair bezeten mensch. Juist dáárom voelt de
verpolitiekte conservatief de Sovjet-films als een gevaar, wijl hij beseft tegenover
een cultuur te staan en niet tegenover een aanplakbiljet....
‘Matrosenregiment No. 17’ van Leo Schäffer geeft, met veel
‘Potemkin’-reminiscenzen, den bijna onverschillig-objectief uitgebeelden
revolutieleider Guljawin en zijn verleidingsgeschiedenis. Deze matroos, die een
regiment kan commandeeren, is overigens een man als ieder ander; hij is groot,
omdat de tijd het van hem eischt, maar hij laat zich daarom niet minder klein door
een kozakken-Dubarry beheerschen. Onder het woeste leven van bewogen dagen
het vernietigend element vrouw; zonder moraliseerend oordeel, alleen als factor in
het regimentsleven, teekent de russische film de passie, met de noodwendigheid
van een natuurgebeuren....De troep trekt verder, het doel tegemoet.
‘Streik’ is Eisenstein's vroegere filmwerk. Het is een anarchie van machines en
stakingen; in deze episodes ontbreekt alle europeesch conflict. Er is een teveel, dat
echter nergens vermoeit, omdat het wemelt van vondsten en ontdekkingen. De
‘Herzmachine’ van Metropolis, die zoo precies wist, welke rol Thea von Harbou haar
opgedragen had, is een armzalige, koude decoratie naast dit kloppend, verward
fabrieksgewoel, dat slechts onder den ban van één symbool staat: de staking.
Menschen en staal, het geheele groote industrieele organisme, legt Eisenstein open
als een duizendcellige samenleving, iedere cel als een eigen individualiteit. Tot zij
allen samenstroomen in de revolutie en door de brandweer van de straat gespoten
worden....Den schepper van ‘Potemkin’ ziet men hier als den rusteloozen
experimentator, vol ideeën, vol technische ondernemingsdurf.
Er zijn in de nog niet lange geschiedenis van de filmkunst eenige zeldzame
oogenblikken, die de teleurstelling over de tallooze afdwalingen vergoeden. Tot
deze oogenblikken reken ik ‘Die Mutter’ van Pudowkin. Wie zijn de acteurs, die hier
plotseling, weergaloos, een moeder, een zoon en een vader spelen met een diepe
extase, die meesterlijk geleid wordt door een meesterlijke regie? De russische film
kent geen ‘Stars’; zij kent uitverkiezing voor een figuur. Wat zeggen de namen
Baranowskaja, Bataloff, Lenistjakoff? En niettemin: zij zijn het, die tegen den
achtergrond van dezelfde gebeurtenissen, politie, staking, doodslag, deze ééne film
opvoeren tot een wonder. Zij treden niet buiten het kader der gevoelens, die wij
boven karakteriseerden; maar zij spelen die gevoelens in hun hoogste volkomenheid.
Een overstroomend leven verkondigen deze film-gestalten, een leven, dat zich in
deze vormgeving geheel zuiver kon uiten, alleen in deze vormgeving.
Filmend Europa kan, na de nederlaag bij Metropolis geleden, niet anders doen,
dan eerbiedig het hoofd buigen; er is opnieuw een schoon bewijs geleverd voor de
autonomie van den jongen vorm....
Berlijn, Februari 1927.
Internationale Revue i 10 1927-1929
121
Victor Bourgeois
L'effort moderne en Belgique
Sinds 1919 wordt de nieuwe geest in België op moedige en talentvolle
wijze tot uiting gebracht door verschillende groepen en revuën der
avant-garde. In de eerste plaats dient de moderne architectuur der
tuinsteden genoemd, maar daarnaast tevens de literatuur en de
schilderkunst. De moderne muziek staat niet op gelijke hoogte en de film
heeft niets gepresteerd.
?
Seit 1919 wird dem neuen Geist in Belgien auf mutige und talentvolle
Weise in verschiedenen Gruppen und Zeitschriften der Avant-Garde
Ausdruck gegeben. An erster Stelle soll die moderne
Gartenstädte-Architektur genannt werden, aber daneben auch die Literatur
und die Malerei. Die moderne Musik steht nicht auf gleicher Höhe. Der
Film hat nichts geleistet.
?
Since the year 1919 the new spirit of mind in Belgium has been given
expression to in a courageous and talentful manner by various groups
and reviews of the ‘avant-garde’. The modern architecture of the
garden-towns is a point of primary significance, while literature and the
pictorial art should also be mentioned. Modern music does not stand at
the same level and the film is devoid of achievement.
Entendons-nous bien. Malgré l'ampleur de son titre, cet article ne prétend pas être
complet: Comment enserrer en les limites étroites d'une étude, la chatyoante activité
que forme en tous pays la recherche d'un art nouveau? Au surplus architecte
passionnément voué au succès d'une architecture moderniste, puis-je situer avec
exactitude et impartialité le multiple effort des différents arts? Que les lecteurs me
fassent donc le plaisir de considérer les lignes qui suivent, comme un témoignage
de bonne foi d'un architecte épris d'un esprit nouveau et combattant.
Durant les premières années qui suivirent l'armistice, l'activité architecturale fut
limitée au régions dévastées: occasion unique de procéder à un regroupement
urbanistique et à une modernisation de vastes territoires dont s'étaient déplacés les
distributeurs de vie - industries et courants de circulation. Hélas, sous le signe de
la sentimentalité, que de quartiers en style d'attraction d'expositions internationales.
‘Vieux Bruxelles Kermesse’ virent le jour dans la Flandre, à l'endroit exact, dans la
forme et la grandeur des édifices détruits, au mépris des intérêts financiers et moraux
du pays.
De 1921 date, grâce aux premières réalisations de la ‘Société Nationale des
habitations à
Internationale Revue i 10 1927-1929
122
LA CITÉ MODERNE BRUXELLES
ARCHITECTE VICTOR BOURGEOIS
1)
bon marché’ la renaissance de l'architecture en Belgique. Quoique le pittoresque
règne encore dans la plupart des quartiers-jardins tant du point de vue de
l'implantation que de l'architecture, cet effort eut un double résultat important: d'abord,
introduire auprès des administrations officielles, des artistes et du public un esprit
urbanistique par la création méthodique d'ensembles urbains à la place de la
construction individuelle et de l'extension anarchique des villes; ensuite permettre
à quelques jeunes architectes de réaliser des conceptions de mérite en substituant
aux effets ornementeaux une architecture où l'intérêt des masses remplace celui
des détails et qui, basée sur le perfectionnement du plan et de la technique,
s'harmonise heureusement aux arbres, plantations, rues, sentiers, bâtiments d'intérêt
collectif comme éléments d'éclairage pour créer la vie plastique et fonctionnelle des
quartiers-jardins.
Actuellement la construction de vastes ensembles d'habitations à bon marché
subit un temps d'arrêt à cause de la crise financière, mais les quelques hôtels privés
qui viennent d'être terminés nous montrent que recule l'influence décorative, qu'aux
‘jeux de volume’ succède une expression plus sobre, où néanmoins le sentiment
souple et vivant de la construction prémunit contre un utilitarisme trop primaire.
Du point de vue urbanistique notons, qu'à l'exemple du bassin de la Ruhr, le pays
étudie la question du ‘Zoning’ et de l'aménagement rationnel des bassins industriels.
Espérons, qu'une fois acquise cette base urbanistique - indispensable à l'éclosion
d'une architecture nouvelle - nous serons assez forts et tenaces pour faire prévaloir
dans les constructions nos principes.
1)
Est-il nécessaire de rappeler qu'à la fin du 19e siècle une activité créatrice s'était déjà
manifestée avec Hankar, Horta et van de Velde, mais que, par malchance ou individualisme,
la génération suivante ne put utiliser et amplifier ce succès initial?
Internationale Revue i 10 1927-1929
123
La Société Belge des Urbanistes et Architectes Modernistes a été créée pour
défendre ces tendances nouvelles, elle groupe la plupart des artistes modernes
(Gaspard, Hoeben, Hoste, Pompe, Rubbers, Van der Swalmen, Verwilghen, De
Koninck, François, Nijst, Verbruggen, etc.)
L'architecture constituant avec le cinéma l'art dont l'application agit le plus
directement sur les besoins contemporains. - Si nous pouvons nous étonner dès
lors que le cinéma n'ait produit aucun essai notable en Belgique, d'autre part nous
devons reconnaître comme normale la part importante prise par l'architecture dans
le succès relatif du modernisme belge. Et signalons immédiatement l'activité des
périodiques et des groupements. Qui dira les sacrifices obscures, les inlassables
générosités, dont vit une propagande aussi systématique et continue?
Bien qu'échappant au cadre que je me suis fixé dans le premier paragraphe de
cet exposé, je dois citer ici le talentueux - et si patient - effort du groupe ‘Pro Arte’
pour la diffusion de la musique moderne internationale; ainsi que les revues ‘l'Art
libre’, ‘Le Disque Vert’, ‘Lumière’ et ‘Sélection’, les trois premières défuntes et la
quatrième en robuste existence, qui sous des tendances diverses mais avec égale
générosité internationale ont contribué chez nous à la purification de l'atmosphère
artistique, en attaquant avec foi et pertinence, les forces innombrables de routine....
A cette tâche s'appliquent également les deux associations théâtrales du ‘Groupe
Libre’ et du ‘Vlaamsche Volkstooneel’. Rejetant l'anarchie et l'à peu près les derniers
spectacles du ‘Vlaamsche Volkstooneel’ ont montré à notre vif plaisir une mise en
scène, un matériel et une interprétation évoluant vers une conception constructive
du théâtre.
Notons ici le groupe bruxellois de la ‘Renaissance d'Occident’ dont un modeste
mais
LA CITÉ MODERNE BRUXELLES
ARCHITECTE VICTOR BOURGEOIS
Internationale Revue i 10 1927-1929
124
suggestif théâtre de marionnettes propose des expériences empreintes d'ingéniosité
et de puissance, de finesse et d'excès....
Et ainsi nous arrivons somme toute naturellement à un ensemble assez cohérent
formé par divers groupements également dévoués à la défense de l'architecture
rationaliste, de la peinture abstraite, des formes extrêmes d'un modernisme radical.
Il s'agit des congrès et expositions du ‘Moderne Kunst’, des conférences et
expositions de la ‘Lanterne Sourde’; des revues ‘Anthologie’, ‘Bouwkunde’, ‘La Cité,’
‘De Driehoek’, ‘Het Overzicht’; de l'hebdomadaire hivernal ‘7 Arts’ qui depuis cinq
ans a publié 120 numéros, allègrement consacrés à la défense de la jeunesse
internationale: plastique pure, poésie intellectualiste. Ce dernier point bien que tout
naturel étonnera sans doute maints amis de l'art nouveau.
Aujourd'hui on divise volontiers en effet les arts en arts de réflexion et de fantaisie.
Pour les uns, dictature de l'intelligence; pour les autres, explosion incontrôlable de
l'instinct. Arbitraire nous paraît cette dualité. Qu'en tous les arts triomphe l'admirable
intelligence sensible, l'excitation fraternelle de nos facultés de sentir, d'imaginer et
d'organiser! Car en un tempérament sain, la raison est professeur de nouveauté,
de passion, de témérité....
Pour nous limiter à la littérature belge d'expression française nous possédons
actuellement un groupe important, non point constitué mais d'autant plus durable,
qui paraît se rallier à ces principes de forte vigueur intellectuelle et dont l'oeuvre
créatrice et critique (poésie, roman, essai) est déjà aujourd'hui considérable.
Quelques noms, au hasard: Chenoy, Linze, Werrie, Casteels, Van der Cammen,
P. Bourgeois.
Plus encline à la paresse, à l'hésitation et à la dispersion, la composition musicale
ne nous permet pas, hélas! un semblable palmarès. Dans les milieux d'avant-garde,
les plus cités sont Albert, Monier, Perceval, Quinet, Souris....
Mais ce que la musique nous mesure parcimonieusement, la peinture nous le
livre abondamment....K. Maes, J. Peeters et V. Servranckx représentent, dans sa
pureté violente, la peinture dont, tout élément naturel est exclu, confiance absolue
étant accordée aux éléments géométriques pour la réalisation de constructions
harmonieuses. A côté d'eux, quelques éléments moins exclusifs dans leur procédé.
Par exemple, cet étonnant peintre paysan, Félix Deboeck dont la méditation crée
des plastiques abstraites où cependant vit le mystère du paysage rural et des
évocations à rappel naturalistique mais soumises à un émouvant ordre géométrique.
Une étude indépendante devrait être aussi consacrée à un admirable technicien du
pinceau et de la plume, créateur et critique puissant, Pierre Flouquet, dont Henry
van de Velde a récemment déclaré: ‘que ses compositions dépassent en puissance
harmonieuse et en émotion évocatrice les compositions de Picasso ou de Léger.’
Quelle inépuisable création de formes émouvantes nous réserve ce peintre aussi
fécond que précis! Pierre Bourgeois qualifiant son travail de ‘plastique pure
sentimentale’ - s'explique comme suit: ‘Tout rappel naturalistique banni, Flouquet
tend à révéler la hiérarchie du spectacle entrevu. Et veut absolument susciter un
émoi’.
A des degrés divers sont apparentés à ces tendances plus ou moins
constructivistes les sculpteurs Jespers et Xhrouet, les peintres Baugniet, Eemans,
Gaillard, Jasinska....
Et ainsi, grâce à la collaboration d'une élite dispersée mais convaincue, l'esprit
nouveau fait pas à pas en Belgique sa trouée révolutionnaire.
Internationale Revue i 10 1927-1929
125
S. VAN RAVESTEYN
RADIO-TOESTEL
1927
Internationale Revue i 10 1927-1929
126
Correspondentie-Adres, Architectenkern ‘de 8’, B. Merkelbach, Arch., Noorderstraat 72,
Amsterdam, Tel. 33072
Internationale Revue i 10 1927-1929
127
De meening van ‘de 8’ over de tentoonstelling
eindproject Hooger-Bouwkunst-Onderwijs (H.B.O.)
Een tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam (laatste helft Februari
j.l.) van het eind-project onzer nagenoeg eenige architecten-opleiding in den lande!
(H.B.O. docent architect Duiker). Hier toch zullen we moeten vinden de ‘fine fleur’
van de jongere architecten, een belofte voor de architectuur van morgen!
Maar....ziet hier eerstens een opgave, die niet gering was, n.l.: een hoofd-station
met plein en aansluitende bebouwing in een wereldstad. Daarbij als opgave niet
voldoende omlijnd, waar het Centraal-Station te Amsterdam als voorbeeld bleef
dienen wat situatie en grootte betreft, maar de ontwerpers verder vrij bleven in de
plein-bebouwing en stedebouw-kundige aansluiting met het bestaande stadsgedeelte.
Het streven van den waarachtig in dezen tijd levenden architect onderscheidt zich
juist door het aanvaarden van de begrenzing, welke zijn opdracht hem stelt, om uit
deze beperking de meest geëigende en typische vormgeving af te leiden. De
gebondenheid is hem even onontbeerlijk als papier en potlood. Met de
mechanisch-technische functies van zijn opdracht zal hij als organisator van het
bedrijf tot een beeldende vorm moeten komen en zich als zoodanig onmisbaar
maken bij het verwezenlijken van bouwplannen. Hiertoe moet dus de jonge architect
worden voorbereid, wil hij aanstonds met recht zijn plaats in de samenleving kunnen
opeischen.
Beschouwen we in dit licht het eindproject H.B.O. Groote teekeningen van
oogenschijnlijk rationeele, rechtvlakkige gebouwen verbergen meerendeels
plattegronden zonder voldoende verantwoording, maar meer bedoeld als vulling
van een geheel willekeurige vormgeving. Men heeft als het ware de plannen
gewrongen in een voorop gezetten al dan niet mooien, al dan niet te apprecieeren
hoofdvorm.
Voorbeelden? Te over. Een vliegveld, waar geen vliegenier heelhuids kan stijgen
noch dalen, (het ideale vliegveld is rond, omdat altijd tegen de wind moet worden
neergekomen en opgestegen.) Torenhuizen zonder oriënteering op de zonnestand
met woningen op ongunstige windrichting. Bureauxhuizen met ruimten van de meest
willekeurige vormgeving om der wille van aesthetische uitbouwsels aan den
buitenkant, waardoor de eenvoudigste controle en efficiente kantoor-organisatie
onmogelijk wordt gemaakt, terwijl andere onvoldoende en slechtverlichte ruimten
herbergen. De stedebouwkundige verdedigbaarheid van de plannen is mede zonder
de zonnestand onverantwoord. Daarbij nog, bij enkele, de vrijwel overgenomen
kappen van het Centraalstation van 1875 als stof en roetverzamelaars met
onuitgewerkte kapconstructies.
Als gepleisterde graven zijn ons deze steden waarin een waarachtig leven
onmogelijk is. Wij protesteeren, wij, ook jongeren, en waarschuwen met de meeste
klem onze confrères tegen het voortschrijden op dezen weg, die terug voert naar
de ‘belle façade’ en breken vol vertrouwen, zeker van de overwinning, een lans voor
de rationeele architectuur.
Internationale Revue i 10 1927-1929
128
[C. van Eesteren
Ontwerp voor een woonhuis]
C. VAN EESTEREN
ONTWERP VOOR EEN WOONHUIS AAN EEN RIVIER
1923
Internationale Revue i 10 1927-1929
129
C. VAN EESTEREN
ONTWERP VOOR EEN WOONHUIS AAN EEN RIVIER
1923
Internationale Revue i 10 1927-1929
130
C. VAN EESTEREN
ONTWERP VAN EEN WOONHUIS AAN EEN RIVIER
1923
Internationale Revue i 10 1927-1929
131
C. VAN EESTEREN
ONTWERP VOOR EEN WOONHUIS AAN EEN RIVIER 1923
Arthur Segal
Mein Weg der Malerei
Aus einem Vortrag
Über sich selbst, oder in diesem Falle über die eigene Kunst zu sprechen, ist eine
schwierige Angelegenheit, denn objektiv zu sein ist im allgemeinen kaum möglich,
überhaupt sich selbst gegenüber.
Ich will aber versuchen so objektiv als möglich zu sein, und darum werde ich
Ihnen nur sagen wie ich zu meiner Kunstäusserung gekommen bin und welche Ziele
meine Kunst verwirklichen möchte. Ich überlasse somit jedem von Ihnen das Urteil,
ob ich mich mit meinem Werk mehr oder minder meinen Bestrebungen genähert
habe. Ich will Niemandem meine Ideen aufzwingen, denn obwohl ich meine Ideen
als für mich wichtig und charakteristisch betrachte, so bin ich dadurch nicht gehindert
auch noch so entgegengesetzte Anschauungen anderer zu respektieren und als
für sie notwendig zu betrachten. Jede Individualität rechtfertigt durch sich selbst ihre
Notwendigkeit und hat ihre Berechtigung ohne dadurch die Notwendigkeit einer
anderen Individualität und ihre Berechtigung bestreiten zu können.
Internationale Revue i 10 1927-1929
132
Der Krieg hat alle Menschen und auch mich aus der gewohnten und traditionellen
Bahn gebracht. Vor allen Dingen verlor die Kunst den Nimbus, mit dem ich sie
umgeben hatte. Sie erfüllte nicht mehr das was ich von ihr erwartete und erhoffte.
Heute stehe ich der Kunst gegenüber ebenso gläubig wie vor dem Krieg, habe aber
gelernt, die Aufgabe und das Wirken der Kunst als ethischen Faktor so zu betrachten,
dass eine Enttäuschung, wie sie damals kam, nie mehr kommen kann. Damals war
ich der Kunst böse, dass sie den Krieg nicht verhindern konnte und betrachtete ihr
Wirken als bankrott. Ich verlor die innere Beziehung zu ihr, da mir ihre ethische
Notwendigkeit nicht mehr einleuchtete. Aber auch die Wissenschaft schien mir
bankrott und ich leugnete auch die Wissenschaft. Kein Wunder, dass ich mich der
abstrakten Philosophie und den Religionen zuwandte und dass ich darin Auswege
zu finden, mich bemühte. Ich begann zu schreiben. Die Malerei war nur noch eine
äusserliche Gewohnheit. Ich malte, weil es mir Freude machte, Farben
nebeneinanderzusetzen. Ich zeigte eine Landschaft, die ich gerade gemalt hatte, es war eine Kirche mit Bäumen, Sonnenstrahlen fielen durch die
LEUCHTTURM
A. SEGAL
Blätter und die ganze Leinwand durch Sonnenflecke belebt - ich zeigte sie meinem
verstorbenen Freund, dem Maler Vicking Eggeling, dessen Probleme des abstrakten
Films bekannt sind. Damals im Jahre 1916, es war in Ascona bei Locarno am Lago
Maggiore, malte ich expressionistisch, wie man es nannte. Ich hatte Matisse und
Munch gesehen, auch van Gogh hatte stark auf mich gewirkt. Eggeling gefiel meine
Landschaft als Malerei, aber er fand die Komposition schlecht und zwar darum, weil
jeder dominante Punkt fehlte. Die Sonnenflecke hoben das Dominierende irgend
eines Teiles auf. Eine gute Komposition, sagte Eggeling, müsse eine oder einige
Stellen hervorheben und überbetonen und die anderen unterordnen, sodass das
Auge des Beschauers sofort durch die dominierende Stelle gefesselt wird. Diese
dominierende Stelle ist gewissermassen der Halt oder die Basis der Komposition.
Dahin strömen alle Kräfte und von dort aus werden sie geordnet. Meine Schreiberei,
die mir gewissermassen eine Zuflucht wurde, beschäftigte sich mit den Fragen nach
den Ursachen der Konflikte zwischen Menschen und Völker und ich erkannte, dass
der Drang des Einzelnen oder der Völker sich den anderen gegenüber zu
überordnen, sich als wichtiger zu betrachten, eine der Hauptursachen der Konflikte
ist. Ich erkannte, dass die Natur solche Unterschiede nicht macht, indem sie sich
ebenso eingehend und erschöpfend mit einem Schmetterling z.B. wie mit einem
Stern beschäftigt. Ich erkannte, dass sowohl der Schmetterling wie auch der Stern
der Kausalität unterworfen ist und dass die Kausalität keine
Internationale Revue i 10 1927-1929
133
Unterschiede von wichtig oder nicht wichtig macht. Ebenso wurde mir klar, dass ich
aus dem Kosmos keinen Schmetterling fortdenken kann wie ich keinen Stern
wegdenken kann. Ich erkannte, dass die Wertungen, die wir vornehmen, Resultate
unserer Unzulänglichkeit des Erfassens und des Verstehens des Lebendigen sind.
Und wie Eggeling die Dominante in der Bildkomposition vertrat, wurde mir klar, dass
die Kompositionsgesetze unserer Kunst, Malerei, Bildhauerei, Musik, Literatur u.s.w.
unseren wertenden oder über- und unterordnenden Einstellungen zum Leben
entsprechen. Und ich sah, dass unsere Kunst diese wertende Einstellung verherrlicht,
bestätigt und darum nicht die Konflikte lösen kann, die aus dieser Einstellung
entspringen und dass sie sogar diese Konflikte herausfordert und predigt. Die
Verherrlichung des Helden ist das Werk oder die Konsequenz des Wertens. Was
aber dem Helden oft zu viel gegeben wird, das wird dem anderen Menschen zu
wenig gegeben. Und so in der Kunst auch. In der Malerei z.B. sieht das Auge des
Beschauers sofort die Hauptsache in der Komposition und wenn es auch die
Nebensachen betrachtet, so kehrt es immer wieder zum dominierenden Teil zurück.
Und ich betrachtete die Natur und fand, dass in ihr nichts überordnet ist, wenn man
sie als ein Ganzes, Kontinuierliches, Unbegrenztes betrachtet. Ich fand, dass das
Auge des Beschauers, obzwar es den Turm z.B. grösser als das Pferd oder den
Baum erkennt, trotzdem nicht das Empfinden hat, dass der Turm wichtiger als das
Pferd sei. Ich sah, dass wenn das Auge herumgeht, dass dann der Turm, manchmal
nicht einmal der höchste Punkt ist, also auch in diesem Sinne nicht der
dominierendste und dass sogar ein sehr tiefliegender Punkt unser Auge fesseln
kann oder im nächtsten Augenblick ein sehr stark farbiger Fleck oder ein sehr dunkler
oder ein sehr heller Fleck. Ich fand, dass wenn das Auge sich in irgend einen
Gegenstand vertieft und sich eingehend mit ihm beschäftigt, dass er dann ebenso
wichtig wird wie ein anderer. Betrachte ich z.B. eine Tasse genau und studiere sie
eingehend bezüglich ihrer optischen Erscheinung, Schatten, Licht, Hell, Dunkel,
Härten, Weichheiten, Konstruktion, Farbe u.s.w. so enthält sie in sich dieselbe Basis
der optischen Gesetzmässigkeiten wie jeder andere Gegenstand oder wie ein
menschlicher Körper. Und von diesem Standpunkte aus erkenne ich, dass ich von
der optischen Gesetzmässigkeit der Tasse die optische Gesetzmässigkeit, wenn
man will des ganzen Kosmos ableiten kann. Der Stuhl, den van Gogh gemalt hat
wird, wenn er von diesem Standpunkte aus betrachtet wird, wie es auch van Gogh
getan hat, zu einem Heiligtum genau so wie eine Madonna eines alten Meisters.
Es kommt also nur darauf an wie unser Auge sich einstellt. Die Art wie die
Kompositionen mit dominierenden Teilen die Dinge betrachten, ist, von unserem
Standpunkte aus, oberflächlich, unzulänglich und vom Zufall abhängig. Der Zufall
ist das subjektive kleinere oder grössere Interesse, das wir dem einen oder dem
anderen Gegenstand entgegenbringen. Oder wenn in einer Landschaft ein weisses
Haus von der Sonne stark beleuchtet ist, so wird es sofort duch ein oberflächliches
Hinschauen stärker wahrgenommen als all die anderen Teile. Und so ist unsere
Einstellung im Leben eine subjektive, von Sympathie und Antipathie abhängige oder
von äusseren Einwirkungen des Lichtes, der Farbe, der Grössenunterschiede und
darum eine unzulängliche und oberflächliche. Wir nehmen auch am leichtesten
wahr, was an der Oberfläche liegt. Und darum werden wir uns und der Umwelt nicht
gerecht und darum entstehen unsere Konflikte mit der Umwelt und mit uns selbst.
Durch diese oberflächliche Betrachtungsart holen wir wie gesagt irgend einen Teil
heraus und da wir ihm die Hauptaufmerksamkeit geben, so trennen wir ihn
gewissermassen von der Umwelt und je mehr wir es tun. destomehr stellen wir ihn
allmählich ganz ausser Beziehung. Er wird selbstzwecklich. Und so sind die
Kompositionen mit dominierendem Teil Ausschnitte aus dem Ganzen, die nur zum
Internationale Revue i 10 1927-1929
Zweck dieses dominierenden Teiles vorhanden und gegeben sind. Und tatsächlich,
wenn wir die Natur als Ausschnitt betrachten, so wird in jedem Ausschnitt ein oder
der andere Teil dominant. Aber wenn wir die Natur oder ihre Dinge als Teile der
Ganzheit, als Teile, die ohne das Ganze nicht sein können, betrachten genau so
wie das Ganze ohne den Teil nicht sein kann, dann gibt es nicht mehr einen domi-
Internationale Revue i 10 1927-1929
134
nanten Teil, sondern jeder Teil ist gleich dominant, weil er gleich wichtig für das
Ganze ist. Ich könnte also sagen, dass die Komposition mit dominantem Teil oder
mit Haupt- und Nebensache beziehungslose Kompositionen sind. Sie haben nur
Beziehung zu ihrem dominanten Teil und stehen ausser Beziehung der Umwelt
gegenüber. Diese Kompositionen sind ein Symbol für das Unkollektive und Unsoziale.
Sie sind Symbole des rücksichtslosesten Individualismus, denn der Hauptpunkt ist
der zentrale Machtfaktor. In einer Schrift ‘die Grundlagen der wesentlichen Kunst’
formuliere ich es so:
‘die zentralistische Komposition ist die Gewalt, die vom Zentrum als Hauptsache
ausgeht, sich über das Ganze des Bildes ausbreitet und alles niederzwingt.’
Die Harmonie, die so entsteht, ist eine scheinbare Harmonie, denn sie ist durch
den Zwang, der von der Hauptsache ausgeht, bedingt. Verdeckt man die Hauptsache,
so fällt alles auseinander.
Von dem Augenblick dieser neuen Erkenntnis an, begann die Kunst, d.h. die
Malerei in diesem Falle, wieder eine Bedeutung für mich zu haben. Ich erkannte,
dass in ihr immer der Drang nach Harmonie und Gleichgewicht innewohnt. Ich
verstand auch, dass was einer Zeit Gleichgewicht bedeutet, einer anderen als
Ungeheuerlichkeit erscheint. Ich verstand, dass jedes Symbol nur für seine Zeit
Symbol sein kann und ich fand für die Malerei das Symbol, das aus der Notwendigkeit
der Zeit und aus meiner inneren Notwendigkeit erstand. Die Kunst bekam ihren
Nimbus wieder und ich begann mit Inbrunst zu arbeiten. Ich suchte die Form für
das Symbol der Gleichwertigkeit.
Die Anschauung, dass die Kunst nur dann Kunst sei, wenn sie intuitiv entsteht,
wenn sie rein aus dem Gefühl entspringt, ist für uns heute nicht mehr alleingültige
Wahrheit. Dieser Anschauung gegenüber steht sogar oft die entgegengesetzte, die
jede Intuition und jedes Gefühl von der Kunst fernhalten will. Ich glaube, es ist am
besten und es entspricht den Tatsachen am meisten anzunehmen, dass Gefühl
und Verstand gleichwertig mitwirken müssen, wenn ein harmonisches Kunstwerk
entstehen soll, womit gesagt wird, dass auch in dieser Beziehung eine Über- oder
Unterordnung nicht günstig und zweckmässig ist. Zu viel Gefühl ist ebenso ein
Verstoss gegen das Gleichgewicht wie zu viel Verstand. Ausserdem ist es kaum
möglich zu sagen, wieviel die Vernunft und wieviel das Gefühl in Momenten der
Arbeit mitgewirkt haben. Die meisten Kunstwerke sind charakteristisch durch ein
Übergewicht des einen oder des anderen Faktors und nur diejenigen, die ein
Gleichgewicht dieser beiden Kräfte aufzeigen, gehören zu den Vollendetsten. Aber
es ist auch gleich, ob ich eine Form oder eine Farbe sehe, die mich auf den
Gedanken bringt, eine neue Möglichkeit des Sehens zu gestalten oder ob ein
Gedanke mich die Formen oder die Farben anders sehen lässt als wie bisher. Die
Welt ist Vorstellung. Und die Vorstellung in uns entspringt aus der gegenseitigen
Reaktion der Umwelt auf uns und unsere Reaktion auf die Umwelt. Es kann mir z.B.
einfallen in einem Baum oder in einer Wolke Formen zu suchen, die einem
menschlichen Gesicht ähnlich sind und dan werde ich sie bestimmt finden. In diesem
Falle war der Ausgangspunkt mein Wille oder mein Verstand. Aber es kann auch
sein, dass ich eine Wolke sehe und plötzlich erkenne ich ein menschliches Profil.
In diesem Falle war der Ausgangspunkt die Wolke und hat auf mein Gefühl gewirkt
und so erkannte ich, dass eine Wolke einem menschlichen Gesicht ähnlich sein
kann. Gehe ich aus dieser Erkenntnis an die Arbeit, so male ich Wolken, die
menschlichen Gesichtern ähnlich sind, sodass die Wolke als solche nicht mehr in
Betracht kommt.
In meinem Fall hat die Idee, oder der Verstand mich darauf gewiesen, dass die
Dinge auch anders zu sehen sind als im über- und unterordnenden Sinne. Und ich
Internationale Revue i 10 1927-1929
sah, und ich sehe jetzt ohne Mühe die Dinge koordoniert, und nicht mehr sub- oder
superordoniert. Aber ich kann auch, wenn ich mich anders einstelle, die Dinge auch
sub- oder superordoniert sehen, wenn ich mich auf der alten Basis der Anschauung
stelle. Die Mittel zur Gestaltung der Koordonation der Dinge drängten sich mir auf.
Da ein Kunstwerk ein Symbol ist und sein muss, so hat die Form und die Farbe
nicht
Internationale Revue i 10 1927-1929
135
AUS HELGOLAND
A. SEGAL
mit der Natur zu tun, sondern mit dem Symbol. Da aber in der Natur alle Symbole
enthalten sind, entspricht auch jedes Symbol der Natur und darum entspricht auch
jedes Kunstwerk, das Symbol ist, der Natur. Da jede Zeit ihr Symbol hat, so ist die
Kunst jeder Zeit ihr Ausdruck. Und in dem Moment, wo das zeitliche Symbol
Allgemeingut geworden ist, ist auch sein künstlericher Ausdruck allgemein
verständlich und wird zum Naturalismus. Heute ist uns ein abstraktes Bild ebenso
geläufig wie ein gegenständliches und ist darum naturalistisch und nicht mehr
Symbol. Wir wissen genau was solch ein abstraktes Bild soll, genau so wie wir
wissen, was ein gegenständliches bedeutet. Aber wir mussten erst lernen sowohl
bei dem einen wie bei dem anderen, zu wissen was es soll. Genau so wie ein Kind,
das ein Haus aus seinen Bausteinen bauen will, naiv beginnt, so begann ich auch
die Bausteine der Erkenntnis meiner neuen Grundlage des Sehens zusammen zu
setzen. Es wurde mir klar, dass das Haus erst einen Grundriss haben muss und
dass der Grundriss der Ausgangspunkt ist. Der Grundriss musste so sein, dass
jeder Teil gleich wichtig ist und dass trotzalledem das Ganze in seiner Gesamtwirkung
nicht leide. Vor allen Dingen kam es mir darauf an, die Gleichwertigkeit jedes Teiles
zu betonen gewissermassen als Protest gegen die betonte Ungleichwertigkeit, die
konventionell war. Ich sagte mir, dass wenn jeder Teil gleich wichtig, gleichwertig
sein soll, so muss er auch gleich gross sein, denn ein grosser Gegenstand erdrückt
einen kleinen. Jeder Gegenstand muss darum den gleich grossen Raum auf der
Bildfläche beanspruchen können. Und so teilte ich die Fläche der Leinwand in eine
Anzahl gleich grosser Vierecke ein. Somit hatte ich das Schema des Grundrisses
der Gleichwertigkeit. In jedes Viereck setzte ich einen Gegenstand, der gleich gross
war, ganz gleich ob es eine Blume oder ein Haus war. Es sollte damit gesagt werden,
dass in der Natur die Blume ebenso wichtig ist, wie das Haus. Die Schattierung, die
von schwarz über eine Farbe bis zum weiss geht, soll die objektive Belichtung
symbolisieren in Gegensatz zu der Schattierung, die durch die Beleuchtung eines
Lichtkörpers entsteht, die subjektiv ist. Denn die Belichtung, die durch einen
Lichtkörper entsteht, z.B. durch die Sonne, fällt stärker auf denjenigen Gegenstand,
der ihr am meisten ausgesetzt ist, beleuchtet ihn stärker und überordnet ihn dem
anderen gegenüber. Diese objektive Beleuchtung von schwarz zu weiss symbolisiert
auch die Polarität des Positiven und Nega-
Internationale Revue i 10 1927-1929
136
tiven in jedem Gegenstand. Die Gegenstände, die ich so in die Vierecke des
Grundrisses setzte, sollten gewissermassen den Bau ergeben, der aus dem
Grundriss entsteht. Der Grundriss ist die Formel der Ordnung oder die
Gesetzmässigkeit oder das Gesetzbuch des Bildstaates. Aber ein Staat kann nicht
ein Staat sein und ein Gesetz bleibt abstrakte Formel, wenn nicht im Staate
Menschen sind, die nach dem Gesetze leben. Mit anderen Worten: der Grundriss
an sich kann ein wunderbares Ding sein, wie eine wunderbare Theorie, die aus der
Erkenntnis der Gesetze der Natur entsteht. Aber erst dann wird der Grundriss
lebendig und zweckmässig, wenn er angewandt wird, d.h. wenn das Haus, das aus
ihm sich als eine Notwendigkeit, als eine notwendige Konsequenz ergibt, gebaut
wird. Der Architekt kann auf dem Papier viele Grundrissideen aufzeichnen. Es sind
Ausgangspunkte. Aber er wird kein Architekt sein, wenn er nicht die
Baukonsequenzen dieser Grundrisse verwirklichen will. Es ist selbstverständlich,
dass es bei einer Bildkomposition nicht darauf ankommt, ob man gegenständlich
oder gegenstandslos ist, dass man genau so mit Vierecken oder Dreiecken eine
Fläche kompositionell gestalten kann, wie man es mit Gegenständen tun kann. Dass
aber nur Vierecke oder Gegenstandslosigkeit erlaubt ist, dass nur abstrakten Formen
dem Geist und dem Sinn der Malerei entsprechen, ist für mich eine Monstrosität,
obzwar ich genau den Gang der Entwicklung zu dieser Konsequenz kenne und
verstehe. Für mich ist diese Konsequenz das selbstverständliche Resultat eines
auf die Spitze getriebenen Gedankens, der sich selbst aufhebt. Dass es so ist, hat
die Reaktion, die durch die ‘Neue Sachlichkeit’ charakterisiert wird, gezeigt. Die
Neue Sachlichkeit ist der polare Gegensatz zum Konstruktivismus. Meine Malerei
ist die Synthese zwischen Konstruktivismus und ‘Neue Sachlichkeit’. Nicht nur dass
die Neue Sachlichkeit die Gegenständlichkeit auf die Spitze treibt, also das extremste
Gegenteil betont, sie will auch nichts mehr von den errungenen Gesetzen der
Bildgestaltung wissen, sie pfeift sozusagen auf Grundrisse. Aber dazu musste es
kommen, denn der konkrete Gegenstand ist nun einmal nicht aus der Welt zu
schaffen. Und eine Kunst, die nur abstrakte Gegenstände oder Ungegenstände
berücksichtigt, eine Kunst, die leugnet, dass der konkrete Gegenstand mit ihr etwas
zu tun hat, verliert die Beziehung zu den konkreten Dingen und die konkreten Dinge
verneinen ihrerseits eine solche Kunst. Für das konkrete Leben bleiben die
Bildgestaltungen durch abstrakte oder geometrische Formen nur Grundrisse oder
Gesetzmässigkeiten, die nur für die Welt der abstrakten und geometrischen Formen
in Betracht kommen. Und so sind die Maler dieser Formeln von Bild oder
Gestaltungsgesetzmässigkeiten wie die Architekten, die nur Grundrisse entwerfen,
und die sagen, dass der Grundriss an sich, ein eigene Welt sei, in der viel
Mannigfaltigkeit möglich ist. Sie sagen, es sei unarchitektonisch den Grundriss durch
den darauf gebauten Bau in diesem Falle durch darauf gemalte Gegenstände zu
verdecken. Der Bau oder die Gegenstände lassen die Klarheit des Grundrisses
nicht mehr so eindeutig sprechen, sie wirken ablenkend und verwischend. Architektur
sei Grundriss und nichts anderes. Solche Architekten aber würden zur Konsequenz
der Verneinung der Architektur kommen und würden Maler werden, denn der
Grundriss an sich ist ja ein abstraktes Bild. Und koloriert man noch dazu die
verschiedenen Vierecke oder sonstigen geometrischen Formen, so ist das abstrakte
Bild vollständig. Ornamental wirkt ein Grundriss ja sowieso und ist darum dekorativ.
Und unendliche Möglichkeiten der Komposition oder der Raumverteilung der Fläche
des Grundrisses gibt es auch. Umgekehrt wurden die Maler aber Architekten und
führten zur Architektur, weil sie die konkrete Welt, die konkrete Gegenständlichkeit
ausmerzen wollten und sich nur mit der Einteilung der Bildfläche begnügten und
diese als die alleinige Aufgabe der Malerei ausriefen. Sie schufen somit Grundrisse
Internationale Revue i 10 1927-1929
für die Architektur. Und die Architekten kamen und bauten auf diesen Grundrissen
Häuser, also konkrete Gegenstände. Hier trennt sich mein Weg von dem Wege,
den die Entwicklung des Konstruktivismus in der Malerei nahm und darum bin ich
ein Outsider geblieben. Bin ich - wenn auch auf eigenen Wegen - gewissermassen
parallel mit der Entwicklung gegangen, so sind die Konsequenzen, die mein Weg
zeitigte, von hier aus dia-
Internationale Revue i 10 1927-1929
137
metral entgegengesetzt zu denjenigen der Entwicklung. Denn die Entwicklung zog
als Resultat ihrer Arbeit die vollständige Negation der Malerei, die Negation der
Kunst überhaupt, während ich, oder besser gesagt, mein Weg als Konsequenz eine
stärkere Bejahung der Malerei und der Kunst überhaupt brachte. Verneinte ich die
Kunst am Anfang des Krieges, weil mir die moralische Basis ihrer Berechtigung
verloren ging und ich einer neuen bedurfte, die ich dann fand, so verneinten meine
Kollegen die Kunst in dem Augenblick als sie für sie eine formale Basis fanden, weil
sie bei der Formel selbst blieben und die moralische Basis verloren. Ihre Formel
wurde zur Basis der neuen Architektur und sie selbst gingen zur Architektur über,
weil sie dort die moralische Basis verlegten, weil sie dort Glaubende wurden. Und
mit dem Fanatismus des neuen Glaubens bekämpften sie den Boden aus dem sie
die Nährstoffe geholt hatten, sie verneinten die Malerei als Kunst. Als ich im Jahre
1921 zum ersten Male in Berlin Novembergruppe, Bilder ausstellte, die die optische
Gleichwertigkeit zum Ausdruck brachten, sagte mir Theo van Doesburg es sei
schade, dass ich in die Vierecke Gegenstände hineingemalt hätte. Es sei nicht die
Aufgabe der Malerei Gegenstände zu malen. Die Vierecke genügen, um Malerei,
reine Malerei, zu sein. Alles andere ist ein Verstoss gegen den Geist dieser Kunst.
Die Konsequenz aber, zu der dieser Kollege gelangte und gelangen musste, ist die
Verneinung der Malerei als Kunst und zur selben Konsequenz gelangten alle, die
ähnliche Wege gingen. Die Konsequenz meines Weges aber ist die noch stärkere
Bejahung der Malerei. Für mich entstand sie von neuem, da sie mir in neuer Weise
zum Symbol wurde. Ich möchte ausdrücklich betonen, dass ich nicht die Absicht
habe gegen andere Ansichten zu polemisieren. Ich möchte auch nicht den Anschein
erwecken, als ob ich nicht die Bedeutung und die Notwendigkeit der Entwicklung
zugebe und verstehe. Hier möchte ich nur sachlich die Verschiedenheit der Wege
zeigen. Ich möchte zeigen, dass ich teilweise Beziehungen zu der Entwicklung hatte,
aber dass ich von einem bestimmten Moment von ihr abweiche.
DORFSTRASSE
A. SEGAL
Internationale Revue i 10 1927-1929
138
Die Verneinung der Malerei ist gewissermassen eine Askese zu der, der auf die
Spitze getriebene Purismus führen musste. Jede Askese ist lebensfeindlich und
führt zur Verkümmerung sowohl des Asketen selbst als auch der von ihm vertretenen
Anschauung. Dass andererseits durch puristische Betrebungen die Idee des
Ausgangspunktes sehr stark aufgezeigt wird, ist selbstverständlich. Aber mit der
starken Aufzeigung wird auch die Idee erschöpft und verliert die Kraft des Symbols.
Grundrisse sind solange von lebendiger Bedeutung als sie Vorstufen des Baues
sind. Und so waren die Vierecke meiner Kompositionseinteilung für mich der
Grundriss einer Ordnung der Gerechtigkeit, in der die Individuen der Gegenstände
sich wohlfühlen sollen und sich wohlfühlen müssen, weil jedem von ihnen die freieste
Entfaltungsmöglichkeit gegeben wird. Ich begann wie gesagt primitiv die Mittel zu
suchen, um zur Gestaltung des neuen Symbols zu kommen. Ich möchte hier nicht
die einzelnen Etappen des Weges auseinandersetzen. Es würde zu weit führen.
Abgesehen davon war von nun ab meine Arbeit eine Folge von Resultaten, die sich
aus der Arbeit selbst ergaben. Das Schema wurde allmächlich durchbrochen zu
gunsten freierer Einteilungen. Der bemalte Rahmen entstand durch die
Notwendigkeit, die sich aus der Komposition ergab und zwar während der Arbeit
selbst. Die zentralistische Komposition, die alle Teile des Bildes von der Hauptsache
abhängig macht, muss einen abschliessenden Rahmen forden. Das Bild bezieht
sich ja auf seinem dominierenden Teil. Und die Dynamik dieses Teiles reicht nur
so weit als sie die Umgebung erfassen kann. Weiter in den Raum kann sie nicht
wirken und der abgrenzende Rahmen schliesst die Bildfläche dort ab, wo die Dynamik
des dominierenden Teiles aufhört. Die deszentralisierende Komposition der
Gleichwertigkeit kann nicht abschliessen, da die Teile, die an der äussersten Seite
der Bildfläche sind, ebenso dominieren, wie die in ihrer Mitte. Und so überstrahlt
die Komposition den Rahmen und die Beziehung mit dem Raum ausserhalb der
Bildfläche wird zum mindesten angedeutet. Da ein Weiterführen der Komposition
in die Unendlichkeit eine Unmöglichkeit ist, so wird der bemalte Rahmen wenigstens
eine Überleitung.
Seit 1916 arbeite ich an diesem Problem und habe versucht seine Möglichkeiten
zu erschöpfen. Ich könnte sagen, dass ich mich heute noch am Anfang befinde. Ich
habe versucht alle Richtungen vom Naturalismus bis zum Konstruktivismus mit
meinem Problem zu verbinden, denn diese Richtungen sind für mich nicht
Gegensätze, sondern Ergänzungen der Möglichkeiten des Ausdruckes. Und in einer
impressionistischen Anschauungsweise ist die deszentralisierende Kompositionsbasis
der Gleichwertigkeit ebenso möglich wie in einer expressionistischen oder
kubistischen. Das Problem der Gleichwertigkeit sucht nicht neue formale Wege. Sie
nimmt alle voorhandenen und kommenden auf nur um ihnen eine gerechtere Basis,
einen gerechten Grundriss sozusagen, zu geben, auf und aus dem sie ihre
Gestaltungen verwirklichen sollen. Der Grundriss der Gleichwertigkeit ist somit im
Einklang mit der Idee der Zweckmässigkeit und Sachlichkeit. Es ist zweckmässiger,
dass jeder Teil zu seinem vollen Rechte kommen soll als dass der eine auf Kosten
des anderen übermässig entwickelt wird. Und hier sind auch die Beziehungen meiner
Malerei zur modernen Architektur zu finden. Alles Überflüssige der Nebensachen
wird vermieden. Es gibt eben keine Nebensachen, keine falsche Ornamentik möchte
ich sagen, die nur Atrappe ist. Keine Überladung, wodurch der konstruktive Grundriss
verdeckt und unorganisch wird. Und so kann ich mir denken, dass die
Errungenschaften der modernen Architektur, die in der Hauptsache auf der
Erkenntnis der gleichwertigen Einheitlichkeit des Grundrisses und des Baues
entsprungen sind, dass sie absolut im Einklang stehen könnten mit Architekturformen
früherer Zeiten und also gewissermassen alle Richtungen einbeziehen können. Und
Internationale Revue i 10 1927-1929
ich kann mir denken, dass trotzdem neue, der Zeit entsprechende Gestaltungen
entstehen.
Es würde zu weit führen diesen Gedanken auszuführen. Ich kann ihn hier nur
andeuten auf die Gefahr hin missverstanden zu werden.
Hiermit habe ich die erste Periode meiner Entwicklung auseinanderzusetzen
versucht. Es wäre noch viel über die Theorie der Gleichwertigkeit zu sagen, denn
sie umfasst alle Gebiete
Internationale Revue i 10 1927-1929
139
des Lebens. Für mich bedeutet sie eine Weltanschauung. Ich möchte nur bemerken,
dass Gleichwertigkeit nicht Gleichmacherei bedeutet, dass sie gerade die stärkste
Garantie der Verschiedenheit und Mannigfaltigkeit ist und dass sie der individuellen
Eigenart am meisten Rechnung trägt. Sie ist im wesentlichen die Forderung der
gegenseitigen Achtung und der Achtung der Gesamtheit gegenüber. In einem Buch
‘Grundlagen der wesentlichen Kunst’ habe ich den Versuch gemacht die Richtlinien
einer neuen Aesthetik auf ethischer Basis in der Kunst zu geben.
CESAR DOMELA
COMPOSITION
1926
Internationale Revue i 10 1927-1929
140
Lod. van Mierop
Van misdadiger tot zielszieke
(Vervolg)
Wij hebben dus heel iets anders nodig dan de erkenning, dat de celstraf gruwelik
is en er veel fouten kleven aan ons gevangenisstelsel en een hervorming dringend
nodig is, want daarmee schieten wij eigenlik niets op, dan blijft het een eindeloos
hervormen - en ge kunt begrijpen met welk een traag tempo, in Holland! -, een
eindeloos oplappen van een in z'n uitgangspunt en in de kern slechte en
mens-onwaardige instelling.
Wij moeten dus onze medemensen tot de doordenking van het aan dit alles ten
grondslag liggende s t r a f b e g r i p brengen. In die lijn ligt ook de arbeid van het
‘Comité van actie tegen de bestaande opvattingen omtrent misdaad en straf’, hetwelk
1)
reeds verschillende geschriften heeft uitgegeven.
Dat ten slotte die grensoverschrijding van ‘verbetering en dus behoud van het
bestaande strafstelsel,’ waarmee men er in beginsel geheel afstand van doet, niet
zo gemakkelik een feit wordt, kan duidelik worden uit deze woorden aan het boek
‘Bevrijding’ van Dr. Clara Meijer Wichmann ontleend: ‘De vraagstukken van misdaad
en straf zijn niet op-zich-zelf-gesteld; zij hangen onmiddellijk samen met
maatschappelijke vragen en vragen van levensbeschouwing. - Zoo is het ook vroeger
geweest: altijd was het strafrecht vervlochten met productiewijze en cultuur van zijn
tijd. Ten eerste omdat het strafrecht altijd de bestáánde maatschappelijke
verhoudingen beschermt; ten tweede omdat de wreedheid òf vergevingsgezindheid,
het bijgeloof òf inzicht-in-causaal-verband, die in de reactie op onrecht aan het
daglicht komen, samenhangen met de algemeene geestesgesteldheid.’
Met deze uiteenzettingen heb ik getracht begrijpelik te maken, dat arts Van Mesdag
met zijn konklusie: ‘cel èn gemeenschap’ ( - behoud dus van het oude systeem, zij
het dan in een fraaier jasje - ) nog een standpunt is blijven innemen, dat niet meer
beantwoordt aan de eisen, welke te dezen opzichte gesteld worden door het nieuwere
inzicht in het menselik leven, op grond van verdiept zedelik bewustzijn en van
wetenschappelik onderzoek. Volgens dit laatste had zijn konklusie moeten luiden:
cel n o c h gemeenschap, afzonderlike n o c h gezamenlike vrijheidsberoving en
opsluiting.
Na dit gedeelte van algemene aard kan nu een beschouwing van enige bizondere
punten volgen.
Laat ons dan even nagaan hoe arts Van Mesdag van zijn standpunt uitgaande,
dat ‘onze strafrechtspleging de vrijheidsberooving als straf nog noodig heeft’ tot zijn
konklusie ‘cel èn gemeenschap’ logies gekomen is. Zo gaat hij dus ‘een juist
strafstelsel zeer belangrijk’ vinden (blz. 2). In dat strafstelsel heeft hij slechts te
beschikken over 2 systemen, over gemeenschap en cel (blz. 20). ‘Beiden hebben
voor- en nadeelen, maar zijn in hun voor- en nadeelen verschillend.
Het is helaas nog allerminst overbodig, hier ook zijn scherpe veroordeling van de
tegenwoordige toestand te publiseren, want onzerzijds moeten wij aldoor maar met
nieuwe gegevens van steeds meer mensen, tot oordelen bevoegd, op de markt van
het geestelik verkeer komen, opdat eindelik het grote publiek èn nog een heel aantal
‘hoge omes’ en ‘knappe bollen’, met de minister van Justitie in hun midden, eens
1)
Adres: Mej. H. Mijs, Mauritsstraat 96, Utrecht. Men leze die geschriften. En voor wie tot een
diepere bestudering van het vraagstuk bereid is, verwijs ik naar de wetenschappelike, uiterst
waardevolle opstellen van Dr. Clara Meijer Wichmann, te vinden in haar beide bij Uitgevers
Mij. Van Loghum Slaterus en Visser te Arnhem verschenen boeken ‘Mensch en Maatschappij’
en ‘Bevrijding’.
Internationale Revue i 10 1927-1929
aan de weet komt, hoe daar toch eigenlik heel een wereld van vergetenen, achter
dikke muren en tralies, midden in onze maatschappij, door heel het land verspreid,
mishandeld wordt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
141
‘Onze Regeering heeft altijd verzuimd om hen, die geroepen zijn om misdadigers
te beoordeelen en te behandelen, inderdaad voor hun uiterst moeilijke taak bekwaam
te maken; men heeft nooit willen inzien, dat hier, als op elk gebied van menschelijk
kunnen, de wetenschap een woord heeft mee te spreken en dat veronachtzaming
van de resultaten der wetenschap op bittere teleurstelling moet uitloopen. Doordat
men de wetenschap van den mensch, speciaal die van den misdadigen mensch
negeert, is zoowel de berechting als de behandeling van misdadigers nog beneden
peil. Dit komt der menschheid duur te staan, niet in de eerste plaats aan dat deel
der menschheid, dat actief aan een en ander deelneemt of dat buiten deze dingen
staat, maar vooral aan dat deel, dat aan die berechting en behandeling is
onderworpen. Ondoelmatige straffen en onoordeelkundige behandeling tijdens en
na de straf kunnen daarvan het gevolg zijn, tot groot nadeel voor de slachtoffers,
hun naaste betrekkingen en de maatschappij. - Hoe kan men het voor zijn geweten
verantwoorden, dat men lieden, die machteloos overgeleverd zijn, maar steeds blijft
behandelen naar methoden die men als onvoldoende kent?’ (blz. 16).
En elders (blz. 19) nog deze uitspraak: ‘Ik acht de celstraf in haren tegenwoordigen
vorm en in haar karakter van universeel middel tegen de misdaad verfoeilijk.’
De schrijver begint met er op te wijzen, hoe men tegenwoordig tegenover het
celstelsel met z'n vele tekortkomingen, de openluchtgevangenis te Veenhuizen
bovenmate gaat roemen. Aan de hand van daarover gepubliseerde uitspraken toont
hij dan aan, dat deze oppervlakkig en vaak zeer weinig steekhoudend zijn. Hij wil
niets ten nadele zeggen van de proef die te Veenhuizen genomen wordt, maar hij
waarschuwt tegen overdreven voorstellingen.
Hij gaat dan de voor- en nadelen van de cel en de gezamenlike opsluiting
tegenover elkaar plaatsen en komt tot zijn bekende konklusie: ‘De nadeelen van
beide stelsels zijn voor een deel te vermijden door ze te verbeteren.’
Het belangrijkste punt, dat hij aanvoert is wel dit, dat wij vóór alles nodig hebben,
‘dat men een wetenschappelijken grondslag geeft aan de geheele berechting en
behandeling van misdadigers’.
Hij deelt dan mee, hoe men in België is te werk gegaan. ‘Aan alle groote
gevangenissen is daar nu een goed ingericht laboratorium onder leiding van een
psychiater. Alle gevangenen worden zeer uitvoerig volgens wetenschappelijke
methoden, die voor alle laboratoria dezelfde zijn, onderzocht, ook de gevangenen
der kleine gevangenissen. Deze gegevens doen dan overal dienst, terwijl ook bij
de verdere leiding en regelingen, bijv. betreffende den arbeid, de psychiater een
werkzaam aandeel heeft.’
Dit punt nu juist, dat hem als de grote en noodzakelike hervorming en verbetering
van het b e s t a a n d e stelsel, met behoud van de celstraf, voor ogen staat, doet
anderen radikaal het bestaande stelsel verfoeien en t o t a a l v e r w e r p e n , als
zijnde den mens onwaardig, volslagen onpaedagogies en anti-sosiaal; en doet hen
nieuwe wegen inslaan.
Algemeen nog wordt het feit van de misdaad belangrijker geacht dan de toestand
van degeen, die haar pleegde. Algemeen nog wordt de ‘misdadiger’ beschouwd als
de zedelikslechte in plaats van als de ziels-zieke.
Horen wij wat dienaangaande Dr. P. Bierens de Haan, spesialist voor zielsziekten
1)
en zich geregeld op het gebied der ‘misdadigen’ bewegend, verklaart : ‘Er is
rechtstreeksch verband tusschen geestelijken gezondheidstoestand en
maatschappelijk gedrag, tusschen zielsziekte en misdadigheid. Zielsziekte is conditio
sine qua non voor kriminaliteit Dit moet telkens weer herhaald worden of is herhaling
eigenlijk niet meer noodig, omdat de feiten te luide spreken? Wie deze opvatting
1)
Tijdschrift voor Strafrecht, Deel 34, Afl. 1, 1924.
Internationale Revue i 10 1927-1929
nog voor een psychiatrisch dogma houden mocht en haar niet aanvaarden wil, hij
ga mede naar de gevangenis, cel in cel uit en late zich inlichten en worde overtuigd.’
Deze diepe mensenkenner en bekwame psychiater, van wie ik nog wel meer zal
aanhalen,
Internationale Revue i 10 1927-1929
142
ziet dan ook vereist een andere oplossing nl.: o p v o e d i n g s -g e s t i c h t e n i n
plaats van gevangenissen.
Dr. H. van der Hoeven Jr. sprak einde 1924 in een Amsterdamse
Studenten-vereniging over ‘Psychopaath en maatschappij’, en wees toen op de
grote verscheidenheid van psychopathise eigenschappen en op de veelsoortigheid
der vergrijpen tegen de sosiale orde, die er het gevolg van zijn: ‘zoveel psychopathen,
zoveel soorten van misdrijf.’ Met dit alles houdt de strafwet rekening volgens een
systeem, waarbij allen over één kam geschoren worden en hetgeen op medies
gebied vergeleken zou kunnen worden bij het toedienen van éénzelfde geneesmiddel
(bijv. aspirine) voor alle kwalen.
‘Het bestaan van reclasseerings-instellingen bewijst dat ons strafstelsel onsociaal,
schadelijk is. Hoe kan dat ook anders, als alle “misdadigers” ongeveer uit denzelfden
voorraad “aspirine” worden bediend? - De misdaad wordt beschouwd als een feit,
niet als een toestand, een uitvloeisel van ingewikkelde en langdurige wederzijdsche
invloeden van een individu en een milieu.’
Hier is iemand aan het woord, die het strafbegrip te boven is gekomen, en voor
wie de bestrijding van de sosiale kwaal, die misdaad heet, niets is dan een onderdeel
van de sosiale gezondheidsleer. Dat voert tot heel iets anders. Het is het
ochtendgloren van een nieuwe dageraad.
‘Psychopathenzorg zal moeten worden aangevangen, voordat de defecten van
den psychopathischen (zielszieken) aanleg tot conflicten met den strafrechter hebben
geleid.’ Daartoe is nodig kennis van de zielsziekten. ‘Deze kennis moet leiden tot
maatregelen, waardoor psychopathen kunnen worden opgevoed tot een mate van
weerstandsvermogen tegen de ongunstige maatschappelijke invloeden, waaronder
wij nu eenmaal leven.’
Dringende eis van sosiale rechtvaardigheid en humanitair besef acht Dr. Van der
Hoeven het tot stand komen van een uitgebreide organisatie van ‘maatschappelik
werk’, waardoor de psychopaath van zijn prille jeugd af tot z'n dood toe gesteund
en geleid wordt.
‘We moeten ophouden ons geweten te sussen met een reclasseeringssysteem,
dat feitelijk niets doet dan op kleine schaal een beetje verzachten wat op groote
1)
schaal eerst roekeloos bedorven is.’
Hoe goed sluit hierbij aan - tevens tegenover arts Van Mesdag het verder
2)
gevorderde standpunt aanduidend - deze uitspraak van Dr. P. Bierens de Haan:
‘Doch niets let ons ook een anderen weg in te slaan en vooruit te zien naar de
tijden, waarvoor we strijden en die eenmaal dan toch komen zullen, waarin men
over het gevangenis-stelsel oordeelen zal als wij nu over de destijdsche verpleging
der krankzinnigen in boeien en dwangjakken. Het gaat daarbij om geheel wat anders
dan het alternatief van gemeenschaps- of cel-behandeling; het gaat om de
aanvaarding van het opvoedkundig beginsel tegenover de krimineelen.
Twee methoden van behandeling - als ik wel zie - zullen daarbij op den voorgrond
komen, zoo niet de eenige worden: het patronaat in de gewone samenleving, die
uit den aard een zekere vrijheids-beperking zal inhouden; dit voor de lichtere
gevallen. En daarnaast de interneering in opvoedkundig opgezette gestichten voor
de minder lichte.’
In aansluiting op de uitlating van Dr. Van der Hoeven aangaande de reklassering,
3)
zijn zeker de volgende opmerkingen van Dr. P. Bierens de Haan van belang.
1)
2)
3)
Ontleend aan verslag in ‘De Telegraaf’ van 26 Nov. 1924.
‘De taak van den psychiater bij de reklasseering,’ vrij naar een voordracht in het
‘Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap’ op 12 April 1924, Blz. 11.
De taak van den psychiater bij de reklasseering, blz. 9 en 10.
Internationale Revue i 10 1927-1929
‘De verantwoordelijke taak van den psychiater bij de reklasseering is daarbij:
vooral het inleiden van het werk, maar daarna ook het kontakt houden er mede. De
psychiater moet telkens den reklasseerder-van-vak inlichten over den aard en de
motieven van den ander: hij moet de psychologische analyse verrichten.
Internationale Revue i 10 1927-1929
143
Mij dunkt, zoo, met den wetenschappelijken, dat is hier: psychologischen, grondslag
alleen komen we op weg naar een dieper gaande, werkelijk opvoedende
reklasseering, dieper gaand dan veel goed bedoelde bemoeiing van heden. En
inderdaad, het werk behoeft er niet minder groot-menschelijk door te zijn, dat de
grondslag wetenschappelijk is!
Zien we eerst de wereld rond of er al wat bestaat van psychologisch opgezette
reklasseering; maar dan worden we teleurgesteld. Voor zooverre ik heb kunnen
nagaan is er in geheel Europa nog niets van te vinden....En in Amerika, het land
waar de psychologie zoo in eere is, lijkt het niet veel beter te zijn....
‘Vragen we ons dan af, als er nog niets is, hoe het wezen moet. Twee wegen
kunnen we daarbij inslaan. In de eerste plaats kunnen we ons afvragen wat bij de
bestaande wetgeving nu reeds te verwezenlijken zou zijn. Welnu, als men met een
krimineel in aanraking komt, zoo zou men aanstonds met hem aan het werk willen
gaan, maar in de overgroote meerderheid der gevallen kan dat niet: de man moet
eerst zijn gevangenisstraf doorzieken en daaronder nog meer afzakken. Dat is juist
de fundamenteele fout, dat straffen en reklasseeren twee verschillende, elkaar ook
in den tijd volgende, momenten zijn.’ En hoort nu de betreffende noot, van
onschatbare waarde om het elkander-uitsluitende van straf en opvoeding in het licht
te stellen, welke bij de laatste zin gevoegd werd:
Dat voelde zeer juist een scherp onderscheidende jongen - hoe onredelijk in
concreto ook - die weigerde met den direkteur over zijn reklasseering te spreken.
‘Want verdedigde hij zich later tegen me, ‘er zijn voor “ons” twee machten, die van
de straf en die die je helpen willen. En die van de straf, die elk oogenblik gereed
staan je hun macht te doen voelen, die doen beter maar niet over reklasseering te
praten.’
Dr. B. d. H. zegt dan nog dat die prachtige instituten van voorwaardelike
veroordeling en voorwaardelike in-vrijheidstelling moeten uitgroeien tot een werkelike
voogdij, waarbij aan de hand van een psychologies rapport gewerkt moet worden.
Ook is voor de jeugdigen kontakt met de psychiater nodig bij de gezins-verpleging,
de gezins-voogdij en de gestichtsopvoeding.
Hoe duidelik komt uit dit alles naar voren, dat bij een opvoedend optreden, op
psychiatries-wetenschappelike grondslag, het straffend optreden niet alleen heel
niet past, maar ook schade-toebrengend in de weg staat.
Ondertussen komt arts Van Mesdag, omdat hij nog het bestaande stelsel wil
handhaven, tot een opvatting als deze: ‘Bij de korte straf moet de afschrikking het
voor een grooter deel doen dan de opvoeding, en is dus de cel meer aangewezen.’
(blz. 14)
Laat ons goed voor ogen stellen, wat dit beduidt. Daarmee geeft hij het
o p v o e d e n d optreden prijs voor 85% van alle gevangenen, want volgens zijn
eigen opgaaf hadden in de periode van 1896-1906 slechts 15% der gevangenen
straffen langer dan 6 maanden. En in de plaats daarvan aanvaardt hij de afschrikking,
waaromtrent Dr. Clara Meijer-Wichmann verklaarde: ‘het afschrikkingsbeginsel zal
ook thans fiasco maken, gelijk het dat ten allen tijde gedaan heeft.’ (blz. 58) en
elders: ‘De gevangenis kan niet verbeteren. Kan zij dan afschrikken? Weinig. Rijzing
en daling van de criminaliteit worden in hoofdzaak door heel andere oorzaken
bepaald dan door de inwerking der straf; dat is toch waarlijk in de oorlogsjaren weer
gebleken; dat blijkt ook bij voortduring uit het groot aantal recidivisten. Maar bovenal
is dat heele afschrikkingsbeginsel onzedelijk, omdat het m e n s c h e n alleen als
1)
m i d d e l beschouwt.’ (blz. 67)
1)
Te vinden in haar boek ‘Bevrijding’.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Omdat de heer Van Mesdag nog niet het onhoudbare van het strafbegrip inziet,
en daarmede het onhoudbare van de strafrechtspleging, ziet hij zich dus aangewezen
op de twee stelsels van opsluiting: gezamenlik, en afzonderlik in de cel. Hij is niet
ongevoelig voor het vreselike van de celstraf en hij staat niet onsympathiek tegenover
het element der opvoeding, doch waar hij vindt dat bij een korte straf van eigenlike
opvoeding niet veel sprake kan zijn (blz. 21), daar zitten ze dan nog maar het best
opgeborgen in de cel, waar
Internationale Revue i 10 1927-1929
144
tenminste resultaat van de afschrikking valt te verwachten. Zodoende schuift hij van
het een terug tot het ander, en weet tenslotte nog allerlei goeds in de cel te
ontdekken. Zeker, hij ziet in menig opzicht gaarne een verbetering aangebracht,
doch hij laat op blz. 22 nog eens nadrukkelik uitkomen, dat de cel niet is ‘zoo ontdaan
van alle menschelijkheid als hare ondeskundige tegenstanders zoo gaarne willen
doen gelooven.’
Dat wordt mij te kras, mij, die onlangs bij de beantwoording van vragen ener
Enquête-kommissie o.a. schreef: ‘E e n g e v a n g e n i s i s g e e n
v e r b l i j f p l a a t s v o o r m e n s e n . Een verbetering wil hier zeggen: sloping van
het gebouw. Het gehele stelsel deugt niet, is uit den boze, een belediging voor onze
Menselikheid. Zogenaamde verbeteringen zijn vernisjes, het vergulden van de kooi,
waardoor het nog langer duurt voordat de poorten radikaal gesloten worden.’
Daarom zal ik tegenover deze zijne zinspeling op overdrijving door ondeskundige
tegenstanders eens een drietal uitspraken plaatsen van personen, die door hem
zelf voor ten volle d e s k u n d i g worden gehouden. De eerste is van Mr. A. de
1)
Graaf, ook in ‘De Vergetenen’ afgedrukt, en luidend: ‘Ik ben overtuigd dat ons
nageslacht precies zoo ijzen zal van de ontzettende wreedheid van onze
tegenwoordige straffen, als wij ons ergeren over pijnbanken, ketels met kokende
olie, waterdruppels op het voorhoofd tot men krankzinnig was etc. Zij zullen zeggen:
2)
‘de celstraf was erger, alleen maar zij hebben het niet geweten.’ De twede is van
de psychiater Dr. P. Bierens de Haan: ‘Het cel-systeem is niet alleen zoo vreeselijk
in zijn toepassing, maar ook zoo volslagen onpaedagogisch van opzet, dat bestrijding
inderdaad overbodig is. Op den geestelijk gezonde moet de celstraf, lichamelijk en
geestelijk reeds slecht werken, demoraliseerend en verslappend, hoe veel meer
dan op hen, op wie zij in de overgroote meerderheid der gevallen wordt toegepast,
allen geestelijk-invalieden; daarbij voor het meerendeel jonge jongens en die met
weinig denk-leven, weinig kultuur en veel behoefte aan beweging. Denkt men zich
wel genoeg in de neerdrukkende verveling in de cel, bijv. op de stille
Zondagmiddagen? Ziet men onder de oogen, wat in sexualibus hier gekweekt wordt?
Bedenkt men hoe hier alle nog voorhanden initiatief, verantwoordelijkheid,
zelfstandigheid afgestompt wordt? - Indien het ons streven was de misdadigers te
3)
demoraliseeren, dàn was de celstraf aangewezen: met of zonder bloemen!’
Als derde uitspraak hetgeen 16 Desember 1923 in ‘De Telegraaf’ te lezen stond:
‘Een jarenlange ervaring had hem (de direkteur van het rijksopvoedingsgesticht J.
Klootsema) geleerd, dat de cel als zoodanig niet te verbeteren is, omdat het principe
waarop de celstraf berust absoluut foutief is.’
Verder klinkt het mij toe als een hoon, wanneer arts Van Mesdag, opgetogen over
de prachtige eigenschappen der mensheid, in dit verband op blz. 8 durft schrijven:
‘In de eerste plaats heeft de mensch een enorm aanpassingsvermogen: hij weet
het onder de allerongunstigste levensomstandigheden uit te houden....Zoo komt de
mensch zelfs den moordenden dierlijken oorlog te boven. Zoo handhaaft hij zich in
het onnatuurlijke bestaan in de cel.’
Maar vraag niet h o e hij de oorlog - en we denken onwillekeurig aan de laatste
grote - te boven komt, indien hij tenminste niet één is onder de vele miljoenen, die
men als gesneuvelden en gemisten aanduidt. Ja hoe, als hij soms mocht behoren
onder de miljoenen meer of minder erg verminkten, zenuwzieken,
1)
2)
3)
Uitg. ‘Comité v. actie tegen de bestaande opvattingen omtrent misdaad en straf.’ Adres: Mej.
H. Mijs, Mauritsstraat 96, Utrecht.
Medegedeeld, met meer bizonderheden over de vloek van de celstraf, in ‘Is celstraf nog langer
geoorloofd en gewenscht?’ door Dr. A. Aletrino, blz. 15, in welk werk ook van vele anderen
een vernietigend oordeel te vinden is.
Tijdschrift voor Strafrecht. Deel 34, Afl. 1, 1924.
Internationale Revue i 10 1927-1929
arbeidsongeschikten, zedelik-gebrokenen, stoffelik-geruïneerden? Ja, hoe, als hij
zelfs behoren mocht tot de neutrale landen, wat bijv. betreft een verruwing, een
tuchtlozer worden, een morele inzinking. Ja, het klinkt mooi: te boven komen, iets
dat in zichzelf dood en vernietiging is. En op diezelfde wijze zich handhaven in het
cel-bestaan, hetgeen niet anders dan levens-sloping is, naar lichaam en
Internationale Revue i 10 1927-1929
145
ziel. Over dit laatste hoorden wij reeds van Dr. Bierens de Haan. Wat het lichaam
betreft, deze uitlating van arts Putto in het ‘Maandblad voor Berechting en
Reclasseering’ (II, blz. 281): ‘(Cornet) wijst er op, dat in de gevangenissen de sterfte
aan alle ziekten, in het bijzonder aan tuberculose zeer veel hooger is dan van de
vrije bevolking.’
III
De z.g. ‘psychopathen-wet’ demonstreert de beginsel-strijd, de worsteling tussen
het oude en het nieuwe standpunt.
Van regeringszijde wordt nog volledig het oude standpunt ingenomen, het
vergeldings-begrip gehuldigd: het gaat om het straffen van schuldigen.
De ideeën van het nieuwe standpunt zijn steeds verder en in breder kring
voortgedrongen. Ook daar waar men ze niet in hun volheid aanvaardt, doen ze mee
in de bepaling van een levenshouding tegenover hen, die wij ‘misdadigers’ noemen.
Reeds 20 jaar geleden kon Dr. Aletrino - met verwijzing naar Lombroso's
1)
baanbrekend werk van 1876 en de daarop gevolgde kongressen voor kriminele
2)
anthropologie, naast de jaarlikse rapporten der Elmira-inrichtingen - schrijven: ‘In
plaats van het dogma van den vrijen wil is de op wetenschappelijke gronden
steunende opvatting gekomen, dat de daden van den misdadigen mensch, evengoed
als die van den niet-misdadigen, een gevolg zijn van aanleg en omstandigheden.
Deze opvatting, zoo hemelsbreed verschillend van de vroegere, is de grondslag
waarop men een veranderde behandeling van den misdadiger wil laten rusten. Geen
straf meer als vergelding, als wraak, maar verbetering door opvoeding van den
misdadiger. En deze opvoeding niet alleen zedelijk, maar ook lichamelijk,
maatschappelijk en geestelijk.’
En mogen sindsdien allerhande opvattingen niet ongewijzigd zijn gebleven, ze
zijn naar hun wezen gebleven in dezelfde ontwikkelingslijn van het menselik
bewustzijn, welke voert van de schuldige, straf-behoevende boosdoener tot de
ongelukkige, verzorging-en-opvoeding-behoevende zielszieke.
De invloed der herediteit volgens de theorie van Lombroso en de invloed der
omgeving en omstandigheden volgens de theorie van Lacassagne vinden wij
verenigd terug in de degeneratie-theorie van Morel.
Maar wanneer dan de gewoonte-misdadiger (de krimineel) gezien wordt als
gekomen te zijn onder invloed van z'n aanleg en omgeving, niet in de eerste plaats
tot de daad waarvoor hij terecht staat, maar in een toestand van zielsziekte (licht of
zwaar), van ontaarding, van gemis aan voldoende weerstand tegen de gevaren uit
het maatschappelik leven, waaruit onder meer ook die en andere ontoelaatbare
daden voortkomen, - dan zal men hem dus ook als een invaliede, als een zieke,
een zielszieke moeten behandelen, verplegen, verzorgen en trachten op te voeden
tot meerdere validiteit, tot groter weerstandsvermogen, tot meer normale
zielsgesteldheid.
In een zelfde verband zijn saam te vatten de alkoholisten, de prostituees, de
vagabondeerders en de verkwisters.
Tot 1925 was zulk een behandeling buitengesloten. Zoals Dr. Van der Hoeven
het verklaarde: ‘De oorzaak ligt in het bekende art. 37; de strafwet is ingesteld op
de toerekeningsvatbaarheid, niet op de reclasseeringsvatbaarheid.’ En pijnlik mocht
ons allen wel in de oren klinken, wat hij daaraan vooraf deed gaan: ‘Wat doet de
1)
2)
L'Uomo delinquente.
Is celstraf nog langer geoorloofd en gewenscht? 1906. blz. 66.
Internationale Revue i 10 1927-1929
gemeenschap voor haar psychopathen? Niets. Wel doet ze iets tegen hen, n.l. hen
straffen als ze iets tegen de “orde” misdreven hebben.’
Die geest van het nieuwe standpunt was al jaren lang tot uiting gekomen. Bij
monde van verschillende psychiaters was met steeds meer aandrang een
rechtvaardiger en menselike behandeling van de z.g. ‘misdadigers’ bepleit, en als
eis aan de regering gesteld in haar anti-sosiaal strafstelsel een verandering aan te
brengen, in overeenstemming met het tegen-
Internationale Revue i 10 1927-1929
146
woordige standpunt der wetenschap en met ‘het heilige recht der hulpelozen op
verzorging en bescherming’.
Hoe scherp wordt het verschil van gezindheid tussen het nieuwe en het oude
standpunt getekend in deze woorden van Dr. Bierens de Haan: ‘Op het beginsel
alleen komt het thans aan. En dat staat vast. Want dit is het beginsel: stimuleerend
op te voeden. En daar moet het heen met de bestraffing der krimineelen; wat men
aan den overkant, den kant der vergeldings-leer, daartegen ook inbrengt. Het is
onmiskenbaar, dat er iets geheel nieuws is in dit beginsel; het is een nieuwe baan,
en verzoening met het oude kan niet. Hier is ook voor transigeeren geen plaats.’
Doch in het bolwerk van het oude standpunt blijft men zich nog even schrap stellen
tegenover de misdadige mens, als bij de beraadslagingen over het toen nieuwe
Wetboek van Strafrecht in 1881, toen van minister Modderman uitlatingen als deze
werden vastgelegd: ‘Nooit heb ik beweerd, dat de straf wordt toegepast om te
verbeteren.’ ‘De straf zal een gevoelig leed zijn, maar zij zal niet meer zijn een
kwaad.’ Minister Heemskerk, reagerend op de moderne theorieën over zieken, die
verpleging behoeven, doet weten dat de mogelike behandeling van een ziekte-geval
daarmee de straf geenszins opheft, die in ieder geval te voltrekken blijft, omdat aan
de idee der vergelding niet te kort mag worden gedaan.
Daar hebt ge de beide standpunten, het oude en het nieuwe, tegenover elkander.
De worsteling moet hier wel hevig zijn op het gebied van het menselik bewustzijn.
Het ligt voor de hand, dat niet één van beide zich in volheid kan laten gelden, het
oude niet meer, en het nieuwe nog niet.
Doch tevens ligt het in de rede, dat het proses van vermenseliking, dat nu eenmaal
werkzaam is, en door geen oer-instinkten in z'n langzame, maar dan toch gestadige
voortgang valt tegen te houden, op het gebied van het overgangsstandpunt, zoveel
menselik idealisme, initiatief, sosiale gezindheid en een meer
psychologies-georiënteerd-staan heeft weten los te maken, dat de eis van de
invalieden-zorg-idee niet langer genegeerd kon blijven worden door de
vergeldings-idee der machthebbers.
Maar zo hebben wij het dan ook te beschouwen, dat die z.g. psychopathenwet
tot stand gekomen is. Als een afgedwongen wet. Langer tegenhouden ging wel niet.
Ja, zelfs dàt blijkt in de praktijk nog toegepast te worden. 28 Mei 1925 heeft ze
namelik in het Staatsblad (221) gestaan, doch tot op heden is de in-werking-treding
1)
- op een nader bij K.B. te bepalen tijdstip - achterwege gebleven.
Vanzelfsprekend, dat een zó tot stand gekomen wet, enerzijds een nieuwe
mogelikheid heeft geschapen, maar anderzijds ook zo is ingericht, dat deze in de
praktijk op z'n zuinigst kan worden toegepast, terwijl de straf op grond van het
vergeldingsbegrip behouden is gebleven.
Toch is die nieuwe mogelikheid als begin weer heel wat waard, omdat zij een
opening heeft gemaakt naar de zijde van zieken-behandeling en invalieden-zorg.
Waar dadelik tegenover staat, dat, behalve weinig te verwachten toeschietelikheid
van de zijde der regering, bedoelde invaliedenzorg op z'n smalst blijft d.w.z. eerst
gaat aanvangen nadat door de invalieden-aan-hun-lot-overlating de strafrechter er
bij te pas gekomen is. Zodat aan een wel-begrepen invalieden-zorg, die aan een
verpleging en een poging tot genezen een trachten-te-voorkomen paart, in deze
wet geen aandacht is geschonken. Waardoor dus niet tot haar recht kan komen de
kern van deze invalieden-zorg, waarover Dr. Van der Hoeven zich in het laatst van
2)
1924 als volgt heeft uitgelaten:
1)
2)
Bij het nazien der drukproef (Maart 1927) valt voor dit jaar niets meer te verwachten.
Verslag ‘De Telegraaf’, 26 Nov. 1924.
Internationale Revue i 10 1927-1929
‘Psychopathenzorg zal moeten worden aangevangen, voordat de defecten van
den psychopathischen aanleg tot conflicten met den strafrechter hebben geleid.
En volgens de bekende medische regel, dat een scherpe diagnose voor een
rationeele therapie onontbeerlijk is, zal kennis van de psychopathie als zoodanig
en van het
Internationale Revue i 10 1927-1929
147
psychopathische individu in concreto tot de onontbeerlijke propaedeusis behooren.
‘Deze kennis moet leiden tot maatregelen, waardoor psychopathen kunnen worden
opgevoed tot een mate van weerstandsvermogen tegen de ongunstige
maatschappelijke invloeden, waaronder wij nu eenmaal leven.
‘Er is niet zoo veel humanitair gevoel voor noodig om tot de overtuiging te komen,
dat onze psychopathische medemenschen, de leprozen onzer moderne samenleving,
recht hebben op onze hulp en bescherming voordat wij ons tot hen neerbuigen als
het te laat is.’
Na deze algemene beschouwing mogen enige meer bizondere opmerkingen volgen
Tot nu toe bestonden er voor de strafwetgeving in ons land slechts twee rubrieken
van mensen: de vol-toerekenbaren en de in het geheel niet toerekenbaren d.w.z.
de krankzinnigen.
Steeds meerderen is het duidelik geworden, dat men met deze verdeling
onrechtvaardig te werk gaat. Een zeer grote groep van ‘misdadigers’, die niemand
tot de krankzinnigen zal rekenen, mag evenmin als vol-toerekenbaar worden
aangemerkt.
Nu is dit de nieuwe mogelikheid, door de ‘psychopathen-wet’ geschonken, dat er
plaats is ingeruimd aan een derde rubriek, tussen de beide genoemde in: van de
ten dele ontoerekenbaren, of wilt ge ze noemen: van de gedeeltelik-toerekenbaren,
voor wie nu een verplegings-mogelikheid is opengesteld.
Juriedies spreekt men aangaande deze laatste rubriek van de: misdadige
psychopathen. Dit zeg ik hier met opzet, omdat zoals Dr. Bierens de Haan opmerkte
1)
in zijn artiekel ‘Psychopathie, krankzinnigheid, kurateele’ , psychopaath evenmin
als krankzinnig een pathologies begrip is, verband houdend dus met een bepaalde
ziektetoestand, doch een juriedies begrip, zodat men ‘niet psychopaath wordt door
natuur-noodwendigheid, maar krachtens rechterlijke uitspraak’.
Waar het nu algemeen gebruikelik is, in verband met deze wet, de term
‘psychopaath’ en ‘psychopathen’ te bezigen, wil ik hier tegelijk opmerken, het een
verzuim te achten, dat het juriedise begrip ‘psychopaath’ in deze wet geen
omschrijving heeft gevonden, ook al komt in de formulering enkel voor: ‘gebrekkige
ontwikkeling of ziekelike storing der geestvermogens’. Waar toch voor de medicus,
inzonderheid de psychiater, de psychopathie niet als een ziekte of een groep van
ziekten bestaat, waarvan dus evenmin de symptomen zijn op te geven, ligt het voor
de hand, dat deze term aanleiding moet worden tot allerhande, nimmer gunstige,
verwarring en de grootste willekeur.
Hoe gewichtig dit punt is en hoevelen deze groep der gedeeltelik-toerekenbaren
wel omvatten moet, kan o.a. blijken uit het oordeel van Dr. Bierens de Haan, dat
voor alle kriminaliteit (= gewoonte-misdadigheid) zielsziekte de noodzakelike
voorwaarde is. Een desbetreffende uitspraak luidt: ‘De krimineel, dat is de
gewoonte-misdadiger, is een zielszieke in eenigen, pathologisch meestal lichten
graad en in eenigen vorm; er is in hem te kort aan verstand, wilszwakte, een ziek
fantasie-leven of welke afwijking ook. En het zijn zijn geestelijke gestel, zijn
omstandigheden en de sociale verhoudingen (de opvattingen en de gewoonte zijner
klasse-genooten) samen en in telkens wisselende verhouding, die tot zijn wangedrag
geleid hebben. Er is rechtstreeksch verband tusschen geestelijken
gezondheidstoestand en maatschappelijk gedrag, tusschen zielsziekte en
misdadigheid.’
(Wordt vervolgd)
1)
Tijdschr. voor Strafrecht. Deel 34 Afl. 1. 1924.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Internationale Revue i 10 1927-1929
148
HANNES MEYER
FOTOCONSTRUCTION
CO-OP: 1926/II
Ernst Kallai
Malerei und photographie
De grens tusschen schilderkunst en fotografie is, vòòr alle verschillen,
fundamenteel door het stoffelijke onderscheid van schildersmiddelen
eenerzijds en lichtgevoelige plaat, film en papier anderzijds aangegeven.
Dit fundamenteele stoffelijke onderscheid is voldoende om een volkomen
aan het objekt gebonden schilderkunstige voorstelling niet te verwarren
met de fotografie van hetzelfde object, - hoe glad ook de factuur van de
schilderij mag zijn. Zij bewerkt niettemin, dat totaal niet slechts als een
eenheid van betrekkingen tusschen vorm en kleur en - somtijds - als
ruimtelijke illusie, maar ook tegelijkertijd als een consistente
stoffelijkheid-vol-spanning gevoeld wordt. Deze materieele indeeling, in
zekere mate ‘orkestreering’ der vorm door de makelij, gaat bij de fotografie
verloren. Het fotografische beeldvlak is een neutrale spiegel, waarin alle
vormen en ‘tonen’ zonder tegenstand kunnen verschijnen. Het heeft noch
een eigen spanning, noch een statische uitdrukkingskracht. Dit verlies
aan scheppend leven wordt echter vergoed door de mogelijkheid het
fotografische beeld bewegelijk te maken. De film is de optische beeldvorm
van onzen tijd. Wij staan aan den grens van een maatschappelijk
effectloos geworden, statische, cultuur, en een nieuwe, kinetische
vormgeving van ons wereldbeeld, die reeds nu in een ongehoorde omvang
tot de gevoelssfeer der massa is weten door te dringen.
Die Rückkehr der Malerei zur sachlichen Darstellung wird vielfach als eine
Nachahmung der Natur beurteilt, die bedeutend einfacher und vollkommener mit
der Photographie zu erzielen sei. Selbst ein so überzeugter Theoretiker der neuen
Sachlichkeit wie Franz Roh warnt den Nachexpressionismus, in äussere
Nachahmung der Gegenstände zu verfallen, weil damit ‘..seine Bedeutung
schrumpfen und die ganze Malerei überrannt werden könnte von jenen prachtvollen
Maschinen (Foto und Film), die uns nach der Imitationsseite hin so Unübertreffliches
einheimsen.’ Das Abbilden der Natur käme für die Malerei lediglich als Rohvorlage
oder als untergeordneter Teil der eigentlichen Bildgestaltung in Betracht.
Nehmen wir zunächst an, diese Einschränkung sei richtig. Es fragt sich, wo die
Grenze liegt, bei der die Form aufhört Abbildung zu sein und in das Bereich der
Gestaltung übergeht. Wohin gehört die peinlichst genaue Nachzeichnung eines
Rasenstückes durch Dürer? Ist das Porträt des Kaufmanns Georg Gisze von Holbein
etwa Nachahmung und nicht
ich freue mich kallai's sehr interessanten aufsatz zu veröffentlichen.
ich stelle aber auch fest, dass ich mit ihm nicht in allen punkten
einverstanden bin. aus diesem grunde, und weil das problem: malerei
und fotografie heute besonders aktuell ist, möchte ich in diesen spalten
eine diskussion über den artikel eröffnen.
MOHOLY-NAGY
Internationale Revue i 10 1927-1929
149
vielmehr ein Werk höchster künstlerischer Gestaltungskraft? Kann in der Malerei
überhaupt eine bestimmte stilistische Grenze zwischen äusserem und verinnertem
Erfassen der Natur gezogen werden oder ist diese Grenze eine vom jeweiligen
Zeitstil unabhängige Frage persönlicher Kunstlerhingabe und - Qualität? In einer
gegenständlich und stofflich so naturgetreuen, zudem noch atmosphärisch
empfundenen Studie von Leibl ist mehr Beseelung und Gestaltung als in hundert
schludrigen Nachläufern des Expressionismus. Das Gleiche lässt sich von einer
ganzen Reihe bester Malereien der neuen Sachlichkeit behaupten, in denen
Naturausschnitte mit geflissentlicher Vermeidung jeder besonderen Komposition
rein perspektivisch dargestellt sind. Auch diese Gemälde sind unzweifelhaft
Gestaltungen, trotz der nüchternen Genauigkeit, mit der sie das Äussere der Natur
nachahmen. Denn ihre streng objektgebundene Darstellungsweise ist schöpferisch
belebt von einer neuerwachten Liebe zu den nahen und nächsten Kleinigkeiten des
Wirklichen.
Wenn aber der lebendige Antrieb einer malerischen Gestaltung auch heute noch
gerade darin liegen kann, dass man selbst den bescheidensten Äusserungen der
Natur andachtsvolle Bewunderung entgegenbringt, so ist es unmöglich, Nachahmung
und Gestaltung als unvereinbare Gegensätze zu betrachten. Und es geht nicht an,
jene ausschliesslich auf das Gebiet der Photographie beschränken, diese hingegen
nur der Malerei zuweisen zu wollen. Um so weniger als die Photographie, auf ihre
besondere Art, genau so darstellerisch und zugleich gestaltet wirken kann wie die
Malerei. Sie braucht nur ihren Meister zu finden.
Wir kennen photographische Darstellungen, Bildnisse, Landschaften, die ihre
Schönheit solch feinsinnigen und zarten Eingriffen in die Mechanik und Chemie der
Entstehung verdanken, dass man sie als handwerkliche Gestaltungen hoher
künstlerischer Kultur bewerten muss. Dies ist erst recht bei den Photogrammen
solcher Künstler wie Man Ray, Moholy-Nagy, Spaemann-Straub der Fall, die sich
von der Gebundenheit durch das Motiv bis zur völligen Gegenstandslosigkeit befreien
und als geisterhafte Lichtemanationen wirken.
Der Unterschied zwischen Malerei und Photographie hat demnach nichts mit der
Scheinalternative ‘Nachahmung oder Gestaltung’ zu tun. Auf beiden Seiten finden
sich schöpferisch belebte d.h. gestaltete Abbildungen der Natur und Gestaltungen,
die ausserhalb jeder gegenständlichen Bindung stehen. Auch die Frage, ob
Handwerk oder Mechanik ist nicht entscheidend. Dem Maler ist die Möglichkeit
gegeben, die Gesetzmässigkeit seiner Form dicht an den Rand einer lediglich
errechneten Gesetzmässigkeit zu bringen, seine Faktur einer Politurglätte oder dem
Glanz des Emailles anzugleichen. Es gibt genügend Bilder solcher Art (Mondrian,
Malewitsch, Moholy-Nagy, Lissitzky, Buchheister u.a.m), die trotz mechanistischen
Gebahrens und der theoretischen Ausfälle ihrer Schöpfer gegen diese Kunst, Malerei
sogar ausgezeichnete Malerei sind. Wie viel handwerkliche Möglichkeiten sich
anderseits dem Photographen bieten, wurde bereits angedeutet.
Schon diese wenigen Erwägungen zeigen zur genüge, dass die eigentliche Grenze
zwischen Malerei und Photographie in ihrem Ausgang nicht formaler Beschaffenheit
ist. Sie ist vor allen formalen Erweiterungen fürs erste durch die stoffliche
Verschiedenheit der Malmittel und der lichtempfindlichen Platten, Filme und Papiere
bedingt. Diese grundverschiedene stoffliche Bedingtheit genügt, um selbst eine
vollkomen objektgebundene malerische Darstellung von der Photographie gleichen
Motivs fernzuhalten. Der Unterschied ist wesentlicher als die Spanne, die zwischen
einem bürgerlichen Genrebild und einem Picasso oder einer streng geistigen
Komposition der Vergangenheit besteht. Er setzt sich in allen Fällen durch, in denen
von der einen oder anderen Seite her eine äusserliche Angleichung zwischen
Internationale Revue i 10 1927-1929
malerischer und photographischer Bildgestaltung erstrebt wird. Die gewagtesten
Zuspitzungen solcher Art kommen nicht aber die Grenze hinweg, die durch den
Wesensunterschied der stofflichen Gestaltungsmittel gezogen ist: sie werden
materialwidrig und aus diesem ersten und letzten Grunde zugleich auch stilwidrig.
Die Faktur einer Zeichnung oder eines Gemäldes mag noch so verrieben und
geglättet sein, sie bewirkt trotzdem, dass die Gestaltung nicht nur als Einheit formaler
und farbiger
Internationale Revue i 10 1927-1929
150
L. MOHOLY-NAGY
V
A KONSTRUKTION 1923
FOTO: FIMMEN-LINDIG
Internationale Revue i 10 1927-1929
151
Beziehungen und gegebenfalls als räumliche Illusion, sondern zugleich als
spannungsvoll konsistente Stofflichkeit empfunden wird. Die alten Gemälde ebnen
und verwischen jede Spur der handwerklichen Entstehung; trotzdem strafft sich ihre
Faktur vor stofflicher Erfülltheit, vor Freude an sinnlich durchkosteter materieller
Verdinglichung. Ähnlich steht es mit der Faktur mancher Bilder der neuen
Sachlichkeit. Auch die mitunter oeldruckartige Glätte solcher Malereien lässt die
Faktur als den bis zur Tastbarkeit stofflich gesättigten, plastisch fühlbaren Träger
der malerischen Erscheinung wirken.
Die Photographie ist zu diesem eindringlichen Grade der Materialisation und
Verdinglichung unfähig. Gewiss, sie schafft Nachbildungen der Wirklichkeit, die
blendend klar und deutlich sein können. Aber das real-stofflich bedingte
Empfindungssubstrat dieser reichen Sinnestäuschungen ist überaus arm, fast
wesenlos. Es beschränkt sich auf den matten Hauch der lichtempfindlichen Schicht
von Platte oder Film und auf die emaillehaft glänzende oder getönte Textur des
Kopierpapiers. In beiden Stadien, negativ wie positiv fehlt die Faktur, fehlt die optisch
wahrnehmbare Spannung zwischen Bildstoff und Bild. Das Antlitz der Natur wird
auf eine Formel allergeringster stofflicher Konsistenz gebracht, zum Licht-Bild
sublimiert. Ob die zunächst nur helldunklen Abwandlungen des Lichtes in der
Photographie mit der Zeit sich auch farbig entfalten werden, spielt dabei keine Rolle.
Auch die Farbenphotographie kann nur ein stofflich neutrales Lichtbild der Natur
sein. Sie mag den Schein der Wirklichkeit, dessen die Malerei fähig ist, an
Eindringlichkeit erreichen, ihn sogar übertreffen. Die plastische Belebung,
gewissermassen Orchestrierung dieses Scheins durch die Faktur geht ihr verloren.
Das Eingreifen der Faktur in alle Wirkungsmomente der Malerei hat äusserst
wesentliche Folgen für die besondere Eigenart und Gesetzmässigkeit der
Bildgestaltung in dieser Kunst. Die feinsten Sehwerte einer Komposition werden
entscheidend gefordert durch die Tastwerte ihrer Faktur: durch Stoff, Menge,
plastische Struktur und Oberfläche ihres Materialauftrages. Deshalb ist der simple
Ersatz dieser Tastwerte durch Papiertextur und photomechanischen Druck so
nachteilig für die Cüte selbst von solchen Reproduktionen, die an optischer
Angleichung an das Original im übrigen Vorzügliches leisten.
Zunächst ist jede Faktur ein Niederschlag seelischer Erregungen. Ihr Stoff kann
sehr verschieden sein, je nachdem, ob Mosaik oder Wandmalerei, ein Malen mit
dünnflüssigem oder zähem Material oder das Arbeiten in irgend einer graphischen
Technik vorliegt. Auch kann die Faktur zurückgedämmt und geebnet sein wie bei
den sachlichen Stilen oder aufgelockert und zerrissen wie bei den ichbetonten
Gestaltungen. Solche Unterschiede ändern nichts an der grundlegenden Eigenschaft
jeglicher Faktur überhaupt: sinnlich-organische Verkörperung, lebendiger
Empfindungsherd zu sein.
Durch diese Eigenschaft der Faktur werden selbst zuhöchst geistig gerichtete
malerische Visionen unmittelbar in den Stromkreis unserer stofflicher
Wirklichkeitsempfindungen eingeschaltet, unserem Dasein sozusagen einverleibt.
So ergibt sich die grosse beschwingende Spannung zwischen der mitunter groben
Fassbarkeit der Gestaltungsmittel und der geistigen Absicht, die sie verkörpern.
Und in dieser Spannung liegt die besondere schöpferische Kraft, die eigentliche
Schönheit der ganzen Malerei. Dagegen entrückt der Mangel an Faktur selbst die
deutlichste photographische Naturdarstellung unserem stofflichen
Wirklichkeitsempfinden. Sie mag noch so eindringlich den Schein des Wirklichen
vortäuschen: dieser Schein bleibt wesenlos, ohne Gewicht, wie Spiegelungen in
Glas oder Wasser. Ein entscheidender Gegensatz: die Malerei vermag gröbste
Stofflichkeit der Mittel mit zartester Geistigkeit der Vision zu vereinen; die
Internationale Revue i 10 1927-1929
Photographie hat letzte stoffliche Verfeinerung der Gestaltungsmittel zu eigen und
kann trotzdem Vorstellungen gröbster Realistik erregen.
Der sparsamste und durchsichtigste Farbenauftrag eines Aquarells etwa genügt,
um selbst die gewagtesten räumlichen Illusionen in ihrer real-stofflichen Bedingtheit
auf der Bildfläche genau abzugrenzen und festzulegen, sie stoffllich zu lokalisieren.
Die in vorgetäuschten räumlichen Tiefen ausschwärmende optische Kraft des Bildes
staut sich in der Faktur zur
Internationale Revue i 10 1927-1929
152
WILLY BAUMEISTER
LITHO
dichtesten und tatsächlichen Vordergründigkeit zusammen. Glatte und gelockerte
Fakturen haben in dieser Beziehung unterschiedslos die selbe Wirkung: sie
beschwingen die Illusion und verklammern sie gleichzeitig zu einem Realgefüge
stofflicher Bindungen. Diese stofflichen Bindungen sind es, die der malerischen
Bildfläche die Rolle zuteilen, mehr zu sein, als nur Durchblick auf eine Welt des
Scheins. Sie sind es, die selbst bei dünnster und glattester Faktur die Bildfläche zu
einer besonderen und wirklichen Dimension der Tastwerte erhärten und diese
Bildfläche somit auch optisch als ein Feld eigener Spannung und lebendiger Fülle
empfinden lassen.
Die Stärke dieser optischen Spannung kann natürlich sehr verschieden sein. Sie
hängt zunächst von den Tastwerten der Faktur ab. Je kontrastreicher eine Faktur
in ihrem Relief ist, je offener sie den schöpferisch-erregungsvollen Gang ihrer
Entstehung zutage kehrt, um so kräftiger tritt ihre eigene optische Lebendigkeit
innerhalb des Bildganzen in Erscheinung. Eine weitere Beeinflussing dieser optischen
Eigenlebendigkeit der Bildfläche liegt in dem Grade, wie weit der räumliche
Tiefenschein des Bildes entfesselt oder eingeengt wird. Eine Malerei kann den
optischen Schwerpunkt ihrer Bildfläche in vorgetäuschte räumliche Tiefen verlegen.
Die tatsächliche stoffliche Verankerung ihrer räumlichen Täuschungseffekte in der
Faktur genügt, um die Fläche auch in solchen Fällen als verborgenen Träger dieser
Scheintiefen wenigstens stellenweise mit aller Eindringlichkeit hervortreten zu lassen.
An solchen Stellen aber entsteht eine deutlich wahrnehmbare Bildspannung: der
Schein hebt sich gegen das stoffliche Substrat seiner Entstehung ab. Je mehr nun
diese Spannung sich über den ganzen Bildumfang verbreitet, um so mehr tritt die
Fläche in ihrer Gesamtausdehnung als ein Feld eigener optischen Vitalität hervor.
Dies geschieht in dem Grade, in dem die Tiefengrenze des räumlichen Scheins im
Bilde sich nach vorne drängt, sich den tatsächlichen zwei Ausdehnungen der
Bildfläche einordnet. Je vollkommener diese Einordnung ist, um so mehr wird das
spannungsvolle Vorhandensein der Bildfläche ins Augenfällige gerückt, von einer
lediglich untergeordneten stofflichen Beschaffenheit zur optischen Wirkungsebene
aller Bildinhalte durchgestaltet. War die illusionistische Darstellungsart bestrebt,
über das Vorhandensein einer Bildfläche möglichst effektvoll hinwegzutäuschen,
so wird jetzt mit allen, entsprechend geänderten Mitteln ver-
Internationale Revue i 10 1927-1929
153
sucht, die undurchlässige tatsächliche Vordergründigkeit dieser Bildfläche aufs
äusserste zu erhärten, sie in den Rahmen ihrer zweifachen Ausdehnung möglichst
abweichungslos hineinzugliedern. Solche Einengung bedeutet keineswegs
Verflachung, sondern gehaltvollste Verdichtung und straffste Anspannung des
Bildes. Sie ist nur möglich durch das restlose Einbeziehen aller Wirkungsmomente
des Bildes in eine Gestaltungsebene, die nicht nur als Augenschein, sondern auch
in tastbarer Stofflichkeit da ist. Nur diese Stofflichkeit und somit plastische
Wirksamkeit der Faktur ist es auch, die das umgrenzte innere Bereich des Bildes
in spannungsvollem Gegensatz zu seiner Einfassung zu bringen vermag. Die
optische Widerstandskraft, mit der eine Bildfläche sich gegen den Durchbruch
illusionistischer Tiefen und gegen verflachende Erweiterungen behaupten kann,
beruht letzlich auf ihrer Verdichtung, sozusagen Ausbetonierung durch die Faktur.
Was in den Augenblick offenkundig wird, wo man stilistisch im übrigen verwandte
Gemälde und Photographien mit einander zu vergleichen beginnt.
Es gibt Photographien, die ihren Bildraum ein flächiges Gefüge geben möchten.
Sie verengen die natürliche Sicht, arbeiten mit verschränkten Diagonalen, die an
den Bildrand anstossen oder mit quer durch das Bildfeld gezogenen Parallelen, die
gleich den senkSPAEMANN-STRAUB
FOTOGRAMM 1926
Internationale Revue i 10 1927-1929
154
rechten oder wagrechten Grenzliniën des Bildes verlaufen. Indessen, je mehr sie
bemüht sind, ihre Komposition flächig aufzuschichten und sie mit der Bildebene in
struktivem Zusammenhang zu bringen, um so deutlicher merkt man, dass alle diese
Bemühungen ins Leere greifen, weil die Photographie keine Faktur hat, in der solch
mehrschichtige Bindungen stofflich realisiert werden könnten. Der Hauch der
lichtempfindlichen Schicht, die Papiertextur bieten keinen Widerstand, gegen den
eine Anlehnung und Anspannung des Bildgefüges möglich wäre. Die photographische
Gestaltungsebene ist eine makellose durchlässige Spiegelfläche, in der alle Formen
und Tönungen widerstandlos in Erscheinung treten können, um jedoch gerade durch
diese Widerstandslosigkeit jede gefestigte Beziehung zur Bildfläche zwangsläufig
verlieren zu müssen. Die vollkommene optische Neutralität ihrer Bindung durch das
Lichtbildmaterial hat zur Folge, dass selbst die unmittelbarste photographische
Nahsicht in eine unbestimmte Tiefe hinter die Bildfläche zu greifen scheint. Zwischen
äusserster photopraphischer Vordergründigkeit und Bildfläche liegt immer noch der
unfassbare matte oder glänzende Schein eines luftgetränkten Zwischenraums. In
der Bildfläche selbst vermag keine photographische Gestalt sich auszubreiten. Eine
optische Vereiningung mit dieser Fläche ist lediglich um den Preis der
L. MOHOLY-NAGY
FOTOGRAMM 1922
Internationale Revue i 10 1927-1929
155
völligen Verwischung und Auflösung der Form möglich. Die photographische
Bildfläche hat eben nur die eine Verwendung, widerstandsloser Durchblick auf
räumliche Lichtemanationen zu sein. Ihre eigene optische Erscheinung ist aus
unüberwindlichen stofflichen Gründen konsistenz- und spannungslos. Daher sind
alle Versuche, dieser Erscheinung trotzdem das Aussehen einer spannungsvollen
Bildverklammerung nach Art der Malerei zu geben, so haltlos und leer. Sie sind
gegen die Gestaltungsmöglichkeiten ihres Materials und somit stilwidrig.
Es bedarf nach dem Vorangegangenen keiner besonderen Darlegungen mehr,
dass mit der Unmöglichkeit, ein photographisches Bild in struktiver Weise seiner
Bildfläche zu verbinden, zugleich auch die Grenzen gezogen sind gegen eine
Gestaltung der Statik in der Photographie. Gewiss, die Photographie ist, soweit nicht
Film, bewegungslos wie die Malerei. Aber diese Bewegungslosigkeit kann nicht
durch ein Gefüge von gegenseitig bedingten Spannungen versteift und ausdrucksvoll
betont werden. Wiederum aus Gründen mangelnder Faktur nicht. Wie alle anderen
Spannungen im Bilde, erhalten auch die statischen Spannungen der Malerei ihre
Tragfähigkeit in letzter Instanz von der stofflichen Bindung und Erhärtung durch die
Faktur. Die stoffliche Sättigung durch diese Faktur verleiht selbst einer vollkommen
naturalistischen Darstellung besondere Schwere und Beharrungskraft im optischen
Gleichgewicht ihrer Scheinwelt. Neben solch naturalistischen Darstellungen der
Malerei wirken alle photographischen Kompositionen als spannungsloses passives
Verweilen im Raume, auch wenn sie noch so reichlich mit statischen
Verschränkungs- und Bindungszeichen der Form versehen sind. Ein barockes
Deckengemälde hingegen oder eine schwebende Konstruktion, von Lissitzky oder
Moholy-Nagy gemalt, wird immer noch im Bereich schwerkraftbeherrschter Züge
und Gegenzüge verweilen, wo in einer photographischen Erdenlandschaft das
optische Gleichgewicht kein spannungsvolles Zusammentreffen von
BAUHAUS DESSAU
FOTO: IRENE BAYER-HECHT
Internationale Revue i 10 1927-1929
156
Gegensätzen, keinen Kampf, sondern einen vorweggenommenen Zustand bedeutet.
Dies lediglich aus Mangel an Faktur, an tatsächlicher stofflicher Durchgliederung
und Beschwerung der Form.
Wie weit die Wirkungsmöglichkeiten der Faktur gehen, hat sich neuerdings am
Kubismus und an verwandten künstlerischen Erscheinungen erwiesen. Picasso,
Braque, Willy Baumeister u.a. verwenden die grösste Sorgfalt darauf, ihre Faktur
als Komposition verschiedenster Tastwerte (rauh, glatt, dicht und porös, erhöht und
vertieft), mehr noch, als ein Gefüge verschiedenster Stoffe (Oel, Papier, Graphit,
Gips u.s.w.) zu gestalten. Diese fakturelle Gliederung verfolgt den Zweck, die farbig
und formal bestimmten Teilflächen, aus denen das Bildgefüge zusammengeschichtet
wird, in ihren tektonischen Beziehungen noch um ein weiteres hervorzuheben. Die
Russen Tatlin, Pevsner, Rosanova, Altmann u.a.m. gestalten die Faktur fast zum
Selbstzweck. Sie sind bestrebt, das Bild zum vollen Ausklang seiner tatsächlichen
stofflichen Beschaffenheit zu bringen und alle anderen Wirkungsmomente des Bildes
dieser Fakturrealistik zu unterordnen. So kommt es zu Gestaltungen, die trotz ihrer
Einförmigkeit und Einfarbigkeit aufs höchste belebt sind. Wirkungen ergeben sich,
denen die fakturlose Photographie niemals gewachsen sein kann.
Man hat zwar versucht, der Photographie durch gekörntes Papier und raffinierte
Kopiertechnik den stofflich lebensvolleren Schein einer Faktur zu geben und diesen
Schein im besonderen der rembrandtischen und impressionistischen Malerei
anzunähern. Doch solche Vortäuschungen lassen erst recht das Nichts hinter der
Atrappe empfinden. Als glücklicherer Weg hat sich das Zusammenfügen
photographischer Kompositionen aus aufgeklebten Ausschnitten erwiesen (Hartfield,
Gross, Hausmann, Moholy-Nagy, Hanna Höch, Citroen u.a.m.). Zumal innerhalb
futuristischer und dadaistischer Absichten sind mit diesem Verfahren recht kräftige
Wirkungen erzielt worden. Diese Photoklebebilder haben in der Fläche und in ihren
statischen Beziehungen eine unbestreitbare Hochspannung. Doch auch hier bleibt
noch ein Rest von Widerspruch bestehen zwischen der photographisch bedingten
Wesenlosigkeit der Teilflächen und der Gesamtwirkung, die mit dem Vorhandensein
einer tatsächlichen stofflichen Gliederungsebene, mit der Schicht von aufgeklebten
Photoausschnitten erreicht wird. Solche Photomontagen sind ein Zwitterding
zwischen Malerei und Photographie.
Stoffliche Verdinglichung durch die Faktur, Seh- und Gefühlswerte dieser Faktur,
fakturbedingte Flächenspannung und statische Ausdruckskraft sind der Photographie
versagt. Im Bereich dieser Wirkungsmomente braucht die Malerei keinerlei
Konkurrenz der Photographie zu befürchten, ganz gleich, in welchem Grade sie
komponiert oder beim blossen Nachbilden der Natur verbleibt. Eine Gefahr besteht
hier nur für die Photographie, wenn sie nämlich Bildwirkungen, die im besonderen
der Malerei vorbehalten sind, nachzuahmen versucht.
Die Grenzen, die mit der Faktur gezogen sind, bedeuten jedoch auch für die
Malerei gewisse Einschränkungen. Es gibt Grenzen, über die hinaus ein Vortäuschen
luchtdurchlässiger Farbenschichten, widerstandsloser Tiefenblicke und
schwerkraftentrückten Schwebens, der Malerei schliesslich jeden stofflichen
Spannungsgehalt entzieht. Ohne dabei verhindern zu können, dass mit der Tatsache
einer Faktur ein Wirkungsmoment angeschlagen ist, das durch solche Entstofflichung
der Sehwerte an seinem vollen Ausklang verhindert wird. Konstruktivisten haben
im Bestreben, die Malerei zum Ausdruck einer rein technischen, vernunft- und
bewegungsfreudigen Geistigkeit zu gestalten, auf diese Weise manchen
experimentellen Schritt über die stofflich gezogenen Grenzen ihrer Kunst getan.
Der Versuch einer grösstmöglichen stofflichen und somit flächigen und statischen
Entspannung der Malerei führt auf das Gebiet der Photographie hinüber. Solch frei
Internationale Revue i 10 1927-1929
schwebender Immaterialität sind nur die Lichtemanationen, im besonderen die
ungegenständlichen Lichtgestaltungen der Photographie fähig. Und diese
Gestaltungen weisen ganz offenkundig auf den Übergang zur Bewegung hin. Sie
entkleiden das Sehbild der Dinge seiner Stofflich-
Internationale Revue i 10 1927-1929
157
keit, um mit diesem Verlust an schöpferischem Leben auf der anderen Seite das
wunderbar lebensvolle Plus der Bewegung zu erkaufen, in das bewegliche Lichtbild,
in den Film einzugehen. In diesen Möglichkeiten der Photographie liegt ihre grosse
Gefahr für die Malerei. Malerei oder Film: das ist die Schicksalsfrage der optischen
Gestaltung unserer Zeit. In dieser Alternative kommt die historische Wendung
unserer Geistigkeit zum Ausdruck. Wir stehen an der Grenze zwischen einer
gesellschaftlich wirkungslos gewordenen statischen Kultur und einer neuen,
kinetischen Gestaltung unseres Weltbildes, die schon heute in unerhörte Breiten
des Massenempfindens zu dringen vermag.
MAGNOLIA
FOTO: LUCIA MOHOLY
Internationale Revue i 10 1927-1929
158
Dramatische kroniek
Vlaamsche volkstooneel
Het Vlaamsche Volkstooneel onder leiding van Johan de Meester Jr. voerde in
Amsterdam (16 Maart) ‘Beeldekens uit het leven van Sint-Franciscus van Assisie’
op. De tekst hiervoor was, in opdracht, geschreven door Michel de Ghelderode.
Het Vlaamsche Volkstooneel bezit eigen tooneelprincipes, die als zoodanig de
toegewijde en ernstige aandacht van elken minnaar en kenner van de dramatische
kunst ten volle verdienen. Verleden jaar vertoonde Johan de Meester Jr. met zijn
ijverige troep in den Stadsschouwburg ‘Tijl’, - en het werd een evenement dat ieder
zich met bijzonder genoegen, zelfs met weer opwellende geestdrift, herinnerde.
In ‘Tijl’, dat echter nog te litterair (zij het ook inferieur litterair) was, wist de regie
haar opvattingen grootendeels zeer gelukkig te verwezenlijken en te doen slagen.
Wij zagen een autonoom tooneelspel, een eigen acteerende wereld op de planken.
Hier ontstond nergens - hoe trouwens zou het mogelijk zijn geweest - een matte
psychologiseerende kamersfeer: hier speurde men niet het cliché-acteeren van het
naturalisme in zijn nadagen, hier niet de eenvormige en op den duur ‘bedwelmende’
stijl der gordijndécors. Neen: een kleurige, bonte, vertooning met onstuimige vaart,
met gewaagde sprongen, met durf van bloed en lichaam; in een woord: met actie.
En geen actie van de wereld, overgeplant voor het voetlicht; maar een acteerend
ensemble, een beweeglijk geheel van menschen, décor, licht; een va-et-vient, dat
louter op een tooneel, in het a priori aangebrachte kader, mogelijk was, zin had, en
rechten verkreeg.
De opvoering van ‘Tijl’ of beter: de vertooning-Tijl, was prachtig, vol verrassing,
een innig verheugend verschijnsel in ons waarlijk niet zeer opwekkend theaterleven.
En zoo was het dan ook, dat wij met een nog niet bestorven vreugde wederom
gingen kijken en luisteren naar het Vlaamsche Volkstheater, toen het 't zielvolle
leven van den Heiligen Frans van Assisie in ‘beelden’ op de planken zou zetten.
Het is jammer, dat wij het moeten constateeren, en om den eindindruk niet somber
te maken (wat hij tenslotte toch niet zijn mag!) zullen we er mee beginnen: deze
voorstelling werd - bij alle overgave der spelers, bij alle welwillendheid der
toeschouwers, naast alle verrassingen ook ditmaal - een teleurstelling. En wel:
omdat wij hier de principes van de Meester in hun zuiverste in- en uitwendigheid te
zien kregen en hen dus op hun wezenlijke mogelijkheden en onmogelijkheden
konden toetsen. Dit was bijna geen experiment meer te noemen: hier stonden wij
voor een resultaat van werken en hadden het als zoodanig te keuren.
Het ligt voor de hand, dat de kwade kanten van de principes hier zichtbaarder
werden dan de eerste keer. Het, in zijn groote lijnen actieve ‘Tijl’-schema kon deze
wonde theoretische plekken beter verbergen en in zijn daverend bedrijf onopgemerkt
laten, dan dit heiligenleven dat - qua talis - een steeds op den voorgrond tredende
geestelijke en dus psychologischeachtergrond had. De gebeurtenissen van
Franciscus' leven zijn immers zoozeer vervuld van diepzinnigheid, dat in het uiterlijk
relaas de ernst der motieven niet veronachtzaamd en onnaspeurbaar mag worden.
En nog afgezien hiervan - we komen later nog even terug op dit incidenteel tekort
-: wanneer men een dergelijke vertooning waarbij een acteerende eenheid beoogd
is van spelers, decors, muziek en lichteffect, voor een tweede maal ziet, ontwaart
men het verstarrende van deze bewegingspreoccupatie, ontdekt men door de
uiterlijke verblindende schijn de, te moedwillige, omschakeling van elke zuiver-interne
emotie naar het externe effect.
Internationale Revue i 10 1927-1929
In dit laatste opzicht vallen dan wel de klemmendste bezwaren tegen dezen
Franciscus-opvoering te registreeren. Want deze op het puur acteeren gerichte
regie, verbloemt de gebreken der spelers, het tekort aan talent bij verschillende
acteurs, en doet dit toch - zooiets verraadt zich steeds - ten slotte pijnlijk gevoelen.
Dit was o.a. eenigermate het geval bij den Franciscusspeler, een zeer jong acteur,
die vlug, lenig, en geestdriftig aan alle eischen der beweeglijkheid en uiterlijke
speelkracht voldeed, maar juist te onrijp (misschien niet: te talentloos) was om de
diepe van godsliefde verteerde gestalte (lichaam en ziel) van den Heilige recht te
doen wedervaren en volledig te verbeelden. Het zij gezegd: hij verviel niet in de
roekeloosheid van velen zijner jaren, die door pathetiek of luidruchtige exclamatie
hun onmacht tot zielvolle expressie trachten te verhelen; integendeel: hij speelde
uiterst sober en ingetogen, helder en zuiver, maar zonder de accenten der
tourmentatie en de zwellende volheid der laatste zaligheid, die hier geëischt worden.
Op zijn best voldeed deze Franciscus als decoratieve figuur; in de gerechts-scène
met name, waar hij, stilzittend martelaar te midden der wereldlijke dwazen: zijn
vader, de rechter, de advocaat en de gendarme, voor zich uit staart, tot hij ten laatste
onder de beschermende mantel des bisschops wordt weggeleid. In alle opzichten
trouwens, was dit tooneel, mèt de voortreffelijke revue der fioretti, het allerbeste.
En hieruit valt weer een en ander te besluiten: in de geestige beelden, waarin de
gestalte van Franciscus louter decoratief optreedt tegen een levend en levendig
fond, kreeg hij (als figuur) bijna vanzelf die wonderlijke diepte, welke hij, zelf sprekend
en spelend, niet bij machte was te scheppen.
Zoo werden de rechtszaalscène en de fioretti het geslaagdst; zoo mislukte zijn
‘feestelijke dood’ het erbarmelijkst; èn hierdoor, èn doordat - wat hier had kunnen
redden - de tekst zelf te luchtledig was om aan de vertooning langs dezen weg
eenige volte te verleenen.
Intusschen blijven wij gelooven in de waarheid van
Internationale Revue i 10 1927-1929
159
L.M. LEONIDOW
dit tooneelspelen: in de symphonie van spel, dans, muziek, decor en acrobatie. De
partituur was ditmaal niet zeer gelukkig, doch laat men - en vooral zij die ‘Tijl’ hebben
gezien - niet wanhopen. Op den duur zal ook de Meester zijn al te starre opvattingen
wel versoepelen en aan andere regie-waarheden het hun toekomende belang
toekennen, zóó, dat uit een compromis tusschen oud en nieuw of tusschen twee
verschillende moderniteiten een schoon en vruchtbaar geheel tot stand kan komen.
Hij is op den goeden weg. En dat worde niet veronachtzaamd!
D.A.M. BINNENDIJK
Filmkroniek. Iwan de Verschrikkelijke
aant.
aant.
Indien er ergens gezondigd is tegen de elementaire eischen der filmaesthetiek, dan
is het wel op het gebied der z.g. historische films. Er was geen schooner aanleiding
denkbaar dan deze, om volkomen op te gaan in de uiterlijkheid en de etalage; hier
kon zich het instinct der valsche verbeeldingen, dat een gemakkelijk af te leiden
massapubliek steeds streelt en uit het burgerlijk bestaantje wegrukt, zich uitleven,
de eene regiepaniek op de andere doen volgen, de eene verbazing op de andere
stapelen. Maar de eene windhoos blies ook de andere weg; en men zocht betere
wegen. De impulsen der lubitschfilms werden met meer omzichtigheid gevolgd; hun
waarde werd niet meer uitsluitend in de geweldig bewegende volksmassa's gezocht,
maar achter de historische coulissen. Vooral de duitsche filmkunst heeft vele
verdroomde verledens opgeroepen met de nieuwe kennis van het materiaal, die
haar ten dienste stond; zij redde zich in het wazige en monumentale van de legende
(Nibelungen), van het oude geslacht (zur Chronik von Grieshuus). Toch bleef
daarnaast de industrie van het verleden bestaan, die, met meer of minder succes,
den smaak van het naar goedkoope wonderen hunkerende volk moest bevredigen.
Zij trachtte door een overvloedig gebruik van betovergrootvader's costuumkast en
door een zorgvuldig vermijden van alles, wat de dagelijksche ziel zou kunnen
verontrusten, het terrein te behouden; het spreekt vanzelf, dat zij met de meest
beperkte gevoelsschakeeringen moest werken (trouwe liefde, vergelding) om den
volksgunst niet te verliezen. Het verleden geldt hier als het onmogelijke, waarin dus
alles mogelijk is; uit de volheid der hedendaagsche gevoelswereld wordt datgene
geabstraheerd, wat geen aanstoot geeft aan de gangbare moraal, wat den heimelijk
met zijn vrouw, zijn woonkamer, zijn levensstijl ontevreden staatsburger pleizierig
stemt; de geschiedenis wordt niet gevuld met hartstochten, maar de hartstochten
worden gestijfseld met geschiedenis, aanvaardbaar gemaakt door de autoriteit van
het historisch-zijn. Het bijzondere costuum imponeert, niet de bijzondere ziel; het
narrenpak geeft een bepaald historisch heerschap het recht er een
onmogelijk-pathetisch ontroerinkje op na te houden, zonder dat hem dit kwalijk
genomen wordt; het verleden excuseert de levenloosheid. Aan deze zonderlinge
psychologische tegenstellingen dankte de filmindustrie in Duitschland, Amerika,
Frankrijk, Italië één harer beste afzetgebieden, waar het haar mogelijk was zonder
al te groote blamage een oppervlakkigheidsprocédé te bedrijven, dat al dan niet
gemaskeerd werd door technische beeldvlakverzorging of zorgvuldige historische
kennis....
Internationale Revue i 10 1927-1929
VEIDT
Internationale Revue i 10 1927-1929
160
Wie meent, dat dit stadium voorbij is, vergist zich. Ik was in de gelegenheid de
waarheid van bovenstaande opmerkingen te toetsen aan één der laatste duitsche
historische films: ‘Prinz Louis Ferdinand’, het glansproduct der ziellooze
middelmatigheid, zachtkens met nationalisme gespekt en met sentimentaliteit
gelardeerd; een product, waaraan de regisseur Hans Behrendt in het openbaar zijn
naam durft geven....
Het verleden is voor de europeesche film zelden gevuld met de dagelijksche realiteit.
Daarvoor beseft men het verleden te zeer als geschiedenis, als afgesloten periode:
in het beste geval dus als de legende, in het slechtste als een bal masqué.
Conrad Veidt speelde eens een russischen tsaar, Iwan den Verschrikkelijke; één
zijner hevigst-bewogen en voor zijn temperament meest geëigende rollen. Wij zagen
een waanzinnigen, uitgevasten despoot sidderend ronddolen langs duistere trappen
en miraculeuze paleizen; wij zagen een spookverschijning volkomen verstard en
on-aardsch dansen te midden van een volk, dat nauwelijks iets met hem gemeen
had. Wij zagen, in ‘Das Wachsfigurenkabinett’, dat het verleden levend werd in de
wondersfeer van het sprookje. Deze film was het sprookje van de russische ziel.
zooals Europa dat moest dichten: het mirakel van het verre land in een verren tijd.
Tsaar Iwan werd ons een wreede magiër, een verhaal van Herodotos, waarin de
schemerende grenzen der wereld een wondertaal gaan spreken....
De Rus Taritsch, de schepper van den Sovjetfilm ‘Iwan de Verschrikkelijke’, ziet
den Tsaar anders. De breuk tusschen heden en verleden, tusschen leven en
geschiedenis, waarmee de europeesche kunstenaar zich, hoe dan ook, heeft te
verzoenen (omdat de orde der dingen zich voor hem niet anders laat denken), is
hem vreemd. De russische acteur draagt geen historisch costuum, want juist in dat
costuum leeft hij; de beweging dezer gezichten krijgt pas boven de oude dracht de
volle beteekenis. Geschiedenis is hier niet het afgeslotene, maar
het-ook-nu-nog-voortlevende; misschien kan ook juist daarom de russische
revolutiefilm de vooruitgangsgedachte zoo critiekloos verheerlijken, wijl haar dat
ontwikkelingsaxioma in wezen vreemd is; het komt tot dit volk als een boodschap,
die zij niet verstaan, maar aanbidden....Wanneer de russische film echter het leven
uitbeeldt, blijkt onmiddellijk de onverschilligheid voor de historie, ook in deze
‘historische’ film; deze tsaar Iwan is niet de vertegenwoordiger van een historische
episode, hij is de ‘rex iniquus’, de booze demon van het russische volk, die zich op
God beroept en het duivelsche wil, hij is de tsaar, waaronder het land lijdt, die zijn
slaven den kop indrukt, zoodra zij vliegen willen, zoodra zij vrij willen zijn.
Vergelijkt men den Iwan van Leonidow met dien van Veidt, dan blijkt aanstonds
het verschil. Terwijl Veidt zich hult in de mysteriën van het legendarische, den tsaar
versluiert achter een spokig alchimistengebaar, staat Leonidow realistisch en nuchter
in het gewone leven; ‘vadertje tsaar’, de boerenvorst, de heerenboer bij God's
genade, een listig koopman en sjacheraar, een sarrende sadist, een bigotte farizeëer.
Ook Taritsch heeft dien wonderlijken dans, waarbij de tsaar te midden van zijn
boersche hofhouding alle keizerlijken stijl prijs geeft; maar terwijl Veidt, met
mathematisch handgeklap, de sfeer van zijn verschijning als een obsessie handhaaft,
werpt Leonidow het masker geheel af en verdanst niet anders dan een wilde,
boosaardige pret. Dit is een naturalistisch geziene mensch, een stille booswicht,
die loskomt in dronkenschap.
Deze Leonidow is één der grootste filmacteurs, die ik ken. Hij heeft hier het
doortastend-stiekeme van een snuffelende miereneter. Hij speelt een wereld van
slim overleg met zijn stekende, geknepen oogen. Hij is een abnormale, die niet
Internationale Revue i 10 1927-1929
abnormaal speelt; achter ieder gebaar raadt men, begrijpt men de gecompliceerde
werkelijkheid; maar hij overlaadt niet, overdrijft geen oogenblik, laat nooit opzettelijk,
propagandistisch doorschemeren, dat hij de duivelsvorst is, de plaag van het volk
Hij is een complete mensch....
Taritsch kan met een minimum van tekst volstaan; de film heeft aan de eigen taal
genoeg. (Het fabrieksschema van de europeesche historische film schakelt episodes
aan elkaar door lange tekstverklaringen; zij verklaart daarmee, dat zij eigenlijk niets
te verklaren heeft....) De russische acteurs staan onbevangen tegenover de
problemen van het historisch gegeven, omdat het historische voor hen geen ‘couleur
locale’, maar omgeving, leven, heden is. Naast Iwan staat een grof zinnelijke tsarina,
die haar duitschen lijfeigene, den uitvinder, vergeefs tracht te verleiden; men voelt,
hoe in hun worsteling de ‘liefde’ voor den slaaf heiligschennis beteekent, ondergang
aan de zoo onmetelijk hoog gewaande vorstin....Men ziet een eigenzinnigen bojaar,
een potentaat voor zijn boeren, een bange, toch trotsche hoveling voor den tsaar;
een liederlijken en toch ondoorgrondelijken schandknaap; een door de ‘verlichting’
gedreven lijfeigene, die niettemin een onderdaan blijft; een talrijk, dom en droomerig
volk, het russische, waaruit zij allen voortkwamen en waarvan geen zich bevrijdt.
Ook in de spelers, die dit werk samen schiepen, moet die saamhorigheidsgeest nog
geleefd hebben; want zelfs Leonidow, die in Hollywood reeds lang een star had
kunnen zijn, schikt zich onder het regime van den cineast Taritsch, dien men een
scherpe psychologische intuïtie toeschrijven moet. Hij experimenteert overwegend
psychologisch, niet technisch; zijn arbeid getuigt niet zoozeer van de optische als
wel van de dramatische mogelijkheden in de film; hij is, in één woord, een belangrijk
filmdramaturg.
Berlijn, Maart '27.
MENNO TER BRAAK.
Internationale Revue i 10 1927-1929
161
V. Huszar
De reclame als beeldende kunst
La réclame est un art appliqué. Elle peut être apportée sur des bâtiments
et comme telle modifier l'aspect de la rue. Elle doit être conçue
plastiquement, car alors les éléments dont elle consiste (couleur, texte,
marque) agissent d'eux mêmes. Difficultés soulevés par les autorités.
?
Reklame ist angewandte Kunst. Kann auf Gebäuden angebracht das
Strassenbild umändern. Sie soll bildend aufgefasst werden, dan wirken
die Mittel, deren sie sich bedient (Farbe, Text, Marke) aus sich selbst.
Schwierigkeiten von den Behörden.
?
Advertising is applied art. It can be displayed on buildings, thereby having
the effect of changing the appearance of the street scene. A vein of
imagination should pervade the construction of an advertisement, in which
case the means which serve its purpose, namely, colour, text, brand, etc.,
operate automatically. Difficulties occasioned by the authorities.
Reclame is z.g. ‘toegepaste kunst’; ‘toegepast’ bij het aanbieden van een bepaalde
waar, hetzij direct op de waar zelf, hetzij apart of aangebracht op muurvlak of zuil;
‘kunst’ voor zoover zij aan de eischen voldoet, die men aan een kunstwerk stelt.
Een dikwijls voorkomend geval is reclame op een gebouw.
Hierbij kan men zich afvragen: mag op een gevel een reclame aangebracht
worden?
Deze vraag moet in tweeën gesplitst en beantwoord worden:
o is het bewuste gebouw een kunstwerk, dan mag het alleen, wanneer de
1 .
schepper er van met reclame aanbrenging rekening hield.
o is 't geen kunstwerk, dan kan reclame, beeldend opgevat, 't gebouw, zelfs 't
2 .
geheele straatbeeld ten goede komen als bindend element tusschen beide.
Afb. A. Hier heb ik reclame op een slechten gevel moeten aanbrengen (alleen de
Miss Blanche-reclame is van mij). Toch kan men de toepassing van het
bovenbedoelde hier zien, wanneer men de totale werking, waarbij de onderdeelen
in het geheel zijn opgenomen, waarneemt. 't Is hier zuiver het beelden om het
beelden, wat bij den maker bewust of onbewust ontstaat.
Afb. B. is een ander geval.
Dit is een goed, oud gebouw; hier wilde ik niet dit zijgevelvlak beheerschen, maar
de reclame
Internationale Revue i 10 1927-1929
162
zóó plaatsen, zoowel in vlak-compositie als vorm, dat de werking dezelfde is als
b.v. die van een modernen auto, door zijn vorm bij alle soort (goede) huizen passend;
den electrischen paal vóór 't huis heb ik in mijn compositie opgenomen.
Ik zou er nog meer voorbeelden van kunnen laten zien, hoe steeds andere
mogelijkheden en oplossingen ontstaan met dezelfde kleur, denzelfden tekst, en
hetzelfde merk (zie o.a. No. 2 i 10, Pier reclame). Deze dienen alleen als middel
voor het doel: beeldende reclame, waarbij zij van zelf de aandacht trekken, omdat
ieder mensch min of meer de gave heeft beeldend te zien. Hoe zuiverder beeldend
een reclame dus is, hoe doeltreffender.
Als men zich nu indenkt, hoeveel firma's er reclames willen maken en hoe men
deze op dergelijke wijze (met dezelfde grondidee dus, maar niet als nabootsing)
zou kunnen oplossen. kan men zich voorstellen, hoe men een geheel ander
stadsbeeld zou krijgen.
Maar men heeft met verschillende autoriteiten te maken, o.a. stadsambtenaren
en deze willen soms te veel alles ‘met smaak’ uitvoeren, (de meeste moderne artisten
zijn anti-aesthetisch, in den zin van smaakvol) zonder objectief aesthetisch inzicht
te hebben, ze beschouwen de reclame als versiering en letten niet op haar functie;
soms zien ze in 't geheel niets; soms ook hebben ze de macht niet om te verhinderen,
dat er wangedrochten ontstaan.
Het vraagstuk is niet zoo eenvoudig, dat geef ik toe, daar een moderne stad
zonder reclame even ondenkbaar is als zonder moderne verkeersmiddelen.
In een wereldstad als Parijs op de groote boulevards doen eigenlijk alle reclames
goed, 't geheele karakter van de omgeving brengt dat mee. In een kleine Hollandsche
stad kan men het niet zoo ruim opvatten.
Toch kan reclame overal een straatbeeld in zijn voordeel veranderen, zooals uit
de voorbeelden, naar ik hoop afdoende, blijkt.
Stam schrijft No. 2 i 10: ‘Wij maken transformatoren huisjes in
steenklompen-architectuur en urinoirs als tempeltjes’....Dit is ook toepasselijk op
krantenkiosken en volgens mij een uitvloeisel van bovengenoemde smaakquestie,
waaronder het Hollandsch publiek lijdt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
163
Elke bloeitijd brengt zijn verval mee. Holland staat vooraan, wat zijn architectuur
betreft die men bijna klassiek zou kunnen noemen. De ontwikkeling ging hier op
natuurlijke wijze, niet geforceerd, zooals b.v. in Duitschland, waar men op 't oogenblik
alles van Holland nabootst, maar er zijn ook al teekenen van décadence, vooral in
Amsterdam. In Rotterdam daarentegen is een frische, moderne geest aan het
opkomen, doch daarover een volgende keer.
S. Syrkus
L'architecture ouvrant le volume
De tous les arts plastiques c'est l'architecture, qui est liée le plus étroitement à la
vie humaine - la vie, conçue non seulement en fonction physiologique, mais aussi
comme certain procès de rythme vitaliste, comme la composition de la vie.
L'oeuvre architecturale est confondue avec l'espace on pourrait dire, qu'elle
ratrappe l'espace qui est au dehors, et quant à cette portion de l'espace, qui la
pénètre l'oeuvre architecturale la fonctionnalise, c.à.d. elle donne à chaque fragment
de l'espace, qui la pénètre, une destination bien définie.
Le fonctionnalisme de l'espace, pénétrant l'oeuvre architecturale, c'est une sorte
des notes. Dans chaque maison, pendant la période du temps, pour laquelle elle
est destinée, la vie quotidienne est jouée d'après ces notes.
La composition de bâtiment moderne est basée sur la nouvelle conception
d'espace dans l'architecture.
L'architecture passée enfermait l'espace dans le volume.
Marche historique de concevoir l'espace dans l'architecture:
Internationale Revue i 10 1927-1929
164
MALEWITSCH
SUPREMATISME ARCHITECTONIQUE
L'architecture classique:
Les volumes sont juxtaposé's ou bien superposés - ceux qui sont plus légers sur
ceux qui sont plus lourds. Les problèmes de forme se traduisent par le jeu de
proportion qui, durant cette période, expriment toute idée d'art.
Résultat:
La période de sécession, caractérisée par l'hypertrophie d'esthétique et
dégénération des idées sur la proportion.
Par conséquence l'art moderne renonce radicalement à l'art classique et même
à moderniser l'art classique.
Cubisme:
Tentatives d'unir les volumes moyennant leur pénétration réciproque.
Constructivisme:
Les volumes lourds superposés aux légers. Les problèmes de forme négligés à
l'avantage des problèmes de technique pure. Hypertrophie de technique.
Le Suprématisme:
balance les rapports des volumes.
Le purisme:
compose les directions des murs, enfermant l'espace.
Les nouvelles lois d'architecture:
se basant sur l'héroisme de la composition des voies communicatrices ne
superposent ni ne rangent plus les volumes. Elles détruisent le volume une fois
pour toutes.
Internationale Revue i 10 1927-1929
165
La technique moderne permettra à l'architecte de mouvoir en partie et même de
détruire en partie les éléments qui forment le volume, c.à.d. d'ouvrir le volume sur
l'espace. L'intérieur, ouvert grâce à cette mobilité se confondra avec le reste de
l'espace et gagnera des valeurs architectoniques grâce au fonctionnalisme des
coupes.
Le cube n'existera plus. Les murs et les baies deviendront une partie
subordonnée du bâtiment - ils seront muables. Comme le seul élément stable
resteront les poteaux, dans lesquels seront centralisés les appareils de logement.
Les nouveaux systèmes de la plastique architecturale se servent de la technique
moderne, mais celle-ci leur sert non seulement à construire, mais aussi à créer les
cadres dans lesquelles pourra se réaliser désormais le courage de la création
abstraite.
On voit donc, comment la pensée créatrice de l'architecte quitta la voie, préparée
par l'architecture classique, car cette voie menait à un cul-de-sac.
Ayant quitté cette route, l'architecte vit des idées nouvelles se succéder l'une à
l'autre, et, bien entendu, chaque fois la théorie anticipait les possibilités techniques
de réalisation.
Mais chaque jour nous apporte des nouvelles possibilités techniques et des
expériences nouvelles.
Le volume ouvert sera bientôt un des anneaux de la longue chaine de création
architecturale, comme le sont le cubisme, le purisme, le suprématisme.
Varsovie, 1926.
H. STAZEWSKY
COMPOSITION
Internationale Revue i 10 1927-1929
166
1)
Dr. Erna Meijer
Wohnungsbau und Hausführung
Eine neue Bewegung ist, wie auf allen anderen Lebensgebieten, nun auch in
Hausbau und Wohnungsgestaltung in Fluss gekommen; eine Bewegung, die vielleicht
bisher noch zu sehr vom rein ästhetischen Standpunkt angesehen wurde, obgleich
dieser der am wenigsten wichtige ist. Denn es liegt im Wesen dieses Bewegung,
dass sie ganz in die Tiefe geht und letzte Dinge im Menschen anrührt und daraus
ergibt sich, wie wir noch sehen werden, dass sich das ‘Ästhetische immer von selbst
versteht.’
Unsere Zeit, unsere chaotische Gegenwart ist vor allem gekennzeichnet durch
das S u c h e n ; das Suchen nach neuen Lebensformen, denn die alten sind endlich
abgenutzt, wir sind ihnen entwachsen und lassen sie hinter uns wie die Schlange
ihre alte Haut. Das geht freilich nicht immer glatt und schmerzlos ab, zumal dann
nicht, wenn das neue Gewand uns noch nicht, vorsorglich von Mutter Natur bereitet,
schützend schon im gleichen Augenblick umfängt, wo wir das alte abstreifen; der
ewig menschliche Fluch (oder Segen?) ist es eben, dass wir s e l b s t um alles
kämpfen müssen. So stehen wir Heutigen an einem Anfang, wir machen eine
Wandlung unseres i n n e r e n Wesens durch und darum suchen wir nach neuen
Lebensformen, nach neuem Ausdruck in Wissenschaften und Künsten, in Staatsund Gesellschaftsgestaltung und...im Allerpersönlichsten. Dies letzte hat nach
aussen zwei Fenster: Kleidung und Wohnung. Kaum irgendwo tritt das Wesen des
Menschen für den Kenner deutlicher in die Erscheinung als in der Wohnung.
Darum kein Wunder, wenn heute der Kampf um die neue Wohnung, das neue
Haus mit aller Macht entbrennt und tiefer greift als das kunstgewerbliche
Vorgeplänkel der letzten Jahrzehnte. Jetzt geht's ums Ganze; der neue Mensch
sucht seine neue Haut! Nicht eine neue kleine Mode, nicht die
‘Geschmacksänderung’, die alle paar Jahre oder Jahrzehnte einen Wechsel wünscht,
nichts Zufälliges und Gelegentliches ist dieser Ruf nach dem neuen Haus! Vielmehr
der ernsteste Ausdruck unseres Wesens, die vielleicht wichtigste Erscheinungsform
unseres heissen inneren Ringens um unsere eigene Erneuerung, um das neue
Jahrtausend.
Die aus innerem Sehnen gespeiste Suche nach der dem heutigen Menschen
entsprechenden Wohnung hat aber auch eine recht praktische Seite.
‘Rationalisierung’ ist Trumpf und nirgends so dringend als tatsächliche (nicht blos
schlagwortmässige) Forderung zu erheben wie gerade im kleinsten ‘Betrieb’ unserer
Volkswirtschaft, dem Haushalt, der mit seinem Umsatz von fast ? des
Volksvermögens wichtig genug für das Ganze sein dürfte. Wie aber soll die Technik
dieses Verbrauchs-Betriebes verbessert, wie der zu seiner Führung erforderliche
Arbeitsaufwand verringert werden, wenn nicht das Haus von vornherein in seiner
Gestalt weitgehend Rücksicht nimmt auf die Arbeit, die sich in ihm einmal abspielen
soll? Das Haus, die Wohnung als Arbeitsstätte der Hausfrau, das ist die Zweite, die
praktische Seite des Problems.
Viel zu wenig wird immer noch erkannt, dass diese zweite praktische Seite, den
Ausgangspunkt bilden muss für die Lösung auch des geistigen Problems, denn das
neue Haus kann niemals mit der praktischen Forderung nach reibungsloser, mit
geringsten Energie-aufwand zu erledigender Hausführungsarbeit in Widerspruch
stehen, da es sonst nie das Wohnbedürfnis des heutigen Menschen erfüllt. Wieviele
1)
Aus dem ‘Baumeister’ Juni-Heft 1927 Verlag Georg D.W. Callwey, München. Dr. Erna Meyer
is de schrijfster van het bekende, reeds spoedig na verschijnen uitverkochte, thans opnieuw
in druk zijnde boek: ‘Der neue Haushalt.’
Internationale Revue i 10 1927-1929
Unsinnigkeiten würden wir uns bei den heute so zahlreichen Versuchen, zu neuen
Bauformen zu kommen, ersparen, wenn mit eiserner Hartnäckigkeit daran
festgehalten würde, dass die erste Voraussetzung für ein
Internationale Revue i 10 1927-1929
167
neues Haus die Erfüllung des Wohnbedürfnisses, also auch seine Gestaltung als
ideale Arbeitsstätte der Hausfrau ist! Dies müsste endlich - wie lange wird schon
davon geredet, ohne dass Taten folgen! - zur glatten Selbstverständlichkeit werden,
so dass dem nicht entsprechende Häuser überhaupt nicht mehr in die Diskussion
einbezogen werden könnten. Denn der nach dem neuen Haus suchende Mensch
unserer Zeit ist nicht nur der Mann, der ausser dem Haus seinem Beruf nachgeht,
und zufrieden ist, wenn er zuhause knappe Stunden des Essens und Schlafens
verbringen kann, sondern ebenso die Frau, die haupt- oder nebenberuflich an das
Haus gebunden, von ihm in jeden Fall viel abhängiger ist als der Mann, die aber
sowohl als Alleinstehende wie als Gefährtin des Mannes und Mutter der Kinder den
Charakter unseres Zeitalters mindestens ebenso stark bestimmt wie der Mann
selbst. Ob sie als vom Alltag gedrücktes Achenbrödel, als stets übellaunige Hysterika
die aufgezwungene Bürde seufzend trägt und dadurch hinabzieht alle, die in ihrer
Umgebung (meist nicht weniger seufzend) leben, oder ob sie mit sicherer Hand und
frohen Augen ihre Arbeit überlegen meistert und darum, des eigenen wertvollen
Tuns bewusst, stets frisch und unermüdet die Widrigkeiten des Tages überwindet,
kurz, ob sie Sklavin ihrer Pflichten oder schöpferische Meisterin ist - das macht
einen gewaltigen Unterschied für sie selbst, ihre Familie und damit für das Ganze
des Volkes.
Arbeitsersparnis im Haus, Kraft - und Zeitgewinn bedeuten also viel wichtigeres
als blos angenehme Zugaben, die wir uns dank unserer technischen
Errungenschaften heute leisten können. Die Entlastung der Frau ist vielmehr ein
zentrales Teilproblem der Wohnungsfrage überhaupt, und das ihm nicht gerecht
werdende Haus kann keinen Anspruch machen, mitzuzählen. Erst wenn solche
Einstellung in das Verantwortungsgefühl des Architekten und Bauherrn eindringt,
erst dann können wir überhaupt hoffen, zu dem neuen Haus, unserer ‘neuen Haut’
zu gelangen. Als gestaltender Künstler muss und wird der Architekt noch
hinausgehen über das rein praktische, sein Haus wird mehr erfüllen als blosse
Notdurft unseres täglichen Seins, und diese wird darum als selbstverständlich
mitbefriedigt werden mit Höherem, Geistigen, das weit darüber hinauswächst.
Solches hoffen wir von der Zukunft. Wie aber sieht die Gegenwart aus? Traurig
genug, denn die meisten Architekten wissen noch gar nicht, dass es ausser einem
direkt entlüfteten W.C. andere ‘Selbstverständlichkeiten’ gibt, die ebensolche
allmenschliche Bedürfnisse erfüllen. Oder sind Essen und Schlafen und alles, was
sie erst ermöglicht, nicht mindestens ebenso wichtig wie der Stoffwechsel?
Wahrscheinlich hätte man das längst eingesehen, wenn der Mann selbst die dazu
notwendigen Arbeiten verrichten müsste. Nur weil sie bisher hauptsächlich von der
Frau erledigt zu werden pflegen, der Mann jedoch nur indirekt in Mitleidenschaft
gezogen wird, konnte es bei dem heute eigentlich kaum noch fasslichen Zustand
bleiben, dass für jede Hausarbeit ein Vielfaches an Kraft und Zeit aufgewendet wird
von dem, was erforderlich wäre, wenn alle technischen Hilfsmittel herangezogen,
wenn die Arbeitsmethoden selbst verbessert würden und wenn die Gestalt des
Hauses von vornherein die günstigsten Möglichkeiten für die Durchführung dieser
Verbesserungen schaffen würde.
Endlich aber beginnen die Frauen nun zu erwachen, - merkwürdigerweise auf
diesem ihrem eigentlichsten Gebiet zuletzt - und bemühen sich die Arbeitsmethoden
der Hausführung allmählich zu verbessern. Wie sollen sie in diesem Streben vorwärts
kommen, wenn die Wohnung, in der sie leben der Durchführung aller dazu
notwendigen Dinge den grössten Widerstand entgegensetzt?
Hierin muss also vor allem Wandel geschaffen werden und der Weg dazu läge
klar genug vor uns, wenn man ihn nur sehen wollte! Planvolle Zusammenarbeit
Internationale Revue i 10 1927-1929
zwischen Architekt und Hausfrau müsste die Losung heissen. Planvoll! Dies sagt
schon, dass es sich nicht etwa darum handeln kann, hier und da eine Laune der
Frau, eine Liebhaberei, einen Gelegenheitseinfall zu verwirklichen. Vielmehr müsste
eine ernsthafte gemeinsame Durcharbeitung des Hauses und aller seiner
Einzelheiten inbezug auf die Forderungen, die die
Internationale Revue i 10 1927-1929
168
ENTWURF Dr. FRITZ BLOCK, HAMBURG
Frau im Interesse ihrer Arbeit stellen muss, erfolgen und daraus müssten sich
Richtlinien gewinnen lassen, die von durchaus allgemeiner Gültigkeit und
wandlungsfähig genug sein könnten, um auf die verschiedensten Einzelfälle gleich
bei Aufstellung der Grundrisse angewendet zu werden. Ueberall da aber, wo Pläne
für Neubauten bereits vorliegen, sollten Frauen als Sachverständige zugezogen
werden - nur solche können dafür in Betracht kommen, die bereits in ihrem eigenen
Haushalt sich entsprechend umgestellt haben - um noch in letzter Stunde aus den
Plänen wenigstens die gröbsten Fehler herauszubringen. Denn wir können es uns
einfach nicht leisten, bei dem verhältnismässig wenigen, was heute über-
Internationale Revue i 10 1927-1929
169
ENTWURF Dr. FRITZ BLOCK, HAMBURG ERLÄUTERUNG ZUR NORMALTYPE
1) Gemauerte Nische für Gaderobe. - 2) Topf- und Spezereischrank, darüber Schrank für
wenig gebrauchte Sachen, vom Flur aus zugänglich. - 3) Herd oder Gasherd. - 4) Aufwasch,
darüber bis zur Fensterwand Hängeschrank, darunter Kochkiste auf Rollen. - 5) Entlüftbarer
Speiseschrank, obere Platte gleichzeitig Arbeitstisch. - 5a) Tropfbrett, darüber hängend
Tropfgestell. - 6) Besenkammer. - 7) Vorratskiste. - 8) Aufklappbarer Tisch. - 9) Schreibtisch.
- 10) Esstisch. - 11) Kleiderschrank. - 12) Waschtisch. - 13) Kleiderbort.
haupt zu bauen möglich ist, auch noch traurigste Unzulänglichkeit zu verewigen,
haben wir doch gerade genug zu schleppen an den zahlreichen unzweckmässigen
Bauten des vorigen Jahrhunderts. Wieviel durch solche Zusammenarbeit noch sogar
in letzter Stunde - je früher sie einsetzt, desto besser ist es - gerettet werden kann,
wird nur der ermessen, der sie einmal miterlebt hat. Dass dabei keineswegs immer
Verteuerungen, häufig im Gegenteil Ersparnisse die Folge sind und sich jedenfalls
das meiste ohne Kostensteigerung machen lässt - erhöhter Bauaufwand ist meist
nur die Folge der zu spät einsetzenden Beratung durch die Frau, deren berechtigte
Wünsche nachträgliche Aenderungen möglich machen, - glaubt auch nur der, der
sich durch das Miterleben zu überzeugen Gelegenheit hatte.
Immerhin lässt sich schon heute dafür ein so hervorragender Kronzeuge wie
J.J.P. Oud anführen, der als einer von vielen nicht nur mit dem Wort, sondern auch
mit der Tat für die enge Zusammenarbeit zwischen Hausfrau und Architekt eintritt.
So schreibt er (Heft 2 ‘i 10’) u.a. ‘Der Architekt missachtet die kleinen
Notwendigkeiten des täglichen Lebens, weil er sich über die Wünsche der Hausfrau
erhaben dünkt.’ In seiner Häuserreihe für die Stuttgarter Werkbundausstellung 1927
‘Die Wohnung’ trägt er seinerseits dieser Auffassung voll Rechnung, indem er dort
alle berechtigten Hausfrauenwünsche nicht nur in der Küche, sondern im ganzen
Haus weitgehend berücksichtigt. Betrachten wir darum seine Planung als geeignetes
Beispiel etwas näher.
Wie der Grundriss zeigt ist die Aufteilung der Räume so wegersparend wie möglich.
Für gute Belichtung und Luftzufuhr ist überall gesorgt, ebenso für direkte Eingänge
aller Zimmer. Die ferner in allen Räumen vorhandenen Wandschränke
verschiedenster Art ersparen
Internationale Revue i 10 1927-1929
170
KÜCHE REIHENHAUS FÜR DIE WERKBUNDAUSSTELLUNG ‘DIE WOHNUNG’
STUTTGART 1927
ENTWURF: J.J.P. OUD
Internationale Revue i 10 1927-1929
171
WOHNZIMMERSEITE
REIHENHAUS FÜR DIE WERKBUNDAUSSTELLUNG DIE ‘WOHNUNG’ STUTTGART
1927
KÜCHENWÄNDE MIT ANSCHLIESSENDER ZIMMERWAND
ENTWURF: J.J.P. OUD
Internationale Revue i 10 1927-1929
172
BLICK IN DIE KÜCHE
REIHENHAUS WERKBUNDAUSSTELLUNG ‘DIE WOHNUNG’ STUTTGART 1927
ENTWURF J.J.P. OUD
Internationale Revue i 10 1927-1929
173
nicht nur Zeit bei der Arbeit und helfen jedes Ding an seinen Platz zu haben, sondern
sie machen auch erhebliche Möbelanschaffungen überflüssig.
Ganz besondere Beachtung verdienen mit Rücksicht auf die Hausfrau die Küche
und andere Arbeitsräume, und hier hat Oud sich in jede Einzelheit vertieft, um
wirklich allen Ansprüchen befriedigendes zu geben. Zunächst hat er der gut
belichteten Küche einen geräumigen Hof angefügt, der es gestattet, manche sonst
die Küche belastende Arbeit in diesem zu verrichten. Auch können Lieferanten
gleich durch das Küchenfenster hier abgefertigt werden und der Abfallbehälter der
Küche hat hier hinaus seine direkte Ausleerung, wodurch eine recht unangenehme
tägliche Arbeit wegfällt. Der Garten des Hauses befindet sich auf der dem Hof
entgegengesetzten Seite, so dass der Wohnteil von Haus und Garten ganz vom
Arbeitsteil getrennt ist. Die ausgezeichnete Aufteilung der Küche selbst wird aus
den Abbildungen deutlich. Da haben wir gleich an dem breiten, etwa nach Norden
gehenden Küchenfenster den Arbeitstisch, an welchem auch sitzende Arbeit möglich
ist. Linker Hand daneben befindet sich der nach aussen entlüftete Speiseschrank,
rechts der Abfallbehälter, in den gleich die während der Arbeit entstehenden Abfälle
geworfen werden können. Ueber ihn schiebt man das Abtropfbrett, (das sonst die
Spülle überdeckt), sobald man mit dem Geschirrwaschen beginnt. Diese Arbeit kann
man ebenfalls sitzend und besonders bequem ausführen wenn man den
Fenster-Arbeitstisch zum Absetzen des schmutzigen Geschirrs verwendet, jedes
Stück mit der linken Hand ergreift und mit derselben Hand (also ohne Handwechsel
oder Uebergreifen!) auf die ebenfalls links befindliche Abtropfe stellt; diese ist
übrigens leicht zum Spülbecken geneigt, so dass man mit den Heisswasserschlauch
über das gewaschene Geschirr fahren kann und alles weitere Nachspülen erspart.
Auch bei dieser Arbeit kann man sitzen, da unter der Spüle Platz genug für die
Füsse vorhanden ist. Neben dem Herd hat man links Abstellmöglichkeiten, ferner
eine Durchgabe zum Essraum und sogar einen Klapptisch und Klappstuhl zum
Ausruhen oder Mahlzeit einnehmen eines etwaigen Hausangestellten. Besonders
erfreulich ist in der Küche noch, dass die Durchgabe auch eine Glastüre hat, sodass
die Mutter während der Arbeit die Kinder leicht in Wohnzimmer oder Garten, wenn
sie die Holztür der Durchgabe offen lässt beobachten kann, ohne dass doch die
Küchengerüche ins Zimmer dringen.
Die ganze verfügbare Wandfläche der Küche wird von Wandschränken
eingenommen, so dass alles Handwerkszeug an der Stelle, wo es täglich gebraucht
wird, wirklich ‘griffbereit’ und dabei doch staubsicher untergebracht werden kann.
Ergänzt wird die Küche durch die daneben gelegene Waschküche mit
Wäscheaufzug, der in den darüber befindlichen querbelüftbaren Trockenboden
mündet, in dem auch gleich für Bügelgelegenheit gesorgt ist. Ferner sind alle zum
Aufräumen der Zimmer notwendigen Dinge im Besenraum vereinigt wo sich auch
gleich der Schmutzausguss befindet. Die schmutzige Wäsche wird in Säcken
aufbewahrt in einem kleinen Schrank oben: daneben der grosse-Leinwandschrank.
Ein Kohleneinwurf befindet sich an der Strasse.
Wer könnte noch leugnen, dass in solchem Hause die arbeitende Frau ein neues
Leben erwartet? Ein Leben, das sie nicht mehr zum Märtyrer der Familie, sondern
frei macht von allem unnötigen Arbeitsballast, frei zu wichtigeren Dingen als dem
Aufgehen im traurigen Kleinkram des Alltags! Voraussetzung dafür ist allerdings,
dass sie solchem neuen Geist des Architekten auch ihrerseits mit neuem Geist zu
folgen bereit ist und Lügen straft was uns Oud leider mit Recht von ihr gesagt hat:
‘Die Hausfrau scheint vorläufig noch lieber lange Zeit körperlich, als kurze Zeit geistig
arbeiten zu wollen.’ Aber ich glaube bestimmt an den gesunden Sinn der Frau und
Internationale Revue i 10 1927-1929
daran, dass sie sich innerlich umstellen wird, wenn man ihr die nötige Unterstützung
gewährt.
Eine besonders schwierige Frage bei Berücksichtigung der Hausfrauenwünsche
ergibt sich schliesslich noch da, wo es sich nicht wie oben um ein Einfamilienhaus,
sondern um eine Stockwerkswohnung handelt, die niemals Rücksicht auf eine
bestimmte Familie mit einer dem Architekten bekannten Personenzusammensetzung
nehmen kann und deshalb von
Internationale Revue i 10 1927-1929
174
vornherein häufig für die betreffende Familie unzweckmässig sein muss. Ausserdem
wandelt sich die Familie ja selbst im Laufe der Zeit, oft ohne dass die Wohnung
gewechselt werden könnte.
Diesem Problem sucht ein anderer Plan abzuhelfen, den kürzlich Dipl.-Ing. Dr.
Block, Hamburg, mit seiner ‘wandlungsfähigen Normaltype’ aufgestellt hat. Wie der
Grundriss zeigt, ist dieser Wohnungstyp leicht veränderlich und gleich verwendbar,
ob es sich um ein kinderloses Ehepaar in einfachen oder besseren Verhältnissen,
um Eltern mit Kindern gleichen oder beiderlei Geschlechts in geringerer oder
grösserer Zahl handelt. Sogar für die bisher so stiefmütterlich behandelten Ledigen
fallen hierbei ausreichende Wohnungen ab, die einen ungeheuren Fortschritt
gegenüber dem Wohnen bei der Vermieterin darstellen. Vom Möbeleinbau ist in
diesem Fall bis auf die Küche abgesehen worden. Ihre Gestaltung ruht auf dem
sehr richtigen Grundsatz, die häufig leider recht traurigen Wohnsitten zwangsweise
zu verbessern. In diesem Fall, wird das dadurch erreicht, dass der Wohnteil der
Küche - bei so beschränkten Verhältnissen kann die im allgemeinen überwundene
Wohnküche als berechtigt anerkannt werden - eindeutig vom Arbeitsteil getrennt,
und es auf diese Weise unmöglich wird, die Funktionen beider Raumteile zu
verwischen, beispielsweise Kinder während der Arbeit in eigentlichen Kochteil zu
haben oder etwa gar darin zu schlafen. (Bekanntlich gibt es heute kaum eine
Wohnküche, in der nicht geschlafen wird!) Die in günstiger Anordnung Herd, Spüle,
Vorrats-, Topf - und Geschirr - sowie nach aussen gelüfteten Speiseschrank
enthaltende Kochnische ermöglicht der Hausfrau das Arbeiten ohne alle überflüssigen
Wege und Bewegungen und der Zusammenhang mit dem Wohnteil zugleich die so
notwendige Beaufsichtigung der spielenden oder Schularbeiten machenden Kinder.
Beide Teile der Küche sind gut belüftet und die anstossende Loggia - im Hamburger
Klima wären offene Balkons unbrauchbar - sowie die kleine Besenkammer entlasten
sie soweit, dass der Arbeitsteil als vollkommen ausreichend bezeichnet werden
kann.
Wir haben an obigen Beispielen gesehen, - auch weitere liessen sich noch
anführen, so die bereites mehrfach geschilderte Frankfurter Einbauküche u.a.m. dass die Wohnung als zweckmässige Arbeitsstätte der Hausfrau zu gestalten
durchaus kein Ding der Unmöglichkeit ist. Es gehört dazu nur guter Wille und die
gründliche, möglichst im frühsten Planungsstadium einsetzende sachverständige
Beratung des Architekten durch hierfür geeignete Frauen. Gelingt es, solche planvolle
Zusammenarbeit über das bisher Zufallsmässige hinaus zu einer systematischen
zu machen, die überall in Anwendung kommen muss, so könnte in kurzer Zeit kein
Wohnungsbau mehr zur Ausführung gelangen, der nicht wenigstens gewissen
Mindestforderungen in dieser Richtung entspricht. Eine von den massgebenden
Stellen unterstützte Aufklärung der Architekten und Bauherren könnte dann darüber
hinaus dafür sorgen, dass bei einer grossen Zahl aller hergestellten Bauten noch
erheblich mehr als nur die Mindestforderungen berücksichtigt werden.
Damit wäre das Wohnproblem, soweit es praktisch ist, seiner Lösung denkbar
nahe gerückt. Und die geistige Seite? Ueberlassen wir die ruhig dem schaffenden
Künstler. Er wird, wenn er wirklich ein schöpferischer Mensch ist, die oben am
Beispiel angedeuteten Frauenforderungen in sich aufnehmen wie alle anderen
technischen Bauelementen, die jede Zeit ihm bieten muss, bevor er aus ihnen in
höchster Geistigkeit vollendetes Kunstwerk schaffen kann. Während aber der ohne
künstlerische Potenzen arbeitende Architekt Häuser bauen wird, die lediglich
‘Institutionen zur Ueberwindung der Lebensnot’ (Nietzsches Ausdruck für unsere
Bildungsanstalten) sind, - unsere heutigen Häuser sind noch lange nicht einmal
soweit!....wird der wirkliche Künstler auch dies noch überwinden. Sein Haus wird
Internationale Revue i 10 1927-1929
nicht nur praktisch, nicht nur zweckmässig sein wie die ‘Wohnmaschine’: von seinem
Haus wird man trotz seines ‘zweckmässigen Programms, das für ihn nur
Ausgangspunkt war’, sagen müssen: ‘Du greifst mir ans Herz, tust mir in der Tiefe
der Seele wohl, ich bin glücklich und ich sage: das ist schön, das ist Baukunst.’ (Le
Corbusier)
Internationale Revue i 10 1927-1929
175
B. De Ligt
Nieuwe wegen in de wijsbegeerte
Par sa chronologie, logique, métaphysique et psychologie comparées
Masson-Oursel démontre l'unilatéralité du penser occidental, la valeur
relative du penser oriental et l'unité essentielle de la conscience humaine.
En exigeant une révolution de l'enseignement philosophique, il est d'accord
avec les principes de l'Ecole pour la Philosophie d'Amersfoort, les
tendances modernes de la pensée allemande et les nouvelles conceptions
dans la science de l'histoire.
?
Durch seine vergleichende Chronologie, Logik, Metaphysik und
Psychologie beweist Masson-Oursel die Einseitigkeit des westlichen, den
relativen Wert des orientalischen Denkens und die wesentliche Einheit
des menschlichen Bewusstseins überhaupt. Seine Forderung einer
Umwälzung des philosophischen Unterrichts ist in Ubereinstimmung mit
den Prinzipien der Internationalen Schule für Philosophie (Amersfoort),
den modernen Tendenzen des deutschen Denkens und die neuen
Auffassungen der Geschichtswissenschaft.
?
In his chronological, logical, metaphysical and psychological comparative
study Masson-Oursel demonstrates the onesidedness of the occidental
way, the relative value of the eastern way of thinking and the essential
unity of human conscience. Demanding a revolution of philosophical
instruction, he agrees with the principles of the International School for
Philosophy (Amersfoort), the modern tendencies of German thinking and
the new conceptions in the science of history.
Vorige maal gaven we een uitgebreid overzicht van de methode, welke Paul
Masson-Oursel in ‘La Philosophie Comparée’ wil toegepast zien op het gebied der
vergelijkende wijsbegeerte. Hij erkent de noodzakelijkheid, zelf de proef te nemen
op zijn som. Hij neemt er zelfs verscheidene. Ondanks de gebrekkigheid van zijn
bewijsmateriaal waagt hij een eerste poging van practische toepassing zijner
theorieën, welke op verschillend gebied zeer gunstig lijkt te slagen:
A. Vergelijkende chronologie.
Binnen den loop van elke cultuur, waarin men op een of andere manier stelselmatig
denken ging, treft telkens weer een bepaalde opeenvolging van gedachtewijzen.
Hoewel de tijdsbepaling meermalen onzeker blijft, bemerkt men, bij aandachtige
beschouwing der betrokken geschiedtabellen, in elken denkstroom een
indrukwekkend aantal pogingen tot vergeestelijking van het leven, welke onderling
in een verband staan, dat men elders wedervindt. Het dertigtal bladzijden parallele
jaartallenlijsten, die dit aannemelijk maken, verrassen onmiddellijk den lezer, die
eenigszins voldoende van godsdienst, wijsbegeerte en geschiedenis op de hoogte
is, door onmiskenbare gelijktijdigheden en overeenkomsten, en gaan hem weldra
boeien als een verheven puzzle. De elkander begeleidende jaartallenreeksen
betreffende
Het Westen.
Het Midden-Oosten,
Internationale Revue i 10 1927-1929
Indië,
Tibet,
China,
Japan,
met hier en daar uiterst belangwekkende tusschenvoegsels, aangaande
Egyptisch Hellenisme,
Joodsche Wijsbegeerte,
Mohamedaansche Philosophie,
werken soms als openbaringen. Wèl heeft de schrijver gelijk, als hij opmerkt, dat
de commentaar op dit alles uit de feiten zelf, dat wil zeggen: uit het begrip van hun
plaats in het geheel, geboren wordt. Zelf komt Masson-Oursel tot de volgende
conclusies, welke wel ‘niet alle nieuw’ zijn, wat ze echter des te meer schijnen te
bevestigen.
Die Zukunft hat für den Gegensatz des Ostens und des Westens nur das
verständnisslose Lächeln, das wir etwa für den Kampf und den Gegensatz
zwischen dem Florenz und dem Pisa des Mittelalters übrig haben.
P. COHEN - PORTHEIM.
Internationale Revue i 10 1927-1929
176
I. Ongeveer 600 voor Christus ontstaat in het westen, het verre oosten en in Indië
betrekkelijk plotseling het wijsgeerig denken. Is deze gelijktijdigheid toevallig of
noodzakelijk? In ieder geval zal slechts vergelijkende wijsbegeerte hier licht kunnen
brengen.
II. Elk dezer drie gedachteprocessen heeft zich door de eeuwen heen betrekkelijk
zelfstandig ontwikkeld. Het beantwoordt dus aan het wezen van het menschelijk
denken in het algemeen, bepaalde overleveringen te vormen, welke zich stelselmatig
trachten door te zetten. Dit is zóó waar, dat de tradities zelfs waarneembaar blijven
bij hen, die bewust pogen zich ervan te bevrijden.
III. In bepaalde tijdvakken kwamen verschillende wijsgeerige stroomingen met
elkander in min of meer innige aanraking. Dit werkte verbindend en verruimend, en
deed overal een menschheidsideaal geboren worden. Het contact werd echter
telkens weer verbroken, en de drie hoofdstroomingen in China, Indië, Europa,
bewogen zich naar eigen aard en wezen verder.
IV. De betrekkelijke geestelijke eenheid der menschen ontstond vooral door
bemiddeling van tusschentypen; Tibet, Indochina en Insulinde verbonden Indië en
China; Japan vatte alle elementen in zijn smeltkroes samen; Midden-Azië werd de
bemiddelingsspheer voor heel het euraziatisch vastenland; tusschen de
1)
Middellandsche-Zee-landen en Indië vervulden de semietische volken hun taak ;
Indië, Griekenland en Arabië werden door Perzië verbonden. V. Let men op de
ontwikkeling van het denken in genoemde drie hoofdgebieden, dan bemerkt men
weldra, dat zij een drieduizendtal jaren hetzelfde algemeene verloop hebben. Van
een aan de biologie ontleende cultuurcurve wil Masson-Oursel echter niets weten.
Dit maakt hem heel wat betrouwbaarder dan allerlei pathetische predikers, die den
2)
ondergang van 't avondland verkondigen. Echter constateert hij, bijna zakelijk
nuchter, dat in drie verschillende streken der aarde drie uiterst belangrijke
gedachtenstelsels op overeenkomstige wijze werden opgebouwd. Eerst werd overal
een grondslag gelegd, dan werden als het ware stellingen geconstrueerd, en eindelijk
het gebouw opgericht. Was eenmaal een hoofdformule voor de verhoudingen
gevonden, dan werd die geregeld toegepast en al geraffineerder uitgewerkt. Stond
het gebouw, dan werd het steeds rijker versierd en tot in de kleinste onderdeden
fijn bearbeid. Totdat de vindingrijkheid als het ware verdorde, en men niet alleen
met bouwen en versieren ophield, maar het geheel begon te verwaarloozen - tenzij
door een of anderen impuls, van buiten af, een nieuwe geestdrift en een nieuwe
stijl ontstond (er blijft dus mogelijkheid van wederopleving en vernieuwing).
VI. Zoowel in China, Indië als in Europa is het sophisme een normaal te achten
overgangsverschijnsel. Het werd in alle drie gebieden door politieke ontbinding en
zedelijke desorganisatie gewekt. Het maakte de ontwikkeling van het denken telkens
mogelijk. De menschelijke gedachte schijnt zich slechts vrij te kunnen gaan bewegen,
nadat zij een stelselmatige ontkenning van het overgeleverde godsdienstig geloof
heeft doorgemaakt. Tegelijkertijd echter bereidde de redeneerkunst van de sophisten
1)
2)
Vgl. in dit verband Paul Cohen - Portheim, Asien als Erzieher, Leipzig 1920.
Henry D. Davray constateert in de ‘Mercure de France’ van 15 October 1926 blz. 474-475,
dat wij met Spengler terugkomen bij de oude leer der kosmische kringloopen, van Indië tot
Griekenland verspreid, waarmede ontelbare groote europeesche geesten - het laatst Nietzsche
- speelden. Aangenomen, dat zij tot nog toe de werkelijkheid vertolkte - ze is overigens alles
eerder dan bewezen -, zou dan het weten daarvan thans in den mensch niet krachten kunnen
wekken, om dit noodlot te breken? ‘De juistheid der door Spengler beschreven wetten is
echter moeilijk aan te toonen, en door de argumenten, welke hem voor zijn schoonschijnende
bewijsvoering dienen, te herhalen, legt men ze nog niet aan de overtuiging van den lezer op.’
Spengler's ideeën hebben voornamelijk waarde, doordat zij het denken over cultuurwijsgeerige
vraagstukken krachtig prikkelen. Stelt men ze echter als onfeilbare dogma's voor, dan kunnen
wij ze redelijkerwijze slechts verwerpen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
alom nieuwe geestesconstructies voor. Hun individualistisch woordgetwist was een
voorspel op de ontwikkeling van een algemeene, meer abstracte levensopvatting.
Onvermijdelijk schijnt het sophisme overal altijd weer door grootsche dialectische,
metaphysische bouwsels te worden gevolgd. Hebben deze hun typischen vorm
bereikt, dan klinkt, waar ook, het ‘ne varietur’, en ontstaat noodza-
Internationale Revue i 10 1927-1929
177
kelijk een of andere scholastiek. Ook deze is niet een beperkt-europeesch, doch
een algemeen menschelijk verschijnsel. Men zou kunnen zeggen, dat de behoeften
om op geestelijk gebied te organiseeren onder bepaalde omstandigheden
noodzakelijk leidt tot mechanisatie. Het formeel woordenspel der scholastici blijkt
ten slotte een onvermijdelijk besluit van wat eens door de sophisten ingezet werd.
‘Ieder denken, dat zonder vernieuwing leeft op zichzelf - aldus Masson-Oursel loopt des te grooter gevaar aan ondervoeding te sterven, naarmate het stelsel,
waarin het is opgesloten, beter aangepast is aan zijn wezen’. (blz. 97). Het spint
zich als het ware in, en scheidt zich eindelijk hermetisch van de overige wereld af.
Sophist en scholasticus beiden zijn overal ter aarde slachtoffers van dezelfde dwaling:
zij houden de uitdrukking van de gedachte, m.a.w. de taal, voor den grondslag en
het wezen der wijsheid.
VII. De wijsgeerige oorspronkelijkheid van Europa bestaat in een breuk met de
scholastiek. Noch China, noch Indië heeft zich daarvan voldoende kunnen bevrijden.
Het wezen van de europeesche renaissance is de geboorte van den critischen
geest. En deze was mogelijk doordat men, naast de christelijke maatschappij- en
levensopvatting, op een overweldigende wijze kennis maakte met een heidensche
maatschappij- en levensopvatting, die eveneens grootsche ideeën, machtige idealen
in zich droeg, welke aan velen zeker niet minder gerechtvaardigd schenen dan die
van het kerkelijk katholicisme. Men moest dus kiezen: één van beide, of - beide
samenvatten. Intusschen werden indiërs en chineezen nog altijd gehypnotizeerd
door een fictieve gouden eeuw of verteerd door onvruchtbaar verdriet.
Kortom: Kong-tse was voor het oosten, wat Socrates was voor het westen:
onbewuste en onopzettelijke bemiddelaar tusschen sophistiek en scholastiek;
Boeddhagho?a is de H. Thomas der boeddhisten en zoo voort. Doch slechts Europa
heeft zich tot nog toe - door het critisch denken van de renaissance - van de
sophistisch-scholastische traditie kunnen bevrijden. Het heeft daarbij zonder twijfel
van allerlei gewonnen. Doch men vergete geen oogenblik, dat het in andere opzichten
weer verloren heeft.
B. Vergelijkende logica.
Na de chronologie geeft de logica de meest objectieve gelegenheid tot vergelijken.
Het zou te ver voeren, hier in den breede verslag uit te brengen van Masson-Oursel's
verhandeling over de vergelijkende denkleer. Men leest dit, niet gemakkelijk, uiterst
leerzaam hoofdstuk met spanning door, en komt tot de conclusie, dat Socrates, die
in het westen ten opzichte van sophistiek en scholastiek een overeenkomstige plaats
inneemt als Kong-tse in het oosten, op het speciale terrein van de logica
onvergelijkelijk blijkt. ‘Alle denkleeren van Azië, ook de meest idealistisch getinte,
hebben betrekking op dingen, substanties of verschijnselen, en niet op begrippen.’
(blz. 135). Onze logica, welke wij in beginsel aan Socrates danken, is een eigenaardig
europeesch verschijnsel, dat vóór en - tegen heeft. Ondanks alle verschil echter,
kende elk der betrokken gedachten-ontplooiïngen tegenstellingen als ‘waar en
onwaar’, ‘goed en kwaad’. En van eenheid van tegendeelen, van logische
zelfontwikkeling wisten, ieder op zijn wijze, Lie, Asa?ga, Hegel.
C. Vergelijkende metaphysica.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Niet minder lichtgevend is de thans volgende vergelijkende metaphysica. Het toeval
wil zelfs, dat het grieksche woord ‘metaphysica’ en het indische ‘abidharma’ een
parallele wijziging van beteekenis ondergingen. En al vindt men in dit opzicht geen
overeenkomst bij de chineezen, het feit zelf, t.w. dat men in een of andere ware
wereld de oorzaak en het doel van deze wereld gaat zoeken, is even kenmerkend
voor het denken van alle drie culturen. Ondanks nog zooveel verschil van uitwerking
vindt men de tegenstelling tusschen ‘het feitelijke’ en ‘het wezenlijke’ overal terug.
Men heeft hier te doen met een waardeeringsoordeel. ‘Wezen’ is voor Plato,
Anselmus en Cartesius gelijk aan ‘volmaaktheid.’ De eindige, tijdelijke, vergankelijke
wereld is daarentegen de spheer der ‘onvolmaaktheid’. Tegenover het wezenlijke,
volmaakte, absoluut lichte, vindt men bij alle drie als uiterste tegenstelling de
onwezenlijke en betrekkelijke duisternis van het kwaad. In Indië wordt dit laatste
dan vooral psychologisch verklaard: uit onwe-
Internationale Revue i 10 1927-1929
178
tendheid of zelfzucht, waarvan men zich dan door inzicht en belangeloosheid kan
bevrijden. Elders beschouwt en verklaart men het weer anders. Maar de
hoofdonderscheiding komt alom voor en leidt er meermalen toe, dat heel het bestaan
als één illusie wordt opgevat. Dit alles is geen resultaat van objectieve wetenschap.
1)
Het is een oudste vorm van pragmatisme.
Geen metaphysisch stelsel is ooit uit zuivere behoefte aan kennis geboren. De
behoefte aan weten om het weten als zoodanig, komt waarschijnlijk hoogstens
onder europeërs voor. Men vond het absolute - heeft men het uitgevonden? -, toen
men in den strijd om het bestaan, of hoe dan ook, er behoefte aan had, en trachtte
daarna het niet alleen te kennen, maar vóór al te behouden, omdat men het voor
zijn geluk, voor zijn begeerte naar verlossing, zijn verlangen naar bevrijding niet
meer missen kon. ‘Het aanvangspunt der metaphysische verklaringen is het eindpunt
der godsdienstige verlangens’. (blz. 145). De grieksche wijze, maat van alle dingen,
de chineesche kioen-tsoe, in volmaakte harmonie met de natuur, de indische
brahmaan of bikschoe, die de hoogste zaligheid bereiken, hebben den geest der
metaphysica gewekt, welke dan, in omgekeerde richting, de wereld trachtte te
verklaren uit het ‘hoogste goed’, dat in de godsdienst zou zijn gevonden.
Hiertegen verzette zich dan telkens de geest van het positivisme, die het gegevene
door het gegevene, het feitelijke door het feitelijke trachtte te verklaren. Doch de
groote meerderheid wendde zich daarvan altijd weer af.
1)
Pragmatisme: opvatting, welke niet uitgaat van de vraag ‘Wat is waarheid?’ maar ‘Wat schijnt
nuttig? Wat hebben wij noodig?’ ‘De practische wet, waarvan de gelukzaligheid het motief is,
- schreef Kant - noem ik pragmatisch.’ ‘Wij eischen - verklaart de moderne philosooph van
den “wil om te gelooven”, W. James - een toestand van het heelal, waarbij onze
gemoedsbewegingen en onze behoefte aan werkzaamheid passen.’ C.M.E. Joad, Introduction
to modern Philosophy, London 1924, kenschetst het pragmatisme aldus: ‘Wat wij voor werkelijk
houden, hangt daarvan af, wat nuttig voor ons is om voor werkelijk te houden.’ (blz. 71). In
Frankrijk belijden velen, die principieel onverschillig of practisch atheïst zijn, uit politieke en
maatschappelijke overwegingen het katholicisme; anderen, zelf vrij denkend, aanvaarden de
kerk en haar geloof als opvoedingsmiddel (verheven politie) voor de massa. Mussolini,
persoonlijk ongeloovig als Napoleon, is op deze wijze - omdat het nuttig is voor de eenheid
van de italiaansche natie en voor zijn regiem onmisbaar - vóór het katholicisme, en trad in
nauwer contact met den paus, met het doel den Kerk-God aan den God-Staat ondergeschikt
te maken. Hij bracht het geloofsonderricht op de scholen terug, en, de religie aanwendend
als middel voor zijn politiek, plantte hij demonstratief het kruis op het kapitool. - Een eigenaardig
voorbeeld van pragmatisme geeft Ds. H.J.E. Westerman Holstijn in ‘Het Handelsblad’ van 9
Januari 1927. Hij citeert het fransche spreekwoord ‘A brebis tondue Dieu mesure le vent’, en
zou niet liever willen dan dat inderdaad naar het geschoren schaap de wind geregeld werd:
dat in het leven het teere naar behoefte werd ontzien en het delicate naar zijn aard een kans
kreeg. Hij geeft toe, dat het al te vaak anders is. ‘Het geloof aan de Voorzienigheid is een
geloof, niet altijd door de ervaring bevestigd, vaak erdoor weersproken; een geloof waarvan
Luther meende, dat het 't allermoeilijkste was om te aanvaarden’; het is ‘een sprong in het
duister’, een ‘nochtans’, dat wij ons ondanks de vaak verschrikkelijke werkelijkheid veroveren.
Zijn we in staat, desnoods tegen alles in, te vertrouwen in het ‘zoo God voor ons is, wie zal
dan tegen ons zijn’, dan krijgt plotseling het edele fransche spreekwoord nieuwen zin. - Met
dat al erkent de schrijver, dat het op aarde dikwijls wreed, onredelijk en meedoogenloos
toegaat. Hij durft echter de consequentie hiervan niet tot zich te laten doordringen, en vlucht
in een gewenscht ‘nochtans’, omdat dit kracht schijnt te geven temidden van een ongewenschte
werkelijkheid rustiger te verkeeren. Komt het zakelijk, politiek-religieus pragmatisme vooral
onder mannen, het min of meer krampachtig gevoelspragmatisme komt, naar het schijnt,
vooral bij vrouwen voor. Het is dan echter naïef, en draagt niet het bedenkelijk beredeneerd
karakter van het gegeven voorbeeld, waaraan waarschijnlijk een - onbewust beroepspragmatisme niet vreemd is. Dat ook de revolutionaire propaganda, zelfs in
zoogenaamd wetenschappelijken (marxistischen) vorm, een sterk-pragmatistischen inslag
heeft, zal de laatste jaren wel niemand zijn ontgaan. Trouwens in heel de moderne wetenschap
vindt men het telkens weder.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Voor alle metaphysica ter aarde zijn ‘beginselen’ van hooger orde dan ‘feiten’: B
> f. Zelfs wanneer men ter verklaring van wezen en verschijning twee in het
afgetrokkene gelijkelijk volstrekt geachte beginselen beleed, waardeerde men toch
het eene meer en anders dan het andere. Zoo is in China het eene mannelijk,
lichtend en warm, het andere echter vrouwelijk, donker en koud.
De groote moeilijkheid blijkt overal: vanuit het volmaakte het onvolmaakte, vanuit
het
Internationale Revue i 10 1927-1929
179
wezenlijk geachte het feitelijke te verklaren. Hoe dit ook zij, het eind van alles meent men weer alom - zal opnieuw volmaaktheid wezen: de wederherstelling aller
dingen nadert. Het grieksche ‘ken u zelf’, het indische ‘vergeet u zelf’, het chineesche
‘verwerkelijk u zelf’ spreken elk op hun wijze van een terugkeer naar het ware
vaderland, voorwaarde voor elk geluk. Kortom: de metaphysicus denkt in China,
Indië, Europa datgene als absoluut, wat de godsdienstige zich voorstelt als heilig.
Het mag, ten slotte, voor het geloovige bewustzijn niet onmogelijk zijn door ritueele
handelingen, gebed, ascese e.d. de opperste volmaaktheid te bereiken, de denker
stuit overal op dezelfde raadselachtigheden, als hij vanuit het volstrekt gestelde,
hoogste goed het betrekkelijke wil trachten te verklaren.
D. Vergelijkende zielkunde.
De z.g. objectieve, wetenschappelijke, westersche zielkunde - vervolgt
Masson-Oursel - heeft ondanks haar statische, mathematische, instrumenteele
nauwkeurigheid, ondanks haar eindelooze laboratoriumproeven nog slechts weinig,
of géén belangwekkende resultaten gehad. Het moeilijke van het zielsfeit is, dat het
zich eerst gevangen geeft op het oogenblik, dat het ontsnapt. Het tijdstip, waarop
we iets beleven, kunnen wij zelfs één oogenblik later niet meer volkomen doormaken.
Hoe zou dan een ander dit kunnen, die wegend, metend, tellend tegenover ons
staat; die ons vragen stelt vanuit een vooropgezette theorie? Men kan aan de
psychologisch te onderzoeken feiten door middel van het betrokken subject een ‘Ja
of neen?’ voorleggen. Maar is men wel zeker, dat men het antwoord, dat zij geven,
goed verstaat? Kent men wel de taal, die zij spreken? Een groot aantal theorieën
geldt wel voor ons, maar niet voor de werkelijkheid, al hebben ze als
arbeidshypothesen voorloopig wellicht een betrekkelijk nut. Ook de zelfwaarneming,
de z.g. introspectie, stelt al te vaak te leur, daar de aard der vragen, die men doet,
reeds min of meer een antwoord suggereert. De patienten der
krankzinnigengestichten zijn weldra door hun geneesheer zoo gestyleerd, dat hun
antwoorden op een onbevangen bezoeker vaak nog slechts een papegaaien-indruk
maken. Ongeschonden zielkundige gegevens zijn langs deze wegen bijna niet te
krijgen, en de werkelijke ervaring is hier eerder een juist niet bereikbare grens dan
een beleefbare gebeurtenis. Naast introspectie, experiment, en pathologisch
onderzoek laat men soms nog een soort ‘vergelijkende zielkunde’ gelden, die zich
voornamelijk bezig houdt met de overeenkomst tusschen mensch en dier. Ook stelt
men een onderzoek in naar de geestesgesteldheid der volken, die het verst van
onze beschaving en cultuur verwijderd zijn, en die men van te voren reeds voor
minderwaardig verklaard heeft. Het heeft alles beteekenis. Maar zonderling genoeg
ging men er in echt westerschen hoogmoed nog altijd niet toe over, te leeren van
de zielkundige wijsheid van menschen, die men noch ‘abnormaal’ noch ‘onbeschaafd’
kan noemen, maar die eenvoudig anders zijn dan wij. Toch zou bestudeering van
de chineesche en indische psychologie zeker niet minder vrucht opleveren dan van
het gemoedsleven der australiërs en van het denken der in gestichten opgesloten
zieken:
o
1 . zou men van menig vóóroordeel bevrijd worden, dat ons nu noodlottig blind
maakt voor de werkelijkheid,
o zouden wij slecht bekende feiten eindelijk beter kennen leeren,
2 .
o
3 . konden wij van velerlei ons een geheel nieuwe opvatting eigen maken.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De westersche zielkunde leeft uit één bepaalde traditie, die al haar opvattingen
dezelfde hoofdtint geeft. Men vereenzelvigt ook hier de menschelijke natuur, den
menschelijken geest, met de natuur van den europeaan en den geest van de
westersche wereld.
Inderdaad: wat ons als het meest vanzelfsprekend voorkomt, komt menschen
van een andere cultuurtraditie maar al te vaak het meest verdacht voor. Geheel ten
onrechte? Wie zou dit na het optreden van Tolstoi en Gandhi b.v. durven beweren?
1)
Veel wat men hier menschelijk acht, lijkt ginds slechts - slecht - europeesch. Zoo
open over het
1)
Een oostersche vrouw zeide mij eens: ‘De westerlingen zijn naar ons toegekomen met de
bedoeling al onze schatten te rooven. Hoewel zij thans eeuwen plunderen hebben zij het
beste, dat wij bezitten, zelfs nog niet aangeraakt. Ge kunt dus zien, waar zij belang in stellen...’
Internationale Revue i 10 1927-1929
180
algemeen ons oog is voor de vooroordeelen van andere rassen, zoo blind is het
meestal voor die van onszelf. Het scherpe dualisme tusschen lichaam en geest is
b.v. vooral een westersche traditie, die nog wel eens onderzocht mag worden. De
1)
‘wil’ is een europeesche voorstelling. Wat allerminst beteekent, dat men elders niet
een energiek karakter zou kunnen hebben. Onze zielkundig-technische termen
spreken vooral van toestanden. Feitelijk echter is dit onjuist. Het oosten weet slechts
van zielsverrichtingen: leven is bewegen. De indiër deelt het innerlijk leven niet in
hokjes en vakjes, in onder- en bovenafdeelingen, bewerkt het niet met stugge
clichees, maakt van vluchtig innerlijk geen mozaïekwerk. De geest bestaat voor
hem in zijn werkingen; beeld en verbeelding zijn één. Door zijn andere gevoels- en
begripstraditie heeft hij een anderen kijk op geheel het menschelijk wezen. Er is
b.v. een indisch woord, dat zoowel erfelijkheid, geheugen, algemeene gedachte,
als hoofdbeginselen van kennis en van handeling beduidt. Misschien verwart men
zoo, wat wij onderscheiden. Maar men vat ook iets samen, dat wij gescheiden
houden, en bemerkt wellicht geestelijke keurverwantschappen, die ons ontgingen.
Slechts een volstrekte geest zou hier een absoluut oordeel mogen uitspreken. Ons
past echter, het voor en tegen te onderzoeken, en Oost en West zoo welwillend en
onpartijdig mogelijk te confronteeren. Het is daarom geen wonder, dat bij vertaling
2)
van oostersche werken sommige woorden de grootste moeilijkheid veroorzaken.
Zoo ‘samskara’, dat in zijn verschillende beteekenissen dit gemeen heeft, dat er
sprake is van wat een tegenwoordige bewustzijnstoestand aan het verleden heeft
te danken. Wanneer de griek hier spreekt van ‘hexis’, de romein van ‘habitus’, duidt
dit een zekere wijze van bezit aan. Het sanskriet echter drukt wat men is, uit door:
wat men van zich heeft gemaakt. ‘Esse sequitur operari’; wat men van een wezen
1)
2)
Ook volgens Hermann Cohen, Ethik des reinen Willens (vierte Auflage) wordt de wil in het
westen geboren: ‘Nadat God om zoo te zeggen, den wil verloren had, begint (sedert Aeschylus,
Sophocles en Plato) de mensch hem te bezitten.’ blz. 114.
Ziehier twee voorbeelden, in verband met de algemeene strekking dezer artikelenreeks van
groote beteekenis: ‘Er is iets in de geestesgesteldheid van het oosten, dat de volken en hun
leiders er eerder toe brengt dan in het westen, om in religie, wijsbegeerte of politiek bereidwillig
vernieuwing te aanvaarden. Het zou niet geheel juist zijn, hier van fatalisme te willen spreken.
In de politieke philosophie van het oosten heeft men altijd van den invloed van wat men “ikioi”
noemt, gesproken, hetgeen men wel door “kracht”, “strekking”, “aandrift”, of zelfs
“volhardingsvermogen” heeft vertaald. Een volledig overeenkomstige uitdrukking vindt men
in niet één europeesche taal. “Impuls van de publieke opinie” geeft slechts een deel van de
beteekenis weer. Shakespeare benadert den zin van het japansche woord, wanneer hij van
“tides in the affairs of men” spreekt. De groote oorlog werd door onvermijdelijke invloeden
nader gebracht; dergelijke invloeden en krachten kunnen ook de volken tot elkander brengen.
Wat sterk genoeg is om te verscheuren, is ook sterk genoeg om te vereenigen. De onbepaalde
idee van de eenheid der gansche wereld beantwoordt volkomen aan de oostersche
levensopvatting, welke van wijde generalisatie houdt en denkt in intuïtieve begrippen.’ Prof.
Dr. Inazo Nitobe, in de ‘Neue Züricher Zeitung’ van 30 Mei 1926 - ‘Het woord “Yuan” is het
voornaamste beginsel der wijsbegeerte van Kong-tse....Yuan is de oneindige adem....Yuan
beteekent oorsprong....Yuan is de wortel van alles....Inderdaad is het de natuurlijke en
oorspronkelijke kracht van elk ding. In de “Ontwikkeling der Cultuur” wordt het de “Groote
Eenheid” genoemd, in het “Aanhangsel” de Groote Top. Maar de naam Groote Eenheid kan
veranderd worden in Hemel....en het woord Hemel wordt op menige plaats gelijk gesteld met
God. De reden echter, waarom Kong-tse het woord Yuan boven het woord God verkiest, is,
dat Yuan oneindig is, terwijl God iets persoonlijks beteekent. Inderdaad schrijft Kong-tse
veeleer uit wijsgeerig dan uit godsdienstig oogpunt....Yuan bevrijdt elkeen van bovennatuurlijke
machten en doet hem afhankelijk worden van zijn eigen bewustzijn. Overeenkomstig deze
leer kunnen wij Yuan onzen vader noemen....en niet alleen alle menschen, maar ook alle
hemelen onze broeders. De hemelen dragend, en op aarde staande - hoe edel is de
mensch!....Het doel van den mensch is eenvoudig: mensch zijn. De mensch is maar niet de
zoon van God, maar ook zijn helper en zijn gelijke in rang.’ Dr. Chen Huan-Chang, The
economie Principles of Confucius and his School, New-York 1911. I blz. 58-59. ‘De roeping
van den mensch is Mensch te zijn’ - zou Multatuli eenige duizenden jaren later zeggen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
ervaart, is de altijd voorloopige, steeds wisselende resultante van levende
handelingen. De westersche zielkunde wemelt nog van onbewust aanvaarde
joodsche, grieksche, oudchristelijke en westersch-vóórchristelijke opvattingen, die
ook weer hun waarde kunnen hebben, maar in ieder geval alles eerder dan van
tevoren, uiteraard, onfeilbaar zijn. Een zuiver vergelijkende zielkunde kan hier slechts
reinigend werken. Onze zelfkennis kan
Internationale Revue i 10 1927-1929
181
door haar slechts meer betrouwbaar worden. Minder realistisch, minder positivistisch
dan het moderne westen, waren de oosterlingen psychologisch zeker toch niet
verder dan wij van die werkelijkheid verwijderd, welke leven heet. In enkele
hoofdopzichten zijn zij waarschijnlijk dieper tot den kern der dingen doorgedrongen.
Ieder menschentype, ieder mensch ten slotte, heeft zijn eigen woord te spreken
over de menschheid. Ziedaar, wat Masson-Oursel door en door begrijpt. Zelfs de
meest metaphysische stelsels, de zonderlingste vormen van bewustzijn kunnen
overgankelijke waarden verborgen houden. Ook staan we - zegt hij - voor het feit,
dat verschillende oosterlingen langs hun, ons vreemden weg een innerlijken vrede,
een concentratiekracht, een wijdheid van levensopvatting, een geestelijk
uitstralingsvermogen veroverden, als wij, westerlingen, haast niet kennen.
Ziedaar wat een volkomen nuchtere, positief-historische beschouwing inzake de
zielkunde van Oost en West al dadelijk leeren kan. Is het wonder, dat Romain
Rolland verklaarde tot die europeanen te behooren, wien de beschaving en cultuur
van het westen alléén niet meer kan bevredigen?
E. Onderwijs.
Masson-Oursel besluit zijn werk met eenige korte aanwijzigingen, die uit dit alles
voor het onderwijs volgen. Het uitgangspunt voor elk onderricht, in het bizonder
voor dat der wijsbegeerte, behoort te zijn: de menschheid. De geest der opleiding
zij even vrij als critisch. De philosophie blijve niet langer in officiëele afgetrokkenheid
verdorren. Verdere ontwikkeling der wijsbegeerte is slechts mogelijk in vol contact
met leven, kunst en wetenschap. De universiteit behoort - men kan dit niet genoeg
herhalen - het heelal te weerspiegelen. De philosophische leerling ga niet verloren
in allerlei leege abstracties. Hij behoort ook de cursussen van de verschillende
empirische specialisten met aandacht te volgen. Hij kan echter evenmin de
godsdienst-wetenschap negeeren. Wellicht, dat werkelijk wijsgeerige studenten in
staat zullen blijken hooggeleerde specialisten, die thans ieder in armzalige,
geestelijke afzondering leven, ertoe te brengen, elkander in een hoogere
gemeenschap te begroeten.
Ook zal men zich eindelijk een werkelijk begrip moeten vormen van ‘beschaving’
en ‘cultuur’. Zielkunde, logica, zedeleer, metaphysica, geschiedenis en wijsbegeerte
- alles moet worden opgefrischt en principiëel vernieuwd. En altijd weer zal men in
de historie van het menschelijk denken ieder stelsel, elke persoonlijkheid, vanuit de
betrokken overlevering en omgeving hebben te begrijpen.
Masson-Oursel legt er bizonderen nadruk op, dat bij dit alles de geschiedenis der
godsdiensten - welke het fransche onderwijs te zeer verwaarloost - geen oogenblik
kan worden gemist. Het verleden der menschheid was nu eenmaal overwegend
godsdienstig van aard. Leert een opvoeder zijn leerlingen zich geestelijk zuiver in
te stellen, dan zal de godsdienstgeschiedenis hartstocht en fanatisme vanzelf tot
rust brengen. Elke godsdienstvorm krijgt dan immers zijn plaats en tijd in de
algemeene geschiedenis der volken - geeft dus zelf zijn eigen beteekenis aan -:
ieders Absolute blijkt in zijn relativiteit. Daardoor kan de vrijheid van het denken
slechts bevorderd worden. Volgt men dezen weg niet, dan zal het gaan als in de
romeinsche en in de chineesche wereld, waar de godsdienst op zulk een
geestdoodende wijze werd verwaarloosd, dat al meerderen, ondanks een zekeren
aanleg tot scepticisme en positivisme, tot de zonderlingste phantastische
bijgeloovigheden overgingen. Of wellicht valt men terug tot verouderde opvattingen
Internationale Revue i 10 1927-1929
en systemen - wordt men roomsch b.v., zooals dat tegenwoordig in de mode is.
Niets is meer in het belang van de vrije gedachte, dan een gezonde kennis van de
godsdienstige feiten.
Er klinkt in zulke overwegingen heel wat door, dat men in Nederland om en bij de
Internationale School voor Wijsbegeerte sedert een tiental jaren heeft kunnen hooren.
De critiek van Masson-Oursel op de moderne wetenschappen is treffend juist. De
behoefte, alle volken en tongen in het wereldkoor eener komende cultuur principieel
te laten gelden,
Internationale Revue i 10 1927-1929
182
beantwoordt aan het diepst verlangen van de jongste tijden. Weer een door en door
wetenschappelijk, europeesch, ‘geschoold’ man, die niet langer, als een gevangene
in zijn cel, afgesloten zit te zwoegen in zijn ‘vak’, zonder iets van den open, wijden
hemel te bemerken! Er gaat door zijn boek een universeele strekking, die
bevruchtend en vernieuwend werkt. Er spreekt een rustige en vaste overtuiging zóó
sterk in door, dat de lezer zijn vreugde over het gevondene onmiddellijk aan anderen
wil mededeelen.
‘La Philosophie comparée’ is dus wel een symptoom van den geest, dien de
schrijver alom wil wekken. Er wordt zelfs onder de wijsgeeren iets wakker. De laatste
tientallen jaren was de philosophie vooral een abstracte wetenschapsleer geweest.
Thans echter - zoo verklaart men meer en meer in Duitschland - treedt haar mat
Schulbegriff voor een nieuw en bezielend Weltbegriff terug. Onze tijd is niet langer
met afgetrokken vakkundige antwoorden op enkele vraagpunten, met eindeloos
gekibbel over kennisleer tevreden. Men zoekt zich geestelijk opnieuw te orienteeren.
En het nieuwe denken dringt tot nieuwe daad. Is daarvan niet reeds een bewijs wat
er vorig jaar op het Internationale Philosophen Congres in het amerikaansche
Cambridge geschiedde? Er waren daar, tezamen met vierhonderd amerikanen,
zeventig buitenlanders, van wie er vijftig europeanen en twaalf weer duitschers
waren. Er heerschte een schoone geest van harmonie en orde. De derde algemeene
zitting was, onder den titel ‘wijsbegeerte en internationale betrekkingen’ vooral aan
het vraagstuk van oorlog en vrede gewijd. Bouglé uit Parijs, Becher uit München,
japansche, amerikaansche en europeesche denkers erkenden, dat de oorlog geen
natuurnoodzakelijk verschijnsel is, maar dat hij door de rede en het zedelijk gevoel
behoort te worden overwonnen. Alles veeleer in de richting, den laatsten tijd door
Dr. Leo Polak en door professor Heymans, dan in die, door Lasson en Steinmetz
vroeger aangegeven. Het beantwoordt aan de strekking van het tevoren aangehaalde
werk van Dr. G.F. Nicolai, en bewijst, dat deze philosophen ten minste niet zulke
slaven van den staat zijn geworden als de moderne chemici en andere voorbereiders
van den toekomstigen, wetenschappelijken krijg.
Eenheid van Oost en West, menschheid in het centrum, was ook het hoofdthema
der ‘Internationale Geschichtstagung,’ 2-4 October 1924 te Berlijn gehouden, waar
Theodor Lessing, Abdellah Yoesoef Ali, Yoean Pei Tsai, F.J. Gould e.a. de toekomst
van de wijsbegeerte der historie, van de verhouding der volken en van het
1)
geschiedonderwijs bespraken.
De internationale idee wint door en ondanks alles veld. Louis Halphen en Philippe
Sagnac geven thans onder den titel ‘Peuples et Civilisations’ een nieuwe algemeene
geschiedenis uit. In de inleiding lezen wij, dat dit werk in een heel anderen geest
zal worden geschreven, dan alle voorafgaande: ‘Op den dag na den oorlog, welke
het gevoel der wereldsolidariteit heeft ontwikkeld, schijnt ons het uur aangebroken,
om vrijwillig de oude geographische en systematische kaders op te geven,
waarbinnen de ingewikkelde werkelijkheid niet dan zeer misvormd kan worden
ingedeeld, en eindelijk te trachten, de geschiedenis van alle volken met één blik te
2)
omvatten.’ Zoo zullen bijvoorbeeld de groote invasies in West-Europa behandeld
worden met betrekking tot de veranderingen, welke in Azië plaats grepen, en de
geschiedenis van de religieuse en wijsgeerige ideeën van Griekenland en Rome in
verband met die der godsdienstige en philosophische gedachte in Perzië en Indië.
Van de nieuwe wereldgeschiedenis, welke Cavaignac redigeert, zullen vier der
1)
2)
Dr. Siegfried Kawerau, Die ewige Revolution. Ergebnisse der Internationalen Geschichtstagung
2.-4. Oktober 1924, Berlin 1925.
Peuples et Civilisations. Histoire Générale publiée sous la direction de Louis Halphen et
Philippe Sagnac Les premières Civilisations, Paris 1926 blz. V.
Internationale Revue i 10 1927-1929
twaalf deelen aan Indië en China, één aan Amerika zijn gewijd. Wells'
‘amateursopvatting’ triompheert, en niet die van de vroegere ‘vakgeleerden’.
Voor vijftig jaar verscheen in Engeland een merkwaardig boek van een
merkwaardig man. Winwood Reade, die in Afrika belangrijke ontdekkingstochten
gemaakt had, en vroeger met het plan had rondgeloopen, een wereldhistorie samen
te stellen, wilde aanvankelijk
Internationale Revue i 10 1927-1929
183
slechts een geschiedenis van Afrika schrijven, ofschoon reeds met het doel, dit
werelddeel met meer bekende deelen van de aarde in verband te brengen. Hij zou
oorspronkelijk bewijzen, dat Midden-Afrika niet, zooals men vroeger verdedigd had,
van den algemeenen stroom der gebeurtenissen is afgesneden, maar dat het - via
den Islam - met de landen van het oosten is verbonden, en - tengevolge van den
slavenhandel - de zedelijke geschiedenis van Europa en de politieke historie van
Amerika machtig heeft beïnvloed. ‘Echter werd ik, de geschiedenis van Afrika
schrijvende, geleidelijk ertoe gebracht, de geschiedenis te schrijven van de wereld.
Ik kon het negerland der oude wereld niet beschrijven, zonder Egypte te beschrijven
en Carthago. Van Egypte werd ik naar Azië en Griekenland, en van Carthago naar
Rome geleid.’ Den Islam kon hij niet begrijpen zonder jodendom en christendom te
bestudeeren, en deze niet zonder het z.g. heidendom in aanmerking te nemen. Het
een bracht hem vanzelf tot het ander, en zijn boek werd een wereldhistorie, die te
1)
gelijkertijd een wijsbegeerte der geschiedenis bevatte. Meer dan Winwood Reade
ooit heeft kunnen vermoeden, kreeg hij niet slechts voor het verleden, maar ook
voor de toekomst der menschheid gelijk. Het feit, dat het wenschelijk bleek, zijn
boek, ondanks de gebreken, die het in allerlei opzichten aankleven, in 1924 te
herdrukken, bewijst reeds de genialiteit van zijn visie: de modernste opvatting van
de historie beantwoordt principieel aan Winwood Reade's idee. En de geschiedenis
van de wijsbegeerte werd eenige jaren geleden door Paul Masson-Oursel in
overeenkomstigen zin hernieuwd, en opgewekt uit de dooden.
KURT SCHWITTERS
BILD MIT GELBEN KLOTZ
1)
Wimwood Reade, The Martyrdom of Man, with Introduction by F. Legge, Londen 1924 blz.
XXIX-XXX, L.
Internationale Revue i 10 1927-1929
184
Kurt Schwitters
Der eine und der andere
Sassen zwei Männer zusammen. Der eine sah den anderen an, der ander sah weg.
Lag etwas in dem Blick des einen der den anderen ansah, der andere sah weg. Lag
viel in dem Blick des einen der den anderen ansah, der andere sah weg. Lag sogar
sehr viel in dem Blick des einen der den anderen ansah, der andere sah weg. Stellte
sich ein Junge vor dem Paar der beiden Männer auf, und beobachtete. Er sah, dass
zwei Männer zusammen auf einer Bank sassen. Der eine sah den anderen an, der
andere sah weg. Der Junge bemerkte es nicht, dass etwas in dem Blicke lag, mit
dem der eine den anderen ansah, während der andere wegsah. Vielleicht hat der
Junge nicht auf den Blick geachtet, mit dem der eine den anderen ansah. Vielleicht
konnte der Junge auch nicht erkennen, ob etwas in dem Blicke lag, mit dem der
eine den anderen ansah, oder nicht. Vielleicht lag in dem Blicke nur etwas in der
Richtung zu mir, der ich dieses beobachtet habe und nicht in der Richtung zu dem
Jungen, der es auch deshalb nicht bemerkte. Oder vielleicht hat es der Junge sogar
bemerkt, dass in dem Blicke des einen, mit dem er den anderen ansah, etwas lag,
aber er hat es nicht erkennen lassen. Vielleicht schämte er sich, etwas in dem Blicke
des einen zu bemerken, mit dem dieser den anderen ansah. Vielleicht war er stolz
darauf, dass er allein in dem Blick des einen bemerkt hatte, mit dem dieser den
anderen ansah, und wollte deshalb seine Weisheit für sich behalten. Vielleicht war
er etwas unsicher ob er es wohl richtig beobachtet hatte, und da er es nicht genau
wusste, was er in dem Blicke gesehen hatte, mit dem der eine den anderen ansah,
so sagte er lieber nichts und tat auch nicht dergleichen. Vielleicht tat er auch sogar
dergleichen und ich der ich dieses geschrieben habe, habe dergleichen nicht
bemerkt. Vielleicht weil der Junge sich zu undeutlich ausdrückte, indem er
dergleichen tat, und indem er dadurch zeigen wollte, dass er bemerkt hatte, das
etwas in dem Blicke des Mannes lag, mit dem dieser den anderen ansah. Vielleicht
weil ich, der ich dieses schreibe, den Jungen nicht genug kannte, um es an seinen
Gesten zu erkennen, dass er ausdrücken wollte, dass er in dem Blicke des Mannes
etwas gesehen hatte, mit dem dieser den anderen dauernd ansah. Aber vielleicht
habe ich es sogar bemerkt, dass der Junge etwas ausdrücken wollte, habe es aber
aus irgendeinem Grunde vermieden, dass was ich bemerkt hatte in breiter
Öffentlichkeit bekannt zu geben. Dann wäre die Situation etwa die folgende gewesen:
Die zwei Männer sassen zusammen. Der eine sah den anderen an, der andere sah
weg. Lag etwas oder viel in dem Blicke des einen mit dem dieser den anderen
anblickte, während der andere wegsah. Ein Junge beobachtete die zwei und merkte
dass etwas oder viel oder sehr viel in dem Blicke lag, mit dem der eine den anderen
anblickte, während der andere wegsah. In diesem Falle gab es der Junge zu
erkennen, dass etwas oder viel oder sehr viel in dem Blicke lag, mit dem der eine
den anderen ansah, während der andere wegsah. Ich bemerkte es, dass der Junge
es zu erkennen gab, dass er gesehen hatte, dass etwas oder viel oder sehr viel in
dem Blicke lag, mit dem der eine den anderen ansah, während der andere wegsah.
Aber ich, immer angenommen dass es so wäre, wie ich es hier angenommen habe,
ich hielt es für richtiger, nichts darüber der Öffentlichkeit bekannt zu geben, dass
ich bemerkt hatte, dass der Junge zu erkennen gab, dass er gesehen hätte, dass
etwas oder viel oder sehr viel in dem Blicke lag, mit dem der eine Mann den anderen
ansah, während der andere wegsah. Aber warum? Vielleicht um dadurch die
Öffentlichkeit nicht unnötig aufzuregen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
185
Lod. van Mierop
Van misdadiger tot zielszieke
(Slot)
Dr. Van Bouwdijk Bastiaanse, over het ingediende wetsontwerp schrijvende vond
het een grote verbetering op dit gebied, omdat het onderscheid maakt tussen een
persoon, die een misdrijf begaat, dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of
ziekelike storing zijner geestvermogens niet kan worden toegerekend en een, bij
wien tijdens het begaan van het feit gebrekkige ontwikkeling of ziekelike storing der
geestvermogens bestond. Zonder dat wordt aangenomen, dat hem het feit daarom
in het geheel niet kan worden toegerekend. De rechter kan dan de graad van
toerekenbaarheid bepalen en kan kiezen uit een grote verscheidenheid van straffen
en maatregelen, onder welke ook behoort het ter beschikking stellen van de regering
om van harentwege te worden verpleegd.
Ongetwijfeld doet het bestaande strafstelsel met deze nieuwe regeling een stap
voorwaarts. Er zal meer rekening gehouden worden met de zielsgesteldheid van
onmaatschappelik handelende personen, men zal minder domweg iedere
‘misdadiger’ maar in de gevangenis stoppen, maar er rekening mee gaan houden
dat de gepleegde handeling zeer vaak het gevolg zal wezen van een ziekelike
stoornis der geestvermogens, dat de genezing daarvan dus in de eerste plaats doel
moet wezen enz.
Dit erkennende, moeten wij toch vooral de waarde van die stap niet overschatten.
Want door de nieuwere opvattingen omtrent het misdaad- en straf-begrip moge het
zover gekomen zijn, dat deze stap tans gezet wordt, allerminst wil dit zeggen, dat
het een stap is, welke gezet wordt op grond van en in de richting van deze nieuwere
opvattingen. Allerminst hebben wij hier te doen met een uitvloeisel van die nieuwere
opvattingen, waarbij een genezings-begrip de plaats heeft ingenomen van een
vergeldings-begrip, waarbij de straf opgeheven wordt om te worden vervangen door
opvoedings- en gezondmakings-maatregelen.
Dit laatste is ten duidelikste gebleken uit de in de Twede Kamer gehouden
debatten. De Minister heeft het onomwonden uitgesproken, dat de dwangverpleging
niet als straf aangemerkt mag worden en niet de straf vervangen komt, maar dat
de straf daarnaast z'n volle recht blijft behouden, omdat anders aan de idee der
vergelding te kort zou worden gedaan. In diezelfde geest sprak de heer Beumer:
‘Den rechtsgrond der straf vind ik in de gedachte der vergelding, als gevorderd door
de Goddelijke gerechtigheid. Straf is een kwaad des lijdens, is een leed, als
vergelding door de Overheid opgelegd. Een misdadiger wordt gestraft, omdat hij
zedelijk verantwoordelijk is voor zijn daad. Straf is een lijden om schuld.’
Het beginsel is niet veranderd. Integendeel het beginsel der vergelding, werd als
het klassieke standpunt, dat zich duurzaam voortzet ten spijt van moderne
opvattingen, aan welke slechts een kort tijdelik bestaan kan worden toegekend,
door de Minister van Justitie voorop geplaatst. En de heer Beumer doet ons duidelik
worden hoe de mannen van het oude strafbegrip deze wetswijzigingen kunnen
steunen: ‘Wij hebben hier namelijk te doen met toerekenbare personen, zij het al
verminderd-toerekenbare. Er moet derhalve worden gestraft.’
Onder de geestelike stuwing van de nieuwere opvattingen zwicht men voor het
motief, dat zieken verpleging behoeven, maar men houdt die verpleging dan ook
streng gescheiden van de straf, die in haar oude beginsel van vergelding
gehandhaafd blijft en voor welk strafrecht men op zijn beurt de psychologise en
psychiatrise nieuwlichters weet te doen zwichten.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Ter toelichting, wat de heer Beumer over de nieuwe richting der
strafrechtbeginselen op-
Internationale Revue i 10 1927-1929
186
merkte: ‘Hier komt aan het licht, dat er velen zijn, die het strafrecht wenschen te
vervangen door een stel van maatregelen ter beveiliging van de maatschappij en
ter cureering van zieken. Ik denk hierbij....bijv. aan prof. Van Hamel Sr., die op een
van de congressen van de Intern. Krimin. Ver. het volgende heeft verklaard: ‘Ik heb
gisteren reeds gezegd: de medici moeten meer op den voorgrond komen. Ik heb
ook aangetoond, dat de “ontoerekeningsvatbaarheid”, een juridisch begrip ons zeer
hindert, dat de “straf”, een tweede juridisch begrip ons ook hindert, en zal nu
aantoonen, dat ons nog een derde begrip hindert, n.l. dat van het “misdrijf”. Wanneer
wij van die drie bevrijd zijn, dan is alles beter.’
De heer Beumer vervolgt dan: ‘Men zij er hierbij aan gedachtig, dat dit een
hoogleeraar in het strafrecht is, een hoogleeraar in het recht, dat de straf behandelt,
en lette er op, dat zoowel het begrip recht als het begrip straf in dit korte citaat geheel
worden verworpen. Ik wensch mij te bepalen tot het aanhalen van autoriteiten van
den eersten rang.’ Dan haalt hij aan uit een artiekel ‘Die strafrechtliche
Zurechnungsfähigkeit’ van Von Liszt, dat men voor de behandeling van de
‘psychopathen’ allerlei inrichtingen nodig zal hebben: ‘Slechts van strafinrichtingen
mogen wij niet spreken. Want wat wij willen is de genezing van zieken.’ Waarop de
heer Beumer laat volgen: ‘Tot het einddoel, dat ons is geschilderd, kom ik in verzet.
Regelen van strafrecht en ziekenverpleging behooren tot verschillende terreinen.’
Dat nu in de praktijk nog maar heel weinig terecht kan komen van die
‘ziekenverpleging’, zolang deze door de strafrechter, in ieder geval vanuit de sfeer
van het strafrecht, als een der maatregelen al of niet kan worden opgelegd, wordt
begrijpelik voor allen, die ziekenverpleging en een opvoedende behandeling i n d e
p l a a t s wensen v a n strafoplegging, zoals Dr. H. van der Hoeven Jr. al voor jaren
1)
schreef in zijn ‘Contra Celstraf’ , dat de bestrijding van de sociale kwaal die misdaad
heet, niets anders is dan een o n d e r d e e l v a n d e s o c i a l e h y g i ë n e en:
‘verhooging van het maatschappelijk weerstandsvermogen der individuën en der
massa's, dit en niet anders kan het doel zijn van wat tot dusver heet: “straf”.’
Zo schrijf ik het ook aan dit primaire s t r a f -standpunt toe, dat in de bedoelde wet
alle macht in de handen van de rechter gesteld wordt, ook aan hem de beslissing
wordt gelaten ter bepaling van de graad van toerekenbaarheid en ter al of niet
inroeping van een medies deskundige, van een psychiater, en dat in één woord te
dien opzichte iedere nadere vaststelling, voorwaarde of beperking, ten enenmale
in deze wet achterwege is gebleven. Ook uit het oogpunt van wets-formulering moet
het onvermeld laten van zulke kardinale punten reeds een ontoelaatbare leemte
genoemd worden. Naar voren werd dit o.a. gebracht door het later verworpen
amendement van Kleerekoper c.s.: ‘Indien gevangenisstraf van zes maanden of
langer wordt opgelegd, moet, behalve in geval van verstek, op straffe van nietigheid
uit het vonnis blijken, dat over de persoonlijkheid van den beklaagde het oordeel is
gevraagd van één of meer deskundigen (artsen).’ Terwijl aan Kleerekoper's rede
nog het volgende is ontleend: ‘Wat het uitgangspunt behoorde te zijn van ieder
strafproces, de psychische persoonlijkheid van den dader, dat komt hier aan de
orde,....Maar de vraag, hoe men kan weten of er een psychopaath voor den rechter
staat, wordt niet aangeroerd, veel minder opgelost....Hier krijgt men nu
“leeken-rechtspraak”, maar in dezen zin, dat de leek op psychologisch en
psychiatrisch gebied moet uitmaken, of daar een man staat, voor wien nader een
deskundige moet worden ontboden om eenigen kijk op 's mans persoonlijkheid te
kunnen krijgen....Hoe kan een leek vermoeden, of aan ziekelijke stoornis des geestes
moet worden gedacht; hoe kan het wetsontwerp deze allesbeheerschende vraag
in de ruimte laten?....Als uit de delinquenten de psychopathen moeten worden
1)
Uitgave Hollandia-Drukkerij, Baarn.
Internationale Revue i 10 1927-1929
gesorteerd, dan moet men een deskundige hebben om die selecties te maken....Uit
de feiten, die ons ter kennis zijn gebracht blijkt, dat de leek ook de ernstigste
psychose absoluut niet be-
Internationale Revue i 10 1927-1929
187
speuren kan; dat strafrechters tot vier-, vijf-malen toe de zwaarste straffen oplegden
aan personen, die reeds toen zij de eerste handeling pleegden aan een ernstige
ziels- of geestesstoornis leden....De gevangenisdokter te Groningen, Dr. Van
Mesdagh, heeft in het Tijdschrift voor Strafrecht 19e deel, een publicatie gegeven,
waaruit blijkt, dat hij, terwijl hij de gevangenis rondging, om de gevangenen te
behandelen, aangezien ze het een of ander mankeerden, niet dus om ze
psychiatrisch te onderzoeken, aldus toevallig in één jaar 24 ernstige gevallen aantrof
van geestesstoornis. Dat waren menschen, van wie hij kon constateeren, dat die
geestesstoornis niet tijdens het verblijf in de gevangenis was ontstaan, maar die
reeds in dien toestand verkeerden (ook die voor de vijfde of zesde maal in de cel
terugkeerden!) toen zij voor de eerste maal daarin binnentraden.’
Bij wijze van spreken kan met deze wet alles of niets worden uitgericht, hetgeen
afhankelik is van het standpunt van de rechter. Men krijgt zo de indruk alsof iedere
vaste aanduiding, zekere nodige voorwaarden, iedere begrenzing en beperking met
opzet ongenoemd zijn gebleven. Ook waar het weer andere punten betreft dan het
daareven toegelichte, treffen wij een opmerking van de heer Beumer aan als deze:
‘Ik acht het stellen van vrij scherpe voorwaarden onafwijsbaar. Het ware b.v. te
overwegen, of men niet moet hebben een engere begrenzing van het begrip
openbare orde. Bij de behandeling van de ter beschikkingstelling komt ook deze
vraag naar voren, wie deze maatregelen zal opleggen.’
Uit dit alles blijkt reeds voldoende welke grove tekortkomingen er uit juriedies
oogpunt aan deze wet kleven. Een gewilde willekeur tipeert haar als de
onrijp-afgeschudde vrucht van de machts-boom ener straffende overheid. Zo zijn
er meer leemten, die een aanname - nog al zonder hoofdelike stemming - zeer
bedenkelik maken. Als geheel in dit kader van machtsoverwicht en willekeur liggend
noem ik bijv. het onvermeld laten van enig r e c h t van de verdachte, de
onmaatschappelik gehandeld hebbende, de in meer of mindere mate zielszieke
partij: recht van verweer, recht van toezicht op de behandeling in zijn
dwangverpleging, recht van beroep op de uitspraak van een door de rechter
aangezochte psychiater, enz.
Hiermee zijn wij aan ons laatste punt gekomen, dat n.l. deze wet bij ons de gedachte
doet rijzen, dat hier een nieuw gevaar gaat bestaan voor revolutionairen. Aangezien
onder haar bedéling ook vallen personen, die men ‘niet geheel toerekenbaar’ acht
of waant, behorend tot de rubriek van ‘politieke misdadigers’.
Nu reeds weten wij uit de praktijk, hoe het soms voorkomt, dat lastige, of
ongewenste personen, als 't ware bij overrompeling in een krankzinnigengesticht
of zenuwinrichting worden overgebracht, waar zij gemakkeliker in dan weer uit
komen.
Het zal ieder uwer wel, duidelik zijn, hoe uiterst moeilik het is op dit terrein juiste,
zakelike gegevens te verkrijgen, die ook te handhaven blijven na het tegenwoord
van de andere partij, van gestichtsdirekteur, dokters en met-justitiële-macht-bekleden.
Het zij mij veroorloofd u enige van zulke deugdelike gegevens te verstrekken.
Om te beginnen uit het buitenland, ontleend aan een rede van Mr. Courthope 9
November 1924 te Bilthoven uitgesproken. Deze toch was toen gedurende de laatste
16 jaar verbonden geweest aan het hervormingswerk van het krankzinnigenwezen.
Eerst in Australië, waar hij als advokaat werkzaam was, de laatste 1½ jaar in
1)
Engeland in samenwerking met de ‘National Society for Lunacy Reform’.
Vooraf zei hij o.a.:
1)
Nationale Vereniging voor hervorming van het Krankzinnigenwezen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
‘Natuurlijk zeg ik niets over uw Hollandsche gestichten. Ik ken ze niet en van wat
ik gisteren en vandaag gehoord heb van Dr. Van der Spek lijkt 't mij, dat hier veel
meer humaniteit bestaat onder de doctoren dan in Engeland en Australië. Maar ik
spreek over die landen waar ik de toestanden wèl ken. En meer dan dat, ik spreek
over het s y s t e e m als zoodanig, daar dat van de genoemde landen misstanden
blijkt mogelijk te maken! Het
Internationale Revue i 10 1927-1929
188
lijkt mij echter, dat de Nederlandsche wettelijke regeling niet in wezen verschilt van
de Engelsche. Ik heb echter hiervan geen grondige studie kunnen maken.’
Deze laatste woorden zijn wel veelzeggend. In hoeverre dan ook de Nederlandse
wettelike regeling in wezen niet verschilt van de Engelse, kan straks nader blijken
uit de gegevens betreffende Nederland.
1)
Aan zijn voordracht is het volgende ontleend:
‘In Australië maakte ik ernstige en gespecificeerde beschuldigingen openbaar: In
samenkomsten en pers-artikelen beschuldigde ik een bepaald gesticht er van, een
aanmerkelijk aantal gezonde menschen vast te houden. Ik daagde de betrokken
personen uit, mij in gerechte te vervolgen wegens laster. Maar zij durfden 't niet. Zij
wisten dat zij schuldig stonden. En toen werden er plotseling in enkele maanden
tusschen de 6 0 en 7 0 patiënten uit dat gesticht ontslagen, waar onder er waren,
die t o t 1 7 j a r e n t o e als “ongeneeslijk” waren vastgehouden!
In Engeland zegt men mij ook steeds: “'t Is onmogelijk, dat bij ons gezonden in
de gestichten opgesloten worden.” En toch vinden we in h e t o f f i c i e e l e
r a p p o r t v a n d e “B o a r d o f C o n t r o l ” (Raad van Contrôle) voor 1922, dat
in d a t é é n e j a a r 2 2 p a t i ë n t e n ontslagen waren die geacht waren bij opname
niet krankzinnig geweest te zijn. Als dat reeds is wat van officieele zijde blijkt, hoe
veel meer gevallen kunnen of zullen er dan nog verder zijn! Het is toch ook
onvermijdelijk, dat de mogelijkheid bestaat voor misbruiken, zoo lang absolute,
despotische macht aan den dokter gegeven wordt en er geen open verhoor van
den patiënt plaats heeft. Er zijn toch onder alle categorieën menschen zwarte
schapen. Evengoed als er oneerlijke advocaten zijn (dus in mijn eigen beroep)
moeten we toch de mogelijkheid zien, dat er ook onder de doctoren “zwarte schapen”
zijn.
Op de vraag aangaande politiek-lastige personen wil ik een voorbeeld uit Australië
noemen: Een accountant kreeg opdracht de administratie van een ziekenhuis na
te zien. Hij vond ongeregeldheden en drong op onderzoek aan. Toen hij volhield
kreeg hij eindelijk een schrijven van den minister van gezondheid die hem
meedeelde, dat het ziekenhuis slechts gedeeltelijk onder openbaar toezicht stond.
“Maar”, ging de brief verder, “wij hebben andere instellingen waar personen die
lastig zijn voor de autoriteiten als krankzinnigen kunnen worden opgeborgen.”
Natuurlijk, deze minister was wat al te dom. Wij namen den door hem geteekenden
brief en publiceerden dien overal met 't gevolg, dat hij met de volgende verkiezingen
zijn plaats in het Parlement verloor. Hier werd 't nu domweg als bedreiging door een
minister zwart op wit verklaard, maar hoe vaak zal het in stilte gebeuren, dat
politiek-lastigen op deze wijze worden “weggewerkt”? - De rechtspositie van den
krankzinnige is inderdaad een van v o l k o m e n r e c h t -l o o s h e i d .’
Het volgende betreffende Nederland.
Onder het opschrift ‘eene wet, die dringend herziening behoeft’, wordt in No.
10505 van het ‘Weekblad v.h. Recht’ (14 Januari 1920) gewezen op ‘een van de
grootste leemten in onze wetgeving’.
Blijkens de bepalingen van de Krankzinnigenwet is ‘de lijder volkomen rechteloos.
Het eenige recht, dat hem gegeven is’, is dat om zelf om zijne opneming te verzoeken
(art. 15 W.v. 27 Apr. 1884 No. 90). ‘Gaat de opneming echter buiten hem om, en
geschiedt ze tegen zijn wil, dan is hij volkomen rechteloos. Hij heeft noch het recht
om te worden gehoord, noch recht van verzet of hooger beroep. Evenmin heeft hij
het recht zich door een rechtsgeleerden raadsman te doen bijstaan, of een of meer
deskundigen te doen hooren, die verklaringen te zijnen gunste kunnen afleggen.
1)
Uitgegeven bij de Broederschaps-boekhandel te Bilthoven, onder de tietel: ‘Eischen voor
hervorming van het Krankzinnigenstelsel’.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Zooals de toestand thans is kan iemand zonder dat hij er iets tegen doen kan,
levenslang in een krankzinnigengesticht worden opgesloten.
Ontslag kan worden verleend door het bestuur van het gesticht, indien
geneesheeren van
Internationale Revue i 10 1927-1929
189
dat gesticht van meening zijn, dat hij niet krankzinnig is, of genoegzaam is hersteld;
- op verlangen van het openbaar ministerie; - op verzoek van bloedverwanten enz.;
- of wanneer de betaling der verpleeggelden stokt (Art. 28). ‘Maar ook ten aanzien
van het ontslag is de lijder volkomen rechteloos. Werken de geneeskundigen, het
openbaar ministerie of de familieleden niet mede, dan is hij weer niet in de
gelegenheid gesteld, zelf zijn ontslag te bewerkstelligen en te dien einde
tusschenkomst van rechtsgeleerde raadslieden of van deskundigen in te roepen.’
‘Dat van eene dergelijke wet groot misbruik kan worden gemaakt,’ - vervolgt de
schrijver, - ‘om iemand geheel onverdiend en tegen zijn wil levenslang van zijne
vrijheid te berooven behoeft geen betoog. Maar ook al zijn allen, die bij de uitvoering
der wet medewerken te goeder trouw, ook dan zijn gerechtelijke of geneeskundige
dwalingen niet uitgesloten en blijkt de wet de belangen van den lijder geheel te
verwaarloozen.’
En nu wat betreft de praktijk van krankzinnigenverklaring-ter-opsluiting. Het
desbetreffende artiekel van de krankzinnigenwet stelt uitdrukkelik als voorwaarde
voor een plaatsing: ‘dat zij bepaaldelijk vereischt worde in het belang der openbare
orde of dat van den lijder’. Toch kan men lezen in ‘Weekblad v.h. Recht’ No. 10484,
10494, 10500, dat een dokter zich bereid verklaart tot zodanige opsluiting mee te
werken om bij een erfenis een minder omslachtige boedelbereddering te verkrijgen
en daardoor een meer voordelige afwikkeling van de boedel in de hand te kunnen
1)
werken.
En nu terugkerend tot de z.g. psychopathen-wet, die aan iedere willekeur de vrije
loop laat, - bij deze wet is elk optreden van daar even vermelden aard tegenover
‘v o o r d e S t a a t s -o r d e ’l a s t i g e o f o n g e w e n s t e p e r s o n e n bijvoorbaat
wettelik gesanksioneerd. Niet één behoeft, als het van hogerhand, van offisiële zijde
wenselik wordt gevonden, buiten de rubriek der minder-toerekenbaren te vallen. De
heer Beumer heeft dit punt niet onbesproken gelaten. Hij toch zei: ‘Uit de omvangrijke
literatuur over dit onderwerp blijkt, dat sommigen vrijwel alle groote mannen
1)
Over het hier gewraakte euvel verscheen in het ‘Weekblad van het Recht’ van 6 Okt. 1926
No. 11558 een bijdrage van Mr. A.H. du Mosch, voorzitter van de Arrond. Rechtbank te 's
Gravenhage, onder het opschrift: ‘Eene wet, die nog altijd dringend herziening behoeft’.
Hieraan is het volgende ontleend.
‘Is het niet vreeselijk, dat iemand, die meent ten onrechte als krankzinnig te zijn opgesloten,
geen middel heeft om zelf zijn bezwaren bij den rechter voor te brengen? - Zóó afdoende zijn
toch inderdaad de waarborgen niet, welke de wet geeft tegen onnoodige plaatsing in een
krankzinnigengesticht’, (met verwijzing naar de reeds door mij genoemde nummers van het
W.v.h.R. en 10509, en naar Van Brakel in N. Jur. Bl. I blz. 158 vgg.)
o
‘Ongerechtvaardigd is ook, dat volgens bedoelde bepaling (betreffende ontslag, art. 28, 3 ),
evenals volgens art. 27 voor verlof, de toestemming van ouder, voogd of curator vereischt
wordt. De vraag, of iemand in een krankzinnigengesticht zal verblijven, moet eenig en alleen
daarvan afhangen of dat verblijf geboden wordt door zijn toestand, onverschillig van het inzicht
van derden, nog wel niet-deskundigen, als voren bedoelde personen.’
‘Ik acht het dan ook een eisch van billijkheid, ja van wenschelijkheid, dat den verpleegde het
recht wordt toegekend van den aanvang af op te komen tegen zijne opname en tegen zijn
verlengd verblijf, eene regeling in den trant van gezegd art. 513, voor zooveel noodig, met
uitdrukkelijke toekenning aan den rechter van de bevoegdheid om eigen gekozen - en dus
andere dan die van het gesticht - deskundigen en getuigen te hooren’.
Het doet goed deze klanken ook eens van offisieel-rechterlike zijde te gaan horen. Ongeveer
tegelijkertijd is van een ander offisieel persoon, Dr. J.H. Schuurmans Stekhoven, inspekteur
voor het Staatstoezicht op krankzinnigen, een voorstel tot wijziging van de krankzinnigenwet
verschenen, waarin hij ook rekening gehouden heeft met het hier besproken euvel, door
alvorens plaatsing in een gesticht toe te laten, observatie te bevelen in een daartoe spesiaal
bestemde inrichting en door het willen verschaffen van een ruimere voorlichting aan de rechter,
alvorens deze zijn beslissing zal hebben te nemen. - Zoals hij reeds zelf erkent, dient men in
deze richting verder te gaan. Vooral dient aan zulke observatie-inrichtingen een zelfstandige
positie te worden verzekerd.
Internationale Revue i 10 1927-1929
beschouwen als psychopathen en ook dat onder de revolutionairen veel
psychopathen aanwezig worden geacht. Ik denk b.v. aan een uitspraak van Prof.
Winkler, luidende: ‘Ik waarschuw ook thans, dat er weinige personen zijn, die geheel
en al van “gebrekkige psychische ontwikkeling of psychische storing” zijn vrij te
noemen. Ik zie in gedachten reeds heel wat kleine delicten van beginnende
querulanten en politieke agitatoren etc. in den kring der psychopathen getrokken.’
- ‘Maar wat zou er een schade worden aangericht, indien wij alle groote mannen
en revolutio-
Internationale Revue i 10 1927-1929
190
nairen in inrichtingen voor dwangverpleging zouden willen plaatsen. Hoe zou het
dan gaan met den vooruitgang van wetenschap en samenleving! Men zij dus
voorzichtig.’
En de heer Dresselhuys zei in diezelfde zitting: ‘Als ik, naast hetgeen de heer
Beumer daaromtrent heeft gezegd, ook eens denk aan de brochure van den heer
Van Bouwdijk Bastiaanse, dan wil ik daaruit de volgende uitdrukkingen aanhalen:
‘Bovendien, wanneer iederèen eens eerlijk zoude opbiechten, dan zou men verbaasd
zijn over de ziekelijke storingen der geestvermogens, als dwangvoorstellingen,
angsttoestanden e.d., die ook bij uitgelezen persoonlijkheden, zelfs bij de leden der
Regeering, van de Staten-Generaal en van de rechterlijke macht bestaan.’ Hij haalt
dit citaat aan om te bewijzen, dat er op dit gebied veel overdrijving voorkomt, hetgeen
ten slotte de belangen van psychopathen maar zou schaden. En tòch is deze
uitspraak van groot belang voor ons, omdat zij komt van medise zijde; i n d e
p r a k t i j k namelik kan dus heel gemakkelik - zelfs met ‘wetenschappelike’
begrijpelikheid - een revolutionair, een politieke misdadiger, een voor de Staatsorde
lastig en ongewenst persoon tot psychopaath verklaard worden ( - wie niet?! - ) en
op grond daarvan in een krankzinnigengesticht opgesloten worden....bij
herhaling...onbegrensd.
Zo zien wij al weer, hoe zelfs de schone bedoeling om ‘misdadigers’ als zielszieken
een passende verpleging te verschaffen in ziekeninrichtingen en wat dies meer zij,
eerst tot haar volle recht kan komen, wanneer de regelende macht daarvan niet
langer van de strafrechter uitgaat; en hoe overigens goed bedoelde maatregelen
nieuwe onderdrukkings-instrumenten worden, wanneer ze moeten worden toegepast
door de geweldsmacht-dienaren van een kapitalistise Staat.
Objektief ook dit punt beschouwend, dus niet eenzijdig, staat tegenover genoemd
gevaar van deze nieuwe wet, in zake opsluiting van politieke misdadigers op grond
van ‘mindere toerekenbaarheid’, toch ook een andere faktor die als een verlichting,
een vermindering van bedoeld gevaar mag aangemerkt worden.
Hoe er tegenover politieke misdadigers zal opgetreden worden, hangt in eerste
instantie af van regering en instituten van Staatsmacht.
In hoe engere kring zij, bij zulke gevallen, de uitoefening van hun macht kunnen
houden, des te meer kans-op-gevaar in deze richting, zal er bestaan.
Maar omgekeerd, hoe ruimer die kring gaat worden, hoe meer mensen erbij
betrokken worden, vooral ook van andere levensbeschouwing en ander studiegebied,
zoals hier het geval wordt door de medewerking van psychiaters, die het oude
standpunt van straf en opsluiting op grond van het vergeldingsbegrip geheel hebben
afgezworen, des te minder kans-op-gevaar zal er bestaan.
Van veel belang is het hierbij ook te weten, dat de nieuwe koers der psychiaters,
o.a. ook blijkend bij de behandeling van hen die in krankzinnigengestichten verblijf
houden, gaat (hoe aanvankelik dan nog in de praktijk) in de lijn van: meerdere
vrijheid.
Ook dàt hebben wij te zien als de vrucht van het proses van vermenseliking. En
dit beginsel zal mede bevrijdend inwerken op het duistere systeem van
geweldsovermacht van Staatswege gepleegd tegenover z.g. ‘politieke misdadigers’.
1)
Wanneer ik kennis neem van een uitspraak van de gevangenisarts B.R.H. Portheine
aangaande de afdeling militaire dienstweigeraars in de Bizondere Strafgevangenis
te Scheveningen, luidende: ‘een lastige, soms rumoerige afdeeling, met een aantal
lijders aan neurasthenie, hysterie, psychopathie onder haar bewoners, die zich
prachtig kunnen ontladen in scherpe protesten, werk- en eetweigeringetjes, klachten
1)
Maandblad v. Berechting enz. 3e Jg. Aug. 1924.
Internationale Revue i 10 1927-1929
over 't personeel enz.’ - dan doordenk ik de diepere betekenis niet alleen van dit
prinsipiëel verzet tegen de eis van een bestaande wet, maar van het algemene
in-strijd-komen tegen de wettelik vastgelegde eisen van een op een bepaald tijdstip
bestaand maatschappelik verband. Deze diepere betekenis van de hier bedoelde
verhouding van maatschappij en enkeling vinden wij wel
Internationale Revue i 10 1927-1929
191
1)
zeer treffend getekend door Dr. H. van der Hoeven Jr. in de volgende uitspraak :
‘De gemeenschap kan zelfs niet den geringsten voortgang verwezenlijken - dan
ten koste van de vernietiging van iets van zich zelve. Men zou dit pregnant aldus
kunnen formuleeren: elk streven naar vooruitgang en ontwikkeling der gemeenschap
2)
is een vergrijp, een intentie van geweld tegen haar zelf; de gemeenschap kan dus
niet anders dan behoudend zijn en de vooruitgang moet haar worden afgedwongen
door onverschrokken enkelingen, die zich losmaken uit het sociaal verband.
Om werkelijk iets te doen, moet men een graad van de a-sociabiliteit bezitten, die
slechts enkelen onder ons is toebedeeld.
En wie zijn het nu, die in staat zijn zich voldoende los te maken uit hun milieu,
voldoende hardnekkigheid bezitten om één doel na te jagen, al weten ze dat ze den
dageraad der verwezenlijking niet beleven zullen, voldoende idealisme en bezieling
hebben - de psychopathen!
Elke nieuwe beweging werkt als een magneet niet op de “brave burgers”, maar
op de psychopathen, op de gedesequilibreerden. Ze zijn de aanvoerders, de
wegbereiders.
En de tragiek van hen, die in den opmarsch onzer gemeenschap in de voorste
gelederen staan, is - dat wij hen verloochenen en verraden.
Maar de psychopaath draagt, in de defectuositeit zelve van zijn aard, waardoor
hij de samenleving tot last is, tegelijk de kracht in zich, waardoor hij de gemeenschap
zal dwingen tot een zoodanige evolutie, dat een grootere mate van menschelijk
geluk kan vrijkomen, waaraan ook hij zijn deel hebben zal.’
Nu hebben wij dus in de ‘misdadige psychopaath’ leren zien de mens als wijzelf,
die door de maatschappij gemaakt is weerstand-zwak tegenover haar eigen gevaren
en onsosiale invloeden, doch die daarnaast vaak verschijnt in z'n revolutionaire
kracht als degeen die nieuw leven brengt van vermenseliking voor de samenleving
der toekomst.
Hieruit wordt duidelik onze taak:
1e. als weerstand-sterkeren onze weerstand-zwakke medemensen steun verlenen
tot weerstand-versterking;
2e. de maatschappij van tans, die door haar grondslag van
onkameraadschappelikheid, aldoor nieuwe geslachten ziek en invaliede maakt,
bestrijden tot verdwijnens toe;
3e. wars van reformisties lapwerk, met de kracht ener revolutionaire gezindheid,
ware Menselikheid naderbrengen door afzwering van het recht tot straffen.
1926.
EEN BLOEM A LA MART STAM ANALYSE-FOTO VAN
Ir. PAUL MELLER
1)
2)
Uit een rede, 25 Nov. 1924 gehouden voor de ‘Amst. Studentenvereeniging voor Sociale
Studie’.
= aanslag.
Internationale Revue i 10 1927-1929
192
GRET PALUCCA
Internationale Revue i 10 1927-1929
193
Menno ter Braak
1)
Grondslagen der filmaesthetiek
aant.
aant.
aant.
aant.
aant.
aant.
aant.
aant.
Eine sogenannte Filmästhetik soll drei Standpunkte, das ablehnende,
das sentimentalische und das technische, überwunden haben. In den
allgemein-ästhetischen Prinzipien findet der Film nicht nur seinen
künstlerischen Gehalt, sondern auch eine vollkommene
Eigengesetzmässigkeit der Formgebung.
?
Il faut qu'une esthétique qui se rapporte à l'arte cinégraphique soit libre
de négativité, de sentimentalité et de considérations techniques exclusives.
Les principes généraux de l'esthétique déterminent la valeur artistique
du film et par là ils lui donnent une autonomie complète.
?
So-called filmaesthetics ought to have overcome the negative, the
sentimental and the technical points of view. The general aesthetical
principles are decisive not only for the matter of artistic worth, but also
for a complete formal autonomy.
Het is een goede oude gewoonte om niet te spreken over het onderwerp, dat
aangekondigd is, maar over iets geheel anders. Iets van deze bekoorlijke mos zal
ik hier dienen over te nemen; de titel van mijn beschouwing, is namelijk in zooverre
onjuist, dat men over een ‘film-aesthetiek’ in absoluten zin in het geheel niet kan
spreken. Dit woord wekt de bijgedachte, als zouden er door de geboorte en
ontwikkeling van de film op aarde nieuwe schoonheidsnormen ontstaan zijn, waarvan
tot de twintigste eeuw niemand eenig begrip kon hebben, als zou de film alle
bestaande aesthetische verhoudingen omver hebben geworpen door haar
ongegeneerd binnen-komen-vallen in het rustige boudoir der algemeen erkende en
van ouds beroemde Muzen. Er is geen film-aesthetiek; er is slechts de mogelijkheid
een aesthetische, algemeen geldige beschouwing der kunstvaardig geordende stof
toe te passen op dit bijzondere geval, dezen bijzonderen vorm: de film. Men moet
een formuleering vinden, die niet in dogmatische bekrompenheid het leven inrijgt
en gewelddadig besnoeit, maar die evenmin aan zekere anarchistische
filmenthousiasten de gelegenheid geeft de beteekenis van het nieuwe phaenomeen
stelselmatig te overdrijven en als een ongekend wereldwonder te verheerlijken.
Onze aesthetische formuleering moet niet van de stof, maar van den creatieven en
genietenden mensch uitgaan; zij moet zoo ruim zijn, dat zij de momentaliteit der
‘Nibelungen’, het verfijnd experiment der jonge Franschen, het onstuimig,
oerkrachtige realisme der z.g. sovjet-films en de zelfbespotting van Charlie Chaplin
1)
Lezing oorspronkelijk bestemd voor de Bioscoopconferentie 1927.
Internationale Revue i 10 1927-1929
omvat. Zij moet daarom, voor alles, in haar uitgangspunt algemeen aesthetisch
orienteerend en a-technisch zijn.
Dit standpunt tegenover de ‘film-aesthetiek’: orienteerend en a-technisch, maakt
het noodzakelijk een drietal andere standpunten aan te roeren en te vergelijken.
In de eerste plaats het ongetwijfeld ten eenenmale verouderde en steeds minder
verdedigde standpunt, dat de film alle aesthetische mogelijkheden zou missen, een
minderwaardig symbool zou zijn van de twintigste-eeuwsche snelheids- en
oppervlakkigheidsroes. Wanneer men afziet van de paradoxale theorieën van Marcel
l'Herbier, die door gansch andere overwegingen geleid wordt, wanneer hij de film
geen kunst noemt, is er nog nauwelijks een eenigermate deskundig mensch aan te
wijzen, die op deze manier met de film meent te kunnen afrekenen. Ook wat
Nederland betreft: de tijd van de ‘Stemenquête’ is voorbij, of liever, de tijd, dat men
dergelijke gewichtige en totaal ongefundeerde uitspraken van overigens zeer
verdienstelijke individuen au sérieux nam. Er is inderdaad wel iets meer aan de film
te waardeeren dan men aanvankelijk gemeend heeft....Niettemin, geheel opgeruimd
2)
zijn deze misverstanden niet. Nog in Sept. 1926 schreef b.v. mej. E.C. Knappert :
‘Wat de kunstfilm betreft, van haar invloed ten goede kan geen hoogen dunk hebben,
wie nog immer gelooft, dat niets eens menschen eigendom worden kan, dat niets
hem waarlijk verrijken kan, zonder moeite en inspanning.’ En als beleefde concessie:
‘Wij her-
2)
Gevaren en toekomstmogelijkheden van de Bioscoop (De Smidse I, 9 p. 274).
Internationale Revue i 10 1927-1929
194
halen echter, dat hare beteekenis als ontspanningsmiddel niet ontkend wordt.’ Men
ziet, het misverstand bestaat nog: alsof de film principieel iets anders zou zijn dan
welke aanschouwelijkheid ook! Men kan het niet dikwijls genoeg herhalen: de goede
film wordt evenmin zonder moeite en inspanning genoten als welke kunstuiting ook
en wie met de misleidende oppervlakkigheden der cinematographische
massaproductie de film aanvalt, kan met evenveel recht de schilderkunst bestrijden
met de ‘Peinture Bogaers’....
Ook prof. J. Huizinga, in zijn laatste, overigens zeer instructieve boekje over
1)
Amerika , is nog geneigd de film te onderschatten, ook als vormgeving. Hij schrijft:
‘De functie der litteratuur is niet meer uitsluitend gebonden aan het woord. Het
zichtbare beeld paart zich aan het woord, en domineert veelal. Ook wie de meening,
dat de advertentie op weg is, litteratuur te worden, te paradoxaal vindt, zal het
moeten toegeven ten opzichte van de film. Want het is duidelijk, dat de filmkunst, die niemand meer als zoodanig loochenen kan en voor welke men eerdaags een
Muze of schutspatroon zal moeten zoeken -, niet bestemd is voor een plaats onder
de beeldende kunsten, maar met de tooneelkunst aan de zijde der litteratuur hoort.
Ondanks al haar nadruk op het visueele werkt de film niet beeldscheppend. Reeds
de slechts oogenblikkelijke duur van haar fantasmen verbiedt, haar dit karakter toe
te kennen....Een film zien is als functie veel nader verwant aan het lezen van een
verhaal dan aan het zien van een schilderij.’
Hoewel hier nadrukkelijk het kunstelement in de film toegegeven en terecht de
‘beeldvlakkunst’ zeer scherp van de beeldende kunst gescheiden wordt, schuilt er
niettemin onderschatting in de bewering, dat de film niet beeldscheppend zou werken
en ‘aan de zijde der litteratuur hoort.’ Een zelfstandige vormgeving wordt de film
nog niet voluit gegund....Want de film werkt wel degelijk beeldscheppend; hoewel
zij met de litteratuur gemeen heeft, dat zij een beroep moet doen op de herinnering,
schept zij beelden in den meest letterlijken zin, visueele beelden, die door den
toeschouwer als visueele indrukken verwerkt worden, terwijl bij het genieten van
litteratuur het visueele beeld aan den lezer zelf, als onvermijdelijk begeleidend
verschijnsel, overgelaten wordt. (In de film, kan men zeggen, wordt de litteratuur
aan den toeschouwer overgelaten).
Er is geen twijfel mogelijk: steeds algemeener zal men de zelfstandige
expressiemogelijkheid van de film moeten erkennen, juist om de algemeene
geldigheid der aesthetiek te kunnen behouden. De film, die een kunstenaar
geschapen heeft, is volstrekt niet een ‘korter en gemakkelijker wijze van opneming’,
zooals Huizinga zegt, maar een even moeilijk te bereiken vorm als welke kunstuiting
ook. Daarover straks meer.
Ieder standpunt dus, dat de film hetzij als een minderwaardig ontspanningsartikel,
hetzij als een niet-zelfstandige bijvorm van andere kunstvormen beschouwt, wijzen
wij dus af, moeten wij afwijzen op grond van de algemeene conclusie, dat haar
expressie-middelen zich wel laten vergelijken, maar geenszins laten identificeeren
met die van andere kunsten.
Even scherp echter hebben wij een tweede houding tegenover het filmvraagstuk
te bestrijden: de sentimenteele. Zij is een reactie op de vorige en minstens even
onverdedigbaar; ja, zelfs is zij nog verwerpelijker, omdat zij gewoonlijk volslagen
oncritisch te werk gaat. Men kent het soort lieden, dat zich himmelhoch jauchzend
vastklampt aan het nieuwe, omdat het nieuw is. Men kent de schare, die, nu de film
eenmaal uitgevonden is, met litteratuur en beeldende kunst meent afgerekend te
hebben, die de film als de specifieke uitingsvorm der twintigste eeuw beschouwt.
Het is volkomen overbodig op deze mentaliteit verder in te gaan; zij culmineert wel
1)
Amerika, levend en denkend (Haarlem, Tjeenk Willink & Zn.), p. 46 en 47.
Internationale Revue i 10 1927-1929
in één der laatste gesten van den filmrecensent van ‘Het Vaderland’, die zich niet
ontzag uit puur filmfanatisme een slechts naar ruimtelijke afmetingen groot werk als
‘Metropolis’ in de wolken te verheffen, waarbij het hem voortreffelijk gelukte de
algeheele leegheid, het ontbreken van ieder spoor van waarachtig gedreven
scheppingsdrang voorbij te zien....Karakteristiek voor deze geesteshouding is, dat
zij het middel verheerlijkt, omdat zij de creatie niet begrijpt. Juist is, dat het cinemato-
Internationale Revue i 10 1927-1929
195
graphisch middel tot de bijzondere voorrechten van onzen tijd behoort; maar primair
is, dat de creativiteit van onzen tijd zich over alle vormen van kunst verdeelt, dat
nooit de creatiedrang zich zal samentrekken op één vorm. De film is daarom nooit
te verstaan, zonder dat men zich rekenschap geeft van de overige kunstvormen,
waarin de tijd zich uitdrukt. De film is zelfstandig náást, maar niet los ván de andere
kunsten; zij is volstrekt niet interessanter dan een anderen vorm, waarin men de
schoone orde ontdekt; zij houdt ons alleen dáárom zoo intens propagandistisch
bezig, omdat wij haar nog niet algemeen erkende gelijkwaardigheid opeischen. Dit
zal nooit mogen verhinderen, dat men dezelfde critische scherpte, dezelfde
aesthetische methode op haar toepast; want zoogoed als de andere kunsten is zij
uitdrukking van een menschelijke bewogenheid in de stof.
Naast deze twee standpunten: het afwijzende en het sentimenteele, die beide
aan de ware beteekenis van de film te kort doen, tenslotte een derde, het laatste
en gewichtigste: het technische. Met de twee vorige was betrekkelijk gemakkelijk
af te rekenen; al uit de evidentie der feitelijke gegevens laat zich opmaken, dat de
volledige erkenning van de film als kunstvorm iedere voorbarige verachting en alle
critieklooze verheerlijking uitsluit. Wij bepaalden ons standpunt als orienteerend;
en orienteering is zoowel met verachting als verheerlijking onvereenigbaar.
Het is moeilijker en van meer belang het technische standpunt onder oogen te
zien. Want behalve orienteerend hebben wij de zuiverste ‘film-aesthetische’ houding
ook a-technisch genoemd; en dit vraagt eenige nadere verklaring. Immers het spreekt
vanzelf, dat de technische beschouwing van de film in een bepaalde sfeer geldigheid
bezit, dat zij b.v. voor den scheppenden cineast zelfs de eenige maatstaf moet zijn.
In het algemeen: de scheppende kunstenaar beschouwd steeds, voorzoover hij
scheppend werkzaam is, de kunst van een technisch standpunt. Het technisch
standpunt is het standpunt der vruchtbaarheid, der activiteit; technisch een kunstvorm
zien beteekent: het onderscheid met andere kunstvormen doorzien, het materiaal
kennen, de techniek beheerschen. Het technisch standpunt is bij uitstek het standpunt
der kunstenaars, der vaklieden.
In de filmmaterie wil dit zeggen, dat men de cinematographie beschouwt als de
nieuwe optische mogelijkheid.
Moholy Nagy heeft deze nieuwe verhoudingen, waarbij echter te dogmatisch in
de eerste plaats photographie en schilderkunst tegenover elkaar gesteld worden,
1)
als volgt samengevat :
‘Gestaltung der Farbe: Die reinen Beziehungen der Farben und Helligkeitswerte
untereinander, wie wir sie in der Musik als Gestaltung der Tonbeziehungen kennen;
Gestaltung der Darstellung: Beziehungen des Optisch-Formlichen,
Gegenständlichen mit assoziativen Inhalten, wie in der akusstischen Gestaltung
neben der Musik die Sprache existiert.
Durch diese Spaltung wird das von menschlichem Geiste bisher Errungene nicht
zerstört; im Gegenteil: die reinen Formen des Ausdrucks werden kristallisiert und
in ihrer Eigengesetzmässigkeit zu durchschlagenderer Wirkung gebracht.’ Het thema
der schilderkunst is, volgens Moholy Nagy, ‘die Farbe selbst’; de photographie heeft
haar van de taak ontheven ‘darstellerisch’ te werk te gaan. En: ‘Die neu erfundenen
optischen und technischen Instrumente geben dem optischen Gestalter wertvolle
Anregungen; unter anderem wandeln sie das statische Bild langsam - wenn auch
nicht überall - in das kinetische um. (Statt Fresken - Filme in allen Dimensionen;
selbstverständlich auch ausserhalb des Filmtheaters.’) Wij komen hierop nog terug.
Er is over te discussieeren, of de schilderkunst werkelijk door de uitvinding der
photographie de ‘Darstellung’ kan ontberen; mij schijnt deze opvatting zeer
1)
Malerei, Photographie, Film (A. Langen, München 1925) p. 5 en 6.
Internationale Revue i 10 1927-1929
twijfelachtig en in strijd met het wezen van den kunstvorm. Maar dit doet hier niet
ter zake; men ziet, hoe de technicus, de vakman tot de film nadert langs den weg
der technische onderscheiding. Hij zoekt ‘Eigengesetzmässigkeit.’ Hij zoekt het
Internationale Revue i 10 1927-1929
196
UIT DEN SOFAR-FILM ‘DE MOEDER’
anders-zijn van de film. En hij heeft, als creator, daarin volkomen gelijk; want creatie
is het kiezen van beperkte middelen tot het bereiken van een beperkt doel. Creëeren
is het verkiezen van den eenen uitdrukkingsvorm boven den anderen; creëeren is
het uitbuiten van de stof met zekere, vastomschreven, bewust gerichte vaardigheid.
Creëeren is een zich afwenden van het algemeene, een zich toeleggen op het
bijzondere.
Ziehier de reden, waarom de ‘filmaesthetiek’ (trouwens iedere toegepaste
aesthetiek) het technisch standpunt niet als het doorslaggevende kan beschouwen,
Aesthetica, de houding van den achteraf theoretiseerenden mensch tegenover de
kunst, is geen creatie, maar overdenking, meditatie: de aesthetica brengt nog eens
onder woorden, wat de aanschouwende mensch instinctief gewaar werd, toen hij
zich tegenover het kunstobjekt bevond. Vandaar, dat de aesthetica zich niet, als de
kunstenaar, op het bijzondere der technische onderscheiding richt, maar tracht
algemeene schoonheidsnormen te ontdekken in de bijzonderheid der technische
onderscheiding.
In dit geval: de filmtheoreticus kan de technische onderscheidingen aanvaarden
als de noodzakelijke gegevens voor zijn onderzoek; hij moet zelfs bekend zijn met
de technische voorwaarden, waaronder een filmwerk tot stand komt; maar hij heeft
als laatste doel niet het bijzondere, maar het algemeene, niet de techniek, maar de
orde. Deze vallen niet samen; de techniek is het uitwendig symbool voor de orde,
die ook buiten stoffelijke verwerkelijking mogelijk, denkbaar is.
Tot dusverre beschouwden wij de film vanuit den negatieven gezichtshoek van het
(aesthetisch gesproken) onjuiste standpunt. Zooals gewoonlijk bij een negatief
onderzoek, openbaarden zich daarbij meer positieve resultaten, dan men
aanvankelijk zou denken, omdat geen onjuist standpunt verstoken is van een
gedeeltelijke waarheid. Het afwijzend standpunt heeft deze waarheid, dat het de
inderdaad nog zeer geringe quantitatieve verdiensten van de film onder oogen ziet;
het sentimenteele standpunt deze waarheid, dat oncritische geestdrift voor iedere
groeiende kunstvorm onmisbaar is; het technische standpunt ten-
Internationale Revue i 10 1927-1929
197
slotte deze waarheid, dat geen kunstschepping tot stand komt, zonder dat de
technische onderscheiding als ‘Selbstzweck’ beschouwd wordt. Het belangrijke
positieve resultaat is derhalve, dat de z.g. aesthetische houding tegenover de film
thans niet meer een in de lucht hangende, willekeurige geroerdheid blijkt, maar
slechts de synthese dient te zijn van alle andere houdingen; zooals de kunst in
laatste instantie terugkeert tot het publiek (ik bedoel hiermee natuurlijk den ideëelen
toeschouwer), zoo vervult ook de film haar taak pas dan volledig, wanneer zij
waargenomen, aanschouwd, dóórschouwd is.
‘Affirmons d'abord que, pour toutes les formes cinégraphiques....la technique est
1)
à la base de la conception’, zegt Léon Moussinac. Volkomen terecht; maar het
laatste woord blijft dan ook aan de aesthetica, die eigenlijk de bewuste kristalliseering
is van de verwondering, die béwondering of afkeer kan zijn. De aesthetica
verloochent nooit dat zij haar psychologischen voorsprong heeft in den toeschouwer,
niet in den kunstenaar, al komt zij pas tot zuivere onderscheidingen, doordat de
toeschouwer zich in de technische worstelingen van den kunstenaar, en de
kunstenaar zich in de ontvankelijkheid van den toeschouwer verplaatst. Er is een
voortdurende wisselwerking tusschen het technisch tot standbrengen en het
ontvankelijk aanschouwen; maar het scheppen dient steeds het aanschouwen, de
techniek dient steeds de aesthetiek.
Wij gaan dus, ook bij de film, uit van het zoo algemeen mogelijk beginsel, dat de
creatieve mensch geneigd is een schoone orde in de stof tot stand te brengen; dat
de receptieve mensch geneigd is deze schoone orde in het geschapen kunstwerk,
via hemzelf, te laten herboren worden. Op welke psychische en physische functies
dit proces berust moet
UIT DEN SOFAR-FILM ‘DE MOEDER’
1)
Naissance du Cinéma (Povolozky, Parijs 1925) p. 25.
Internationale Revue i 10 1927-1929
198
in dit verband onbesproken blijven; wij constateeren slechts het feit. De kunstenaar
legt aan de stof zekere persoonlijke relaties op, die men orde kan noemen, omdat
zij door een mensch in een oogenblik van scheppingsdrang, d.i. God-imitatie, werden
geschapen, die men schoonheid kan noemen, omdat zij door hun persoonlijken
samenhang een ontroering doen ontstaan. In het kunstwerk openbaart zich deze
orde, deze schoonheid, doordat men het als een eenheid voelt; men beseft daardoor,
dat het den kunstenaar gelukt is den samenhang van zijn ideëel beeld over te dragen
op de stof, zoodat de toeschouwer dit beeld uit de stof opnieuw oproepen kan.
Deze algemeene principes: orde, schoonheid, eenheid, zijn algemeen-aesthetische
grondbeginselen, waaraan iedere vorm, onverschillig welke, getoetst moet kunnen
worden, wil hij aanspraak kunnen maken op de qualificatie kunst. Het behoeft
waarschijnlijk geen nadere uiteenzetting, dat wij hier met intellectualistische
nuchterheid spreken over een oordeel, dat zich steeds eerst als gevoelsoordeel
voltrekt en pas secundair bewust gerationaliseerd wordt; maar daarom is het niet
minder belangrijk en essentieel. Deze algemeene beginselen maken het mogelijk
het algemeene begrip kunst in stand te houden tegenover de verbijsterende veelheid
der expressievormen; zij gaan uit boven den menschelijken drang zich steeds nieuwe
vormen te scheppen; zij geven den maatstaf voor het kunstoordeel, omdat zij intuitief
ontstaan en zich niettemin als intellectueele onderscheiding kunnen handhaven.
‘Eine Einteilung der Künste nach den Bedingungen der Sinnenwirkung an die Spitze
stellen, heisst also, das Problem der Form von vornherein verderben..., Wenn eine
Kunst Grenzen hat - Grenzen ihrer formgewordene Seele, so sind es historische,
1)
nicht technische oder physiologische.’ Dit woord van Spengler formuleert beknopt
en duidelijk, hoe men zich als beschouwend mensch tegenover de kunst heeft te
verhouden. Inderdaad, een film als ‘Dr. Caligari’ heeft meer uitstaande met den
ongeveer gelijktijdigen storm van expressionisme in de litteratuur, dan met de
‘Nibelungen’; technische en physiologische problemen hebben slechts waarde als
symbolen; zij drukken zekere stoffelijke verhoudingen uit, maar tot de laatste vraag:
wat dreef den scheppenden mensch? wat ontroerde den genietenden mensch?
dringt geen technische formuleering door.
Wij legden reeds den nadruk op het aanvankelijk volkomen intuitieve karakter
van ieder schoonheidsoordeel. Wanneer wij nu de voorafgaande algemeene principes
willen toepassen op het film-vraagstuk, moeten wij eerst constateeren, dat de tijd
nog niet voorbij is, waarin men zich zelf dat intuitieve schoonheidsoordeel nog niet
waagde te bekennen. Er is op het gebied der aesthetische ontroering oneindig meer
conventioneele remming dan men gewoonlijk geneigd is aan te nemen, zoo ook bij
de film; toen men zich dan eindelijk aan de intuitief besefte invloed van de
filmschoonheid niet meer kon onttrekken, verzette men zich toch nog tegen de
bewuste waarmaking van dien invloed. Ik behoef slechts nog eens de vermaarde
‘Stemenquête’ in de herinnering terug te roepen, om de evidentie van dezen
intellectueelen weerzin te demonstreeren. Men voelde zich onrustig worden, men
begreep, dat het moeilijk ging de emoties van de film nog langer onder te brengen
bij de detective-romans....en juist daarom verzette zich de intellectueele trots, die
zich steeds het veiligst voelt bij een welingedeelde, volgens van ouds bekende
normen geklassificeerde wereldorde.
Dit alles is uiterst menschelijk; maar niettemin, wij hebben het onloochenbaar
intuitief oordeel in zijn vollen omvang te aanvaarden en thans ook te analyseeren.
Ook de leek op filmgebied, zelfs de bevooroordeelde, ervaart bij het zien van een
werk als ‘Die Mutter’ van den russischen cineast Pudowkin de machtige orde, de
tragische schoonheid, de gesloten eenheid; ook al beseft hij niets van de groote
1)
2
Untergang des Abendlandes (Beck, München 1924), p. 285 en 286.
Internationale Revue i 10 1927-1929
technische overwinningen, waarvan die film het resultaat is, hij zal zich niet kunnen
verzetten tegen de suggestie van het beeldvlak, dat voor hem plotseling het
ontstoffelijk wonder schijnt, omdat de stof door een groot kunstenaar beheerscht
wordt. De ‘film-aesthetiek’ heeft geen andere taak, dan
Internationale Revue i 10 1927-1929
199
deze ontroering, nadat zij intuïtief aanvaard is, ook in de sfeer der bewustheid
aanvaardbaar te maken, door haar oorsprong op te sporen, te beschrijven en te
verklaren.
Orde, schoonheid, eenheid veronderstellen een scheppend centrum, een het
geheele werk omvattende persoonlijkheid. Zoodra ergens orde, schoonheid, eenheid
in de stof ontdekt wordt, beteekent dit, dat de aanschouwende persoonlijkheid een
scheppende persoonlijkheid in de stof terugvindt. Wanneer men in de film dit
scheppend centrum zoekt, vindt men dat in den regisseur. Ik noem hier dit, voor
mijn taalgevoel afschuwelijk-onjuiste woord, omdat het nog vrijwel algemeen
gebruikelijk is; het duidt echter slechts zeer onvoldoende aan, in welke verhouding
deze persoonlijkheid tot het filmopus staat. ‘Regisseur’ is een tooneelterm, een
tooneel-functie, die een geheel andere ontwikkelingsgang achter den rug heeft. De
tooneelregisseur kan zich opwerken tot een zeer zelfstandig kunstenaar, voor wien
de dramatext niet veel meer dan een voorwendsel is. (Een voorbeeld van een
dergelijke zelfstandigheid is b.v. Erwin Piscator, die onlangs voor de ‘Volksbühne’
te Berlijn ‘Gewitter über Gottland’ van Ehm Welk ten tooneele bracht. De toeschouwer
voelt duidelijk, dat deze opvoering nauwelijks meer een vertolking blijft, maar veeleer
‘Selbstzweck’ geworden is; en, merkwaardig genoeg, maakt Piscator daarbij een
overvloedig gebruik van de....film!) Maar voor den tooneelregisseur is deze
zelfstandigheid geen vereischte; hij kan ook een zuiver bemiddelende factor zijn.
‘Regie’ is niet datgene, waaraan wij het wezen van den scheppenden
filmkunstenaar herkennen. Iemand kan een voortreffelijk filmregisseur zijn en een
zeer slecht ‘cineast’ (om het betere woord van Delluc te gebruiken). Een zeer treffend
exempel vind ik in Fritz Lang en zijn laatste werk, ‘Metropolis’. Niemand zal kunnen
ontkennen, dat Lang ook hier een filmregisseur met groote capaciteiten is; maar,
terwijl hij zich in de ‘Nibelungen’ bovendien een groot cineast toonde, keerde hij in
‘Metropolis’ tot de bombast van één zijner vroegere experimenten, ‘Der müde Tod’,
terug. Dit zijn geen detailquaesties, zooals men wel gemeend heeft; dit is een
doodzonde. Wat bij ‘Der müde Tod’ verklaarbaar en daarom te verontschuldigen is
(men proeft het experiment, de worsteling om den vorm, die nog geen
voorgeschiedenis heeft!), wordt in ‘Metropolis’ ondraaglijk, omdat deze misvatting
in het huidige stadium niet meer verontschuldigd kán worden. De oorzaak: in de
‘Nibelungen’ verwerkte Lang een gegeven, dat in zichzelf, thematisch reeds, de
orde bevatte; Lang, de eminente regisseur, had dit gegeven via een alleen voor de
film omgewerkt scenario te verstoffelijken; de idee, het groote verderf, dat de
Nibelungenschat om zich zaait, wist hij daarbij zeer gelukkig te bewaren. Dit was
een groot voordeel. In ‘Metropolis’ echter stond hem slechts het meer dan
middelmatige manuscript van Thea von Harbou ten dienste, dat bovendien ook en
passant nog als middelmatige roman verscheen. Er was geen idee; en het blijkt,
dat Lang ten eenenmale de kracht gemist heeft om hier, waar hij al zijn
regisseurstalenten den vrijen teugel kon laten, die idee zelf te creëeren en over de
stof te doen heerschen.
In dit verband dringt zich onmiddellijk de vraag op: is dan niet de scenarioschrijver
het scheppend centrum? Is niet het moment, waar de algemeene aesthetische
principes voor de film geldigheid verkrijgen, in het filmmanuscript te zoeken?....Men
kan die vraag nog eens met het voorbeeld Fritz Lang beantwoorden. In de
‘Nibelungen’ was Lang een goed cineast, omdat hij de gegeven idee adaequaat
vermocht te materialiseeren; hij voldeed aan zijn filmkunstenaarschap door een
goede film te maken, door eerst het Nibelungendrama als film te zien en het daarna
als film te scheppen. Lang had ook ‘Metropolis’ als film kunnen zien, wanneer hij in
staat geweest was het belachelijk-schematische, cerebraal in elkaar gestampte
Internationale Revue i 10 1927-1929
manuscript in zijn vormgeving te verloochenen. Maar hij sloeg het zien over;
‘Metropolis’, dat voelt men aan alle kanten, is nooit als totaliteit door een cineast
gezien; het is overgebracht van het scenario in de stof, het essentieele moment der
scheppende omzetting is vergeten.
Het blijkt dus dat wij, wanneer wij uitgaan van het algemeene aesthetische principe:
de een-
Internationale Revue i 10 1927-1929
200
heid van het kunstwerk, het uitstralingspunt vinden in den cineast. Hij voltrekt de
door hem geziene totaliteit tot een stoffelijk resultaat: het typisch criterium voor den
kunstenaar, die het kunstwerk tot stand brengt. Hij is te onderscheiden zoowel van
den regisseur als van den scenarioschrijver, al is het mogelijk, waarschijnlijk en
wenschelijk, dat zijn persoon met één van beide functies samenvalt, (er zijn echter
films denkbaar, die een regisseur en scenarioschrijver in den gewonen zin kunnen
missen). In den cineast wordt de film een orde, een gematerialiseerde schoonheid,
een besloten eenheid; en in den cineast tevens (hier blijkt de ondergeschikte
waarheid van het technische standpunt!) verovert de film het recht op een eigen,
zelfstandige vormgeving, op een eigen technische basis.
De mogelijkheid algemeene aesthetische principes op de film toe te passen, vindt
men dus in het scheppend centrum, den cineast. Met de ontwikkeling van de film
als kunstuiting gaat de ontwikkeling van dit eenheidsbesef parallel. Het is onnoodig
hier nog eens de geschiedenis van de cinematographie vanaf de gebroeders Lumière
op te halen; er bestaat reeds een gansche litteratuur over en deze evolutie mist
inderdaad niets van de romantiek, die aan een dergelijk proces gewoonlijk verbonden
is. Men ziet het bewegende plaatje al heel spoedig onder de machtige suggestie
van het tooneel komen; men zoekt een tijdlang, geleid door de begripsverwarring,
dat actie, dynamiek gelijk te stellen is met tooneelspelen, het begeerde centrum in
den acteur, van wien men nu verlossing van het verlitteratuurde tooneel in de zuivere
actie verwacht. (De massaproductie der filmindustrie vertoont ook tegenwoordig
nog alle sporen van die verwachting). En gedeeltelijk hebben zij, die hun hoop
richten op het menschelijk organisme gelijk; het bewegend gezicht, het tragisch
gebaar, zooals het instrument worden kan onder de steeds varieerende waarneming
door de photographische lens, is één der bruikbaarste middelen gebleken, waarmee
de dynamisch-visueele vorm gediend kon worden. Zelfs kan de acteur het geheele
aesthetische effect van een film zóó in zich opzuigen (denk aan Charlie Chaplin!),
dat de toeschouwer de eenheid alleen in hem vertegenwoordigd ziet; ‘Kean’ zou
nergens genoemd zijn, wanneer Mosjoukin de orde, die, buiten hem, overal zeer
problematisch is, niet in zijn trekken had geconcentreerd. Maar dit neemt niet weg,
dat de acteur nooit het centrale punt kan uitmaken, waaraan wij het recht ontleenen,
niet alleen schoonheid in de film te ontdekken (die ontdekking geschiedt immers,
zonder eenige theorie, intuïtief), maar ook haar zelfstandigheid te verdedigen.
Zelfstandig zijn is anders zijn. Van orde, schoonheid, eenheid komt men tot de
vraag: hoe werd die orde tot stand gebracht, hoe werkt die schoonheid op den
receptieven mensch in, hoe openbaart zich die eenheid? Of, met andere woorden:
waar een kunstvorm zelfstandigheid voor zich opeischt, moet zij een technische
autonomie bezitten. Terwijl de aesthetica voor de geaardheid van orde, schoonheid,
eenheid onverschillig is, zoolang zij zich met het schoonheidsoordeel op zichzelf
bezig houdt, dat immers in de veelheid der vormen steeds de eenheid opzoekt,
moet zij de technische hoedanigheden wel degelijk overwegen, zoodra zij de
kunstuitingen in hun verscheidenheid beschouwt. Waar de kunsten uiteengaan,
zoekt men de ‘Eigengesetzmässigkeit’; ik drukte dit vroeger uit door de omschrijving,
dat het technisch standpunt in een bepaalde sfeer geldigheid bezit.
De psychologische gang der aesthetische bewustwording is deze:
schoonheids-emotie, rationaliseering van de geaardheid der schoonheids-emotie
(waarom vind ik mijn indrukken schoon?), rationaliseering van de schoonheid zelf
(wat is schoonheid?). Het psychologische rationaliseeringsproces is dus het
omgekeerde van de hier gevolgde gedachtengang; wij kwamen van algemeene
aesthetische principes tot de bijzondere principes van iedere kunstuiting op zichzelf,
terwijl psychologisch de bewustwording van het bijzondere tot het algemeene komt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Door deze omkeering kon de nadruk vallen op de samenhang van alle
schoonheidsuiting; pas nadat wij dien samenhang ook in de film, in haar eenheid,
in haar scheppend centrum, den cineast, geconstateerd hebben, kunnen wij de
begrenzing der filmkunst tegenover de andere kunsten, haar autonomie dus,
analyseeren.
(Slot volgt).
Internationale Revue i 10 1927-1929
201
Menno ter Braak
Grondslagen der filmaesthetiek
(Slot)
aant.
aant.
aant.
Door het algemeen aesthetisch oordeel over de film is eigenlijk al de boven
geciteerde meening, als zou zij een ‘korter en gemakkelijker wijze van opneming’
zijn, weerlegd. Iedere vorm, die door de termen orde, schoonheid, eenheid
gequalificeerd kan worden, dus ook de cinematographische vorm, veronderstelt bij
het receptief individu een orgaan voor die orde, schoonheid, eenheid. Men zou dus
hoogstens kunnen zeggen, dat de film in dit overwegend industrieel stadium door
de verregaande oppervlakkigheid van het meerendeel harer producten de meeste
aanleiding geeft tot korte en gemakkelijke opneming; maar dit is geen kenmerk van
de cinematographische vormgeving. Het is bekend genoeg, dat oudere, met de film
niet vertrouwde individuen, die zich geheel aangepast hadden aan de
wereld-zonder-film, zelfs dikwijls de grootste moeite hebben eenigszins met de
andere optische dispositie vertrouwd te worden. De fabelachtige populariteit van
Movies en Kientopp is geenszins een gevolg van een bijzondere toegankelijkheid
der cinematographische expressie, maar van de simplistische sentimentaliteit, de
goedkoope moraal en de tweederangs perversiteit, waarmee de industrie die
expressie hoofdzakelijk opvulde. Principieel echter staat de film ook in dit opzicht
als gelijkwaardige naast de andere kunsten, dat zij van den receptieven mensch
een aesthetisch ontwikkelde ontvankelijkheid vergt. De geestelijke plebejer ziet
werkelijk niet alleen in de film het plebeïsche!
‘Le cinéma, procédant inversément, nous oblige à imaginer ou à deviner l'intérieur
1)
par l'extérieur.’ De innerlijke bewogenheid opsporen door het uitwendig rhytme:
ziedaar de elementaire eisch van de filmkunst. De vormen, waaronder de film dit
programma tracht te verwerkelijken, zijn eenig; of zij superieur zijn aan andere
vormen is een vraag van zuiver tijdelijk karakter. Men heeft het vermoeden
uitgesproken, dat de uitvinding der cinematographie eenzelfde revolutie in het
2)
wereldbeeld zou beteekenen als vroeger de boekdrukkunst. Aan deze speculatieve
droomgezichten, die op zichzelf zeer interessant kunnen
1)
2)
Lionel Landry in ‘Cinéma’. (Les Cahiers du Mois 16/17, Parijs 1925), p. 49.
Dominique Braga in ‘Cinema’ p. 136.
Internationale Revue i 10 1927-1929
202
zijn, heeft de aesthetica echter geen behoefte; zij kan volstaan met aesthetische
gelijkwaardigheid. Zij vraagt niet naar een hooger zijn, maar uitsluitend naar een
anders-zijn.
In welk criterium vindt men nu dit anders-zijn, dat de film onverbiddelijk op zichzelf
aanwijst?
Wij noemden de film den dynamisch-visueelen kunstvorm; haar expressie noemen
wij het visueel rhytme. In deze termen ligt de zelfstandigheid opgesloten, waaraan
geen vage overeenstemming met andere kunsten iets kan veranderen; ja, juist in
deze gedeeltelijke verwantschapskenmerken vindt men steeds ondubbelzinniger
het anders-zijn der cinematographie als geheel uitgedrukt.
Het woord ‘rhytme’ behoeft, op de film toegepast, een nadere verklaring. Niet
iedere opeenvolging van beelden, zelfs niet de nauwkeurigst afgewogene,
manifesteert als totaliteit datgene, wat men onder het filmrhytme verstaat. Filmrhytme
is een stoffelijke analogie van menschelijke bewogenheid; in de volkomen
ongebondenheid aan ruimtelijke grenzen wordt het openbaar als samenhang,
psychisch, als opeenvolging binnen het raam van het beeldvlak, physisch. Deze
twee factoren zijn onscheidbaar en worden nergens anders in deze analogische
combinatie gevonden. De litteratuur heeft dezelfde vrijheid, dezelfde mogelijkheid
ruimtelijke beperkingen te overwinnen; maar zij laat juist het visueele beeld, dat zich
onvermijdelijk ook als begeleidend verschijnsel bij den lezer voordoet, aan de fantasie
over. Het woord is een medium, dat in de eerste plaats aan een intellectueele,
conventioneele verstaanbaarheid gebonden is en pas daarnaast schoonheidsemotie
overbrengt. De film daarentegen spreekt onmiddellijk door het beeld; het
intellectueele werk wordt aan den toeschouwer overgelaten. Vergrooting, langzaam
werkend apparaat, ‘flou’, etc. zijn derhalve stoffelijke analogievormen van
aaneengeschakelde zielstoestanden; zij materialiseeren datgene, wat de kunstenaar,
het scheppend centrum, aan spanning, aan traagheid, aan onaardschheid of wat
ook in zijn visie ontdekte.
Filmrhytme is dus steeds visueel, en daarom geen litteratuur. Meer onvolledig
dan onjuist is het, het filmrhytme een dramatische uiting te noemen; de geschiedenis
van het woord ‘drama’ beperkt de beweging zoozeer tot den mensch, dat een
begripsverwarring ontstaat, wanneer men ook de film, waarin het levenlooze ding
evenveel handelingswaarde heeft, onder dezen naam tracht te vangen. Dramatisch
in den technischen zin van ‘tooneeldramatisch’, dit behoeft nauwelijks nog eens
herhaald te worden, is de film natuurlijk nooit en nergens; maar ook daarom verdient
het de voorkeur niet van ‘filmdramatiek’, maar van ‘filmdynamiek’ te spreken.
1)
Ten slotte: de film en de beeldende kunst. In een polemiek met den heer Jordaan
heb ik vroeger al eens trachten aan te toonen, dat de definitie: film is beeldende
kunst, geheel zinneloos is, omdat men daarbij het moment der beweging totaal
negeert. Nogmaals ziet men hier de cinematographische vormgeving krachtig haar
eigen rechten vragen. Tusschen statische photographie en kinetische photographie
ligt de scheidslijn; in de beweging pas, in de rhytmische opeenvolging, krijgt het oog
de beschikking over een nieuw stoffelijk symbool voor een zielsproces. Het filmbeeld
bestaat alleen als symbool in afhankelijkheid van het voorafgaande en het volgende;
want hierin bereikt de film de illusie, dat een reeks van statische momenten een
kinetische golf is geworden. Het komt mij voor, dat ook Moholy-Nagy in zijn boven
aangehaald boek (dat op het standpunt der ‘Gegenstandslose’ schilderkunst staat
en dus, qua talis, reeds andere onderscheidingen dan de onze schept) dit probleem
vaag en onduidelijk onder woorden brengt, wanneer hij schrijft dat de nieuwe optische
en technische instrumenten ‘das statische Bild langsam - wenn auch nicht überall
1)
‘De Groene Amsterdammer’ van 10 April 1926.
Internationale Revue i 10 1927-1929
- in das kinetische um(wandeln).’ Dit ‘langsam’ (en het geheele, verder zeer
merkwaardige boek schiet hier te kort) drukt volstrekt niet uit, hoe essentieel de
scheiding tusschen photographie en film is. Ook al wil men in de statische
photographie het kunstelement ontdekken: voor de film is de photographie middel;
zij kan niet meer zijn dan de zicht-
Internationale Revue i 10 1927-1929
203
bare uitstippeling van de beweging; kinetisch en statisch sluiten elkaar, als
vormsymboliek uit. De ‘Eigengesetzmässigkeit’ komt niet, voor zoover ik zien kan,
aan twee polen ‘Gestaltung’ en ‘Darstellung’ toe, maar aan het statische en het
1)
kinetische.
De zelfstandigheid valt voor de film, dit laat zich niet meer loochenen, samen met
de omschrijving van haar vormgeving als een dynamisch-visueele. Het oog vangt
den tijd op in het beeldenrhytme; deze beeldorde geworden tijd is het materiaal van
den cineast; hij maakt den tijd tot zijn tijd, door aan de opeenvolging der beelden
zijn dynamische spanning te geven. De cineast is de ideëele, de cinematographie
de materiëele voorwaarde tot het ontstaan van den dynamisch-visueelen kunstvorm.
Wij legden er in den beginne de nadruk op, dat een ‘filmaesthetiek’ iedere
filmrichting behoort te omvatten. In de technische veelheid streeft de aesthetica
naar eenheid; zij zoekt in de kunstuitingen den kunstvorm, in de kunstvormen de
kunst. Daarom heeft de aesthetische beschouwing niet van technische verschillen
uit te gaan, maar deze slechts als normen op te nemen in haar gedachtengang.
Een cowboy-drama en een experiment van Viking Eggeling staan, beoordeeld naar
de algemeen-aesthetische principes, waaruit zij geboren werden, oneindig verder
van elkaar af, dan ‘Dr. Caligari’ en het litteraire expressionisme; dit is de eerste (of,
als men wil, de laatste) gevolgtrekking, waartoe de aesthetica komt, een
gevolgtrekking, die dus boven de technische onderscheidingen uitgaat. Pas daarna
vindt men in het anders-zijn van den cinematographischen vorm het
gemeenschappelijke, waardoor de uiteenloopendste filmphaenomenen zich
tegenover de andere kunsten onderscheiden.
Zoo blijkt de aesthetica datgene, wat men gemakshalve dan letterlijk en in het
bijzonder ‘film-aesthetiek’ zou kunnen noemen, als het moment der technische
onderscheiding in zich te bevatten.
Men heeft waarschijnlijk onder deze grensbepalingen een kunstvorm gemist, die
juist met de film parallel pleegt te gaan in haar spectatoriale verwerkelijking: de
muziek. Met opzet heb ik dit thema geheel uitgeschakeld, omdat het met het
onderwerp van deze beschouwing pas secundair in verband staat. Ik herinner aan
2)
de woorden, die Moussinac aan dit vraagstuk wijdde: ‘En attendant l'heureux
avènement du poème cinégraphique il est, et même après cet avènement, il restera
légitime qu'on tente d' associer la musique et l' image, qu'on crée le film musical.’
Associatie; in deze uitdrukking ligt opgesloten, dat men het samengaan van film en
muziek, dat op een primitief-sensueele, maar ook op een bewust-artistieke basis
kan berusten, bij een principieel onderzoek naar aesthetische verhoudingen in de
cinematographie moet afscheiden van de zuivere filmproblemen. Het spreekt vanzelf,
dat dit alleen geldt voor een theoretische beschouwing achteraf, zooals de aesthetica
die wil geven; deze houdt slechts rekening met mogelijkheden, niet met de huidige
realiteit, waarin dat samengaan nog onmisbaar schijnt en zelfs, als bij ‘Potemkin’,
tot schoone resultaten leidt. Het ideaal van een ‘zuivere kunst’, waaraan de aesthetica
haar principes ontleent, zal, ook wat de film betreft, steeds slechts een richtinggevend
parool blijven voor den kunstenaar, maar ook daarom steeds een levenscheppend
contrast met de werkelijkheid. Hoe het ook zij: de rhytmen van film en muziek hebben
alleen in dit opzicht overeenkomst, dat zij....rhytme zijn. Het is waarschijnlijk, dat
deze elementaire overeenkomst het samengaan vergemakkelijkt; maar dit is nog
geen motief om visueel en akoustisch rhytme, die volgens geheel verschillende
1)
2)
Moholy-Nagy gaat als technicus uit van het licht (t.a.p. p. 26: ‘Die Lichterscheinungen sind
im allgemeinen beweglich und so erreichen alle photographische Verfahren ihren Höhepunkt
im Film (Bewegungsbeziehungen der Lichtprojektionen)’). Het licht is voor ons echter niet
meer dan een stoffelijk symbool en niet de beweeglijkheid zelf.
Naissance du Cinéma, p. 43.
Internationale Revue i 10 1927-1929
wetten psychische verhoudingen symboliseeren, over één kam te scheren. Ook
tegenover de muziek geldt het beginsel, dat de film, om aan haar aesthetische
roeping te kunnen voldoen, uiteindelijk op zichzelf is aangewezen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
204
J.J.P. Oud
Internationale architectuur
Werkbund-tentoonstelling ‘Die Wohnung’ Juli-September 1927,
Stuttgart
Bijgaande afbeelding geeft een overzicht van de tentoonstelling, die de ‘Deutsche
Werkbund’ van Juli tot September in Stuttgart zal houden en die als een unicum op
tentoonstellingsgebied beschouwd moet worden. Binnen het plan voor den bouw
van een groot aantal woningen, dat de stad Stuttgart wil uitvoeren, kreeg de
‘Deutsche Werkbund’ zeggenschap over 60 woningen om die als modelwoningen
te laten bouwen. Modelwoningen evenwel niet in den zin van extraordinaire
woningen, die als pronkstukken gedurende de tentoonstelling nooit gevoelde
behoeften op onwezenlijke wijze trachten te realiseeren, maar woningen, die alleen
gedurende de eerste 3 maanden na den bouw ter bezichtiging gesteld worden om
daarna in de barre werkelijkheid - door echte bewoners - te moeten bewijzen, dat
ze meer dan expositie-object zijn.
Experimenteeren voor wat betreft alle verbeteringen van huishoudelijken en
constructieven aard is geoorloofd, architectonische vrijheid in elk opzicht is
gewaarborgd, maar voorop staat dwingend de eisch van bruikbaarheid.
Tot welke oplossingen van ook algemeen belang dit leiden zal, kan hier
vermoedelijk nog wel nader vermeld worden. Voorloopig zij als eerste bijzonderheid
de hierbij afgedrukte teekening gebracht. Ze geeft een overzicht van de bebouwing
volgens de ontwerp-teekeningen der architecten. Als geheel duidt ze op een
1)
belangrijke faze in de ontwikkeling der nieuwe architectuur. Als architecten voor
de verschillende woninggroepen zijn door den leidenden architect, Mies van der
Rohe, behalve een aantal Duitsche architecten, een Oostenrijksch, een
Fransch-Zwitsersch, een Belgisch architect en 2 Hollandsche architecten
aangewezen. Het is nu frappant op dit plaatje te constateeren, dat er tusschen dit
internationaal architectenwerk reeds een zoo treffende éénheid van opvatting bestaat,
dat in het groot bezien van een ontwerp uit één geest gesproken zou kunnen worden.
En dit, terwijl de leidende architect zijn collega's niet verder heeft willen vastleggen
dan in de verkaveling van de perceelen en door het aangeven van bouwhoogten!
Zij, die nog altijd meenen, dat de nieuwe bouwkunst op een dwaalweg is, omdat
zij zich afkeert van de super-individueele gevoeligheid van den kunstenaar, die zich
ten koste van de moreele waarde van zijn opgaven uitleeft, zullen hier toch misschien
reeds iets zien groeien van anderen aard, dat alleen in verre tijden terug mogelijk
scheen: éénheid. Eénheid, die voor het algemeen oneindig belangrijker is dan
apartheid, zij deze nog zoo voortreffelijk. In de architectuur van de ons direct
voorafgaande perioden werd de bouwkunst onbelangrijk, omdat het bouwende
individu zich zelf van meer beteekenis achtte, dan het wezenlijke van zijn opgave:
in het huidig tijdperk bloeit de architectuur weer op, omdat de architect zich
ondergeschikt aan zijn opdracht maken wil. Het onaantastbare, het ‘deftige’, de
standen, verdwijnen daarmede uit de architectuur. Ze schept geen hoogten meer
van trotsche eigengereidheid en geen laagten van grof effectbejag; er ontstaat:
niveau, stijl. Ze ‘dient’ weer en tracht te dienen in een sfeer van helderheid en
ongecompliceerdheid. Ze heeft weer contact met het leven; ze wordt veerkrachtig
als het leven zelf, dat er in en erdoor waart - in den meest letterlijken zin: door
geloop, gerij, geros -; ze wordt er innerlijk en uiterlijk één mee. Ze kent geen mooien
of leelijken kant, geen achter of voor meer, zoomin als de natuur, zoomin als de
boom, de plant! Ze is - in dieperen zin dan heden als slagwoord geldt - organisch.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De afbeelding geeft een voorstelling van het begin van zulk een anonyme
architectuur. Wat hier in kiem aanwezig is, staat boven mode-zucht en laat zich niet
meer uitroeien. De nieuwe architectuur is aan het tijdperk der houten hammen
ontgroeid!
Internationale Revue i 10 1927-1929
205
WERKBUNDSIEDLUNG 1927, STUTTGART
Eindnoten:
1) Eenige namen zijn onjuist ingevuld. Bruno Taut's huis is ten onrechte als van Poelzig aangeduid;
Poelzig bouwt naast Hildesheimer; het op naam van Bruno Taut staande huis is ook van Max
Taut.
Internationale Revue i 10 1927-1929
206
M. Stam, Rotterdam Autobus
AUTOBUS LONDEN
BUS
1913
736.000.000
1925
1671.000.000
TRAM
812.000.000
979.000.000
TREIN (verbinding met
voorsteden)
725.000.000
1049.000.000
Le trafic des autobus s'agrandit chaque jour, le nombre des autobus est augmenté
constamment et il devient nécessaire de trouver des moyens de nous mettre en
état de distinguer parmi le grand nombre des autobus celui qui devra nous conduire
à une partie donnée de la ville. Les moyens de pourvoir à ce besoin sont:
a. des couleurs
b. des numéros
c. des inscriptions
L'effet direct des couleurs doit être préféré, parce l'aspect des rues modernes est
tellement surchargé d'inscriptions que l'on ne peut plus s'attendre à ce qu'elles
soient lues avec attention. Ainsi il serait désirable p.e. de peindre rouge tous les
autobus qui vont dans la direction du nord, bleu, jaune ou vert ceux qui vont au sud,
à l'est ou à l'ouest, et les poteaux indicateurs qui marquent les étapes dans la même
couleur.
En projectant une station pour les autobus il est nécessaire de compter avec le
besoin d'agrandissement. Pour cette cause nous construirons un trottoir couvert en
mettant un nombre d'unités l'une après l'autre, qui sont composées de poutres et
de châssis en acier d'un type courant.
Der Autobusverkehr wächst stätig an, die Zahl der Autobusse wird immer grösser
und es wird notwendig sich nach Mitteln umzusehen, die es einem ermöglichen sich
zu orientieren und in der grossen Zahl der Autobusse denjenigen zu finden der nach
einem bestimmten Stadtviertel führt. Die Mittel dazu sind:
a. Farben
b. Nummern
c. Aufschriften
Es ist aber erwünscht bei der Wahl der Mittel der direkten Wirkung der Farbe den
Vorzug zu geben, da im modernen Strassenbild die Aufschriften schon so zahlreich
sind, dass sie nicht mehr mit Aufmerksamkeit gelesen werden. Es wäre denn auch
erwünscht z.B. alle nach Norden fahrenden Autobusse rot, die nach Osten fahrenden
gelb, die nach Süden fahrenden blau, die nach Westen fahrenden grün anzustreichen
und die Tafeln bei den Enden und Haltestellen in gleicher Farbe.
Beim Entwerfen einer zentralen Station für Autobusse ist es weiter notwendig auf
die Möglichkeit einer künftigen Vergrösserung Rücksicht zu nehmen. Diese Erwägung
veranlasst uns eine Anzahl Einheiten nach einander zu stellen, die aus Stahlbalken
und Rahmen von einheitlichem Typus aufgebaut sind.
The traffic of motorbusses is growing more intense every day, the number of busses
is continually increasing and it will prove necessary to find means to enable a person
to find out for himself among the number of motorbusses the one which will carry
hlm to a certain district of the town. The means to provide for this are:
Internationale Revue i 10 1927-1929
a. colours
b. numbers
c. superscriptions
It is however desirable to prefer the direct effect of colours, as in the aspect of
modern streets superscriptions, advertisements and directions of every kind are so
numerous, that one cannot expect them to be read attentively. So it would be best
to paint all northward going busses red, southward going busses blue, eastward
going busses yellow and westward going busses green; the boards at both ends
and at the halts in the same colours.
In planning stations for motorbusses it will further be necessary to reckon with
the possibility of extension. This consideration causes us to link together a number
of units, which are built up of steel-girders and steel frames of standard type.
Internationale Revue i 10 1927-1929
207
Internationale Revue i 10 1927-1929
208
Internationale Revue i 10 1927-1929
209
Internationale Revue i 10 1927-1929
210
Internationale Revue i 10 1927-1929
211
Roger N. Baldwin
The land of ‘liberty’
Roger Baldwin, directeur de l'Union Américaine pour les Libertés Civiles,
à ce moment en Europe dans l'intérêt des prisonniers politiques décrit
les changements depuis la guerre qui ont détruit les vieilles libertés
américaines, - et qui ont provoqué une oppression, un militarisme et une
intolérance sans précédent.
?
Roger Baldwin, Leiter der ‘Amerikanischen Liga für bürgerliche Freiheiten’,
(Civil Liberties Union) der gegenwärtig in Europa ist im Interesse der
politischen Gefangenen beschreibt die Veränderungen seit dem Kriege
die die alten amerikanischen Freiheiten vernichtet haben und eine
Unterdrückung, einen Militarismus und eine Intoleranz mit sich gebracht
haben wie nie zu vor.
?
Roger Baldwin, leider van de ‘Amerikaansche Liga voor burgerlijke
vrijheden’ is op het oogenblik in Europa om voor de belangen van de
politieke gevangenen op te komen. Hij beschrijft de veranderingen sinds
den oorlog die de oude amerikaansche vrijheden hebben vernietigd en
die tot een onderdrukking, een militarisme en een onverdraagzaamheid
zonder weerga hebben geleid.
It is still a common delusion that the United States is a land of liberty and democracy.
Even among Americans the delusion, in which all school-children are brought up,
persists. The average American believes he has a free country, and that those who
don't believe it ought to be put in jail! He does not want his country's institutions
challenged because he is getting along all right under them. Enough Americans are
contented and prosperous in this richest of all countries in history to create an
atmosphere of conservative satisfaction which stifles all the voices of discontent.
And Europeans who look on a land of such amazing wealth and judge it by its
opportunities to live well, figure that it must be free as well.
But that is the only way America is free, - free to make a good living if you have
energy and a little ability. In all other respects we are slaves of the capitalist
dictatorship that rules us. In the years since we entered the World War, through the
savage campaigns against the trade unions and radical movements, all the old
liberties of which we boasted have gone, both in law and fact. The Supreme Court,
composed of nine old gentlemen trained in business law, are the real political masters
of the United States. ‘The law in the United States’, says a distinguished law
professor, ‘is the combined prejudices of five old men on the Supreme Court.’ And
their prejudices have destroyed our constitutional liberties. But the power behind
the law is the men who control our economic life. The effective government of the
United States is in Wall Street, not in Washington. Politics is controlled by the huge
campaign contributions of business interests.
We have only one political party in the United States, - including the Democrats
(who are called the opposition). In fact there is no political opposition. The Socialist
Party which ten years ago had over 100.000 members, with a vote of over a million
as late as 1920, now numbers about 5000, with a vote correspondingly small. The
Communist Party with 25.000 members five years ago has half that number now.
And though it is the most active radical force in the country, it lacks influence in
politics because its membership is 90% alien and cannot vote, and in the trade
Internationale Revue i 10 1927-1929
unions because the conservative leaders will not tolerate Communists. There is not,
and cannot be under present conditions, a labor party, nor any international sentiment
in a labor movement which lacks class-consciousness. And class-consciousness
is impossible in a movement from which thousands are constantly breaking away
into business, in which the leaders are a privileged conservative class with salaries
far above the workers they lead, and in which the whole struggle has been to build
up high wages by limiting membership.
It is a telling symptom of conditions in America that the Progressive Party, formed
by Senator Ea Eollette three years ago, and which got over five million votes (a fifth
of the total) from labor and the farmers, is now completely out of existence. No
movement of
Internationale Revue i 10 1927-1929
212
protest can withstand the enormous power of the capitalist autocracy which rules
us. It is young, growing in power at home and abroad, intolerant of opposition and
completely self-satisfied.
Even the conservative trade unions have been forced to a defensive position by
a bitter and sweeping attack on them in the name of the ‘open shop’, by injunctions
in the courts against their major strikes, and by public hostility to all labor legislation.
Their old militancy under the conservative but fighting leadership of Gompers has
given way to a well-behaved cooperation with capitalism through labor banks, labor
insurance companies and even the operation of profit-making industries. It joins the
capitalists in fighting Communism. Its rank and file are reasonably content with a
wage averaging a little higher in buying power than before the war, and with no
unemployment except in the mining and textile industries.
But the left wing of labor, small and militant, is insistent on a struggle for better
conditions. This left wing is particularly active in the garment and so-called ‘needle
trades’ centering in New York. Its membership is largely alien, with Socialist or
Communist political connections. The only big strikes in the past year have taken
place in these industries, - strikes which were nominally won, at any rate, though
internal strife between Communists and Socialists have almost destroyed the gains
made. The most progressive union in America is the Amalgamated Clothing Workers,
making men's garments, but it is outside the American Federation of Labor and
cannot be regarded as an index of any real tendency in the movement as a whole.
The only native radical labor movement, which America has produced in the last
25 years is the Industrial Workers of the World, an organization of migratory workers
in the harvest fields and mines of the west. But today it has dropped from a
membership of 60.000 ten years ago to a mere handful without fighting power or
the possibility of further growth. It was killed by government prosecutions during and
after the war, by internal dissension and by skillful tactics of the employers. It alone
of all American labor movements expressed a syndicalist outlook, and fought with
revolutionary zeal against the bosses.
A little section of the Jewish trade union movement still expresses anarchist ideas,
but that philosophy, so vigorously agitated in the pre-war days by Emma Goldman
and Alexander Berkman, has almost disappeared as an active factor in American
life. Communism as represented by the Bolsheviks is the only fighting radical issue
in America, as it is all over the world, and for the same reasons. But so strong is the
power of our capitalism to day that it is not feared and therefore not repressed. There
is not a single communist, anarchist or socialist in prison in the U.S. today. Only
about 20 political prisoners remain of the several hundreds convicted up to 1925
under the state laws punishing the advocacy of violence. And those 20 are all
members of the I.W.W. prosecuted in California and the state of Washington.
That does not mean, however, that repression has stopped. It means only that
general conditions have so changed that the reds are no longer prosecuted. But
whenever a strike arises, the powers of the government, through the courts and the
police, are always enlisted on the side of the employers. One can talk freely anywhere
about the dictatorship of the proletariat or advocate Soviets for the U.S., but let
someone speak in a non-union coalmining town about organizing the workers and
the police will get him. The issue is practical, not theoretical. It is local, not national.
The I.W.W. men went to prison, not for their revolutionary ideas, - though those
were made the excuse for the presecutions, - but for their activities in organizing
and striking.
The industrial conflict is only a small part of the whole picture of conflict today in
the United States, though basically the most important part in determining the future.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Racial and religious conflicts have come to a rôle that would have been thought
impossible before the war. They are a development of the repression of minority
forces during and since
Internationale Revue i 10 1927-1929
213
the war, - just a logical and natural extension of middle-class hostility to labor and
radicals. Its chief expression is the Ku Klux Klan, - the American form of Fascism,
- which spread from a small nucleus in the South to a nation-wide organization in
three years, - from 1922 to '25. Beginning as an anti-Negro secret fraternity,
embodying the white man's fear of the new after-war Negro movement, it took on
all the prejudices against racial and religious minorities, becoming anti-Catholic in
the north and west, anti-Jewish in the eastern cities and everywhere anti-alien and
anti-radical. Thousands of cases of private violence by beatings, tarring and
feathering and even murder are recorded against it. Its members, wearing long white
robes and white pillow-slips over the head, would seize their victims at night to
commit their deeds of revenge or terrorism. Few of them were ever caught or
punished. But the demoralizing effect of such irresponsible violence created a
reaction in their own ranks, and made their growth difficult. Violence was abandoned
in 1925 for secret political intrigue and power. The Klan went into politics, and is
there still. Its influence has diminished, except in two or three states, but its spirit is
strong in our whole national life. As one of my friends puts it: ‘Seventy-five per cent
of the American people are members of the Ku Klux Klan, whether they know it or
not!’ In other words, an attitude of hostility to Negroes, Catholics, Jews, aliens and
radicals is characteristic of American life. It is harder today for these minority groups
than it has ever been, - harder to get jobs, harder to live in peace with their
neighbours, harder to secure public positions. The intolerance that began with the
war hysteria has crystallized into a settled attitude of the supremacy among us of
what the Klan calls ‘100% white, Protestant Americanism’.
It is this domination of majority intolerances that explains the growth in the last
few years of another group, - the religious Fundamentalists, who take the Bible
literally, and who oppose bitterly what they call ungodly scientific teaching in the
schools. It was they who forced the passage in Tennessee of the law making the
teaching of evolution in public schools a crime. That law has been upheld in the
state courts in the internationally famous case tried two years ago. While only one
other state has passed a similar law, and the movement for such legislation has
been checked, timid school authorities have yielded all over the country to the
demands of Fundamentalists that evolution be dropped from the courses of
instruction. This is true especially in the south and south-west in the country districts
and small towns where old-fashioned religion is strong. It is a situation amazing
even to Americans, - and exists nowhere else in the world. Only our mass intolerance
of post-war days could have made it possible. It shows clearly how far we have
moved from the old days of tolerance and liberty.
But this is not the whole picture of the changes in American life since the war.
Less evident and dramatic is the growth of militarism. Without compulsory military
training and with only a small army of 130.000 for a nation of 110 million people,
the War Department has nevertheless managed to build up voluntary summer
training of officers, and all-year college and school training to a degree vastly ahead
of anything in our history. Up to last year they had succeeded in training over half
a million youths. By offering money, uniforms, college and school credit and free
instruction they have made militarism attractive. Many colleges have made military
training a compulsory course. The movement against it, led by a vigorous group of
religious leaders and intellectuals, aims to abolish the compulsory feature in colleges
and to stop all training of boys in the high schools. But there is little support among
the boys themselves. Only a half dozen in various schools have refused to take
service. Some of them were allowed to remain in school so as to prevent agitation;
Internationale Revue i 10 1927-1929
others were expelled. But the movement is growing and there are signs that the
present grumbling will break out into group refusals to take training.
This whole military movement is, I believe, due to the new rôle of America in world
affairs. We are not preparing to fight any particular nation. But we must protect ‘our’
foreign investments, ‘our’ rapidly expanding empire of finance. Our dominating
position in the capita-
Internationale Revue i 10 1927-1929
214
list world carries with it psychologically the necessity of increased armed force, just
as with every imperialism in history. I have no hope that the pacifist-democratic
forces will be able to modify that tendency until we develop in America a class
movement of the workers and farmers, whose interests are in the long run opposed
to capitalist-imperialism. But no such movement can develop power under our
present expanding wealth in which the workers share enough to keep them quiet.
Only less favorable economic conditions will produce a class movement.
Meanwhile, the middle-class left-wing is the centre of opposition to all this growing
militarism, imperialism and repression. Organizations such as the American Civil
Liberties Union carry on a vigorous and varied propaganda, with battles in the courts,
aid to all parties and individuals attacked, campaigns against repressive laws in
Congress and the state legislatures, and especially agitation in areas of strike and
conflict. Other similar organizations spread the ideas of industrial democracy, agitate
for the outlawry of war, or oppose our military expeditions to China and Nicaragua.
A few influential newspapers support such a program, though the press as a whole
is overwhelmingly with the government and Wall St. But the weekly liberal press
and singularly, too, the advanced section of the religious press, is militant and
practical in opposition.
The old days of the land of liberty are gone. We are the youngest and most
powerful of the world's imperialisms. We are a menace to the peace and progress
of the world by our support financially of the reactionary governments that block the
movements of labor and of national freedom for colonial peoples. At home that
position is little understood by the average American, who senses only his own
well-being, - though he vaguely knows that Wall St. and our new crop of millionaires,
- the biggest in history, - are getting more power and wealth than he likes. But he
is unorganized and feeble. Half of the American people do not even trouble to vote
in national elections, - which may be regarded as an evidence of their intelligence;
they know it is no use, anyway!
This is the new America. The picture is fair. It is only what any intelligent observer
of the world today should expect, - though I find it strangely misunderstood in Europe.
We are all in the same boat these days. Capitalism, the workers' struggle, the role
of intellectuals, the fight for a dozen kinds of freedom, - these today are international,
varying only in degree in one country and another. So long as capitalism continues
to flourish and expand in America, so long will it remain the centre of the most
vigorous reaction in the world.
Ontstaan en doel der ‘American Civil Liberties Union’
Voor de eerste maal in de geschiedenis van Amerika is er een algemeene organisatie
gevormd ter verdediging van de vrijheid van het woord, de vrijheid van pers en de
vrijheid van vergadering, vrijheden, gewaarborgd bij de grondwet weliswaar, maar
die van het oogenblik af, dat de Vereenigde Staten deelnamen aan den wereldoorlog
voortdurend en in het groot werden verkracht. Onze organisatie kwam tot stand in
de eerste week van den oorlog, in 1917, omdat sommige van ons de uitwerking
voorzagen, die de oorlog op onze traditioneele vrijheden van pers en vergadering
zou uitoefenen, evenals op de gewetensvrijheid onder de dienstplichtwet. Wij hadden
gezien, hoe het in Engeland was gegaan, dat dezelfde tradities van vrijheid bezit
als wij, en wij begrepen, dat het bij ons even slecht of nog slechter zou gaan.
Gedurende tien jaar heeft deze organisatie een krachtigen strijd gevoerd tegen
iederen vorm van onderdrukking, onverschillig door wien zij werd uitgeoefend. Een
duizendtal advocaten, verspreid over het heele land, werken met ons samen. Wij
Internationale Revue i 10 1927-1929
verdedigen communisten, anarchisten en leden van de arbeidersklasse, die buiten
de politieke partijen staan. Wij verdedigen de voorstanders der bewuste regeling
van het kindertal, en religieuze minderheden, wier vrijheid van geweten wordt
aangerand. Wij hebben de vrijheid van opvoeding verdedigd door te strijden tegen
de pogingen om het onderwijzen der evolutieleer in de scholen te verbieden.
Internationale Revue i 10 1927-1929
215
Wij hebben gestreden tegen de in 34 staten aangenomen wet, waarbij het verdedigen
van het geweld voor het bereiken van politieke of industrieële hervormingen als een
misdaad wordt aangerekend en die blindelings tegen de radicalen wordt gebruikt.
Onze 6000 leden behooren in het algemeen tot den intellectueelen middenstand,
maar bovendien ondersteunen vele anderen hetzelfde program: vooruitstrevende
arbeidersleiders, leiders der socialisten en communisten en zelfs eenige
conservatieven, die nog voorstanders van het vrije woord zijn gebleven. Ondanks
ons gering aantal ontplooien wij een groote activiteit. Wij worden voortdurend in
beslag genomen door processen, door het organiseeren van meetings en
demonstraties, wanneer ergens een conflict is ontstaan, vooral in tijden van staking,
waarbij de politie onveranderlijk poogt de stakersvergaderingen te verbieden en het
vreedzame posten te beletten.
Om de behoefte aan onzen arbeid te doen begrijpen is het noodzakelijk in enkele
trekken de factoren aan te geven, die het huidige politieke en economische leven
der Vereenigde Staten beheerschen. In de eerste plaats moet er dan op gewezen
worden, dat in een land met een zoo geweldigen rijkdom en onder zulk een sterk
kapitalisme de overheerschende macht gelegen is in het georganiseerde zakenleven.
Het controleert de politiek en de pers. Wij hebben in de Vereenigde Staten in
waarheid slechts één politieke partij. Er is geen politieke oppositie. Amerikanen
hebben een nationalen hartstocht voor eenvormigheid, voortkomende uit de
noodzakelijkheid om de zeer uiteenloopende bevolking een angelsaksisch
beschavingstype op te leggen. Deze hartstocht werd nog in hooge mate versterkt
door de oorlogspropaganda en na den oorlog door de felle aanvallen der
ondernemers op de vakorganisaties en op de radicale stroomingen.
Het bolsjewisme wordt natuurlijk overal bestreden, maar in Amerika worden alle
bewegingen, die de strekking hebben de ‘business’ op eenigerlei wijze aan te tasten,
onder het bolsjewisme gerangschikt teneinde ze in discrediet te brengen en te
vernietigen.
Trots deze verhoudingen bestaat er een groote vrijheid van woord en pers in de
Vereenigde Staten, doordat de heerschende machten zoo sterk zijn, dat zij geen
oppositie vreezen. De oppositioneele bewegingen zelf zijn zoo zwak, dat zij geen
gevaar opleveren. De socialistische partij bijv., die voor tien jaar meer dan 100.000
leden telde, heeft er nu geen 5.000 meer. De communistische partij, die 5 jaar
geleden 25.000 leden had, telt er nu nog slechts de helft. Nochtans vormt zij de
sterkste en meest actieve radicale kracht van het land. De eenige inheemsche
revolutionaire beweging, die de Vereenigde Staten hebben voortgebracht, de
‘Industrial Workers of the World’, een organisatie van heen en weer trekkende
arbeiders in den oogsttijd en van de mijnen van het westen, is zoo goed als
verdwenen tengevolge van de veranderde economische omstandigheden, de
vervolgingen door de regeering en de inwendige tweespalt. De vakorganisaties zijn
conservatief en kapitalistisch gezind. Tot den middenstand behoorende
intellectueelen vormen in verschillende bewegingen de voornaamste oppositie tegen
ons toenemend imperialisme, groeiend militarisme en onze onderdrukking, maar
zij zijn niet sterk genoeg om de politiek der regeering te veranderen.
Het is gemakkelijk in te zien, dat onder deze omstandigheden de noodzakelijkheid
niet aanwezig is om het optreden der oppositie te verbieden. De minderheidspers
is volkomen vrij; op het oogenblik zijn er weinig vervolgingen wegens het propageeren
van revolutionaire ideeën of andere; wij hebben nog slechts ongeveer twintig politieke
gevangenen en dat zijn allen leden van de Industrial Workers of the World, vier jaar
geleden vervolgd in Californië en den Staat Washington. Enkele arbeiders,
beschuldigd van misdaden in arbeidsconflicten, zitten gevangen, met name Tom
Internationale Revue i 10 1927-1929
Mooney in Californië en Sacco en Vanzetti onder de schaduw van den electrischen
stoel in Massachusets. Verder is er geen enkele socialist, anarchist of communist
in eenige gevangenis der Vereenigde Staten.
Maar deze omstandigheid geeft geen juist inzicht in de uitgebreide onderdrukking
door propaganda en intimidatie. Een organisatie zooals de Ku Klux Klan,
vertegenwoordigster van het hedendaagsche overheerschende Amerikanisme, met
haar program, dat zich richt tegen joden, katholieken, geällieerden, negers en
radicalen is slechts mogelijk in een tijd van absolute beheersching van ons nationale
leven door de conservatieve machten. Zooals een van mijn vrienden het uitdrukte:
‘Vijf en zeventig procent van het Amerikaansche volk zijn leden van de Ku Klux
Klan, of zij het weten of niet.’ Met andere woorden: de overweldigende meerderheid
der bevolking deelt haar inzichten, ook al keurt zij haar gewelddaden en haar
materialistisch zakenstandpunt af, - want het is een organisatie, die zooals alles in
de Vereenigde Staten, geld slaat uit haar beginselen.
De gemiddelde Amerikaan interesseert zich weinig voor de publieke zaak. Hij
stelt meer belang in geld verdienen, automobiel rijden, het aanleggen van een radio
en het bijwonen van het baseballspel. Hij weet niet, dat hij in den tijd van tien jaar
zijn oud recht van het vrije woord heeft verloren, want hij heeft niets te zeggen! Hij
gelooft nog steeds, dat Amerika een vrij land is en dat degenen, die dit niet met hem
eens zijn, in de gevangenis behooren te worden gezet.
Het is tegen deze overweldigende macht der reactie, dat deze organisatie, de
American Civil Liberties Union den strijd heeft aangebonden, teneinde de
minderheidsbewegingen te beschermen, door welke de toekomst slechts kan worden
opgebouwd. Wij vragen geen gunsten. Wij dienen geen speciaal belang. Maar
gelooven voldoende in het beginsel der democratie om ons er bewust van te zijn,
dat alle vooruitgang komt van onderen op. Slechts de organisaties van de arbeiders,
de boeren en van hen, die thans worden geëxploiteerd voor onze groote
zakenbelangen, houden de belofte in van een betere toekomst.
ROGER N. BALDWIN.
Internationale Revue i 10 1927-1929
216
Ernst Krenek
‘Neue Sachlichkeit’ in der Musik
Nouvelle objectivité: conception formée pour l'art plastique, appliquée
plus tard également à la musique et au drame. Cette conception ne signifie
pas principalement ici l'aurore d'une nouvelle époque, mais surtout la
mise en oeuvre à nouveau de moyens simples, clairs et compréhensibles
consécutivement à une période d'abstraction et de négligence de l'activité
vitale. Dans ce sens, la dite conception ne peut, par conséquent, être
appliquée qu'à la musique de l'Europe centrale, puisque la musique
romane n'a jamais subi l'influence de ces abstractions à un si haut degré.
?
New objectivity, a special conception of plastic arts, thereafter also
translated into music and Drama. In this regard it don't mean especially
the beginning of a new epoch, but the renewed application of simple,
clear und intelligible means after some time of abstraction and aversion
for living activity. In this meaning it is only possible to apply this idea at
middle-european music, because abstraction has realy never in such a
degree influenced roman-international music.
?
Nieuwe zakelijkheid: een begrip, gevormd ten dienste van de beeldende
kunst later ook op de muziek en het drama toegepast. Hier beteekent dit
begrip niet zoozeer de inluiding van een nieuw tijdperk, maar de
hernieuwde aanwending van eenvoudige, duidelijke en verstaanbare
middelen na een tijd van abstractie en veronachtzaming van levendige
activiteit. In deze beteekenis kan het begrip uit der aard slechts op de
middel-europeesche muziek worden toegepast, aangezien de romaansche
muziek door bovengenoemde abstracties nooit in zoo hooge mate is
beinvloed.
Der Begriff ‘Neue Sachlichkeit’ ist bekanntlich zunächst für die bildende Kunst
geprägt worden. Was er dort bedeutet, soll uns hier nicht bekümmern, da er aber
im Verlauf der Zeit auch auf andere Gebiete der Kunst, und zwar auch auf die
musikalische und dramatische Kunst angewendet wurde, so kommt es zu, sich mit
dieser Anwendung auseinanderzusetzen. Man muss zunächst zwischen
verschiedenen Arten seines Gebrauchs unterscheiden. Für den kunstkritischen
Gebrauch des Tages ist der Begriff der neuen Sachlichkeit ein Schlagwort geworden,
wie jeder andere. Seitdem es üblich ist, ihn auf neue Werke anzuwenden, wird dies
skrupellos getan, selbst wenn sie zufällig aus einer Zeit stammen, wo man von der
neuen Sachlichkeit noch nichts wusste, sondern an ihrer Stelle den Expressionismus
hatte, der auch auf alles passte, was es gab. Aber die oberflächliche Tageskritik
konnte nicht so verfahren, wenn ihr nicht von berufenerer Seite bewusst oder
unbewusst vorgearbeitet würde. In unserer Zeit besteht die Tendenz, Entwicklungen
oder Wandlungen der Künste möglichst rasch erkenntnismässig zu durchdringen
und schlagwortartig festzulegen. So erleben wir es, dass nach lächerlich kurzen
Zeiträumen von wenigen Jahren ununterbrochen neue und einander
entgegengesetzte Kunstrichtungen entdeckt werden, und das Komische ist, dass
es durchaus nicht immer andere Künstler sind, die sie einführen, sondern dass zum
Teil dieselben Leute, die vor kurzem Spätromantiker waren, alsbald Expressionisten
wurden und nunmehr ‘neue Sachlichkeit’ machen. Nun musste man doch aus
Internationale Revue i 10 1927-1929
Erfahrung wissen, dass die Kunstgeschichte langsamer schreitet, dass die Einheit
einer Persönlichkeit, historisch gesehen, immer grösser ist als die individuellen
Anschauungswandlungen innerhalb einer solchen Persönlichkeit, und dass erst
eine über einen grösseren Zeitraum verteilte Gruppe von solchen Persönlichkeiten,
aus zeitlicher Ferne gesehen, eine Art einheitliches Stilbild einer Epoche ergibt.
Sicher ist der einzelne Künstler in seinem Leben starken Veränderungen seiner
Schaffensart unterworfen, aber wir sollen diese Bewegungen, so bedeutend sie aus
der Nähe aussehen mögen, nicht überschätzen. Schliesslich bleibt er durch alle
Verwandlungen hindurch dasselbe Ich, und wir sehen im ersten Werk eines
beliebigen Meisters aus der Ferne schon die Anzeichen seiner Entwicklung bis zu
seinem letzten Werk hin, wenn auch seinen Zeitgenossen diese Entwicklung
sprunghaft und überraschend vorkommen mag, weil sie ihr Ziel nicht kennen und
ihre Anfänge nicht an Zukünftigem, sondern nur an Vorhandenem messen können.
Man sollte sich also hüten, allzu schnell Begriffe zu bilden, so wird man vor der
Beschämung bewahrt bleiben, sie demnächst wieder aufgeben und neue
herbeischaffen zu müssen. Wir können es gar nicht beurteilen, ob man unser Zeitalter
aus historischen Distanz mehr unter dem Gesichts-
Internationale Revue i 10 1927-1929
217
punkt des Expressionismus oder dem der neuen Sachlichkeit betrachten, oder ob
man für diese Epoche vielleicht ein ganz anderer Charakteristikum finden wird, auf
das wir noch gar nicht aufmerksam sind, weil wir in ihr leben und weder die Tragkraft
und Entwicklungsfähigkeit der Prinzipien noch die zeitliche Fernwirkung und
historische Potenz der einzelnen Künstler, als in der Zukunft liegende Dinge,
beurteilen können.
Dies vorausgeschickt, können wir uns mit der sachlichen Frage beschäftigen,
welche ernsthaften Gründe, ausser dem Sensationsbedürfnis literarischer Snobs,
vorliegen, nach einem neuen Kunstbegriff zu suchen. Wenn wir das, was im
allgemeinen als ‘neue Sachlichkeit’ bezeichnet wird, ansehen, so gelangen wir bald
zur Anschauung, dass es sich im wesentlichen um eine Reaktionsbewegung handelt.
Das soll nicht heissen, dass man ‘zurück zu’ irgend etwas Vergangenem strebt, weil
die Begriffe ‘vorwärts’ und ‘rückwärts’, auf die Zeit angewendet, überhaupt einen
Unsinn bedeuten und weil es im Leben und in der Kunst nur ein zeitliches
Nacheinander, aber keine Rangordnung des Fortschritts und Rückschritts gibt. Die
Reaktion, die in der sogenannten ‘neuen’ Sachlichkeit liegt, besteht darin, dass
Mittel angewendet werden, die man schon früher angewendet hat. Was nun speziell
die Musik betrifft, so werden wir bald erkennen, dass hier der Begriff dieser Reaktion
sich auf einen minimalen Teil der ganzen Gegenwartsproduktion beschränken wird.
Ich glaube z.B. nicht, dass man ihn in romanischen Ländern überhaupt verstehen
wird. Die romanisch-internationale Musik, die ihre letzten starken Impulse aus der
russisch-amerikanischen Synthese Strawinsky empfing, hat sich von der sogenannten
‘sachlichen’ Basis der bodenständigen, traditionellen und aus einer Jahrhunderte
alten Konvention naturhaft gewachsenen Tonalität niemals entfernt und bedarf
keiner Reaktion, um zu ihr zurückzufinden.
Nur die deutsch-mitteleuropäische Musik unter der Führung Schönbergs, hat die
letzten zwanzig Jahre ungefähr mit einer weitgehenden Zersetzung ihres Materials
zugebracht. Wir wollen diese nun wohl ihrem Abschluss entgegengehende Epoche
nicht weiter analysieren, sondern nur festhalten, dass ihr Wesen die konsequente
Welterentwicklung eines romantischen Individualismus war, der den schaffenden
Künstler immer mehr isolierte und ihn von Erfolg und Wirkung auf die Aussenwelt
wenigstens ideologisch unabhängig zu machen suchte. Darin ist nun wohl eine
entschiedene Wandlung eingetreten. Der Musiker sucht nach der Basis einer breiten
Wirksamkeit. Es liegt an der eigentümlichen Beschaffenheit der deutschen Mentalität,
dass er sie überhaupt erst suchen muss. Der romanische Künstler hat diese Basis
von vornherein. Sein äusserer Erfolg wird von der Stärke und Originalität seiner
Begabung abhängen, aber er wird nie etwas Abstruses, Sonderbares und
Unpopuläres schreiben. Im Bereich des deutschen Geistes liegen die Dinge anders.
Unverständlichkeit der Kunst ist vielfach schlechte Gewohnheit, und in krassen
Fällen geradezu Erfordernis für die Werterkenntnis eines Kunstwerks geworden.
Die Eigentümlichkeit der deutschen Kultur besteht darin, dass sie nicht organisch,
homogen und innerlich planvoll gewachsen, sondern sprunghaft, vielgestaltig und
konfus ist. Infolgedessen ist es so unsagbar schwer, jenen gemeinsamen Nenner
zu finden, der dem neuen Kunstwerk den inneren Erfolg bei den Zeitgenossen
sichert, ihre unwillkürliche Einstellung, dass das neue Werk sich an sie wendet und
ihnen wie etwas, das ihnen gefehlt hat, zugehört.
Konstatieren wir zunächst, das die Musiker teilweise wieder anfangen, sich diese
veränderte Einstellung zur Aussenwelt anzueignen, so mag es immerhin eine
Berechtigung haben, dafür auch nach einen neuen zusammenfassenden Begriff zu
suchen. Untersuchen wir die Mittel, mit denen die neue Musik diese Umstellung zu
erfüllen trachtet, so scheint die Berechtigung dieser Bestrebung bestätigt zu werden.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Es ist begreiflich, dass der Kontakt mit der Aussenwelt zuerst in einem gewissen
Realismus gesucht wird. Phrasenhaft und sinnlos ist es, wenn behauptet wird, die
neue Kunst suche in Gegensatz zu irgend einer vergangenen dem ‘Wesen der
Dinge’ nachzugehen. Keine Kunst gibt es, und auch nicht die barockste und für
unsere Begriffe überladenste, die nicht in ihrem Programm Wesenhaftigkeit geführt
hätte. Und gerade das, was uns die Phraseologie des Expressionismus beschert
Internationale Revue i 10 1927-1929
218
hatte, dass unter der ausseren Form und Oberfläche des Gegenstandes sein Wesen
liege und nach der Verzehrung und Zerstörung jener dieses an den Tag komme,
will uns die Phraseologie der ‘neuen Sachlichkeit’ am Gegenteil demonstrieren,
indem nunmehr gerade in der Oberfläche das Wesen zu finden sei. Die inneren
Gründe der Wandlung liegen natürlich anderswo und ergeben sich aus dem
Gesagten von selbst. Suchen wir den verlorenen Kontakt mit der Aussenwelt, so
müssen wir Gegenstände darstellen, die Gemeingut der Aussenwelt sind, und
müssen sie mit Mitteln darstellen, die die Aussenwelt versteht. Die Gegenstände
sind vor allen für uns Mitteleuropäer schwer auffindbar, weil das Leben unserer
Gegenwart unendlich viele Gestalten und Masken zu tragen scheint, aber sie sind
gewiss da oder werden sich mit der Zeit darstellen, wenn Mitteleuropa wieder ein
Gesicht bekommen wird, wie es etwa zu Goethes Zeit eines hatte. Die Konvention
der Mittel ist viel stärker vorhanden und wir werden bei ihrer Auswahl auf eine
planmässige Verwendung des Bekannten unter Berücksichtigung der neuen zu
formenden Gegenstände greifen. Der Versuch etwa, die ‘neue Sachlichkeit’ in der
Musik in der vielfachen Verwendung von amerikanischen Tanzmotiven und
Jazzrhythmen zu sehen, ist verfehlt, weil diese Gegenstände genau so zu den
Requisiten unserer Zeit gehören, wie Geister und Feen zu denen der Romantik,
und weil natürlich jede Kunst, die nach Resonanz trachtet und in einen Rapport zur
Aussenwelt treten will, in Gegenstand und Mittel nach dem jeweils am intensivsten
wirksamen Ansatzpunkt streben wird. Dieser liegt nur in unserer Zeit vorwiegend
auf dem Gebiet der Vitalität und deshalb wendet sich eine nach Breite strebende
Kunst diesem Gebiete zu.
Wir erkennen also wohl, dass eine Wandlung in der Grundeinstellung der
mitteleuropäischen Musik im Zuge ist, und dass bei dem Streben unserer Zeit nach
gedanklicher Fixierung solcher geistiger Veränderungen die Suche nach einem
zusammenfassenden Schlagwort begreiflich ist. Ob der Ausdruck ‘Neue Sachlichkeit’
ein sehr geeignetes Schlagwort ist, halte ich für sehr fraglich, da er mehr zu bedeuten
scheint als in Wirklichkeit vorliegt. Wir wollen mit der Prägung eines hochtönenden
Namens für eine geringfügige Wandlung, die vielleicht nichts weiter ist als die
Rückkehr von einem kleinen und nur sehr teilweise ausgeführten Exkurs zum nie
ganz verlassenen Wege, lieber etwas vorsichtig sein.
Ilja Ehrenboerg
Opmerkingen over de cinema
De woorden en het doek
De woorden zijn weggevaagd: de roebel wordt hier een vijfkopeken stuk. De nieuwe
denkbeelden eischen hardnekkig nadere bevestiging. Met het woord ‘schaduw’
wordt een donkere strook aangeduid, van een palm neervallend en vol koelte en
rust. Dit woord verwekt liefelijke wonderen welke iedere keer verschenen bij de
kruising van een petroleumlampje en de droomerige rug van een laten voetganger.
Zoo is de bijbel ontkiemd. Aldus schreef Hoffmann zijn novellen. Kan dat woord bij
een phantast van de Parijsche boulevards met hun opdringerige schittering de
beelden oproepen van gezichten, die door de electriciteit kleurloos geworden zijn,
van de dwalende sterrenbeelden op huisfacades, van donkere spleten, waar de
smart, de misdaad, de ongehoorde eenzaamheid huist! In de film ‘De straat’ van
Carl Grün, zien wij juist dat, wat niet door het woord ‘schaduw’ wordt uitgedrukt: ‘de
schaduwen van de straat’. Zij dwalen op het kamerplafond. Zij maken den boven
Internationale Revue i 10 1927-1929
zijn aardappelensoep verstarden burger krankzinnig, en richten hem ten gronde, ja
niet de
Internationale Revue i 10 1927-1929
219
vrouw, niet de hartstocht, neen zelfs niet de straat maar haar schaduwen. En de
lichtende vlekken die met de schaduwen afwisselen bepalen het lot van de
‘Parisienne’.
De taal der literatuur is zonder dat ze het zelf weet atavistisch. De aanstormende
lichten van de automobiel in het pathetisch duister van haar omgeving werden meer
dan eens aangeduid als ‘wolf- of linxen oogen,’ De Cinema is een Adam, die met
het volste recht een nieuwe kosmos inzegent. Door alle vrouwen met den naam
van onze eerste minares aan te duiden doen wij er onwillekeurig afstand van haar
van elkaar te onderscheiden. Uitdrukkingen als ‘Een woud van pijpen’ en ‘de
zwevende aeroplanen’ leveren het bewijs, dat we geen industrie en geen aviatiek
waard zijn. Daarom zijn de literaire opschriften in een cinema hetzelfde als een
Moscousche koetsier bij de aanwezigheid van automobielen.
De cinema en de schilder.
De schilderkunst doet tegenwoordig denken aan de Joden in de diaspora. De tempel
van de schilderij is te oordeelen naar het vasten en het geweeklaag uit elkaar
geslagen. De schilders jagen hun geluk in verschillende landen na.
Er was een tijd, waarop zij Melpomene door leege redenen trachtten om te praten
en het tooneel in een tentoonstellingszaal veranderden door welke de tooneelspelers
als ongenoode gasten bedeesd voortschreden, bang als zij waren om de schoonheid
‘de constructie’ aan te raken. De cinema is voor den kunstenaar - zelfs wanneer het
een pavillon Woefka betreft - een Californië, een land van phantastische afmetingen
en goudmijnen.
De Duitsche expressionisten waren niet tevreden toen zij woonhuizen in
foltermuzea, en cigarettendoosjes in wilgenschorsvlekken veranderden. Zij boden
aan het objectief, deze belichaming van duidelijkheid en lichtheid, deze
verwezenlijking van de optische ‘Sophia’ hunne droombeelden, die door hun budget,
hun phantasie en droombeelden afgegrensd waren ‘Caligari’ heeft de heele
Europeesche productie besmet gelijk één syphilitische soldaat een heel dorp kan
aansteken.
De medewerkers van den Franschen régisseur Herbier, deze eeuwige artisten
of te laat geborene décadenten, verminkten de huizen en de lichamen en ze stellen
net als een provinciaalsche photograaf naast de heldin een ultra modern tafeltje,
dat op een giraffe lijkt, hun ziekelijke zuilen en hun requisieten, die aan orchideën
en lusjes doen denken. In plaats van een film krijgen we een ‘salon der
onafhankelijken’. En dan moeten we nog gewag maken van het portret van Kalinin
in de film ‘Verrader’ dat op magische wijze de droefgeestige Sovjet kanselarij in een
boudoir van de ‘Madonna’ van Decobra verandert.
De schilderkunst is listig als een microbe, die niet alleen door het voedsel, maar
ook door de lucht dringt. De liefde van den kunstenaar voor de photographie is
verdacht. Natuurlijk is een film niet bestaanbaar zonder een plastische bewerking
van het doek en dus zijn er geen goede films denkbaar zonder kunstenaarssmaak.
De Franschen begrijpen dat. In de films van Eppstein is een zeer treffende ‘nature
morte’, de schaar en de vingerhoed van een naaister, de resten van een souper in
een apart kamertje, een onderstebovenstaand telefoontoestel van een bankroet
geganen beursman. De plastische waarheid werd hier tot een psychologische
waarheid verheven. Maar zoodra de plastiek, die uit de natuur statisch is, de
kinodynamische gaat vervangen treedt de catastrophe in.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Jean Renoir is geen schilder, hij is alleen maar de zoon van een groot schilder.
Hij is ook een zoon van de 19e eeuwsche Fransche schilderkunst van haar vollen
bloei en despotische macht. De film van Renoir Pana is een retrospectieve
tentoonstelling, waar ieder tafreel een herinnering beteekent: ‘het bed’ van Manet,
‘de danseressen’ van Degas en het portret van ‘de vrouw’ van Renoir Sr.
Prachtige tafreelen, smaak, cultuur, alles wat men wil, maar geen cinema.
Het scenario.
De schrijver kan men op de kinofabriek en in de eerste de beste cinema ontmoeten,
hij bezielt en wordt bezield, hij schrijft het scenario en wroet in de vuiligheid van de
film waar hij het hooggeroemde ‘korreltje’ hoopt te ontdekken. Een toevallige, een
kort-
Internationale Revue i 10 1927-1929
220
stondige verbintenis als een roman in een coupé tot de eerste treinwisseling. De
auteurs schrijven een scenario, meestal omdat men nu eenmaal een scenario
‘schrijft’. Als een scenario ‘gesproken’ werd zouden wellicht de advocaten of de
praatlustige dames deze zaak ter hand nemen. Het mes van een tuinman wordt
voldoende geacht om coteletten te bereiden en hier is het de pen ‘het productie
wapen’, die de keus bepaalt. De cinema is nog niet klaar en in dat huis wordt het
huishouden gedaan door allerlei twijfelachtige familieleden en vrienden, die op
vreemde kostgangers lijken. Een film uit een roman te maken is net zoo moeilijk als
een roman over een schilderij van Picasso te schrijven. Men zegt wel, dat een
vertaling van een boek in andere taal met het verminken van dit boek gelijk staat.
Een boek te vertalen in de taal van de cinema, is een waagstuk of een anecdote.
Het scenario moet voortkomen uit de zuivere ontroering van den toeschouwer. Het
scenario eischt een absolute afgeslotenheid van de wereld, een tot den uitersten
aandacht gespannen blik. Het veronderstelt in den mensch, een gewaarwording
van ononderbroken beweging zoodat men soms zijn hartslag, den loop der uren en
de snelheid van een automobiel voelt. Men moet het scenario als een droom zien.
Zoo ontstond het scenario ‘Affiche’, dat naar beneden werd gerukt door de eischen
van de markt en door de toegevendheid van Eppstein. In Parijs in een huis met
zeven étages en met blinde muren glimlacht een rozeachtig kind, het maakt
aanspraak op de beste zeep, die in de wereld bestaat, op het merk ‘Cadum’. Deze
glimlach heeft blijkbaar den scenario-schrijver ontroerd, terwijl hij 's nachts, over de
lange boulevards wandelde te midden van het electrische licht en van de armoede.
Een nieuwe levensverzekering maatschappij schrijft een wedstrijd uit voor het
mooiste kind uit Frankrijk. Een arme modiste, die door wanhoop in het nauw is
gedreven en die ook met een trivialen moedertrots bezield is stuurt de photo van
haar kleinen jongen. Zij heeft succes. De modiste ontvangt haar duizende francs
en de levensverzekering maatschappij behoudt het recht om gedurende tien jaar
gebruik te maken van de photographie van het kind voor reclame doeleinden. Het
kind sterft. De moeder heeft het gezicht van haar gestorven kind voor oogen, het is
te zien op de daken, op de schuttingen, op de tram, op de lichtreclame, het
vermenigvuldigt zich en het beweegt aan alle kanten. De moeder schreeuwt: ‘Neem
het weg’. De directeur weigert het op grond van het contract. De moeder probeert
's nachts de reclamebiljetten af te scheuren. Op de plaats van de eene afgescheurde
komen honderde anderen. Dat is het pathos van het scenario van de cinema, dat
is geen intrige die gebouwd is op replieken of op karakterbeschrijving dat is een
optische verbeelding. Een ander scenario, dat eveneens bij de uitvoering bedorven
werd, is de film ‘Parijs is ingesluimerd’ van Réné Clair dat ontstaan is uit het
eenvoudigste mechanische middel, hetwelk men niet eens met den naam truc kan
aanduiden. Men heeft de projectie tot stilstand gebracht, het Cinemalint veranderd,
waardoor een momentopname ontstaat met haar tragischcomische opgeheven
beenen en open monden. Zoo wordt een stilstand in het leven op het doek gebracht,
niet de botanische ‘Slapende bella donna’, maar de mechanische onderbreking een
vervanging van menschen door manequins.
De vaderlandsche critici gelooven nog altijd niet in de despotische eigenschappen
van het materiaal. Bij ons wordt een ‘thema’ gedicteerd dat voor een dichtwerk, voor
een tooneelstuk en voor een film moet dienen, dat misschien prachtig voor een
courantenfeuilleton geschikt is, maar dan ook alleen daarvoor. Hieruit groeit Koltsow
en hierdoor poot zich de flinke Majakowskie in de aarde. Het theater bewerkt het
materiaal, dat geschikt is voor een avonturenfilm.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De filmscenario's zijn of de courant: ‘Patjomkin’, ‘Hamburg’, ‘De strijd der giganten’
enz. of de literatuur: ‘De mantel’, of het buurttheater: ‘De verrader’, ‘De boerenbruiloft’
enz.
Ofschoon ik het scenario naar den roman ‘De liefde van Jeanne Ney’ geschreven
heb, zie ik volkomen de nonsens van de scenario's in, die op romans gebouwd zijn,
die men nu eenmaal de Cinematografische romans is gaan noemen. De snelheid
van de handeling of de vereenvoudigde psychologie zijn nog geen waarborg voor
de geschiktheid van het
Internationale Revue i 10 1927-1929
221
materiaal voor de cinema. Laat ik dat maar eens bewijzen aan de beschrijving van
het juridisch onderzoek. Dat is een traditioneel stokpaardje van de dramaturgen.
Hierop zijn ettelijke tientallen romans gebaseerd. Hier is ieder woord een held, de
woorden veranderen de situatie, die zij redden of ten gronde richten. Feider vond
in Crainquebille een juiste oplossing, hij stelde den zielstoestand van den
veroordeelde en de tranformatie van de toeschouwers door den physieken groei
van den politieagent en door het kleiner worden van de goede buren voor oogen.
Dit is echter meer een snelle sprong in den wedkamp dan een natuurlijk middel van
de verplaatsing.
De Cinema en de Literatuur.
Een leerregel. Een van de grootste Fransche uitgevers geeft een serie van romans
uit, die naar films geschreven zijn. Zeer achtenswaardige belletristen houden zich
bezig met de literaire voorstelling van populaire tafreelen. De romans echter blijken
minderwaardig te zijn, de epitheta nemen de eerste plaats van de werkwoorden in.
Het toevoegsel, de lyriek en het heele net van woordassociatie's wreekt zich op zijn
vernederende ondergeschiktheid.
De invloed van de cinema op de literatuur is op geen wijze aanschouwelijk voor
te stellen, dit medicament werkt op verschillende manier. Anders bij de eerste
toediening in het organisme en anders na een lang gebruik. Het egalisatie-proces
met de cinema springt in het oog. Het succes van de avonturenfilms had het aanbod
van avonturenromans ten gevolge. De monteering vindt men in den stijl terug en
de korte zinnen streven er naar om zoo spoedig mogelijk, de snel wisselende scènes
in te halen. ‘Arme beste, dwaze kerel waar ga je toch naar toe!’ Er kan nauwlijks
sprake zijn van een ernstige concurrentie. In een roman is zelfs een naakte intrige
vol van een langzame zwaarheid, die aan onzen tijd vreemd is. Hoeveel lezeressen
en lezers slaan in de boeken niet de uitwijdingen en de natuurbeschrijvingen over.
Wanneer het belangrijke niet in het verhaal, maar in het verhaalde ligt slaan de
lezers regelmatig de zinnen over als: ‘Ik verliet het huis....’ ‘Het weer was mooi’ enz.
en ze roepen daarbij uit ‘En wat nu verder!’ De meesleepende geschiedenissen
worden door de tegenwoordige menschen liever op het filmdoek gezien dan gelezen,
men krijgt daar sterker indrukken en wint er tijd bij. De avonturenroman is reeds
daardoor alleen ten ondergang gedoemd.
De cinema bevrijdt de literatuur van de beschrijving der aanschouwelijke wereld.
Het is waar dat deze bevrijding voorgeschreven werd, het is waar dat deze bevrijding
verbonden is aan een uitputting, maar in ieder geval is het een bevrijding.
Paul Victor of een andere criticus van de vorige eeuw beschreef een tafreel met
groote nauwkeurigheid, de plaats der boomen, de houding van den herder, de
vormen van de wolken. Tegenwoordig is zoo'n aantal phrases door een cliché
vervangen. Zelfs de photographie is in den literairen stijl weerkaatst.
De cinema vertoont niet alleen alle vormen der voorwerpen, maar ook alle
denkbare bewegingen. De literatuur behoudt de onzichtbare wereld, d.w.z. de
psychologische wereld, zij behoudt ook alle grootsche onbaatzuchtigheid van de
mondelinge werkzaamheid. Op die manier is het de cinema gegeven een zuiverende
rol te spelen en het is niet moeilijk om het succes te voorspellen zoowel van den
psychologischen roman als van de lyriek.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De omgeving.
De 19e eeuw is een weinig lang gerekt, ze is pas in 1914 geeïindigd. Haar laatste
jaren waren vol van een seniele caprice van het symbolisme en van het alledaagsche
gedoe van het naturalistische huispersoneel. De cinema kreeg de
Asschepoester-opvoeding. De film werd verdeeld tusschen het parodietheater en
de toevallige avonturen van de reporters. Men hoorde de namen van Appolinaire,
Reinhard, Graig en Picasso. Max Linder werd met de grootste minachting aan
kinderen en dienstboden toebedeeld.
De oorlogs-jaren beteekenen een splitsing tusschen twee perioden. Men kan
zeggen, dat tegelijkertijd twee geboorten plaats vonden, ten eerste de Neoromantiek
van Europa en dan ver achter den Oceaan het beroemde pothoedje van den nog
aan niemand bekenden Charley.
Internationale Revue i 10 1927-1929
222
In Rusland is die overgangsperiode langer en ingewikkelder. Ik spreek niet over de
ideologie. Ik spreek ook niet over de luidruchtige manifesten der futuristen en der
lefowtsen. Dit paste bij het aesthetische peil van het land met zijn kunstsnobisme
of met zijn achtenswaardig profeten-masochisme. De moeilijkheid bestaat in de
keuze van het materiaal. In Moscou verheffen zich tusschen de gigantische projecten
en de lawaai makende lastpaarden ‘de veilige eilanden.’ De toeschouwers, elementen
van den tegenwoordigen tijd zijn bij ons slechts gering in aantal. De avondstraten
sidderen van de verlichting. De veeleischende steden photographeeren steeds
hetzelfde huis van de Mosselprom. De stoombooten zijn onze cinematographische
kloosters. Wij hebben zooveel natuur, dat wij het haast niet merken. Eppstein is in
verrukking en verrukt anderen met zijn armzalig boschje op de oevers van de
bedorven Marne. Onze cinema heeft bij voorkeur de ideeën van buitenaf, of door
een heldhaftigen strijd met de omstandigheden. Zoo b.v. leven de Eskimo's in de
film ‘Vanoek’.
In Rusland zijn nog resten van de kleine kunstnijverheid en de onbaatzuchtigheid.
Historisch gesproken zijn dat overleefde resten. Tot deze behooren ook de
hypertrophiën van het theater. Vijf jaar geleden leek heel het land opgeslokt door
de aanschouwing van den mast van Meyerhold. Dit herinnert aan het warm
lichamelijk leven en aan den warmen geest van de tweemillioenen stad. De cinema
eischt niet alleen een andere techniek, maar ook een andere psychologie.
Materialisme van het phantasme.
Het romantisme is uitgeroepen door de elementen van onze periode, door hun
wisselverhoudingen, door hun noodzakelijke bepaaldheid. De menschheid begon
opnieuw te droomen ‘gedurende den blanken dag’. Dat is mogelijk geworden dank
zij de lens. De cinema vermag zelfs de gezworen scepticus van onze dagen te
betooveren door de illusie van de realiteit.
De phantasie in het dichtwerk of in de kunst stoot altijd op wanhopige
tegenspartelingen met het verstand. Als men zich maar een oogenblik vergeet is
de logica dadelijk bij de hand, zij komt dan in het difuse licht met al den armoed van
het metrieke stelsel voor den dag. De phantasie-schrijver eischt de phantasie van
den lezer. Daarbuiten blijft de wereld een willekeurig schema, misschien is hier een
eiland, misschien de liefde. Kinderen, die den schoolleeftijd bereikt hebben en
volkeren die bekend zijn geraakt met het geldsysteem wenden zich gewoonlijk van
het alogische van het sprookje af. Dan sterven de rechtvaardigen van den honger,
terwijl de ongerechtigen een A.Ch.Ch.Ch.R. oprichten. Hier brengen geen geleerde
argumenten van Wells eenige redding noch het beroep op de theorie van Freud
door eenige jeugdige expressionisten.
De film is een zaak op zich zelf. Hoe volmaakter de film is des te zelfstandiger is
deze, des te onafhankelijker is zijn bestaan van den toeschouwer. De film
vermaterialiseert alles voor den phantast. Ik geloof in de revolutie, die teweeg is
gebracht door de wormen in het vleesch en dit is voor mij een sterkere beweegreden
dan alle wonderen van het evangelie. Ik geloof ook in het idiote pathos van een
eenvoudige uniform, in de onwaarschijnlijke tragedie van haar verlies, in de vlucht
van de vrouw, in de galons van een eenvoudigen portier van een hotel, in ‘De laatste
man.’ Niet deze of gene theorie, maar het objectief houdt de cinema verwijderd van
de abstractie van het expresselijke symbolisme van de aesthetische algebra.
Het geweld over de materie gaat door de heele kunstgeschiedenis. De hartstocht
voor het ongeoorloofde is algemeen bekend. Hier zullen de beroepsschurk, de
meisjesverkrachter, en de phantast, die zijn heele leven verliefd is op de
ongenaakbare Madonna elkaar begrijpen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De futurist Boccioni wilde een dynamische schilderkunst scheppen. Daarom gaf
hij het paard tien pooten. Het paard veranderde in een kermiswonder, maar bleef
onbewegelijk. Naast het atelier van den kunstenaar bevond zich zeker een
minderwaardige cinema, waar de paarden een langzamen loop en galop ten beste
gaven.
Internationale Revue i 10 1927-1929
223
De Russische ‘wijzen’ stelden den klank het allerhoogst. Zij bedachten woorden,
die van iedere logische beteekenis gespeend waren. Als eerlijke menschen naar
hun gedichten luisterden trachtten zij uit de wortels en uit de resonantie de logische
samenhang van de zinnen op te maken. Op den hof speelde een draaiorgel en
millioenen vrouwen zongen ‘slaap kindje slaap’ waarbij zij gebruik maakten van de
oude muziekmelodie.
Men heeft het objectief verkracht en verkracht het ook nu nog. Réné Clair neemt
een gewoon muurtje zoo op, dat dit phantastisch wordt. In plaats daarvan geven
andere eenvoudige listelingen er de voorkeur aan phantastische muren op te nemen.
De films worden de reproductie's van de plastische voortbrengselen van verschillende
qualiteit. ‘Dokter Caligari’, ‘Het wassenbeeldenspel’, ‘De drie kaarsen’, ‘De schat’,
al dat behoort meer tot de hedendaagsche duitsche plastiek dan tot de cinema.
Onder den schijn van een film te geven heeft de kunstenaar Ledje in de ‘Ziellooze’
de requisieten van het Zweedsche ballet gegeven.
De Zweed Eggelink ging nog verder. Hij heeft een abstracte film gemaakt in welke
verschillende geometrische figuren zich verplaatsen, die hij vol ijver geconstrueerd
had. Werkelijk daarvoor had men geen bioscoop hoeven uit te vinden, een snelle
wandeling door de tenten van de onafhankelijken, die behangen waren met de
bijbehoorende doeken, zou een aequivalenten indruk gemaakt hebben.
Door haar eigen natuur wordt de cinema beter beschermd tegen het lage
naturalisme dan de literatuur of schilderkunst om van het theater niet te spreken.
Op het eerste gezicht is dat paradox. Heeft men de photographie soms niet een
pseudokunst genoemd welke zich moeite gaf om de werkelijkheid slaafs te herhalen?
Maar toch wordt iedere photographie bepaald door eenige omstandigheden. Het
apparaat is de transformator, die in de handen van den kunstenaar een schepper
wordt. Vergelijk maar eens de damp in de film ‘Verrader’, het landschap van Renoir
of de beenen van de danseres, die Clair zoo bewonderde, met de doeken van de
1)
Achrowtsi.
Een bar op het doek, een traditioneele bar, waar de cowboys afleiding zoeken,
waar de onfortuinlijke Chaplin tusschen de whiskey, de sterren en de dollars lyrisch
aan het huilen is, deze bar is heel anders dan de bar in de film ‘Zondvloed’. De
afwezigheid van het licht en de derde afmeting, het licht en de schaduw, de diepte
van het platte vlak veranderen zelfs de aanschouwlijke film - de productie van lucifers
of het leven van waterspinnen - in een kunstige schepping.
De omlijning is buitengewoon precies en gemakkelijk, de plaatsing van het wezen
verandert het wezen niet. Indien het noodig is sommige Duitschers er aan te
herinneren, dat de cinema de bepaling van het reëele is, dan moeten we met
bestrijding van de theorieën van Wjerton herhalen, dat de cinema ook een realisatie
van het bepaalde is.
De strijd over dit philosophische vraagstuk is tamelijk oud. Hier herhalen de
Russische ultra modernisten, de argumenten van Sjen Tolstoy, die in de laatste
jaren van zijn leven in razernij werd gebracht door de l'art pour l'art, door de
symbolisten, die terwille van het rijm de werkelijkheid geweld aandeden.
Men kan natuurlijk als men geloof en vrijen tijd heeft, door de straten dwalen en
wachten tot een auto een suffenden voorbijganger vermorselt. Maar op het doek
lijken de tranen van de ontroostbare weduwe minder natuurlijk dan de
glycerine-droppels van de Siberische Menilmontant.
De theorie van Wjerton is gebaseerd op het pathos van het naturalisme. Zijn
praktijk is abstract. Hij weet uitstekend, wat de gezichtshoek is, wat de verschuiving
der proportieën beteekent, wat het anatomiseeren met het blinkende lancet voor
1)
Bond van Revolutionaire kunstenaars.
Internationale Revue i 10 1927-1929
indruk maakt. Zijn werken verwekken de extase bij de specialisten en verbazing bij
de gewone toeschouwers. Zijn arbeid draagt het karakter van een versterkte realiteit
en als iets wat algemeen toegankelijk is. In werkelijkheid is het een ingewikkelde
en pijnlijke laboratorium-analyse van de wereld. Het is dat, wat in de schilderkunst
het cubisme was. Hij en de zijnen nemen de
Internationale Revue i 10 1927-1929
224
realiteit en zetten haar in eenige oerelementen om, die bijna het abc van de cinema
genoemd mogen worden. Alleen maken ze uit dit abc principieel geen volledige
zinnen. Het is duidelijk, dat men Wjerton zal negeeren, maar dat men al negeerende
op hem plagiaat zal plegen.
De werken van Eisenstein zijn teekenend voor de tegenwoordige verwarring.
Natuurlijk heeft hij voor de Patjomkinschepping rekening gehouden met de atmosfeer
en het wezen van de cinema in zijn land. Wij hebben een glawrepkom. Wij hebben
een slechte verlichting in de gebouwen. Ten slotte hebben wij ook geen
cinema-theater. Eisenstein heeft de film gemaakt zonder een klaar en duidelijk sujet,
zonder goede werkplaatsen en zonder acteurs. Voor de Kinoki is dit een radicaal
verraad aan hun principe's. Ik geloof, dat dit een huis is, dat kunstig op een moeras
is neergezet. Menschen echter bouwen hun huizen op vaste basis. De zwakke kant
van de Patjomkin film blijft de afwezigheid van een innerlijke architektuur. De
doektafreelen van Wjertow hebben hun zelfstandig wezen, die van de Patjomkin
film roepen om samenhang. Op den weg naar de minderwaardige bedenkseltjes
heeft Eisenstein nog slechts een stap af te leggen. Na de machine de zwijnerij. En
wat na de zwijnerij?
De vertelling en de hypnose.
De film kan een klassieke vertelling zijn, in welke de logica en de ingetogenheid
een indruk verwekken van de belangloosheid van den verteller, van zijn objectiviteit,
van zijn onpartijdigheid ten opzichte van de preciesheid en de waarachtigheid van
het objectief. Zoo zijn meestal de werken van de Amerikaansche regisseurs, b.v.
die van Cecile Mill. Maar de films kunnen op opdringerige en caprisieuse wijze met
hun alogismen, met hun associatie's, met hun atmosfeerveranderingen een lyrisch
gedicht in de gedachte roepen. De ‘lentische’ Europeesche regisseurs Ganz, Grünet,
Eisenstein hebben een reeks van dergelijke poëmen tot stand gebracht. Hier is
verschil, niet in de school, maar in de nationaliteit. Het symbolisme en het futurisme
waren tijdelijke richtingen in de poëzie. De lyriek en het epos blijven haar vaste
aspecten. De eene film geeft beelden, de ander brengt gevoelens aan. De
menschelijkheid, de gezondheid, de algemeene begrijpelijkheid van de klassieke
Amerikaansche films worden tevergeefs verklaard door hun sujet en door het spel
der acteurs. Het overwicht van de aanschouwelijke duidelijkheid boven de
emotioneele chaos, de gelijkmatige en hartstochtlooze ontwikkeling van de sujetten,
de afwezigheid van elke willekeur zoowel bij de fotographie als bij de monteering,
ziet daar, waardoor deze films geschikt zijn voor allerlei menschen van de meest
verschillende cultuur en smaak. Dit overwicht wordt bereikt zonder tyranniek
voorgeschreven te zijn. Hier is de liefde, de dood, de hartstocht, het berouw, louter
duidelijke levensopenbaring, die voor de nieuwsgierige oogen geregistreerd zijn te
samen met de wateren van de Niagara en de worstfabrieken van Chicago. Na zoo'n
film blijft de toeschouwer een heele keten van gelijkmatige bewegingen in de
gedachte behouden: een weenende vrouw, de vonken schietende paardenhoeven,
een oprijzende stad, een lachende man, een naar de hoogte schietende lift, een
kamer, die op haar bezoekers wacht, zoenende paartjes. Het bewustzijn van den
toeschouwer is verrijkt. Men heeft hem dit en dat gegeven. Men eischt niets van
hem behalve zijn entreégeld en zijn natuurlijk medevoelen of zijn blaam.
Griffts is een man, die ver van de norm afwijkt. Hij verstoort de spijsvertering van
de toeschouwers door zijn ingewikkeld complex van pijnlijke situatie's. Met een
Internationale Revue i 10 1927-1929
ziekelijk pathos kiest hij steeds de zoogenaamd droevige toevalligheden, die
hinderpalen in den weg stellen aan de zaligheid der helden en der toeschouwers.
Opzettelijk stelt hij allerlei hinderpalen aan den redder in de ‘Twee weezen’. Hij
houdt den Chinees in de ‘Gebroken Lelie’ expres lang op en houdt onnoodig lang
den voorbijganger met een verzoek staande.
(Wordt vervolgd)
Internationale Revue i 10 1927-1929
225
Aanteekeningen
Filmverbod en filmliga
Er bestaat hier te lande geen Civil Liberties Union, geen Ligue des Droits de l'homme,
maar voorloopig alleen een Film-Liga, die zich tot taak stelt de rechten van de film
te verdedigen, terwijl het toch maar al te zeer blijkt, dat mèt deze, en niet met deze
alleen, de rechten van den mensch in gevaar zijn.
Duizend maal smaadvoller dan de hoon van dit verbod is zijn reactie. Smaadvoller
dan het dictatuur-besluit van een Viermanschap, een college, dat bij geen wetsartikel
is ingesteld en dat uit den aard van zijn functie tot oordeelen in kunstzaken
onbevoegd is, is het zich neerleggen bij dit besluit, dat een aanslag is op de kunst
en een aanslag op de vrijheden, die de grondwet, de geest der grondwet waarborgt,
van de nederlandsche democratie en het nederlandsche intellect.
Is het verbod zelf een interessante illustratie van de verhouding van overheid en
kunst, en een symptoom van de ontbindingsverschijnselen eener democratie, die
haar ‘orde’ slechts nog door geweld weet te handhaven, - in de verschijnselen, die
het begeleiden, spiegelt zich ons geheele cultureele leven.
In de schaduw van de politieke censuur komt tevens die van de bioscoopindustrie
over de film en van een corrupte pers over de vrije kritiek aan het licht. Het een is
ook niet zonder het ander en uit de aaneenschakeling en doorkruising van
kapitalistische belangen ontstaat het drama, dat door het publiek der figuranten voor
een comedie wordt aangezien: eerst in besloten kring wordt de diktatuur openbaar
en het verbod, als politioneele donquichotterie beleefd, terwijl ook de groteske niet
ontbreekt van den oproerigen held, die de vrijheid verdedigt met de krabbels van
het introductieboek. Niemand schijnt ernaar te vragen door welke duistere kanalen
de druk geperst wordt, die in honderd-duizendvoudige anonymiteit aan het daglicht
treedt. Terwijl toch nog kort geleden de
redacteur van het Handelsblad een
interessante uiteenzetting gaf van het geheimzinnige fluïdum, dat er zou bestaan
tusschen den journalist en den lezer, als het ware een ‘unio mystica’, zonder
waarschijnlijk op verborgen samenhangen te willen wijzen van bijvoorbeeld de suiker
en de doodstraf.
Als het mysterieuse fluïdum in het hart van het krantenhuis, onzichtbaar en
immaterieel als de aethergolven eromheen, tot drukzwart is gestold, dan is het
dagelijksche proces der moderne alchemie voltrokken, en de steen der wijzen bereid.
Maar het proces van deze unio mystica blijft dikwijls voor den betrokken (Telegraaf-)
journalist een mysterie en het wordt voor den (Volk-)lezer wellicht tot een puzzle
als hij van verborgen samenhangen verneemt, die er bestaan tusschen
amerikaansche bioscoopindustrie, een Tuschinski-dirigent en het ontslag van een
redacteur wegens een bevoegde kritiek van de verboden film.
Voor alles, wat zich de laatste weken hier te lande heeft afgespeeld, is het kortste
commentaar - van de Frankfurter Zeitung - van het verbod van een film, die in alle
andere landen vertoond wordt zonder dat de burgerwacht gealarmeerd is, of de
goede zeden in gevaar geraken -: ‘Holland in Not’, niet meer toereikend. Niet alleen
omdat in dit land belachelijkheid niet doodt, maar ook omdat tegen diktatuur en
corruptie geen ironie maar alleen zelfverweer helpt.
Het streven der opgerichte ‘filmliga’ kan slechts worden toegejuicht en niet krachtig
genoeg worden ondersteund. Zij zal, voor zoover het althans in haar macht ligt, den
bedreigden (en verboden) film onttrekken aan de diktatuur, die machtig is door het
drievoudige verbond van autoriteit, corruptie en winstbejag. Zij zal dan niet alleen
Internationale Revue i 10 1927-1929
een jonge kunst verdedigen, aan wie deze eeuw behoort, maar ook voor vrijheden
en geestelijke waarden strijden, die vernietigd dreigen te worden door een alles
corrumpeerende brutale diktatuur van materieële belangen, die vereenigd zijn in
hun vijandschap tegen den geest.
Zij zal door de wijze, waarop zij zich tegen de kapitalistische diktatuur verzet: vrije,
vrijwillige vereeniging, een zeldzaam voorbeeld kunnen zijn van geestelijke
zelfhandhaving; door haar methode van zelforganisatie een zeldzaam voorbeeld
ook van het middel par exellence van maatschappelijke vernieuwing.
Sacco en Vanzetti
Het duistere zwijgen der nederlandsche democratie over een zaak, die de geheele
beschaafde wereld bezig houdt, wordt gekenmerkt - en overtroffen - door wat ze
erover bericht.
25 Mei publiceerde de N.R. Ct. het eerste uitvoerige stuk over de twee ter dood
veroordeelden, een interview, dat niet alleen geen verheldering geeft over de affaire
Sacco en Vanzetti, maar waarvan zelfs de bedoelde strekking in het tegendeel wordt
verkeerd door dit redactioneele commentaar, dat eraan voorafging: ‘De
amerikaansche journalist Ph.D. Stong is toegelaten tot de beide, wegens moord ter
dood veroordeelde Italianen, gepleegd op een betaalmeester en zijn wachter te
Baintree, in den staat Massachusetts - reeds zeven jaar geleden - en heeft met hen
gesproken.’ - Alsof dit interview ooit plaats gehad zou hebben, wanneer - en dit was
de verklaring, die de redactie van de N.R. Ct., aan dit stuk had behooren toe te
voegen - niet in en buiten Amerika bij duizenden de overtuiging gerezen was, dat
hier niet twee menschen veroordeeld waren voor een misdaad, die zij niet begaan
konden hebben, maar dat zij veroordeeld werden wegens de beginselen, die zij
aanhingen.
Wanneer het feit, dat 61 professoren van de juridische faculteit van 11
amerikaansche universiteiten een revisie van het proces hebben geëischt, dat
fransche senatoren, engelsche parlementsleden, de president van
Internationale Revue i 10 1927-1929
226
den duitschen Rijksdag met vrijwel alle vooraanstaande figuren van het europeesche
geestesleven en de arbeidersorganisaties van de geheele wereld tegen het vonnis
hebben geprotesteerd, dat invloedrijke europeesche dagbladen, een ‘Manchester
Guardian’ en een ‘Frankfurter Zeitung’ deze protestaktie hebben gesteund, - wanneer
tenslotte de lektuur van het feitenmateriaal, dat Felix Frankfurter, Hoogleeraar in
het recht aan de Harvard University in zijn brochure ‘The case of Sacco and
1)
Vanzetti’ heeft neergelegd, niet overtuigend genoeg was voor de redactie der N.R.
Ct. om de protestbeweging tegen de amerikaansche justitie te ondersteunen, zoo
mag men dit alles toch overtuigend genoeg achten om het te vermelden; voelde de
redactie zich niet tot eenige moreele actie gedrongen, zoo zou het toch slechts een
journalistieke plicht geweest zijn haar lezers erover in te lichten, dat deze bestond.
Waar het bleek, dat men hier te lande zoo weinig geïnformeerd bleek over een
zaak, die de herinnering oproept aan den vijfvoudigen justitiemoord van Chicago in
1887, aan den moord op Ferrer, verzocht ik, tevergeefs, aan de redactie van ‘De
Groene Amsterdammer’, plaatsing van het volgende artikel:
Wie lange sollen die Fussstapfen der Freiheit Gräber sein?
BÜCHNER, DANTON.
De eensgezinde protestbeweging tegen den zes jaar dreigenden en nu officieel
vastgestelden moord op de twee italiaansche arbeiders, die heden in alle landen
der wereld ontstaat, is wel zonder voorbeeld in de geschiedenis der rechtspraak en
mag ook wel weergaloos genoemd worden in de geschiedenis der moderne
arbeidersbeweging.
Reeds voor jaren werd, hoofdzakelijk door geestverwante bewegingen, in
aansluiting met het amerikaansche ‘Verdedigingscomité’ een ononderbroken actie
gevoerd ten gunste van de twee ter dood veroordeelden, zonder dat hier veel
aandacht aan werd besteed. Heden zijn het - althans in het buitenland vooraanstaande intellectueelen en een deel der pers, die hun stem met die van het
socialistische proletariaat verheffen. In Nederland schijnt dit alles niet of zeer weinig
tot de publieke opinie doorgedrongen te zijn en vragen de meesten zich af, als zij
te midden der verkiezingsleuzen op straten en muren geschilderd zien:
SACCO EN VANZETTI MOETEN VRIJ
wat dat toch wel te beduiden heeft.
De feiten, reeds honderden malen herschreven, zijn deze: In Mei 1920 werden
Sacco en Vanzetti, twee, om hun revolutionaire propaganda bekende, italiaansche
anarchisten gearresteerd, op het oogenblik dat een door hen georganiseerde
openbare meeting tegen de foltermethoden der amerikaansche politie, die o.a. aan
den typograaf Salsedo het leven gekost had, zou plaats vinden. Alleen Vanzetti was
op de hoogte van wat er met Salsedo gebeurd was, voordat hij uit de veertiende
verdieping van het gerechtsgebouw gestort was. Op zijn verminkte lijk vond men
de sporen van de mishandelingen. Ook Sacco en Vanzetti moesten uit den weg
worden geruimd. De veroordeeling wegens moord moest een middel zijn om deze
2)
agitatoren onschadelijk te maken. Na reeds eenigen tijd gearresteerd te zijn, worden
1)
2)
Boston, 1927, 118 p. Uit het voorwoord: ‘This is no ordinary case of robbery and murder’...‘The
issues that are involved and the considerations relevant to their solution are within the
comprehension of anyone who feels responsibility for understanding them.’
c.f. pag. 68...‘the case against Sacco and Vanzetti for murder was part of a collusive effort
between the District Attorney and agents of Department of Justice to rid the country of these
Italians because of their Red activities.’
Internationale Revue i 10 1927-1929
zij beschuldigd de daders te zijn van twee roofmoorden die in Dec. 1919 en in April
1920 hebben plaats gehad en waarvan de daders, ondanks de hooge uitgeloofde
premies nog niet waren gevonden. Ofschoon een klaar en onomstootelijk alibi werd
vastgesteld, een honderd getuigen ten gunste van Sacco en Vanzetti voor de
rechtbank verschenen en door de verdediging de machinaties der politie werden
ontmaskerd, werden beiden ter dood veroordeeld. Ondanks het protest van
amerikaansche rechtsgeleerden, en zelfs der konservatieve amerikaansche pers,
werd de revisie van het proces werd verworpen. Steeds meerderen eischten in
Amerika dit ongehoorde vonnis te annuleeren. Nadat in October 1926 een
gewoontemisdadiger verklaard had aan den roofmoord deel genomen te hebben
waarvan men ten onrechte Sacco en Vanzetti beschuldigde, werd algemeen de
gevangenhouding onmogelijk geacht. Nadat de laatste mogelijkheid het vonnis te
herzien voor kort verworpen is en bekend gemaakt, dat de voltrekking door den
electrischen stoel zal plaats vinden in Juli, bestaat nog slechts de mogelijkheid der
‘gratie’.
Wij vragen ons af of de tijd niet gekomen is dat ook in Holland, dat toch in het
bijzonder met zooveel banden aan ‘het land der vrijheid’ is verbonden - nadat het
buitenland reeds is voorgegaan - stemmen naast die der arbeidersklasse zullen
opgaan, die er bij de bevoegde amerikaansche autoriteiten - in casu Mr. Fuller,
Governor of Massachusetts - op aan dringen dezen georganiseerden justitie moord
te verhinderen. Het gaat om méér dan alleen het leven te redden van twee
onschuldigen, wier naam reeds een symbool en wier zaak die der geheele
menschheid is. De afschuw van velen voor den politieken moord die in dezen tijd
tot een normaal verschijnsel geworden is vermocht de slachtoffers, waartoe velen
der edelsten behoorden, niet meer te redden. Moge ditmaal een zoo krachtig moreel
protest, van overal, opgaan, dat het de uitvoering van een misdaad onmogelijk
maakt, die zelfs in deze, door oorlog, terreur en diktatuur ontluisterde wereld, een
te smaadvolle hoon zou zijn op alles wat er nog aan recht en vrijheid en
menschelijkheid gebleven is.
A.M.L.
Internationale Revue i 10 1927-1929
227
Diskussion über ernst kallai's artikel ‘Malerei und Fotografie’
Willi Baumeister:
Rousseau malte eine Landschaft, in der Telegrafenmasten mit weissen Isolatoren
sichtbar sind. Solche Utensilien fand bis dahin kein Malerauge brauchbar. Er dagegen
war ohne Sentimentalität, real, wahrheitsliebender als alle seine Kollegen von der
Landschaft. Seine Bilder ähnelten sogar Fotografien und trotzdem waren sie zugleich
abstrakter.
Die Quantität seines Naturalismus war gross, die Quantität seiner Abstraktion
klein, aber dafür war diese an Qualität intensiv. Die Maler der synthetischen Richtung
haben sich inzwischen der Abstraktion zugewandt. Die völlige Negation der
Naturnachbildung wurde erstrebt und damit die Wahrheit der Gestaltung an sich,
der Mittel und Stoffe erreicht. Fotografie als Gestaltungsmittel und Neonaturalismus
möchten ähnliche Verhältnisse wie bei Rousseau aufweisen, wo mit einem grossen
Quantum Naturalismus ein kleines aber intensives Quantum Abstraktion das Werk
bildet. Der Fotografie gelingt es. Die sogen. ‘Sachlichkeit’ weist diese günstigen
Verhältnisse nicht auf. Die Resultate der ‘Sachlichkeit’ bleiben vage Bildungen. Ihr
literarischer sozialpolitischer Wert bleibt anerkannt.
Stuttgart, 28 April 1927.
Adolf Behne:
Kallai vergleicht eine Landschaft von Courbet mit einer beliebigen
Landschafts-Photographie und findet....mit Recht....einen Unterschied. Er definiert
ihn so: die Landschaft von Courbet hat eine Faktur, die Photographie nicht, und er
verallgemeinert diese (schon anfechtbare) Behauptung zu dem Satze: Malerei und
Photographie sind wesentlich und eigentlich unterschieden durch das Vorhandensein
hier, das Fehlen der Faktur dort. Er kommt so zu dem Schluss, dass die
konstruktivistische Malerei, die nur geringen Wert auf Faktur lege (was übrigens
kaum stimmt), sich in Photographie zu verwandeln drohe....ein Vorwurf, den man
sonst eher krassen Naturalisten gemacht hat.
Kallai geht methodisch falsch vor. Die Landschaft Courbets hat ja nicht nur Faktur,
sondern auch einen Rahmen, d.h. sie ist auch....und zwar entscheidend....Ordnung
einer gegebenen Fläche. Die beliebige Landschaftsphotographie ist das nicht. (Wo
sie Ansätze zu einer Ordnung enthält, kommen sie aus derselben Quelle wie die
Ordnung Courbets, haben also nichts mit der Photographie als solcher zu tun). Will
Kallai auf die eine Seite einen Courbet stellen (handwerkliche Faktur plus Ordnung),
so müsste er auf die andere Seite eine Arbeit stellen, die mechanische Faktur plus
Ordnung ist. (Denn tatsächlich hat die Photographie auch eine Faktur....nur eine
technische an Stelle der handwerklichen, so wie etwa der maschienmässig
hergestellte Metallbecher auch eine Factur hat, nur eben keine
individuelle-handwerkliche). Als einen Ansatz zu: ‘mechanische Faktur plus Ordnung’
nennt Kallai selbst die Photo-Montage, und er muss hier konstatieren, dass bei ihr
nur ‘noch ein Rest von Widerspruch besteht. (Dass ein solcher Rest noch da ist,
scheint sehr verständlich, da die Photographie um das ihr eigene besondere
Ordnungsgezetz noch kämpft).
Will Kallai das Ordnungsmoment bei der Photographie ausschalten, so muss er
das auch bei der Malerei tun, wenn der Vergleich ein brauchbares Resultat bringen
soll. Er müsste dann den Vergleich so formulieren: Pinsel-Faktur
Internationale Revue i 10 1927-1929
einerseits....Licht-Faktur andererseits. Vielleicht käme er dann doch zu anderen
Ergebnissen.
Das Kennzeichnende der Arbeit Kallais ist ihr Enthusiasmus für die
individuell-handwerkliche Pinsel-Arbeit. Ein Enthusiasmus, der ihn zu einer
Verselbständigung der Faktur treibt. Kallai weist auf Leibl hin, dessen wundervolles
Handwerk zu verfolgen freilich ein hoher
Internationale Revue i 10 1927-1929
228
BLIK VOM PONT TRANSPORDEUR MARSEILLE
FOTO: DR. S. GIEDION ZÜRICH
Genuss ist. Aber wann ist denn eine Faktur gut? Sie ist um so besser, je weniger
virtuosenhaft sie ist, d.h. je weniger sie Selbstzweck wird....sie ist um so besser, je
mehr sie dem Ganzen dient. Wie Leibl selbst über seine Fuktur urteilte, geht daraus
hervor, dass er nicht wenige seiner handwerklich allervollkommensten Malereien
zerschnitten hat, als er bemerkte, dass er über der Faktur-Schönheit das Ganze,
das Bild, verfehlt und verloren hatte.
Die einseitige Ueberbewertung der Faktur müsste Kallai zu folgenden
Konsequenzen führen: die Photographie nach einem Bildwerke Mondrians gehört
zusammen mit einer Amateur-Photo aus Freibad Wannsee....denn beide entbehren
der Faktur. Mit dem Bilde Mondrians zusammen gehört die ölübermalte Photographie
aus dem Atelier Arthur Fischer, Berlin, Passage....denn beide haben Faktur.
Berlin-Chbg. 26 April 1927.
Max Burchartz:
dank den leistungen der ‘elementar-gestaltenden’ ist auch die bedeutung und der
wert fototechnischer darstellungsmöglichkeiten weiten kreisen bewusst geworden.
heute ist es nicht mehr nötig diese verfahren zu verteidigen. die angriffe
verstummen. der versuche auch auf diesem gebiete alle technischen möglichkeiten
auszuwerten, zeigen sich - mit gutem oder minderem erfolg - tag um tag viele neue.
mit der häufigkeit ihres vorkommens wird sich die fähigkeit ausbilden auch hier
wertigkeit und können von affender stumperei zu unterscheiden.
ob die fototechnischen gestaltungsmöglichkeiten der ‘malerei’ unter-oder überlegen
seien ist eine falsche fragestellung, sofern sie eine grundsätzlich wertende
bestimmung verlangt. ein ofen und ein grammofon lassen sich auch nicht als werte
vergleichen.
für weite gebiete der gestaltung ist die fotografie der malerei überlegen, aber ihr
bleiben möglichkeiten versagt, die der malerei eigen sind.
Internationale Revue i 10 1927-1929
229
dass ein neues wertvolles gestaltungsmittel neuerobert wurde ist ein gewinn.
dass der wert rationaler bedächtigkeit erneut als forderung allen gestaltens gestellt
wurde ist die bedeutendste tat ‘elementarer gestalter’ indes besteht vielleicht die
gefahr, dass durch abstellung des einen heute sehr offenbaren mangels durch
überbetonung auf der kehrseite ein neuer entsteht. der kaum bewusste drang
ungehemmter bewegungsäusserung wird unterdrückt, oft genug deutlich verworfen.
aber er ist nicht aus dem vollwertigen leben zu streichen - bildet eine seite, die auch
in der elementaren gestaltung notwendig in rechnung gestellt sein will.
die forderung der ‘faktur’ ist ausdruck der not, die diese seite gestaltender arbeit
entbehrt. bei untersuchung von faktur und fototechnik bleibt zu beachten, dass
gerade feinstes und letztes kräftespiel von ‘faktur’ durch fototechnische verfahren
offenbar gemacht werden kann. man beachte die mikrofotografischen autnahmen
etwa von handschriftenproben und wird zugeben müssen, dass gerade hier neue
gebiete elementarer gestaltungsmöglichkeiten noch offen liegen.
Essen, 30 April, 1927.
Will Grohmann:
Wenn die Mittel der Mitteilung für die Hervorbringung eines Kunstwerks irrelevant
sind und nur das Resultat gilt, so dürfte bei aller Verschiedenheit der Anfangs- und
Endpunkte in der Malerei und Photographie für eine kleine Schnittfläche der sich
schneidenden Kreise Kunst und Photographie identisch sein. Eine
Selbstverständlichkeit, dass dadurch keine Gleichsetzung der gestaltenden und
reproduzierenden Kunst erfolgt, zumal der in Frage kommende Teil der Photographie,
das Photogramm, im Grunde nur das Ergebnis schöpferischer Vorgestaltung abbildet
und sein mehr oder weniger künstlerischer Effekt durch Komposition,
Lichtdifferenzierung und intuitiv gewollte Zufälligkeit die Werte der Faktur zu ersetzen
in der Lage ist. Die sogenannte ‘künstlerische’ Photographie scheidet von selbst
als unlautere Wettbewerberin aus der Diskussion aus, da sie auch in der Anwendung
ihrer raffiniertesten Mittel nur erstreben kann, was okular bedingte freie Gestaltung
als Möglichkeiten subjektiv betonten Abbildens verwirklicht hat. (Impressionistische
Natur- und Bildnisaufnahmen). Dass ihr Wert gelegentlich grösser sein kan als der
gewisser akademischer Formulierungen ist ebenso klar wie die Tatsache, dass wir
uns bei diesem Niveauabstieg von der Grundfrage entfernen und in das Gebiet des
Geschmacks und der Mode geraten.
FOTOCONSTRUCTION
CO-OP: 1926/1
Internationale Revue i 10 1927-1929
230
K
OTENPAAR
FOTO RENGER-PATSCH
Für breitere Kreise des mit Kunst sich befassenden Publikums befriedigt allerdings
die dem Kunstwerk nacheifernde Photographie das Bedürfnis nach Darstellung in
vollem Masse, zumal es zu 80% mit Reproduktionen lebt und für Fakturwerte
unempfänglich ist. Die Gleichung von Kunst und Photographie ist ihm ebenso
einleuchtend wie die von Kunst und Natur, die Überschwemmung mit Photos aber
lässt es die Kunst immer mehr an der technisch optischen Reproduktion kontrollieren
und drängt es weiter von der Kunst ab. Im Photogramm wird es dieselbe Willkür
sehen wie in der abstrakten Kunst, und so bleiben die Chancen für Malerei und
Photogramm angewiesen auf den kleinen Teil derer, die freie Gestaltung als solche
in jeder Verkleidung erkennen und im Abbild das sehen was es ist, Technik.
Dresden-Blasewitz, 1 Mai 1927.
Kandinsky:
In den Fragen ‘Malerei und Photographie’ herrscht noch viel unklares, was die
Jugend dieser Fragen vollkommen erklärlich macht. Ausschliesslich das enorm
gesteigerte Tempo unserer Zeit macht solche unreife Fragen, wie z.B. die Frage
‘Malerei oder Film?’, möglich und diskutabel. In den kurzen, mir zur Verfügung
gestellten Zeilen möchte ich speziell diese überaus komplizierte Frage nur von
einem Standpunkt betrachten und nämlich vom Standpunkt, den Herr Kallai in den
Vordergrund stellt.
Wenn Herr Kallai die Behauptung aufstellt, dass ‘wir an der Grenze zwischen
einer gesellschaftlich wirkungslos gewordenen statischen Kultur und einer neuen
kinetischen Gestaltung unseres Weltbildes’ stehen, so darf wohl dazu bemerkt
werden, dass die kinetische
Internationale Revue i 10 1927-1929
231
Kraft z.B. eines ‘Staffeleibildes’ nicht in der Unbeweglichkeit dieses Bildes auf der
Wand oder sonst wo besteht, sondern in der zeitlichen Art der ‘Ausstrahlung’, oder
der Wirkung dieses Gemäldes auf den Menschen, also im zeitlichen ‘Erleben’ zu
suchen ist. Heute stehen wir in Wirklichkeit vielmehr vor der theoretischen Frage,
mit welchen Mitteln das Element der Zeit im Gemälde auszumessen wäre. Der
Unterschied zwischen Malerei (genauer gesagt ‘Staffeleimalerei’) und dem Film,
den Herr Kallai vertritt, wäre nicht anders, als rein relativ zu verstenen: die
Verwendung der ‘Zeit’ auf beiden Gebieten weist keine Unterschiede im Wesen
dieser Verwendung auf.
Ich kann mich nicht von noch einer Bemerkung enthalten. Gerade heute werden
die verworrenen Blicke der ‘Abendländer’ oft (viellecht viel zu oft) dem ‘Morgenland’
zugewendet. Nicht selten wird dort die ‘Rettung’ gesucht. Meiner Meinung nach
könnten wir, die in den ‘Abendlöndern’ leben, eine typische Eigenschaft des ‘Orients’
zu uns herüberholen - die Fähigkeit der Konzentration, die in erster Linie mit Statik
verbunden ist.
So lange wir unsere Fragen ausschliesslich auf der Basis des ‘oder’ stellen,
kommen wir aus der Psychologie der gestrigen Vergangenheit nicht heraus. Was
gewinnt die Menschheit, die uns alle heute besonders interessiert, wenn sie sich in
‘Statiker’ und ‘Kinetiker’ teilt, die einander und von einander nichts hören wollen?
Man soll mir nicht mit der Erwiderung kommen, dass die Postkutsche vom D-Zug
verdrängt wurde und dass der D-Zug bald vom Flugzeug verdrängt wird. In jeder
illustrierten Zeitung und nicht selten in den Strassen sehen wir Menschen,
die...laufen. Dieselben Menschen laufen nicht immer. Manchmal fahren sie auch
mit der Bahn - je nach dem. Entscheidend ist dabei der Zweck und die damit
verbundene Art der Bewegung.
Ich finde jede Einseitigkeit gefährlich. Und jedes konsequente Springen immer
auf einem und demselben Bein würde unumgänglich zur ständigen Lähmung des
anderen Beines führen.
Die Natur sorgt aber für den Menschen und hat ihn mit zwei Augen versehen
damit er nicht nur flach, sondern auch tief sehen kann.
Dessau, 2 Mai 1927.
Ludwig Kassak:
Wenn wir die Ähnlichkeiten bzw. die Unterschiede zwischen Malerei und
Photographie nicht nur in ihren technischen Methoden und ihren äusseren
Erscheinungen aufzeigen wollen - müssen wir auf das eigentliche Wesen dieser
beiden Erscheinungen zurückgreifen. Wenn wir uns klar machen, dass die Malerei
das höchste Resultat und der individuelle Ausdruck der menschlichen
Kulturentwicklung ist, die Photographie hingegen, aus der zivilisatorischen neuen
Epoche geboren, in erster Reihe ein technisches Resultat und ein streng an das
Material gebundener Vorgang ist - so steht vor uns eindeutig der endgültige
Unterschied zwischen Malerei und Photographie, und es wird überflüssig zum
Schaden des einen von den Vorteilen des anderen zu sprechen. Die Malerei ist die
Kunst des Kultur-Individuums. Von einem gewissen Punkt ab kann auch die
Photographie eine produktive Darstellung sein, aber infolge des Bestrebens nach
Exaktheit und Objektivität kann sie niemals Kunst im klassischen Sinne des Wortes
werden. Infolge dieser gegebenen Gesetzmässigkeit wäre es ein Fehler, auf Grund
eines Vergleichs Schlüsse zu ziehen. Die beiden Erscheinungen haben, abgesehen
Internationale Revue i 10 1927-1929
davon, dass beide aus dem Sehen geboren und dessen Objektivierung sind, nichts
gemein. Wo die eine stirbt, fängt das Leben der anderen an. Die Vollkommenheit
der einen determiniert die zisellierte fähige Schöpfungsgabe des Menschen, die
andere die Entwicklung der Technik. Der Maler malt das was er sieht, der Photograph
fixiert das was sein Apparat sieht. Wenn die Malerei ein genaues Ebenbild einer
Sache geben will, hört sie auf Kunst zu sein; die Vollkommenheit der Photographie
aber besteht gerade darin, dass sie das exakte Spiegelbild der photographierten
Dinge gibt. Daraus folgt: wenn wir die Malerei als illustrierende Kunst betrachten,
bleibt
Internationale Revue i 10 1927-1929
232
sie in ihrer Genauigkeit weit hinter der illustrierenden Fähigkeit der Photographie
zurück. Betrachten wir ein Portrait von Holbein oder Picasso, so sehen wir sofort
wie der subjektive Individualismus der Maler das gegebene Thema komponiert oder
dekomponiert - solche Unterschiede kan es bei der photographischen Aufnahme
wenn es sich nicht direkt um einen bewussten technischen Trick handelt, überhaupt
nicht geben. Das Auge des Malers hat subjektives, die Linse des Aufnahmeapparates
ist objektives Sehvermögen. Dieses objektive Sehen und das antipsychische Wesen
des Aufnahmeapparates stellen die Photographie, in unsrer Zeit, wo wir nach
Kollektivität und nach strengen Konstruktionen streben, über die Malerei. Und nicht
nur über die naturalistische Malerei der Vergangenheit, sondern auch über die
neuerdings forcierte Malerei, im Sinne der ‘Neuen Sachlichkeit’. Ich kann hier auf
die Grundfehler der ‘Neuen Sachlichkeit’ nicht eingehen. Tatsächlich aber ist neben
der Leistungsfähigkeit des Aufnahmeapparates die mit Affendrüsen geimpfte neue
Richtung der Malerei, nicht anderes als Herumquälerei von Menschen, die ihre
Fähigkeiten besser verwenden könnten. Selbst wenn wir die Malerei, nicht als
illustrative sondern als absolute Malerei betrachten, können wir feststellen, dass die
produktive Richtung der Photographie, die reine Lichtgestaltung, nicht aus dem
künstlerischen Gesichtspunkt sondern aus dem der objektiven Darstellung, nicht
hinter jener zurückbleibt.
Ich betone nochmals: die vergleichende Wertung der Malerei und Photographie
ist sowohl vom technischen wie vom psychischen Standpunkt unhaltbar.
Die Malerei als Kunst ist der Ausdruck der Kultur, die Photographie ist ein
Repräsentant der Zivilisation. Und gegenüber der absoluten Malerei zeigen die
Licht- und Schattenkompositionen der produktiven Photographie potenziert die
exakte Reinheit und aesthetische Grossartigkeit der produktiven Schöpfung.
Budapest, 26 April 1927.
Aus dem Ungarischen von Eman Fedja Freiberg.
LYONEL FEINIGER
FOTO: LUX FEINIGER
Internationale Revue i 10 1927-1929
233
‘MECHANISCHE FANTASIE’
FOTO: PEER BUCKING
Moholy-Nagy:
die art des herstellungsprozesses zeigt sich am fertigen objekt. wie er sich zeigt,
nennen wir faktur. es wäre verfehlt, faktur nur das zu nennen, was als abtastbare
oberfläche vorliegt, nur deswegen weil die früheren manuellen techniken meist
gleichzeitig einen tastwert darstellten.
aber eben weil für mich faktur nicht gleich tastwert ist, bleibt die problemstellung in
dem artikel von ernst kallai für mich gegenstandslos. ich sehe darin vielmehr eine
umkleidung eines versuchs zur rettung der manuellen, darstellerischen malerei.
gegen darstellung ist nichts einzuwenden. sie ist eine mitteilungsform, die millionen
angeht. die optische darstellung kann heute mit beispielloser exaktheit von fotografie
und film geleistet werden. manuelle verfahren kommen gegen diese techniken nicht
auf. auch nicht, sogar am allerwenigsten durch ihre fakturwerte. denn: wenn faktur
selbstzweck geworden ist, ist sie gleich ornament.
damit soll nicht gesagt sein, dass die jetzige form der abstrakten, also nicht
darstellerischen malerei als bindende basis für alle zeiten proklamiert wird. sie ist
vorläufig viel weniger; ein von grosser intensität erfülltes tasten nach den im
biologischen begründeten elementen eines optischen ausdrucks, der uns eindeutiger
und aufrichtiger spiegeln soll als eine tausendmal wiedergekaute äusserungsform.
ebenso die fotografie. auch sie soll - was heute erst forderung ist - in ihrer primären
wahrheit verwendet werden. der fanatische eifer mit dem heute das fotografieren
in allen kreisen betrieben wird, deutet darauf hin, dass der fotografie-unkundige der
analfabet der zukunft sein wird. die fotografie wird in der nächsten periode ein
unterrichtsfach wie heute das a b c und einmaleins sein. alle wünsche heutiger
fotografischer gurmets werden dann zur selbstverständlichkeit, wenn nicht
automatischen leistung.
darüber hinaus hat - trotz aller vorurteile - die fotografie ihre berechtigung nicht nur
als reproduktive technik, denn sie hat schon heute zu produktiven leistungen geführt.
sie
Internationale Revue i 10 1927-1929
234
lehrt uns in den möglichkeiten des hell-dunkels eine verfeinerung der
mittelverwendung. durch einen chemischen prozess bilden sich die feinsten
tonabstufungen in einer homogenen schicht. das grobkörnige pigment verschwindet,
es entsteht die lichtfaktur.
‘MECHANISCHE FANTASIE’
FOTO: PEER BUCKING
mit dieser schwarz - weiss - wirkung der fotografischen schicht - auch ohne
darstellung - (fotogramme) - hat man reiche resultate erzielt. es wird auch in der
farbigen gestaltung ähnlich kommen müssen. die errungenschaften der
farbenchemiker, die entdeckungen der fysiker: mit polarisation und
interferenzerscheinungen, mit subtraktiven mischungen des lichts zu arbeiten werden
unsere mittelalterlichen malmethoden ablösen.
das bedeutet nicht, dass eine malerisch-manuelle betätigung heute oder in der
zukunft verdammt werden soll. auch das, was die früheren zeiten ‘beseelte’, kann
paedagogisches instrument zur entwicklung einer verinnerlichung werden. aber das
erkennen bezw. wiederfinden eines aus biologischen faktoren sich entwickelnden
und dadurch selbstverständlichen ausdrucks darf nicht als besondere leistung
1)
hingestellt werden. der persönliche entwicklungsweg eines individuums, das alle
schon dagewesenen optischen aktionsformen nach und nach selbstschöpferisch
wiederfindet, kann nicht zum zwang für die entwickelteren, für die allgemeinheit
werden.
die ‘schicksalsfrage’ ist meiner meinung nach nicht: ‘malerei oder film’, sondern:
das anpacken der optischen gestaltung an allen heute berechtigten ecken und
enden. das sind heute fotografie und film, wie abstrakte malerei und farbiges
lichtspiel.
‘MECHANISCHE FANTASIE’
FOTO: PEER BUCKING
die neue generation, die nicht soviel abzustreifen hat wie wir: sentiment und
tradition, wird aus dem so gestellten problem ihren nutzen ziehen.
dessau, 26.4.27.
1)
die untersuchungen und formulierungen von heinrich jacoby, der in ‘i 10’ einen artikel ‘die
gemeinsame biologische grundlage aller gestaltungen’ ankündigt, sind in dieser hinsicht von
grösstem interesse. ich halte sie für eine der wichtigsten geistigen leistungen unserer zeit.
Internationale Revue i 10 1927-1929
235
Mondrian:
Bienque je sois pour une grande partie d'accord avec les intéressantes observations
sur la ‘peinture et la photographie’ de mr. Ernst Kallai, il me semble nécessaire de
ne pas perdre de vue que c'est ‘l'artiste’ et non pas ‘le moyen’ qui creëe l'oeuvre
d'art.
Certainement le moyen est de grande importance et il est étroitement lié avec
l'expression plastique d'une oeuvre mais c'est l'artiste qui décide de son essence
qu'elle est purement plastique et non imitative.
Néanmoins, il me paraît que le caractère de la photographie soit plutôt imitatif
que plastique. La photographie dans le sens usuel est le moyen approprié pour la
reproduction de l'objectivité, et tout art est création.
Mais à présent il est difficile de déterminer l'évolution de la photographie - en
effet, de tels efforts ont déjà été réalisés sur le terrain de la plastique pure, que nous
pouvons tout espérer de la photographie. Il est bien possible que la technique de
la photographie se change, comme la technique de la peinture s'est changée et les
comparaisons et observations de mr. Ernst Kallai peuvent aider à y arriver.
Paris, 26 Avril '27.
Georg Muche:
400 billionen schwingungsunterschiede von 400-800 billionen schwingungen in der
sekunde vermag das menschliche auge als licht- und farberscheinung
wahrzunehmen.
die fotografisch verwendbare lichtempfindliche substanz reagiert chemisch auf
ein weit grösseres intervall. diese grössere leistung kann dem auge übermittelt
werden, aber immer nur nach übersetzung in die durch die aufnahmefähigkeit des
auges begrenzte skala. insofern können die optischen eindrücke durch die
‘prachtvolle maschine’ kamera nicht bereichert werden. die polarität schwarz-weiss,
die begrenzung rot-violett bleibt unüberschaubar bestehen. der fotografische prozess
kann sein vollkommeneres funktionsergebnis dem auge nicht übermitteln.
aber innerhalb dieser begrenzung gibt das durch die kamera im moment fixierte
bild dem menschen den eindruck einer erscheinung - der ihm ohne kamera nie
bekannt würde. die fotografie geht über die manuellen, durch den tastsinn
vollzogenen reproduktionsverfahren der zeichnung und malerei weit hinaus. die
zwischenschaltung des hochwertigen reproduktionsmittels - der kamera - steigert
den effekt und mechanisiert die methode. die durch chemische prozesse
hervorgerufene hell-dunkel teilung der lichtempfindlichen fläche ist ausserordentlich
reich an feinsten nüancierungen. diese wunderbar dosierten übergänge können
sowohl mit dem kameralosen fotogramm als auch mit der fotografischen aufnahme
zu effekten gesteigert werden, denen gegenüber die handwerkliche anwendung der
malerischen und zeichnerischen mittel plump erscheint.
die malerei ist ein primitives handwerk - gewiss - aber sie erfasst und beherrscht
sämtliche stofflich gebundenen farb-licht erscheinungen, die das auge aufzunehmen
vermag. darüber hinaus macht die enge verbindung von gesichts- und tastsinn bei
dem produktionsvorgang es möglich, die subjektiven - im auge entstehenden erscheinungen zu empfinden und spontan zu verwerten. das auge ist das den licht
und farbeindruck produzierende organ. die sublimiertesten, für die nachhaltig
wirksame gestaltung bedeutsamsten werte - die komplementär und simultan
Internationale Revue i 10 1927-1929
kontraste - werden durch das primitive handwerk erfasst. für die kamera sind sie
nicht wahrnehmbar.
so verschieden fotografie und malerei also in bezug auf die methode, die
instrumente und materialien sind, so verschieden sind sie auch in bezug auf den
künstlerischen wert. lediglich der effekt ist ähnlich und er verleitet zur kontroverse
malerei? - fotografie!
- fotografie? - malerei! und damit zum wesentlichen:
Internationale Revue i 10 1927-1929
236
als reproduktionstechnik ist die malerei unzulänglich im vergleich mit der fotografie.
das gemalte bild erhält die berechtigung seiner existenz ausschliesslich durch werte,
die künstlerischer natur sind. als ein mittel zu künstlerischer gestaltung ist die malerei
nach wie vor von wunderbarer geeignetheit, weil die beziehung von absicht und
darstellung als wechselwirkung von auge und tastsinn in ihrer proportionalen
verbundenheit so eminent ‘richtig’ ist. die zwischenschaltung der kamera und das
ausschalten des tastsinns hebt diese günstige spannung zum vorteil des
mechanischen effektes - zum schaden der subjektiven schöpferischen idee auf. die
mischung von zufall und absicht, von automatischen ablauf chemisch-physikalischer
vorgänge und schöpferischer zielsetzung ist nicht mehr in ordnung. die formel für
die schöpferische leistung stimmt nicht mehr. ausserdem setzt sowohl fotografie
als auch fotogram das bereits irgendwie wirksam gestaltete objekt voraus. fotografie
und fotogram sind sekundäre gebilde, bei denen das blose überraschungsmoment
allerdings gross ist. die begeisterung für die fotografie sollte jedoch nicht in die
überschätzung fotografischer effekte ausarten. aber eines macht die fotografie
besonders wertvoll. die möglichkeit zur objektiven erfassung der natur. diese
grossartige leistung der kamera ist besonders für die wissenschaftliche und
technische forschung von grösster bedeutung. das subjekt wird bei der wahrnehmung
durch die kamera ausgeschaltet. die bewusst unkünstlerische, präzis und ohne
täuschung aufgenommene fotografie ist die ‘neue sachlichkeit’. die neue sachlichkeit
in der malerei ist die kleinbürgerliche reaktion auf die mutige entwicklung der malerei
vom impressionismus bis zur reinen, abstrakten gestaltung. es gibt keine sachlichkeit,
keine objektive ausdeutung der natur durch die malerei, denn diese scheinbare
objektivität ist immer die objektivität des subjekts.
dessau, 28 april 1927.
CARL BUCHHEISTER
KOMPOSITION
GLEICHSEITIGES DREIECK
Internationale Revue i 10 1927-1929
237
Ernst Kallai
Antwort
Die Äusserungen zu meinem Aufsatz ‘Malerei und Photographie’ sind zumeist
wertvolle Ergänzungen, die ganz in der Richtung meiner eigenen Ansicht liegen.
Ich kann Ausführungen von Willy Baumeister, Burchartz, Grohmann, Kassák,
Mondrian und Georg Muche fast restlos beipflichten. Die einzige Bemerkung, die
ich an Burchartz und Kassák richten möchte, ist die, dass mir eine vergleichende
Wertung der Malerei und Photographie durchaus fern lag. Ich verkenne keineswegs
die künstlerisch-vollwertigen Gestaltungsmöglichkeiten der Photographie. Ich
behaupte nur, dass sie anders geartet sind wie jene der Malerei. Mein Aufsatz ist
ein Versuch, diesem offenkundigen Wesensunterschied zwischen Malerei und
Photographie auf den Grund zu gehen. Dabei habe ich es absichtlich vermieden,
auch die subjektiven Momente, die weltanschaulichen und psychologischen
Zusammenhänge zu erörtern. Nicht als ob ich die formbestimmende Wesentlichkeit
dieser Momente ignorieren wollte. Es ist ohne weiteres klar, dass bereits die stoffliche
Wahl: Pigment oder Licht, aus einem bestimmten Gerichtetsein der schöpferischen
Veranlagung heraus erfolgt (Moholy-Nagy!). Aber auf dieses psychische Primat
einzugehen, würde das Aufrollen eines geistesgeschichtlichen Problems von solcher
Breite und Kompliziertheit bedeutet haben, dass seine Erörterung im Rahmen eines
Aufsatzes unmöglich gewesen wäre. Es war einfacher, das Problem von der anderen
Seite anzufassen und die Fragestellung auf die bereits zur Sache gewordene
Gestaltung zu richten.
Worin liegt der Unterschied zwischen einer, dem subjektiven Gestaltungsprozess
bereits volkommen entwachsenen Form der Malerei und einer Photographie? Auch
hierbei habe ich den Fall grösster gegenseitiger formaler Annäherung ins Auge
gefasst. Was ist der optische Sachunterschied zwischen Naturaufnahme und
Naturmalerei, selbst wenn diese gegenständlich aufs engste und kleinlichste
gebunden erscheint?
Ich fand, dass dieser optische Sachunterschied zunächst ein Fakturunterschied
sei, so gewiss er auch in der Folge zu den mannigfaltigsten Erweiterungen getrieben
werden kann. Ich gebe zu: im Bestreben, das Tastbare der malerischen Faktur als
eine vitale Eigenart zu schildern, die der Photographie nicht gegeben ist, habe ich
es versäumt, auf das lichtbestimmte Wesen der photographischen Faktur näher
einzugehen. Mir sind dabei verschiedentlich Formulierungen unterlaufen, die aus
dem Zusammenhang des ganzen Artikels herausgegriffen, den Anschein erwecken
konnten, als spräche ich der Photographie überhaupt jede Faktur ab. Dies wäre
freilich Unsinn. Schon die nackte Existenz sozusagen, die Tatsache, dass eine
Photographie irgendwie hergestellt, gemacht wurde, bedeutet so viel, dass sie eine
Faktur hat. Sie muss doch die Zeichen ihrer Entstehung auf der Bildfläche tragen.
Es kommt aber auf die Besonderheit dieser fakturellen Zeichen an, auf den
Unterschied zwischen malerischer und photographischer Faktur.
Behne formuliert ihn ganz richtig: ‘Pinselfaktur einerseits....Lichtfaktur anderseits.’
- Nun, mein ganzer Aufsatz läuft im Wesentlichen auf dieselbe Gegenüberstellung
hinaus. Er enthält eigentlich nichts anderes, als eine breitere Entwicklung dieser
Formel, die meinem Gedankengang gewissermassen als latenter Grundriss unterlegt
ist. Allerdings habe ich den Ausbau dieses Gedankenganges etwas einseitig
behandelt. Ich habe nur die Eigenheiten der malerischen Faktur positiv dargestellt
und bei der photographischen Faktur mich damit begnügt, festzustellen, an welchen
Eigenschaften es ihr ermangle. Indessen finden sich auch bei dieser Einschränkung
noch Stellen genug, wo das Lichtbestimmte der photographischen Faktur betont
Internationale Revue i 10 1927-1929
wird. Wie dem auch sei, so viel steht jedenfalls fest. dass die malerische Faktur als
Pinselfaktur eine Tastfaktur ist. Ich behaupte nun, dass aus dieser Tatsache für die
optische Besonderheit, für die ganze spezifische Augenvitalität
Internationale Revue i 10 1927-1929
238
FOTO MOHOLY-NAGY
NEGATIV 1927
Internationale Revue i 10 1927-1929
239
der Malerei entscheidende Folgen erwachsen. Folgen, die man bei dem wesentlich
anders gearteten Grunde, bei der photographischen Lichtfaktur nämlich, vergeblich
suchen würde. Dass nicht der Stoff, sondern der Künstler das Werk ‘macht’, dieser
an sich richtige Hinweis Mondrians bedarf natürlich keiner weiteren Erörterung. Aber
Stoffe haben ihre lebendigen Eigenheiten und die schöpferische Arbeit des Künstlers
besteht eben darin, aus dieser Eigenheit heraus zu gestalten, nicht etwa gegen sie.
Dass die Faktur nicht Selbstzweck ist, sondern lediglich Mittel, um einer Vision
stoffliche Gestalt zu verleihen: diese Feststellung Behnes ist eine Binsenwahrheit,
gegen die sich in meinen Aufsatz wohl kaum ein Verstoss finden lassen wird. Ebenso
wahr ist aber auch, dass die Faktur kein Neutrum ist, das bei jeder Art von Malstoffen
und bei jedem Stil die gleiche Beschaffenheit hat. Im Vergleich zur Faktur Holbeins
ist eine impressionistische Faktur gewiss vordringlich. Ist sie darum etwa zum
Selbstzweck geworden? Es ist klar, dass Faktur, wie es Dr. Behne zu bemerken für
nötig hält, dem Ganzen unterordnet werden muss. Die Bildordnung, die der Künstler
geistig vor sich hat, bestimmt den Materialisierungsprozess, d.h: die Art, wie der
Stoff gesetzt und zwar in einer ganz bestimmten Ordnung auf die Malfläche gesetzt
wird. Das Ergebnis dieses stofflichen Ordnens ist zugleich Faktur und Form, je
nachdem, nach welcher Seite hin man die Schicht von Malstoff auf der Bildfläche
ins Auge fasst. Gewiss hatte Leibl seinen guten Grund, das eine oder andere seiner
Bilder zu zerschneiden, trotzdem es, wie bei ihm selbstverständlich, schöne Faktur
hatte, d.h. handwerklich schön war. Aber das Ganze in solch einem Bild hat er wohl
doch nicht gerade über die Fakturschönheit verfehlt, sondern einfach darum, weil
seine Bildvorstellung nicht genügend klar und überlegt war.
Faktur plus Ordnung gleich Bild: diese Formel Behnes stimmt schon, mit der
Bemerkung jedoch, dass auch die Faktur kein chaotischer Rohstoff mehr, sondern
geordneter Stoff ist. Wie könnte sie sonst eine geordnete Farben- und
Formvorstellung erregen? Fakturordnung plus Farben- und Formordnung: zumindest
diese Erweiterung ist nötig, um der Formel Behnes die entsprechende Fassungskraft
zu verleihen.
Behne kommt zu einer Folgerung, die ich seiner Meinung nach aus der
Überwertung ziehen müsste, mit der ich Faktur und Handwerk angeblich betrachte.
Auf Grund meiner Ausführungen, meint Behne, gehörte ein Bild von Mondrian mit
der ersten besten ölübermalten Kitschphotographie zusammen, da beide Faktur
haben. Behne vermeint hier etwas Unrichtiges in meinem Aufsatze ad absurdum
zu führen. Die angeblich widersinnige Zusammenkoppelung Mondrians mit der
kitschigen Oelübermalung erweist sich jedoch beim näheren Zusehen als eine zwar
falsch adressierte, aber an sich durchaus richtige Selbstverständlichkeit. Warum
sollen Mondrian und der Übermalungskitsch nicht zusammengehören? Ihre
Verbindung wäre nur dann widersinnig, wenn man Qualität und Schund wahllos in
einen Topf werfen wollte. Behne meint jedoch, ich müsste die Zusammengehörigkeit
Mondrians und des Kitscheurs auf Grund ihrer Faktur behaupten, da ja beide Faktur
hätten, mir aber die Faktur Hauptsache sei. Nun, ob Hauptsache oder nicht, das
spielt hier keine Rolle. Tatsächlich aber gehören alle Bilder mit Pinselfaktur zur
Malerei, ganz gleich wie wertvoll oder wie schlecht sie sind. Das Gleiche gilt von
den Stilwandlungen. Was die verschiedensten Stilperioden der Malerei auch sonst
noch gemeinsam haben, derart, dass solch unendlich verschiedene Künstler wie
Duccio und Kandinsky etwa, gleicherweise Maler genannt werden können, mag
diesmal dahingestellt bleiben. Jedenfalls ist die Tatsache der Pinselfaktur hier wie
dort ein grundlegender Gemeinschaftszug. Aus meiner Überwertung der Faktur,
meint Behne noch folgern zu können, müste sich auch ergeben, das eine
photographische Reproduktion nach Mondrian und eine Amateuraufnahme aus dem
Internationale Revue i 10 1927-1929
Wannseebad zusammengehören, da beide fakturlos sind. Auch dieser Vorstoss
trifft daneben. Natürlich gehören Photographien zusammen, ganz gleich was sie
darstellen. Alle Photos sind Lichtbilder. Alle Photos haben den gemeinsamen Zug,
Lichtfakturen zu sein. Das freilich, was den Gegenstand betrifft, eine photographische
Repro-
Internationale Revue i 10 1927-1929
240
duktion nach Mondrian etwas anderes ist wie eine Naturaufnahme: diese schwierige
Feststellung liegt wohl ausserhalb unseres Problems.
Man muss die eigene Lichtfaktur einer Reproduktion trennen von jener
Gemäldefaktur, die mit den photographischen Mitteln illusionistisch abgebildet wurde.
Wollte man diese Illusion der Stofflichkeit des abgebildeten Gegenstandes als Faktur
nehmen, dann wäre freilich die photographische Faktur allen Tastwerten der Malerei
überlegen. Es handelt sich aber bei unserer Fragestellung nicht um die
gegenständliche und stoffliche Spiegelungsfähigkeit der photographischen Lichtfaktur,
sondern um das Problem, worin sich die Gestaltungsmöglichkeiten dieser Faktur
von der malerischen Faktur unterscheiden.
Aus den Tastwerten der malerischen Faktur folgt ihre Fähigkeit einer eigenen
stofflichen Ausdruckskraft, mit der alle anderen Bildmomente, ob darstellerischer
oder ungegenständlicher Art, sozusagen multipliziert werden. Diese Tastwerte sind
zugleich die reale Verklammerung, die das Moment der Flächenspannung aufs
äusserste steigern und erhärten können. Vor allem aber spielt sich in der tastbaren
stofflichen Fakturablagerung jene Form des Prozesses von schöpferischer
Verwirklichung ab, der für die Malerei grundbezeichnend ist. Die Lichtfaktur der
Photographie ist zu einer Gestaltung in diesem Sinne ungeeignet. Ihre Möglichkeiten
sind anderer Art. Es wäre falsch, aus einer empfindsamen Liebe zum malerischen
Handwerk die künstlerischen Möglichkeiten der Photographie ignorieren zu wollen.
Diese Art von ‘Enthusiasmus’ liegt mir durchaus fern.
Aber eben so unangebracht ist auch jene doktrinäre Technomanie, die vermeint,
das Handwerk in Bausch und Bogen ablehnen zu können. Das Handwerk ist ein
Mittel, ein Behelf zur schöpferischen Auseinandersetzung zwischen Mensch und
Natur, Mensch und Geist. Man kann die besonderen schöpferischen
Erlebnismöglichkeiten des malerischen Handwerks nicht mit der Photographie
ersetzen, und noch viel weniger ‘fortschrittlich verbessern.’ Dagegen vermag diese
sehr wohl Gestaltungsmittel einer neuen Weltempfindung zu sein, zumal als
bewegliches Lichtbild. Was ich am Schlusse meines Artikels über den Film gesagt
habe, war in diesem Sinne gemeint. Es handelt sich nicht um die geistige und
künstlerische Kompetenz der Malerei. Aus Kandinskys diesbezüglichen Äusserungen
scheint mir vorzugehen, dass er meinen Aufsatz missverstanden hat. Ich habe von
der sozialen Unwirksamkeit der Malerei und von der ungeheuren Popularitât des
Films gesprochen. Dieser bedeutsame und beziehungsreiche Unterschied zwischen
der Wirksamkeit der beiden Kunstsphären ist doch für jeden unbefangenen
Beobachter offenkundig. Dabei steckt der ganze Film noch in Kinderschuhen und
ist zudem fast wehrlos den übelsten geschäftlichen Spekulationen ausgeliefert.
Angesichts des grundlegenden Wesensunterschiedes, der die Lichtfaktur und
ihre verschiedenen Gestaltungsmöglichkeiten, vor allem aber den Film von der
Malerei trennt, schrumpfen die von den dogmatischen Vertretern der beiden Lagern
so eifrig verfochtenen Gegensätze zwischen gegenständlicher und abstrakter Malerei
fast zu einem nichts zusammen. So lange die Malerei eine Gestaltung vermittels
Pinselfaktur bzw. Tastfaktur bleibt, sind auch ihre extremsten Gegensätze nur
Abweichungen, nicht aber Wesensunterschiede. Vom Staffeleibild bis zum
Wandmosaik und Mauerbild, von traditionalistischen Akademikern bis zur absoluten
Malerei und den Konstruktivisten gehört alles in eine Front. Das wirklich gründsätzlich
Neue steht auf der anderen Seite und heisst: Photographie und Film.
Internationale Revue i 10 1927-1929
241
Peter Alma
Kunst en samenleving
L'art actuel n'a pas de rapport avec la vie sociale. L'impressionniste se
recueille dans la nature: c'est la solitude. Les abstraits qui sont nés de
l'impressionisme sont également des solitaires. Ils atteignent à l'esthétique
pure. Leur importance dans l'évolution culturelle doit être admise; elle ne
doit cependant pas être surfaite. C'est seulement grêce à une conception
générale de la vie sur une base sociale que l'union entre l'art et la vie
sociale pourra se reconstituer.
?
Die heutige Kunst hat keine Verbindung mit dem Leben. Der Impressionist
zieht sich in die ‘Natur’ zurück, in die Einsamkeit’. Die Abstrakten,
Abkömmlinge des Impressionismus, sind auch ‘Einsame’. Sie kommen
zur reinen Anschauung. Ihre Bedeutung in der kulturellen Entwicklung
muss anerkannt, aber nicht überschätzt werden.
Allein mit Hilfe einer allgemeinen Lebensbetrachtung auf soziale
Grundlage wird das Band zwischen Kunst und Leben erneut werden
können.
?
Art nowadays has no connection with society. The impressionist retires
in ‘nature’ which means ‘solitude’. The ‘abstracts’ coming forth from the
impressionism, are also ‘solitaires’. They come to pure aestetics. Their
significance in cultural development must be admitted, but not overrated.
Only by medium of a general vision of life on social foundation, the tie
between art and society can be renewed.
In de groote tijdperken der geschiedenis ziet men, in tegenstelling tot onzen tijd,
steeds een nauw verband tusschen kunst en samenleving.
Werpen wij een blik op den bloeitijd van het oude Egypte, dan zien we, dat daar
de kunst geheel gewijd is aan de doodenkultus.
Bij het Boedhisme was de kunst eveneens gewijd aan den godsdienst van dien
tijd: de tempels, de beelden dienden allen het Boedhistische geloof.
In de Middeleeuwen is als voorbeeld de Gothische Kathedraal te noemen. De
drijfkracht van de menschheid in de Middeleeuwen, die er toe leidde om de
Kathedraal te bouwen, was de Christelijke godsdienst. De godsdienst was toen de
levende kracht, die de menschheid bond. Om aan de gemeenschappelijke levensvisie
uiting te kunnen geven, waren groote gebouwen noodzakelijk. Deze noodzaak werd
de oorzaak van het ontstaan der Kathedraal.
De bouw van de Kathedraal moest de uitdrukking zijn van de verheven gedachten
der menschheid, die daar binnen haar diepste gevoelens belijdde.
Internationale Revue i 10 1927-1929
242
PETER ALMA
MAN MET HOUWEEL.
De Kathedraal was het symbool van de groote gemeenschappelijke idee, die mensch
en menschheid in de Middeleeuwen bezielde.
In die tijdperken was de kunst een in ‘Schoonheid’ scheppende kracht, die in het
raam van één groote wereldvisie haar taak te vervullen had....
In de individualistische tijden, als de Renaissance, was de kunst de verheerlijking
van de persoonlijkheid; van den mensch en niet van de idee, zooals in de
kultuurtijdperken.
Niettemin was er ook toen tusschen de kunst en de algemeene levensopvattingen
een verband....
Wij stippen het voorgaande slechts zeer in het kort aan om des te duidelijker het
isolement van de hedendaagsche kunst t.o.v. de maatschappij te doen uitkomen.
Wanneer we nu spreken over het ‘isolement’ der kunst in onzen tijd, dan willen wij
wijzen op de ontwikkeling der schilderkunst in de laatste halve eeuw. Het is bijv.
zeer verklaarbaar, dat de kunstenaar zich van de samenleving afkeert omdat de
band die kunst en samenleving bindt in onzen tijd ontbreekt. Hij trekt zich terug in
de ‘natuur’, hij wordt de ‘eenzame’, de natuurmensch; hij zoekt daar datgene wat
de gemeenschap hem niet geeft. (Impressionisme). Hij isoleert zich aldus van de
gemeenschap.
Maar anderen gaan daarna nog verder. Meer en meer wordt de aandacht
verplaatst van het objectief (natuur) naar het subjectief (gevoelsaandoening van
den beschouwer).
Het objectief wordt zelfs een belemmering en het subjectief het essentieele, zooals
dat bijv. in de schilderijen van Kandinsky tot uiting komt.
Anderzijds ziet men, hoe de aandacht van het objectief verplaatst wordt naar de
aesthetica, de zuivere verhouding van kleur, vorm, lijn en beweging (de kubisten,
Mondriaan, Constructivisten).
Internationale Revue i 10 1927-1929
243
Het is noodig in dit verband den lezer er opmerkzaam op te maken, dat de
1)
‘abstracten’ uit het naturalistisch impressionisme zijn voortgekomen.
Uit het naturalisme der impressionisten ontwikkelden zich het neo-impressionisme,
dat de kleur ontleed, en verder het cubisme, dat de vorm ontleed. Die ontlede kleur
en vorm, verstrakt, gezuiverd en geordend uit te beelden, stelden zich de abstracten
tot taak.
Uit deze ontwikkeling blijkt, dat de abstracte kunst de uiterste consequentie is
van het impressionisme.
Wanneer men een schilderij der abstracten ziet, kan men waarnemen, dat het
evenwicht a-symetrisch is. De oorzaak daarvan is, dat het evenwicht is voortgekomen
uit de abstraheering van het naturalistische schilderij, in tegenstelling tot het
symetrisch evenwicht dat ontstaat door de centrische ornamentale vlakverdeeling
(zie i 10, 3, pag, 85, fig. 1 en 2).
Het is o.i. dan ook een groote dwaling der abstracten, om de abstracte kunst
tegenover het naturalisme te stellen, want ze staat er niet tegenover, maar komt er
uit voort. De abstracte kunst is niet een revolutie op kunstgebied maar een
voortzetting van het impressionisme, dat juist bij hare geboorte een revolutie in de
kunst was.
PETER ALMA
WACHTZAAL
1)
Wij gebruiken hier het woord ‘abstracten’ omdat dit een verzamelnaam is geworden. Beter
ware hiervoor ‘Voorstellingloozen’ daar abstract nog niet voorstellingloos behoeft te zijn.
Internationale Revue i 10 1927-1929
244
Bij de abstracten is men beland in het rijk der ‘aesthetiek’. De kunst is hier een
‘zuiver’ eiland in deze onzuivere wereld. Zuiver, maar geïsoleerd van het werkelijke
leven.
Al veroordeelen we tot op zekere hoogte de abstracte kunst, ongetwijfeld kunnen
zekere vindingen en positieve resultaten van groot belang zijn. Wij zien hier
elementen, die hoewel ontstaan in een tijd van scheiding van kunst en samenleving,
toch wellicht de mogelijkheid in zich bergen eens te zullen dienen voor een kunst
die weer een deel der samenleving zijn zal. Doch men onderscheide hierbij wel.
Het terugbrengen tot het elementaire in kleur, lijn en rechte hoek zijn resultaten,
die reeds hun gunstige uitwerking op de nieuwe architectuur hebben. Zeker, maar
het is niet mogelijk nu reeds vast te stellen, in hoeverre de uitwerking ten gunste
van een komende kunst kan zijn.
Een zeker verlangen om uit de vereenzaming te komen, die wij bij de abstracten
ontdekken, in de samenwerking met de architectuur is in dit opzicht toe te juichen.
Zeker, maar deze samenwerking is nog uitsluitend van aesthetischen aard.
Het is daarom verkeerd, wanneer Mondriaan in zijn artikel ‘Huis, straat, stad’,
schrijvende over de abstracte kunst en hare mogelijkheden het volgende zegt: ‘Met
een beetje goeden wil zal het niet zoo onmogelijk zijn een aardsch paradijs te
scheppen’. Is dit inderdaad ernstig bedoeld? Niet de kunst bepaalt de ontwikkeling
van onze maatschappij, maar de maatschappelijke ontwikkeling wordt in de eerste
plaats bepaald door de economische verhoudingen.
Bedenkelijker wordt het echter wanneer andere voorstanders van deze richting
in het Fransche tijdschrift ‘Vouloir’ op deze kunst de etiquetten plakken van
‘Proletarische Kunst’ en ‘Collektieve Kunst’.
Ongetwijfeld heeft de abstracte kunst haar beteekenis en dat voornamelijk in
verband met haar invloed op de bouwkunst.
Zij is echter niet alles, zij laat nog een groot terrein onbearbeid.
Wij moeten haar zien, zooals ze is, niet door een vergrootglas of in een fopspiegel.
Daarom geen utopieën, maar werkelijkheden!
Het pleit der menschheid wordt niet beslist op ‘het abstracte eiland der zuivere
schoonheid’ maar in den strijd voor een betere samenleving.
Langs dezen weg zal de kunst uit haar isolement van nu verlost worden.
N. GABO
MODELL ZU EINER PLASTIK
Internationale Revue i 10 1927-1929
245
Ernst Kallai
Der Plastiker Gabo
‘Wij ontkennen de massa als ruimtelijke uitdrukkingsvorm....De diepte is
de eenige uitdrukkingsvorm van de ruimte.’
‘Wij schakelen in de plastiek de (physische) massa als plastisch element
uit’.
‘Wij bevrijden ons van de duizendjarige dwaling der kunst, dat slechts
statische rythmen haar elementen zouden kunnen zijn. Wij verkondigen.
dat de belangrijkste elementen der kunst de kinetische rythmen zijn.’
Uit het realistische manifest, Moskou 1920.
?
‘Nous nions la masse comme forme d'expression de l'espace....La
profondeur est l'unique forme d'expression de l'espace.’
‘Nous éliminons dans la plastique la masse (physique) comme élément
plastique. Nous nous libérons de l'égarement séculaire de l'art selon
lequel seuls les ryhtmes statiques pourraient être ses éléments. Nous
proclamons que les principaux éléments de l'art sont les rythmes
cinétiques.’
Extrait du manifeste réaliste. Moscou 1920.
?
We denie the existence of the mass as an extensive form of expression.
The depth is the only form of expression of the space. We exclude in
plasticity the (physical) mass as a plastic element. We are freeing
ourselves from a thousand years existing error of art, that only statistic
rhythms could be its elements. We proclaim that the most important
elements of art are the kinetic rhythms.
Drawn from the realistic manifesto, Moskou 1920.
Das Wesentlichste, das über die Arbeiten von Gabo zunächst gesagt werden muss,
ist im ‘Realistischen Manifest’ nachzulesen, aus dem ich einige Sätze folgen lasse.
Diese zum Teil polemische Kundgebung aus dem Jahre 1920 geht auf die
entscheidende Initiative und Mitarbeit von Gabo zurück. Ihre künstlerischen
Grundsätze sind für den Plastiker auch heute noch bezeichnend.
Das Manifest nennt sich realistisch, denn
‘die Grundsteine der Kunst müssen auf dem harten Boden der Gesetze des realen
Lebens ruhen.’
‘Nun sind Raum und Zeit die beiden ausschliesslichen Formen der
Lebenserfüllung. Also hat auch die Kunst sich nach diesen beiden Grundformen zu
richten, wenn sie das wahre Leben erfassen will.
‘Unser Welterleben in den Formen von Raum und Zeit zu verwirklichen: das ist
das “einzige Ziel unserer schöpferischen Kunst.’
‘Wir halten das Senkblei in der Hand, unsere Augen sehen gradlinig wie ein Lineal,
unser Geist spannt sich gleich einem Zirkel und wir gestalten unsere Werke wie die
Welt ihre Geschöpfe, wie der Ingenieur eine Brücke, wie der Mathematiker die
Formeln einer Planetenbahn.’
‘Wir wissen, dass jeder Gegenstand seine besondere Eigenheit besitzt. Tisch,
Stuhl, Lampe, Buch, Telephon, Haus ein jedes bildet eine Welt für sich, eine Welt
von eigener Rhythmik und Planetenbahn....’
Internationale Revue i 10 1927-1929
‘Wir verneinen das Volumen als räumliche Ausdrucksform. Der Raum kann eben
so wenig mit einem Volumen gemessen werden, wie eine Flüssigkeit mit dem
Metermass. Was könnte der Raum denn noch sein, ausser einer undurchdringbaren
Tiefe? Die Tiefe ist die einzige Ausdrucksform des Raumes.’
‘Wir schalten in der Plastik die (physische) Masse als plastisches Element aus.
Jeder Ingenieur weiss, dass Statik und Widerstandskraft eines Gegenstandes nicht
von der Masse abhängen. Ein Beispiel genügt: die Eisenbahngleise. Trotzdem leben
die Plastiker in dem Vorurteil, das Masse und Umfang unzertrennlich seien.’
‘Wir befreien uns von dem tausendjährigen, aus Aegypten stammenden Irrtum
der Kunst, dass nur statische Rhythmen ihre Elemente sein könnten. Wir verkünden,
dass als Grundform unseres Zeitempfindens, die wichtigsten Elemente der Kunst
DIE KINETISCHEN RHYTHMEN sind.’
Eine Bewegung, die sich im wirklichen Raume abspielt, soll die plastische Form
gestaltend
Internationale Revue i 10 1927-1929
246
erzeugen. Aber dieses plastische Gebilde ist keineswegs identisch gedacht mit
jener stofflichen Form, deren kreisende oder schwingende Bewegung das Gebilde
erstehen lässt. Dies würde einen technischen Naturalismus, einen naiven
ästhetischen Maschinenkult bedeuten. Gabo ist im Gegenteil bestrebt, den optischen
Bewegungs- und Gestaltungseindruck von allen gegenständlichen Spuren des
maschinellen Antriebes frei zu halten.
Man betrachte die abgebildete kinetische Plastik Gabos. Sie sieht wie eine Spindel
aus, besteht aber aus einem ganz dünnen und schmalen Metallstreifen mit einem
Plättchen am Ende, der durch elektrische Einwirkung von Bewegungswellen erfasst
und zum vibrieren gebracht wird. Das Auge kann die einzelnen Phasen dieser
lebhaften Vibration der Metallzunge nicht auseinanderhalten. Die Vibrationen
verschmelzen zu einem luftigen, metallisch schimmernden Scheingebilde, dessen
Form sich elastisch auszudehnen oder zusammenzuziehen scheint, je nachdem,
mit welcher Schwingungszahl die Bewegungswellen der Metallzunge dahinjagen.
Der Eindruck ist volkommen analog der Illusion, die man beim Anblick eines
kreisenden Propellers oder jenes Metallreifens hat, der bei den Zentrifugalversuchen
der Physik gebraucht wird. Gabos künstlerische Erfindung besteht in dem Gedanken,
solche Illusionen von räumlicher Gestalt als Formenelemente einer rhythmisierten
plastischen Gestaltung verwenden zu wollen, Plastik nicht als Masse, sondern als
Raumgestaltung zu nehmen. Rhythmisch bewegte stoffliche Teile sollen die Illusion
einer sich rhythmisch wandelnden
N. GABO
MODELL ZU EINER SÄULE
1)
räumlichen Gestalt erregen. Dieser rhythmische Bewegungswandel würde sowohl
unser Zeitempfinden, als unser räumliches Schauen ergreifen. Die kinetische Plastik
wird als einheitliche Gestaltung von Zeit und Raum erstrebt.
Die modernen Empfindungsquellen dieser kühnen und vollkommen neuartigen
künstlerischen Idee liegen klar zutage. Sie ist eine letzte Folgerung der technisch
begeisterten grosstädtischen Intellektualität unserer Zeit. Diese Intellektualität hat
jede Beziehung zur sinnlichen Daseinspracht der Natur verloren, deren künstlerisch
auszuwertende Schönheit ge-
1)
Lissitzky hat einige Jahre nach dem ersten kinetischen Modell Gabos, das 1920 in Moskau
und 1922 in Berlin ausgestellt war, den Gedanken solcher illusionistischen Raumplastik in
Westheims ‘Europa-Almanach’ 1924/25 dargelegt, ohne die Urheberschaft seines Kollegen,
die ihm sehr wohl bekannt war, mit einem einzigen Worte zu erwähnen. Es gibt viel unnützen
Streit um Prioritäten, aber hier hat man es mit einem Fall zu tun, wo Priorität und Nachahmung
mit aller Entschiedenheit auseinandergehalten werden können und müssen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
247
N. GABO
KONSTRUKTION
rade in der Tiefe und Beharrungskraft liegt, mit denen ihre Formen sich dem Stoffe
verbinden. Gabo sieht über diese Stofflichkeit hinweg: seine rein geistige
Erlebnistendenz vermag sich nur an Formen emporzuschwingen, in denen
undurchschaubare Dichte und triebdunkle Schwere der Materie bis zur Grenze des
Nichts verdünnt, durchleuchtet erscheinen. Diese äusserste Entstofflichung
beschränkt den Eindruck des Materiellen auf das unumgänglichste Mindestmass,
das nötig ist, um eine Form überhaupt noch umschreiben, illusionistisch markieren
zu können. Man stelle sich das Volumen einer Kugel vor, dem jeder stoffliche Gehalt
entzogen ist. Dieses Volumen und mit ihm die Form der Kugel
Internationale Revue i 10 1927-1929
248
müssten in der Konzeption Gabos durch eine gleichsam graphische, illusionistische
Markierung der Kugeloberfläche gegeben werden. Was eine solche Kugel an
stofflicher Dichte und Vitalität entbehrte, wäre auf der anderen Seite durch die
geschmeidig-rhythmische Vitalität der Bewegungen aufgewogen, die den
Augenschein der sphärischen Oberfläche und damit die Illusion einer Kugel erzeugen
würden. Innen und Aussen dieser Kugel wären eben so wenig von einander zu
trennen, wie Struktur und Oberfläche eines Wassertropfens. Ihre stofflich fast
vollkommen wesenlose, schemenhaft lichtdurchlässige Form würde einzig und allein
als flirrender Schimmer eines rasenden Bewegungswirbels bestehen.
Gabo erschaut das ästhetische Ideal der kinetischen Leidenschaft unserer Zeit,
für die Leben nur Bewegung und immer wieder Bewegung bedeutet. Er erschaut
die Bewegung, von allen praktisch-zweckmässigen, nützlichen Endlichkeitsbindungen
losgelöst, zur Vision ewig in sich zurückkehrender, aus sich neu emporschnellender
räumlich-zeitlicher Rhythmen gesteigert. Kühne Diagonalen, um die sich ein Wirbel
von heftigsten Spiralen schlägt: das sind die ständigen Gestaltungselemente in allen
Phantasie-Entwürfen, zu denen Gabo durch den Gedanken der kinetischen Plastik
angeregt wird. Diese Entwürfe haben einen eminent tänzerischen Schwung, der in
typisch russischen Rhythmen zur Entladung kommt. Aber solche
Geschwindigkeitsparoxismen der sich drehenden und schleudernden
Bewegungsfreude gehen über jede menschliche Möglichkeit hinaus. Diese rasende
Kinetik ist nur technisch, und zwar elektrotechnisch zu verwirklichen. Auch ihre
vorgesehene reiche und geschmeidige Wandlungsfähigkeit erfordert diese Technik.
Nur elektrische Ströme, elektrische Fernwirkungen eignen sich zu solchen
modulierbaren Energie-Impulsen, auf die es bei den kinetischen Plastiken Gabos
ankommt. Gabo gründet das Wesen seiner neuen Plastik auf elektrotechnische
Voraussetzungen, deren praktische Verwirklichung einstweilen noch gar nicht
abzusehen ist. Das einzige elektrisch betriebene Modell einer kinetischen Plastik,
das Gabo selbst konstruiert hat, beschränkt sich, wie bereits erwähnt, auf das
Hervorbringen einer äusserts einfachen, spindelartigen illusionistischen Raumgestalt.
Kompliziertere Entwürfe müssen sich entweder mit graphischen Andeutungen oder
mit Stehmodellen in Metall und Glas zufrieden geben, die freilich nur als Surrogate
in Betracht kommen, so eindringlich-spannungsvoll sie in ihrer statischen
Gebundenheit auch wirken mögen. Gabos Plastik ist, so weit freie Gestaltungen
kinetischer Absicht vorliegen, der Zukunft. Kunst. Ihre kühnen Perspektiven müssen
auf umwälzende technische Erfindungen warten, um erfüllt werden zu können.
Immerhin geben auch die statischen Modelle einen vielfältigen und fesselnden
Eindruck von der Art, wie Gabo durch ein fast nur linear wirkendes weitmaschiges
Gerüst aus Metall und Glas eine Raumgestaltung gespanntester Baugesetzlichkeit
und geschlossenster Rundung hervorbringt. Fast alle Plastiken Gabos sind
Rundplastiken, deren Reichtum an innerer Gliederung erst dann restlos ins Auge
tritt, wenn sie um ihre Achse gedreht und stetig fortschreitend von allen Seiten
betrachtet werden. Erst dieses wechselvolle Schauspiel der vielen Ansichten lässt
die kreisende, spiralmässig gewundene, von Punkt zu Punkt mit lebendigen Elan
sich mitteilende rhythmische Kraft solcher Plastiken erkennen. Filmaufnahmen
haben diesbezüglich ganz überraschende Schönheiten der Arbeiten von Gabo
zutage gefördert. Das Spiel der gegensätzlich gelagerten transparenten Flächen,
der scharf zugeschnittenen Kanten und vielfach geschwungenen Linien entfaltet
sich mitunter graziös fächerartig oder erinnert an die Flügelstellung ruhender
Schmetterlinge. Solche Eindrücke des schwebend Leichten, fast vollkommen
Schwerkraftentrückten lassen die Schönheiten der Bewegung und des
Gestaltenwandels erahnen, die Gabos kinetische Plastik, einmal zur erforderlichen
Internationale Revue i 10 1927-1929
technischen Lösung gelangt, offenbaren könnte. Sie lassen aber zugleich auch
einen Zusammenhang empfinden, der das gleiche fluidumartig verflüchtigste,
schillerndbewegliche Gestaltungsspiel verheisst, ohne auf die vorläufig noch
problematische-technische Konstruktion einer kinetischen Plastik angewiesen zu
sein. Je mehr die kinetische Plastik Gabos sich der Verwirklichung ihres Ideals
nähert, eine aus Bewegungsrhytmen erstandene
Internationale Revue i 10 1927-1929
249
N. GABO
KINETISCHE PLASTIK
illusionistische Raumgestaltung zu sein, um so mehr sind ihre Wirkungen auch
durch den Film zu erreichen. Denn diese kinetische Plastik hat nicht einmal so viel
stoffliche Konsistenz wie das Formenspiel einer Fontäne, die fliessendes Wasser
sur kunstvollen Gestalt werden lässt. Sausende Reflexgespinste aber vermag auch
der Film beliebig und voller räumlicher Illusion zu gestalten.
Jedoch, es gibt auch Plastiken von Gabo, deren statische Gestaltung nicht als
Andeutung einer beabsichtigten Kinetik, sondern als Selbstzweck zu nehmen ist.
Sie bewahren in Gegensatz zu den kinetisch-asymmetrisch empfundenen Diagonalen
ein horizontal-vertikales und symmetrisches Gleichgewicht. Diese geistvoll
facettierten und in ihren Materialzusammenklängen fein kombinierten Metall- und
Glaskonstruktionen würden sich ausgezeichnet als grosstädtische Lichtsäulen
verwenden lassen, Ueberhaupt ist die kunstlerische Durchgestaltung moderner
Beleuchtungseffekte eine Aufgabe, der Gabo die glänzendsten Lösungen
abzugewinnen weiss. Gerade seine besondere Begabung für ein fast stoffloses
Andeuten statischer und kinetischer Raumfunktionen befähigt ihn, Lichtflächen und
lineare Lichtbahnen als räumlich wirkungsvolles Gefüge zu gestalten.
Der Idealist und wohl auch Romantiker in Gabo wehrt sich gegen solche
Anwendungen seiner Kunst. Und doch wäre gerade hier eine Möglichkeit vorhanden,
Plastik in geistigorganische und konstruktiv-notwendige Verbindung mit moderner
Architektur zu bringen. Diese zweckgebundene Anwendung rhythmisierter Formen
brauchte nichts mit dem kunstfeindlichen Utilitarismus gemein zu haben, gegen den
Gabo während der Moskauer Revolutionsjahre so heftig gekämpft hat. Der bewusste
Wille zur modernen Zweckform kann vielmehr zur klaren und gesunden Scheidung
zwischen angewandter und freier Gestaltung führen. Gerade er vermag vor
gefährlichen Verquickungen dieser beiden Sphären der Form zu bewahren. Vor
Gefahren, denen mitunter auch Gabo ausgesetzt ist, wenn er den spontanen Ansatz
zu einer Zweckform, einer neuartigen Lichtreklame etwa, aus seiner ursprünglichen
geraden Richtung in unangebrachte, rein ästhetische Wendungen umbiegt - lediglich,
um einer falschen Scheu vor der Nützlichkeit zu gehorchen. Dann entstehen
widerspruchsvolle Arbeiten, die weder Zweckmässigkeit, noch Freiheit erkennen
lassen. Allerdings ist die Möglichkeit solcher widerspruchsvollen Verquickungen
gerade bei Gabo sehr naheliegend. Denn seine hervorragend zeitgemässe Begabung
äussert sich eben darin, dass er Zweckgebundenes und Freies aus dem selben
feinen Empfinden für moderne technische Stoffe, Funktionen und
geistig-spannungsvolle Rhythmik zu gestalten weiss.
Internationale Revue i 10 1927-1929
250
N. GABO UND PEVSNER
‘BÜHNENBILD’ FÜR DAS RUSSISCHE BALLET VON DJAGHILLEFF
FOTO: HENRI MANUEL
Walter Benjamin
Neue Dichtung in Russland
Voor den oorlog nam in Rusland slechts een kleine élite aan het literaire
leven deel. Tegenwoordig zijn er in Rusland, dank zij de liquidatie van
het analfabetisme, honderd duizenden nieuwe lezers. Hun over het
algemeen nog weinig ontwikkelde geestesgesteldheid beïnvloedt den
aard en de strekking der nieuwe werken. Eerst werd de stof in het
bijzonder aan den burgeroorlog ontleend, in den laatsten tijd is men
begonnen N.E.P.-problemen aan de orde te stellen. Men kan
onderscheiden: Proletkult, futuristisch, gaat terug tot voor 1914;
Poputschiki, overgangsliteratuur van de burgerlijke civilisatie naar de
proletarische cultuur; Napostowzen, volstrekte hegemonie van het
proletariaat in de literatuur.
?
Au lieu d'une très petite élite qui, avant la guerre, prenait part aux
événements littéraires, il y a à présent en Russie, grâce à la liquidation
de l'analphabétisme, des centaines de milliers de nouveaux lecteurs qui,
généralement d'esprit assez simpliste, imposent aux auteurs le caractère
et la direction de leurs ouvrages. Premièrement leurs sujets furent
empruntés spécialement à la guerre civile, récemment on a commencé
d'aborder les problèmes du N.E.P. On peut distinguer: ‘Proletkult,’ futuriste,
d'origine d'avant la guerre; ‘Poputschiki’, littérature transitoire entre la
civilisation bourgeoise et la prolétarienne; ‘Napostowzen’, hégémonie
absolue du proletariat dans la litérature. Ouvrages principaux: Boris Pilnak:
L'année nue (Editions de la Nouv. Revue Fr.); Victor Chkloski: Voyage
sentimentale (Kra; très belle traduction par V. Pozner); Iurij Lebedinski:
La semaine (Editions sociales internationales); Constantine Fédine: Les
villes et les années; Larissa Reisner: Le front; Rodinow Tarassow:
Chocolat. (Ces derniers ouvrages n'ont pas encore été traduits en
français.)
?
In place of the small and elect class of readers interested in literature
before the war, there are at present in Russia, thanks to the decrease in
illiteracy some hundreds of thousands of new and simple-minded readers,
who impose on the authors the character and the tendencies of their work.
At first their subjects were especially borrowed from the civil war, recently
they started discussions about N.E.P. problems. We distinguish:
‘Proletkult’, futurist originating before the war; ‘Poputschiki’, transition
literature between the bourgeois and proletarian civilisation;
‘Napostowzen’, the complete domination of the proletariat in literature.
Aus der wissenschaftlichen Literaturgeschichte stammt die Gewohnheit, neue
Epochen, Strömungen im Schrifttum, aus der unmittelbar vorhergehenden
Internationale Revue i 10 1927-1929
literarischen Situation zu erklären. Die wissenschaftliche Haltbarkeit und
Zweckmässigkeit eines solchen Verfahrens mag dahin gestellt bleiben. Evident aber
ist das Eine: Das Schrifttum, das sich jetzt in Russland herausbildet, aus der Literatur
zu entwickeln, welche die Generationen Dostojewskis, Turgeniews, Tolstois
hervorgebracht haben, wäre zumindest ein Umweg. Der gegebene Ausgangspunkt
einer Charakteristik sind die veränderten Kulturverhältnisse, die mit der Revolution
sich eingestellt haben. Die alte Bourgeoisie, der Adel, haben in Russ-
Internationale Revue i 10 1927-1929
251
land keine öffentliche Stimme mehr. Die Standardwerke, in denen das geistige
Besitztum dieser Schichten niedergelegt ist, stehen heute schroff isoliert, als
Denkmäler der Vergangenheit da. Das öffentliche Interesse gehört den Dichtern,
die 30 Jahre oder jünger sind, die Revolution als Kämpfer erlebt haben oder
zumindest von Anfang an entschieden sich auf den Boden der neuen Tatsachen
gestellt haben. Man darf freilich nicht erwarten, dass diese Dichter eben damit schon
im Stande waren, das was sie zu sagen haben, in grossen dauerhaften Werken
vorzulegen. Die Theoretiker des Bolschewismus selbst betonen, wie wenig die Lage
des Proletariats in Russland nach seiner siegreichen Revolution von 1918 mit der
der Bourgeoisie in Frankreich im Jahre 1789 sich vergleichen lasse. Damals hatte
die siegreiche Klasse, bevor die Macht ihr zufiel, in jahrzehntelangen
Auseinandersetzungen die Beherrschung des geistigen Apparates sich gesicherte.
Die intellektuelle Organisation, die Bildung war längst mit der Ideenwelt des tiers
état durchsetzt und der geistige Emanzipationskampf vor dem politischen
durchgefochten. Im heutigen Russland liegt das ganz anders. Für Millionen und
Abermillionen von Analphabeten sollen die Fundamente einer allgemeinen Bildung
erst gelegt werden. Berühmt ist Lenins Armeebefehl für die III. Front - die I. Front,
das ist in Russland die politische, die II. ist die wirtschaftliche und die III. die kulturelle
- dieser Armeebefehl an die III. Front also lautet, dass bis zum Jahre 1928 der
Analphabetismus müsse liquidiert worden sein. Mit einem Wort, die russischen
Autoren müssen heute schon mit einem neuen und mit einem sehr viel primitiveren
Publikum als die früheren Generationen es kannten, rechnen. Ihre Hauptaufgabe
ist, an die Massen heranzukommen. Raffinements der Psychologie, der Wortwahl,
der Formulierung müssen völlig an diesem Publikum abprallen. Was es braucht
sind nicht Formulierungen, sondern Informationen nicht Variationen sondern
Wiederholungen, nicht Virtuosenstücke sondern spannende Berichte. Gewiss, nicht
alle literarischen Fraktionen oder Zirkel haben sich diese radikalen Thesen
zuereignet. Wohl aber entsprechen diese Thesen dem Standpunkt, welchen die
grösste und gewissermassen offiziöse Organisation - der Wapp, der allgemeine
Verband proletarischer Schriftsteller Russlands - proklamiert. Folgerecht proklamiert
Wapp weiter, dieser Aufgabe gewachsen sei nur der eigentlich proletarische
Schriftsteller, nur der Bekenner des Gedankens einer Diktatur der Arbeiterklasse.
Schlagend hat Demjan Bedny formuliert: Und wenn wir auch nur 3 Rotzkerle haben,
dann sind es wenigstens unsere eigenen.
So die Ultras. Sie geben nicht den Standpunkt der Partei. Aber die
ausschlaggebenden Instanzen im Literaturleben, die staatliche Zensur, die öffentliche
Meinung stehen in der Praxis ihnen nicht allzufern. Nimmt man hinzu, dass in
Russland der freie Schriftsteller auf dem Aussterbe-Etat steht, der breite Durchschnitt
aller Schreibenden in dieser oder jener Form dem Staatsapparat verbunden und
als Beamter oder anders durch ihn kontrolliert wird, so hat man ein Gradnetz der
herrschenden Zustände.
In dieses Gradnetz werden wir nunmehr die Entwicklungskurve der letzten 5 Jahre
einzeichnen und dabei wie die praktische, informatorische Tendenz dieser kurzen
Ausführungen es nahelegt als Orientierungspunkte die Hauptwerke der jetzigen
Literatur, wenn möglich in Uebersetzungen, namhaft machen.
Internationale Revue i 10 1927-1929
252
Lage bei Ausbruch der Revolution: Die ersten Bemühungen um neue Literatur sowie
um neue Kunst im allgemeinen sammeln sich unter der Flagge des Proletkult.
Führend: Erstens Majakowski. Wladimir Majakowski war ein nicht unbekannter
Dichter bereits unter dem Zarismus. Ein exzentrischer Frondeur etwa wie Marinetti
in Italien. Ein kühner Neuerer in formalen Dingen, verleugnet er damals nicht völlig
seine Bestimmtheit durch die romantische Dekadenz. Egozentrischer Dandy, rückt
er sich selber gern in den Mittelpunkt seiner hymnischer Dichtungen und bewies
damals schon jenes Talent für Theatralische, dass er um 1920 in den Dienst der
Revolution stellt. Hundertfünftig Millionen macht die formalen Errungenschaften des
Futurismus zum ersten Male der politischen Propaganda dienstbar. Die Redeweise
der Strasse, phonetischer Krawall, ein phantasievolles Rowdytum feiern die neue
Epoche der Massenherrschaft. Den Höhepunkt seiner Erfolge bezeichnet Mysterium
Buff, eine Vorführung mit tausenden von Mitwirkenden, Sirenengeheul, Militärmusik.
Lärmorchester unter freiem Himmel. Regisseur diesen Massenschauspiels war
Meyerhold. Zweitens: Wssewolod Meyerhold, arbeitete ebenfalls unter dem Zarismus
als Theater-direktor. Stellte als erster das Theater in den Dienst der Revolution.
Durch einige kühne Neuerungen suchte er eine neue Ehrlichkeit, eine Absage an
den Mystizismus der Rampe, einen breiten Kontakt mit der Masse zu finden. Er
spielt ohne Vorhang, ohne Rampenbeleuchtung, mit verschiebbaren Dekorationen,
die auf der offenen Bühne so gehandhabt werden, dass man Ausblick auf den
Schnürboden hat. Er liebt einen Einschlag von Zirkus, Variété, Exzentrik in seinen
Stücken. ‘D.E.’, Dramatisierung eines Romans von Ilja Ehrenburg ist in dieser
Hinsicht seine charakterischerischste Leistung. Drittens: Demjan Bedny. Das ist der
Autor der berühmte Plakatgedichte, Aufrufe, Hassgesänge aus der Zeit des
heroischen Komunismus, des Entscheidungskampfes zwisschen Weissen und
Roten. Einige seiner berühmtesten Manifeste sind von Johannes R. Becher
verdeutscht worden. Viertens gehören dem Proletkult u.a. die Imaginisten und
Konstruktivisten an. Die einen pflegten, ähnlich wie jetzt die Surrealisten in
Frankreich, eine Dichtung auf assoziativer Grundlage, d.h. sie geben eine
zusammenhanglose Bilderfolge, wie sie etwa in Träumen sich findet. Wer von den
Konstruktivisten sich eine Vorstellung machen will - einer Schule, die sich bemüht
das blosse Wort als solches zur höchstgesteigerten Wirkung zu bringen - mag etwa
an den deutschen Lyriker August Stramm denken.
Zusammengehalten wurde der Proletkult Kraft eines ersten revolutionären Elans.
Im Laufe der Zeit aber brachten kritische Auseinandersetzungen die Gegensätze
der vielen in ihm gruppierten Richtungen zu Tage. Und diesen Auseinandersetzungen
fiel er schliesslich zum Opfer. Denn man erklärte: Was will der Proletkult? Will er
eine Literatur von Proletariern oder eine Literatur für Proletarier. Zu Majakowski, zu
den Konstruktiwisten, den Imaginisten sagte man: Ihr wollt die neue Dichtung für
die Massen schaffen. Ihr wollt dem Leben der Maschine, dem Alltag der Fabrik,
dem Gesichtskreis des Rotarmisten, sein Recht in der Dichtung erobern. Aber die
verstehen Euch ja gar nicht. Wo ist der Proletarier, der Mann aus dem Volke, welcher
in seinen Mussestunden nicht lieber zu Turgeniew, Tolstoi, Gorki griffe als zu Euch?
- Oder wieder: Will man im Ernste eine Literatur von Proletariern, dann muss man
erst einmal die Frage stellen: Kann heute in der Epoche des Bürgerkrieges, in den
Zeiten des bittersten Existenzkampfs, das Proletariat Kräfte fürs Schrifttum, für die
Dichtung frei machen? Noch nie sind die Epochen grosser politischer und gar
sozialpolitischer Revolutionen Epochen eines blühenden Schrifttums gewesen. Der
Mann, der diese Fragen und Behauptungen nachdrücklich, glänzend in die
Diskussion warf, war Trotzki und sein Buch ‘Revolution und Literatur’, eine
Internationale Revue i 10 1927-1929
Kampfansage an den Proletkult in all seinen Richtungen war von 1923 bis 1924
parteioffiziell.
In jahrelangen Kämpfen trat dieser Doktrin eine Gruppe entgegen, die gleich sehr
vom Proletkult, von den formalistischen Künsten der Majakowski und seiner
Genossen wie von dem kulturellen Defaitismus Trotzkis abrückte. Es sind das die
Napostowzen, der Kreis, welcher sich um die Zeitschrift ‘Na Postu’ (‘Auf dem Posten’)
gruppiert. Im Ganzen
Internationale Revue i 10 1927-1929
253
deckt sich deren Programm mit dem oben genannten des Wapp. Sie sind die
eigentliche Kerntruppe der Ultras und sie sagen: ‘Die Herrschaft des Proletariats ist
unvereinbar mit der Herrschaft einer nichtproletarischen Ideologie und somit auch
einer nichtproletarischen Literatur. Das Gerede davon, dass in der Literatur eine
friedliche Zusammenarbeit, ein friedlicher Wettbewerb verschiedener literarischer
und ideologischer Richtungen möglich sei, ist nichts als eine reaktionäre Utopie....Der
Bolschewismus stand von jeher und steht auch heute noch auf dem Standpunkt
ideologischer Unversöhnlichkeit und Unduldsamkeit, auf dem Standpunkte
unbedingter Klarheit der ideologischen Linien....Unter den heutigen Verhältnissen
bildet die schöne Literatur die letzte Arena, in der der unversöhnliche Klassenkampf
zwischen dem Proletariat und der Bourgeoisie um die Hegemonie über die
Zwischenschichten ausgefochten wird. Deshalb genügt es nicht, wenn die Existenz
einer proletarischen Literatur bloss zugegeben wird, sondern es muss das Prinzip
der Hegemonie dieser Literatur anerkannt werden, das Prinzip des systematischen
Kampfes dieser Literatur um den vollen Sieg, um das Verschlingen aller Arten und
Nuancen der bürgerlichen und kleinbürgerlichen Literatur. Offiziell wurde dieser
Streit zwischen den Ultras und der Partei im Jahre 1924 durch ein ziemlich
nichtssagendes Kompromiss beendet, das unter Führung des vielseitigen und
gewandten Volkskommissars für Aufklärungswesen Lunatscharski zu Stande kam.
In Wahrheit aber dauert der Konflikt noch an. Soweit die Literaturpolitik. Bevor wir
der Charakteristik der Hauptwerke uns zuwenden, seien einige Outsider erwähnt
die - keiner der genannten Richtungen verbunden - in Europa einen mehr oder
weniger grossen Namen haben. Bei weitem der bedeutendste unter ihnen ist der
vor einigen Jahren verstorbene Valerian Brjussow. (Deutsch erschien der Roman
‘Der feurige Engel’ Hyperion Verlag.) Am grössten ist Brjussow als Lyriker. Er ist
der Schöpfer des russischen Symbolismus und wird in Russland mit George
verglichen. Er ist der einzige unter den grossen Dichtern der alten Schule, der sofort
sich auf den Boden der Revolution stellte, ohne deshalb mit proletarischer Dichtung
hervorzutreten. Er war im höchsten Grade Aristokrat. Nach seinem Tode ehrte ihn
Russland mit der Gründung des Instituts für Literaturwissenschaft ‘Imena Valerian
Brjussow.’ In diesem Institut wird erlernt: Journalismus, Dramaturgie, lyrische
Dichtung, Novellistik, Kritik, Polemik, Verlagswesen. Die Lehre von einem
angeborenen dichterischen Genie, das allein zur bedeutenden literarischer Leistung
befähigt, ist mit der Theorie des historischen Materalismus nicht zu vereinbaren.
Ausser Brjussow sind zu nennen: Alexander Blok und Sergei Jessenin. Blok ist in
Deutschland berühmt durch seine genialen aber höchst gewaltsamen Versuche die
religiöse Mystik mit dem Fieberrausch der Umsturzjahre zu durchdringen und ist
darin der zweifelhaften Mentalität der deutschen Intelligenz im Jahre 1918/19
verwandt. Daher stammt der Ruhm, den ihm auch schlechte deutsche Uebersetzer
nicht haben nehmen können. Sergei Jessins Figur beschäftigt, zumal nach seinem
freiwilligen Tod, die öffentliche Meinung Russlands bis heute. Er ist ein Bauerndichter,
versuchte mit der Revolution sich auseinander zu setzen, geriet aber dabei in die
Abgründe eines weltschmerzlichen Nihilismus und wurde endlich zum Abgott der
romantischen Konterrevolution. Über ihn äussert sich in der ‘Prawda’ Bucharin wie
folgt: ‘Ein bäuerlicher Dichter unserer Übergangsepoche, der tragisch untergeht,
weil er sich nicht anpassen konnte. Nicht ganz so, liebe Freunde! Es gibt Bauern
und Bauern! Die Jesseninsche Dichtung ist ihrem Wesen nach jener armselige
Muschik, der zur Hälfte sich schon in einen feschen Kaufmann verwandelt hat: In
Lackstiefelchen, in gesticktem Hemd mit seidenen Schnürchen, fiel dieser fesche
Kaufmann heut vor der Kaiserin nieder, um ihren Fuss zu küssen, beleckt er morgen
mit den Lippen ein Heiligenbild, beschmiert er übermorgen in trunkenem Mut dem
Internationale Revue i 10 1927-1929
Kellner mit Senf die Nase, um dann sich in der Seele zu zerknirschen, er weint, will
gerne einen Hund umarmen oder auch eine Geldsumme ins Kloster stiften zum
Gedächtnis seiner Seele. Er ist sogar im Stande, sich auf dem Dachboden
aufzuhängen vor lauter innerer seelischer Leere. Das liebe, bekannte echt russische
Bild.’ - Weiter zu
Internationale Revue i 10 1927-1929
254
nennen wären unter den heute schreibenden Emigranten: Schmeljow, Bunin,
Seitzew. (Von Schmeljow erschien das Hauptwerk: ‘Die Sonne der Toten’ und
neuerdings der angenehme psychologische Roman ‘Der Kellner’ in hervorragender
Übersetzung von Käte Rosenberg bei Fischer. Eben dort erschien von Bunin ‘Der
Herr aus St. Franzisko’ und ‘Midjas Liebe’. Bunins bedeutendstes Werk, ‘Das Dorf’
ist nicht übersetzt.)
Kein Europäer kann ermessen in welchem Grade das ganze ungeheure Russland,
ein Volk von 150 Millionen Menschen, durch die Wechselfälle der letzten zehn Jahre
von Stoffen erfüllt ist, und von welchen Stoffen: Schicksalen jedes kleinsten
Einzellebens und aller Kollektiva von der Familie bis zum Heer und zum Volk. Die
gegenwärtige russische Literatur erfüllt, man darf sagen die physiologische Aufgabe,
den Volkskörper von dieser Ueberlast von Stoffen, von Erlebnissen, von Fügungen
zu erlösen. Russlands Schriftstellerei im jetzigen Augenblick ist, von hier aus
gesehen, ein ungeheurer Ausscheidungsprozess. Die Kanonisierung der Tendenz
hat nicht nur politische, sie hat auch diese hygienische, diese heilende Bedeutung,
dass Menschen, die von eigenem Leid gesättigt sind wie ein voller Schwamm
miteinander nur kommunizieren können in der Fluchtlinie einer Tendenz, in der
Perspektive des Kommunismus. Daneben hat das Leben eine Fülle von neuen
Typen, neuen Situationen geschaffen, die vor allem einmal registriert, beschrieben,
bewertet sein wollen. Da ist eine ungeheuere Memoirenliteratur, weiss Gott nicht
mit der Schriftstellerei unserer Politiker und Heerführer zu vergleichen. Da gibt es
eine Zeitschrift der Katorga, in der die sibirischen Verbannten, die Opfer der
Vorrevolution, ihre Aufzeichnungen veröffentlichen, Denkwürdigkeiten wie Vera
Figners ‘Nacht über Russland’ (Malik - Verlag) kurz ein Schrifttum, dem sich die
neuen Dichter, wollen sie überhaupt gelesen sein, in der dynamischen Kraft ihrer
Darstellung gewachsen zeigen mùssen. Es gibt solche Dichter und solche Darsteller.
Einen grossen Stoffkreis umschreibt die Tscheka, die revolutionäre Geheimpolizei.
Wir nennen vor allem Tarassow Rodionow: ‘Schokolade’ (Verlag Die Aktion),
Novellen von Slonimski. Grigoriew u.a. (Mehrere davon in der instruktiven Anthologie
‘Zwischen gestern und morgen’ Taurus Verlag Berlin.) Da gibt es den Bessprisorni,
das verwahrloste Kind, Zwei Millionen solcher heimatlosen Kinder haben während
des Bürgerkrieges Russland auf Wanderungen überzogen. Die Dichterin Lydia
Seifulina hat ihr besonderes Studium aus diesen Kindern gemacht. (‘Der Ausreisser’
Malik-Verlag.) Dann die Schicksale des Kollektivs. Hier wäre, selbst wenn man auf
Übersetztes sich beschränkt, eine grosse Literatur anzuführen. Das Wichtigste: Jurij
Libedinski: ‘Eine Woche’, Iwanoff ‘Farbige Winde’, ‘Panzerzug 1469’, Dybenko ‘Die
Rebellen’, (sämtlich Verlag für Literatur und Politik). In diesem Jahre wird auch
deutsch das berühmteste dieser Bücher erscheinen: Fedin: ‘Die Städte und die
Jahre’ (Malik Verlag), von besonderem Interesse, da der Held ein Deutscher. In die
gleiche Reihe gehören die grossen russischen Journalisten: die unvergleichliche
Larissa Reissner. Ihr Buch ‘Oktober’ (Neuer deutscher Verlag) enthält im Kapitel
‘Die Front’ die klassische Darstellung des Bürgerkrieges. Von dem bedeutenden
Publizisten Sossnowski liegt deutsch vor ‘Taten und Menschen’. Die neueste
Erscheinung, zugleich der wichtigsten eine, ist Fjodor Gladkows ‘Zement’. Das Buch
(Verlag für Literatur und Politik) ist der erste Versuch, das Russland der
Aufbauperiode im Roman darzustellen, überreich an Typen von völliger
Lebenswahrheit und schwer erreichbar in der Darstellung der Atmosphäre, die die
Parteiversammlungen auf dem Lande erfüllt. Nur eines darf man in diesem Buche
sowenig wie in den meisten übrigen suchen: Komposition in strengen Sinn der
Romanen. Das jetzige Schrifttum Russlands ist Vorläufer einer neuen
Geschichtsschreibung weit eher als einer neuen Belletistrik. Vor allem aber ist es
Internationale Revue i 10 1927-1929
ein moralisches Faktum und einer der Zugänge zum moralischen Phänomen der
russischen Revolution überhaupt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
255
L. Stam-Lebeau
Dichtkunst
Onder de wezens die menschen heeten zijn het de Burgers die aan de voortdurende
instandhouding, de Buitenmaatschappelijken die aan de voortdurende vernietiging
der samenleving arbeiden. De Kunstenaars werken aan de vervolmaking der
middelen tot instandhouding; zij verdeelen zich in positive en negative krachten.
Een van de middelen tot instandhouding is de taal.
Zelfs tot nu toe arbeidden de dichters aan dit middel tot het bestaan, maar zij werkten
volkomen onbewust van de opgave. Zij zagen daarin een opgave der schoonheid,
inplaats van een opgave der noodzakelijkheid.
Noodzakelijkheid sluit schoonheid als begrip ‘an sich’ uit.
Het meest juiste inzicht in het gebruik der taal zal, automatisch, ook het schoonst
zijn.
Schoonheid is hiermede inplaats van hoofdzaak een Begleiterscheinung geworden.
De kunstenaars hebben niets anders te doen, dan deze Begleiterscheinung als
zoodanig te erkennen, wat zij alleen kunnen door haar voorloopig te negeeren.
Tot nu toe trachtte de dichtkunst twee in wezen vreemde mogelijkheden te
combineeren, waarin zij aan het einde eener 1000-jarige cultuur geslaagd is:
1. iets mede te deelen op suggestieve wijze in
2. een zoo schoon mogelijk complex van woorden (begrippen en klanken).
Iets mede te deelen op suggestieve wijze.
Een schrede nader tot de volmaking waarin de beste onzer dichters verkeeren, is
te erkennen, dat niet de stemming van den kunstenaar, doch zijn werkelijken toestand
ons interesseert.
Wij nemen intuitief en ook verstandelijk reeds aan, dat de dichter de uiterlijke
verschijnselen in hun onderling verband - en in verband met het Zijn - gezien heeft.
Met andere woorden: wij interesseeren ons voor den toestand, waarin de kunstenaar
zich tot het Zijn verhoudt. Deze toestand wordt kenbaar in zijn werk. Zijn persoonlijk
leven is daarbij alleen belangrijk voor hemzelf, de beschouwer zal er niet werkelijk
wijzer van worden.
Want de allereenvoudigste ervaring op het juiste moment kan het individu
vervolmaken; een precies gelijke ervaring, zoo dit mogelijk ware, of de mededeeling
eener ervaring is waardeloos door het toevallige moment.
Alle door den kunstenaar zelf of door anderen meegedeelde levensfeiten zijn
waardeloos als ervaring, want het voor den kunstenaar juiste tijdstip ontbreekt. Zij
hebben slechts beteekenis, wanneer de dichter het resultaat van deze ervaring, dat
is: de toestand waarin hij zich tot het Zijn verhoudt, kenbaar geeft. Dit doet hij alleen
in zijn werk.
In hoeverre hij geslaagd is dit den lezer te doen erkennen, bepaalt in dezen tijd
zijn waarde.
Vergelijkende de waardebepalingen gedurende een letterkundige
ontwikkelingsgang is te zien, dat deze in de ontwikkeling niet alleen veranderen,
maar ook een steeds hooger stellen der eischen, een volmaking tegemoet gaan.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De weg naar volmaking leidt naar een einde. Einde is stilstand; stilstand is
onbestaanbaar.
De volmaking duurt maar een moment; het volgende houdt reeds de kiem der
ontbinding. De daaraanvolgende dichter kent alleen negatieve waarden, de
daaraanvolgende zwijgt....en reeds is de nieuwe idee voorvoeld; is zichzelf nog niet
bewust, maar bestrijdt bij be-
Internationale Revue i 10 1927-1929
256
wustwording de oude volmaakte dichtkunst - zoo volmaakt die ook zijn moge, zoo
onuitgegroeid de nieuwe idee ook zij.
Een zoo schoon mogelijk complex van woorden (begrippen en klanken).
‘Zoo schoon mogelijk’ beduidt in de dichtkunst tot nu toe: zoo harmonisch mogelijk.
Zij bewijst daarmee, dat zij daarin afhankelijk is van de klassieke
levensaanschouwing, die het evenwichtige (= het natuurlijke) het goede (= schoone)
noemt.
Het onevenwichtige kan juist zijn ten opzichte der (dicht)kunst, maar het is onjuist
ten opzichte der natuur.
Het voortbestaan van het menschelijk lichaam en van den menschelijken geest
(= organisatie tot instandhouding) berust op wetten van evenwicht. Evenwicht is
dus bewijs van natuur en voorwaarde tot in stand blijven en tot voortbestaan.
In zooverre een richting der kunst standhoudt, is zij natuurlijk, dus evenwichtig.
Het is wederom in een aanschouwing het element natuur, waardoor deze
aanschouwing tot ‘richting’ wordt, d.w.z. ingang vindt bij het publiek. Het dada-isme
kon geen richting worden; het was, op dat moment, juist ten opzichte der kunst het had ten opzichte der natuur geen waarde.
Wanneer het zeer kleine element natuur in deze aanschouwing aanwezig, een
richting mogelijk maakt, zal het element kunst zoodanig verdrongen worden, dat de
oorspronkelijke kunstenaar zijn idee nauwlijks meer herkennen, en op deze wijze
als geheel onjuist beschouwen zal.
Het bestaan wordt gevormd door een eindelooze reeks verschijnselen. Het minst
natuurlijke en het meest natuurlijke verschijnsel volgen elkaar logisch op, en
bewerken met elkaar den voortgang, die een natuurlijke blijft.
De periode welke wij beleven kenmerkt zich, en dit niet alleen ten opzichte der
dichtkunst, door onevenwicht (het onschoone) en daarmee gepaard gaande
verstoring van het klassieke evenwicht (het schoone). Wij beleven een periode der
kunst als tegenstelling tot een periode der natuur.
Er zou niets tegen zijn ‘schoone letteren’ te beoefenen, als niet reeds gezien was,
dat voor ons een andere schoonheid bestaat dan de klassieke; als wij een tijd
beleefden, die aan deze schoone letteren behoefte had.
Voorloopig behoeven wij, en dit is daarom voor ons het schoone, slechts het
duidelijke en het juiste, om uit de verwarring te geraken, waarin de, van hun taak
niet bewuste dichters ons gebracht hebben.
De jongeren en jongsten der nederlandsche dichters meenen aan den ondergang
der schoonheidscultuur ontkomen te zijn, door den klassieken vorm te mijden.
Het betreft niet den klassieken vorm, het betreft de levensinstelling, die Schoonheid
als Ding an sich beschouwt, die om dezer Schoonheid wille offers brengt aan de
preciese juistheid der bedoeling.
Deze schoonheid nu, streeft haar ondergang tegemoet; de beteekenissen gaan
verloren, (het loszingen van de beteekenissen noemde een dichter het) terwijl toch
dit te niet gaan der beteekenissen geenszins bedoelt te zijn: het trachten naar
abstractie.
Hier komen twee richtingen tot een schijnbaar gelijk resultaat.
Internationale Revue i 10 1927-1929
De eene volgens den overgevoelig broozen vorm, de andere volgens den weg
van bewusten opbouw.
Zij zijn, hoewel schijnbaar één, elkaar vijandig.
Uit de bewuste vernietiging der Schoonheid - en de daaruit groeiende bewuste
opbouw, zal de nieuwe dichtkunst ontstaan.
Internationale Revue i 10 1927-1929
257
Boekbesprekingen
Valeriu Marcu, Der Rebell und die Demokratie. Zur Krise des Sozialismus,
Berlin, Laubsche Verlagsbuchhandlung 1927, 57 p., 1 Mark.
Voor wien het socialisme geen partijbelang, maar een cultuurvraagstuk is, zal het
lezen van dit boekje een aangename, en wellicht niet nuttelooze, verpozing zijn.
Het is een sceptisch, literair, kritisch, socialistisch pamflet zonder program. Het
belicht enkele oppervlakkige phenomenen van het na-oorlogsche socialisme om
tot de wezenlijke kern ervan door te dringen, die in zijn tegenwoordige
verschijningsvormen moeilijk te ontdekken is. De beschouwing van enkele momenten
van russisch, duitsch, fransch en engelsch socialisme doet de vraag ontstaan waar
heden ten dage eigenlijk het socialisme te vinden is. Niet bij de nationale partijen
der internationale sociaaldemokratie: ‘Ze beweeren groote macht uit te oefenen,
zooals ze ook al tijdens den oorlog verklaarden, dat de broodkaart een stuk van de
toekomststaat was. Wat hen vereenigt, verbindt ook hun ministeries; wat hen scheidt,
dat scheidt ook Stresemann van Briand, Poincaré van Chamberlain.’ De
communistische partij? - Een organisatie van soldaten, op europeeschen bodem,
van russische noodzakelijkheden. Het socialisme is misschien daar te vinden, waar
noch de russische, noch een andere regeeringspolitiek wordt ondersteund.
De literatoren zullen w.s. den schrijver voor een politicus houden, de politici voor
een literator.
E.I. Gumbel, Vom Russland der Gegenwart, Berlin, Laubsche
Verlagsbuchhandlung, 1927, 110 p., 1.80 M.
Gumbel was 1925/1926 in Rusland en geeft in dit boek zijn indrukken weer. Hij vindt
het noodig in het voorwoord uitdrukkelijk te verklaren, dat hem niets ‘getoond’ werd
en dat hij geen officieele gast was, en dus tot geen dankbaar zwijgen of tot een
welsprekend lof verplicht was. Het was niet zijn doel het geheele probleem van het
tegenwoordige Rusland uiteen te zetten, nog minder zich met de uitgebreide
Rusland-literatuur bezig te houden, want het is onmogelijk in zes maanden een land
te leeren kennen, dat door tientallen naties bewoond wordt, die op alle kultuurtrappen
leven vanaf de praehistorie tot de trap van de overwinning van het kapitalisme. De
schrijver heeft zich, aldus het voorwoord, beperkt datgene te zeggen, wat hij
gedurende zijn oponthoud in Moskou, Leningrad en op het land gezien of als
geloofwaardig gehoord heeft. Het resultaat is een geschrift, dat zonder veel
theoretische problemen te behandelen, van het tegenwoordige Rusland in politiek,
economisch en kultureel opzicht een objectief helder overzicht geeft, dat ondanks
de schematische behandeling toch niet oppervlakkig is. Wat de inhoud betreft, kan
ik volstaan met te verwijzen naar Gumbel's artikel in het tweede nummer van dit
tijdschrift, waarin voor het grootste gedeelte dezelfde punten zijn samengevat.
A.M.L.
fronta herausgegeben von fr. halas, vl. prusa, zd. rossmann, b. václavek
verlag brünn 15, vaskova 11, preis Kc 120. -
Internationale Revue i 10 1927-1929
die tschechen sind heute mit ausserordentlicher lebendigkeit beim propagieren und
schaffen moderner ideen in keinem lande gibt es soviele moderne zeitschriften wie
dort: stavba, disk, horizont, pasmo, stavitel.
das buch f r o n t a charakterisiert sich am besten selbst durch einen satz aus dem
vorwort: ‘wir wollten nichts von der lebendigkeit des schöpferischen prozesses von
heute abstreifen, deshalb haben wir kein manifest gemacht, sondern haben die
gedanken vieler nebeneinander gestellt, mit allen ihren widersprüchen.’
das buch ist eine reichhaltige anthologie in diesem sinne, mit nicht weniger als 157
mitarbeitern und über 200 abbildungen, aus kunst, technik, literatur, soziologie,
wissenschaft und modernem leben. es ist ein ‘internationaler almanach der aktivität
der gegenwart.’ international sowohl in der zusammenstellung der mitarbeiter als
auch in der äusseren form.
mit ausnahme der lyrischen beiträge, die in originalsprache erscheinen, sind die
beiträge tschechisch, bezw. ins tschechische übertragen, werden aber dem
nichttschechen verständlich gemacht durch inhaltsangaben in deutscher und
französischer sprache, ein grosser vorteil gegenüber den rein tschechischen
zeitschriften, die der anderssprachige stets nur nach abbildungen und namen der
mitarbeiter beurteilen kann.
an f r o n t a sind unter vielen andern mit arbeiten beteiligt: antheil, arp, baumeister,
behne, doesburg, eesteren, eggeling, goll, gropius, grosz, haba, halas, herzfelde,
holitscher, kassak, kiesler, klee, lipchitz, lissisky, lurçat, malewitsch, man ray, märten,
meierhold, mendelsohn, moholy-nagy, muche, ozenfant, pascin, perret, picabia,
ribemont-dessaignes, rimbaud, schlemmer, schwitters, sima, tatlin, teige, tzara,
vaclavek, walden.
100 jahre lichtbild katalog der jahrhundert-ausstellung basel (april-mai
1927).
das gewerbemuseum basel veröffentlicht zu der interessanten ausstellung einen
katalog mit bemerkenswerten beiträgen. eine besonders gute übersicht vermittelt
der artikel von dr. albert baur, basel.
Internationale Revue i 10 1927-1929
258
karel teige: stavba a básen. verlag olymp, prag, 1927.
teige ist der tschechische apollinaire. vital, neue zusammenhänge erfassend, neue
zusammenhänge schaffend, und dazu einer der best-informierten männer europas.
in dem band ‘stavba a básen’ fasst er seine in verschiedenen zeitschriften
veröffentlichten artikel von 1919 bis 1926 zusammen. unter anderem berichtet er
über:
die kunst heute und morgen
die neue architektur
die städte auf dem papier
das mechanische haus
bilder
poetismus
das befreite theater
dr. kurt mühsam: berufsführer für film und kino
wie wird man filmstar? - verdienstund berufsmöglichkeiten für kino und
film. - wie verwertet man eine filmidee?
verlag c. dünnhaupt, dessau. preis brosch. R.M. 1.50; geb. R.M. 2. das buch ist ein sachlicher führer in allen fragen der film-praxis, in erster linie für
den laien geschrieben. (der fachmann wird kaum eine wesentliche bereicherung
darin finden).
man erwartet vielleicht einen warnruf vor allen film-berufen. darin allein sieht der
autor nicht seine aufgabe. er versucht den film-beruf von der positiven seite zu
fassen. indem er richtlinien gibt für die besten wege, zur arbeit am film zu kommen,
- immer von der voraussetzung vorhandener erforderlichen eigenschaften ausgehend.
das buch gibt aufschluss über fragen der ausbildung, des marktes, der einzelnen
funktionsgebiete für den film. beispiele informieren über die höhe der kosten, der
honorare; an andern beispielen wird die technik der drehbrüche-herstellung
demonstriert.
im ganzen ein aufschlussreiches buch, das auf den laien - der allerdings nicht in
der lage ist, die einzelheiten der praxis zu kontrollieren - den eindruck guter
orientierung macht.
die weltanschauliche und künstlerische seite der film-produktion wird kaum berührt.
eine bemerkung des autors in dem kapitel über das filmmanuskript lässt vermuten,
dass diese seite des problems von ihm weniger gut beherrscht wird als die fragen
der film-praxis.
Literatuur over China
Men vraagt litteratuur over het verre oosten, in het bizonder China betreffend. Er is
méér dan overvloed: men zal een keus moeten doen. In de uitgaven van het
Internationale Revue i 10 1927-1929
Internationaal Anti-militaristisch Bureau (Laurierstraat 127, Den Haag):
‘Communications of the I.A.M.B.’ August 1921, ‘B.I.A.’ janvier 1924, ‘I.A.M.B.’
February 1925 en elders, vestigde ik o.a. de aandacht op de werken van Van Heutsz
Jr., Lucardie, Bertrand Russell, Hector C. Bywater, Osborne, Putnam Weale. De
laatste, in Engeland zeer gezaghebbende schrijver publiceerde in 1926 twee nieuwe
boeken en drong, als zoovelen, op gewapend ingrijpen in het verre oosten aan.
Reeds liggen in de chineesche wateren tientallen buitenlandsche oorlogsschepen
- waarvan één nederlandsch. In Japan kwam kortgeleden een nieuwe regeering
aan het bewind met sterk militaristisch-imperialistische neigingen; ze zond zooeven
23000 man troepen naar Tientsin. Er is wèl reden, zich met de oostersche quaestie
bezig te houden: wie weet, voor welk een beslissende keus wij eerdaags komen te
staan. Afgezien van het vraagstuk oorlog en vrede, gaat het in China om een
cultureele vernieuwing van ongekende beteekenis; het karakter der wereldhistorie
zal erdoor veranderen.
Om het moderne geschiedproces goed te begrijpen, heeft het zin, zijn lectuur te
beginnen met het
Memorandum sur les Balances des Paiements et les Balances du Commerce
extérieur 1911-1925, gepubliceerd door de oeconomische en financieele sectie van
den Volkenbond. De balansen van een twintigtal landen en een overzicht van den
wereldhandel toonen duidelijk aan, dat het oeconomisch zwaartepunt der aarde
zich verplaatst: Amerika, Azië, Australië komen al machtiger op; de Stille Oceaan
is wereldzee der toekomst. Indië, Australië, de V.S., Japan en China krijgen steeds
meer met elkander te maken. De imperialistische spanningen en rassenconflicten,
die hieruit dreigen te volgen, raken vooral ook Engeland, Frankrijk en Nederland, vanwege de koloniën.
Buitengewoon handig en leerzaam is in dit verband Prof. Hickmann's
Geographisch-statistischer Universal-Atlas, vollständig neubearbeitet von Alois
Fischer, Freytag & Berndt A.G. Wien, die jaarlijks opnieuw verschijnt en jaarlijks
opnieuw verrast door overvloed van uiterst betrouwbare statistische gegevens. Een
geweldig bronnenmateriaal is er meesterlijk in verwerkt. Men krijgt een heldere
voorstelling van de oeconomische en financieele verhoudingen der voornaamste
volken, van hun strijdkrachten, enz. enz. enz. Sedert 1925 is ook de electrische
energie, het verkeer ter zee, de draadlooze telegraphie, de jaarbeurs, de
loonenquaestie erin opgenomen. Alles wordt zooveel mogelijk aanschouwelijk
voorgesteld (Sachbildreihesystem). Neemt men den atlas nu en dan in zijn vrijen
tijd ter hand, dan ziet men weldra de geheele aarde technisch en oeconomisch
geweldig leven, en begint men allerlei imperialistische vraagstukken en
wereldspanningen van zelf te ontdekken en steeds beter te be
Internationale Revue i 10 1927-1929
259
grijpen. De verhoudingen van Europa, Amerika, Australië en Azië springen weldra
in het oog.
Behoefte aan verdere, algemeene oriënteering doet dan no. 2-4 der ‘Plebs Text
Books’ opnemen: An Outline of modern Imperialism, An Outline of Economics, An
Outline of Economic Geography, welke sedert eenige jaren worden uitgegeven door
de Plebs League, 162a Buckingham Palace Road, London S.W. 1. Men krijgt
daardoor een heldere voorstelling van de voornaamste internationale tegenstellingen
en van de wereldomwentelende werking van het moderne imperialisme. René
Grousset, Le Réveil de l'Asie, Paris, Plon 1924 - er verscheen vorig jaar reeds een
zesde uitgave -, behandelt het britsche imperialisme in verband met de opkomst
der aziatische volken, en geeft belangrijke inlichtingen over het turksche nationalisme,
den onafhankelijkheidsdrang in Perzië, Afganistan, Indië, de nieuwe strekkingen in
China, Indochina en Japan. Grousset stelt het fransch gedrag ten opzichte van de
afrikaansche en aziatische volken aan Engeland ten voorbeeld. De gebeurtenissen
in Syrië en Marokko, het, vorig jaar vergeefs bij den Volkenbond ingezonden protest
van Annam, de nieuwe conscriptiewet, die zich ook over de zwarten uitstrekt, zijn
een critiek der geschiedenis zelf op de naïef profransche strekking van dit overigens
belangwekkende boek, waarin wordt vastgesteld, dat uit de vereuropeaniseering
van Azië de opstand van Azië tegen Europa noodzakelijk moest volgen.
Maurice Muret, Le Crépuscule des Nations blanches, Payot, Paris 1926 zegt dan
dit: Cecil Rhodes wekte het westen op, niet meer te denken bij landen, maar bij
vastelanden. ‘Hij zelf dacht bij vastelanden, in een geest van verovering,
tegenwoordig zal men echter in een geest van verdediging bij vastelanden denken
moeten.’ De koloniebeheerschende machten zijn daarvan nog lang niet genoeg
doordrongen; Europa verspilt zijn kracht in levensgevaarlijke onderlinge conflicten;
het blanke ras mist op een van de meest critieke momenten der geschiedenis de
noodige solidariteit. Afrikanen en Aziaten verheffen zich koortsig snel. Rassen- en
klassenstrijd kunnen de wereld verscheuren. De menschheid zal gruwelijke perioden
doormaken moeten. Oorlogsspanning hangt als een naderend noodweer boven
den nog Stillen Oceaan. Breekt er een krijg uit, dan ‘begrijpt men niet, hoe fransch
Indochina, en vooral niet, hoe nederlandsch Indië neutraal zou kunnen blijven.’
Overigens is het einde van een wereld niet noodzakelijk het einde van dè wereld.
- Ziedaar de hoofdstrekking van dit goedgeschreven, antisocialistisch,
antibolsjewistisch, inhoudrijke boek, voorzien van uitstekende literatuuropgaven.
‘The World Tomorrow’, The Fellowship Press Incl. 104 Ninth Street, New York,
laat in zijn Januari-nr. 1926 onder den titel The Spirit of China, Interpretations by
Chinese Writers, Verse, Editorials, Drama, Reviews vóóral oosterlingen zelf aan
het woord. De aflevering geeft een helder besef van het nieuwe chineesche
bewustzijn. David Z. Yui karakteriseert den nationalistischen geest, T.L. Shen de
chineesche jeugd, Ta Chen de arbeidersbeweging. I-To Wen zingt in ‘I am a
Chinese’:
....I am not asleep! I am not asleep!
Fire in my heart is burning still.
It's burning for my country,
With vehement and trembling flame....
I am the history of five thousand years past,
And I am the history of five thousand years to come.
I want to mend the historical stage,
And prepare to perform our future drama.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Our history in future would be a song,
Singing the world's eternal peace;
Our future history would be a cup of wine,
In a golden jug, offered to Heaven.
Our future history would be a tear drop,
Purging away the sorrows of humanity;
Our history in future would be a smile,
Smiling away the melancholy of the universe.
For we are a stream, nay, a milky way,
A train of grandeur and illumination Behold! The four hundred million stars
Still shining in the indestructable sky!
Li Ung Bing, Outline of Chinese History, edited by professor Joseph Whiteside, with
coloured maps and illustrations, The commercial Press limited, Shanghai 1914:
geschiedenis van China, door een chineesch in het engelsch geschreven, die
volkomen thuis is in de chineesche literatuur en veel van de buitenlandsche goed
in zich opgenomen heeft. Bewonderenswaardige samenvatting van de eindelooze
politieke, maatschappelijke, religieuse, wijsgeerige en aesthetische historie van
China in 600 bladzijden. Doel: te laten zien, hoe het heden groeide uit het verleden;
die gebeurtenissen en instellingen te belichten, waardoor de ‘ziel van China’ zich
onthult; die gebreken te erkennen, welke men zich niet langer veroorloven kan te
negeeren.
Kwee Kek Beng, Beknopt Overzicht der Chineesche Geschiedenis, drukkerij Sin
Po, Batavia, 1925, geillustreerd, omvang de helft van het vorige, geeft, eindelijk in
het hollandsch, een helder en sympathiek geschreven overzicht van de ontwikkeling
van het oude, zich machtig vernieuwende cultuurgebied. Belangwekkend is vooral
het hoofdstuk over de, zich thans inzettende, chineesche Renaissance.
La Chine et le Monde, les Presses universitaires de Paris, 1926, tweede deel der
studie aangaande politieke, diplomatieke, oeconomische, juridische en sociale
vraagstukken, gepubliceerd met medewerking van chineesche leerlingen en
oudleerlingen der Ecole Libre des Sciences politiques de Paris - het eerste deel
verscheen in 1925 -. Interessante bijdragen van ‘noordelijken’, die niet minder dan
de ‘zuidelijken’ besloten zijn, China van de beleediging en verdrukking door de
buitenlanders te bevrijden. ‘Het schijnt mij, dat indien de westerlingen meer beschaafd
zijn in wetenschappelijken zin, de verre-oosterlingen zonder twijfel meer beschaafd
zijn in zedelijken zin. ‘Met geweld drong het moderne
Internationale Revue i 10 1927-1929
260
westersche materialisme en imperialisme China binnen. ‘Met slavernij bedreigd,
zag de Zoon des Hemels zich genoodzaakt, zich op zijn europeesch te
moderniseeren....Is deze moderniseering altijd gunstig voor China geweest?
Ongelukkig genoeg heeft het chineesche volk niet te kiezen!....Tegenwoordig stelt
het jonge China zich de ernstige vraag: hoe kan men de oude, overgeleverde moreele
opvattingen behouden, en van de westerlingen slechts die dingen overnemen, die
werkelijk mooi zijn, zonder den weg te begaan, dien Europa in zijn ontwikkeling
volgt.’ Aldus Sao-Fing Woi. Indien de chineezen zich in massaas tot Rusland
wendden, geschiedde dit, omdat zij door de bolsjewisten een oogenblik beter
behandeld werden dan door de zoogenaamde hóógst beschaafde wereld.
Ernst Reinhard, Die imperialistische Politik im fernen Osten, Bircher, Bern, Leipzig
1926. ‘Dit boek is een beroep op alle menschen, wier hart in opstand komt, wanneer
zij van onrecht en verdrukking hooren: een beroep op allen, die zich onwetend tot
werktuigen van onrecht lieten maken. Het wil niet klagen en niet verschrikken: het
roept hen, die menschelijk voelen, tot daad.’ Eén machtige aanklacht tegen het
moderne imperialisme, door een lid van den zwitserschen bondsraad met kennis
van zaken op heldere wijze geschreven, voorzien van goede literatuuropgaaf en
leerzame kaartjes ‘Er geschiedt onrecht. Er wordt nog méér onrecht gedaan. De
verbonden trusts spelen met het wel en wee van het chineesche volk èn - met dat
van alle andere. Moeten wij dan op het oogenblik des gevaars zwijgen, omdat wij
geen groote politieke macht hebben? Er is een macht, die sterker is dan dit bezwaar:
het geweten in ons. Daaraan hebben wij gehoorzaamd.’ (blz. 234).
André Duboscq. La Chine en Face des Puissances, Delagrave, Paris 1926. De
schrijver was een der eersten, die oog had voor het opkomend chineesche
nationalisme. Aansluitend bij het nog altijd belangrijke ‘l'Empire du Milieu’ der beide
Reclus' en bij de conclusies, getrokken door Grousset en Guiglielmo Ferrero, geeft
hij op een beknopte en buitengewoon duidelijke manier inzicht in het ontstaan en
de ontwikkeling der geestelijke crisis, die zich in China afspeelt, en in de daarmee
samenhangende politieke gebeurtenissen. Juist is de wijze, waarop de invloed van
het bolsjewisme bepaald wordt: China zal zijn eigen weg volgen overeenkomstig
een eeuwenoude cultuuroverlevering; het zal het bolsjewisme hoogstens als
hulpkracht voor eigen strijd aanvaarden. Het beschouwt voorts ‘de machine als een
instrument, en niet als een ideaal’ en minacht den vulgairen geest der industrieele
civilisatie. Treffend is de ‘nieuwe, scheppende, progressieve en verlichte’ moraal
gekenschetst, welke sedert 1911 op de scholen onderwezen wordt. Het chineesche
nationalisme heeft volgens Duboscq een diep sociaal karakter. De burgeroorlogen
raken de oeconomische ontwikkeling even weinig, als enkele plaatselijke
wervelwinden het onmetelijk gebied zouden kunnen vernielen. Handel en industrie
blijven zich voortdurend ontwikkelen en de uitvoer nam zelfs toe. Dit hangt samen
met het feit, dat het geweldige millioenenvolk slechts in geringe mate afhankelijk is
van een centrale regeering, en het particulier initiatief en de vrije organisatie-vorming
van ouds een belangrijken rol in het maatschappelijk leven spelen. De eenige
redelijke houding, welke de groote mogendheden tegenover China kunnen
aannemen, is zich op waardige wijze aanpassen aan de omstandigheden, en zien
hoe zij China in zijn nieuwen groei werkelijk behulpzaam kunnen zijn. In de
eerstvolgende periode zal China nog in allerlei opzichten de leiding en medewerking
van westerlingen noodig hebben. Daarnà zal dan een tweede groote crisis volgen:
wanneer de chineezen zullen hebben geleerd, hun nieuwe beschaving zelf volkomen
te beheerschen.
Georges Bubarbier, La Chine comtemporaine politique et économique, Librairie
orientaliste, Paris 1926. Betrekkelijk volledig overzicht van het tegenwoordig China
Internationale Revue i 10 1927-1929
uit politiek en oeconomisch oogpunt, met duidelijke kaarten. Er hebben volgens den
schrijver in het oosten radicale omwentelingen plaats. De traditioneele
China-voorstelling bestaat nog slechts in achterlijke westersche literatuur. Na Japan
breekt China los uit eeuwenoude banden. Eenheid is er nog lang niet en ‘de kringloop
der burgeroorlogen geenszins beeindigd.’ (blz. 350). China zal zich niet alléén
kunnen ontwikkelen. Het heeft de hulp van het westen voorloopig noodig. De groote
mogendheden zouden daartoe solidair moeten optreden, niet meer trachten hun
wil aan China op te leggen, noch elkaar op zij te concurreeren, maar het werkelijk
te steunen. Zij worden echter verteerd door onderlingen handelsnaijver: Japan begint
het in China van Engeland te winnen; de V.S. die zich tot nog toe de luxe kunnen
veroorlooven, een mooien rol te spelen, volgen angstvallig het uitgroeien van het
japansche imperialisme; Rusland zet eenvoudig de oude politiek der czaren met
nieuwe middelen voort. China is, als vroeger Turkije, ‘een zieke man’, door
baatzuchtige artsen en ongeduldige, kibbelende erfgenamen omgeven. Dáár ligt
het gevaar; ‘voegen wij eraan toe, dat het een wereldgevaar is, niet beperkt tot de
oevers van den Stillen Oceaan’ (blz. 336).
Dr. A.F. Legendre, La Civilisation chinoise moderne, Payot, Paris 1926. Even
knap als hatelijk en hoogmoedig. De schrijver, oud-directeur van de keizerlijke
geneeskundige school te Tschentsjoe, die aan menige wetenschappelijke expeditie
deelnam, China in velerlei richtingen doorkruiste en gelegenheid had, met menschen
uit allerlei rang en stand jarenlang te verkeeren, gaat van de opvatting uit, dat elk
volk, dat zich werkelijk cultureel heeft ontwikkeld, dit dankt aan het ‘blank’ element
in zijn ras en geschiedenis. De blanken zouden zich meermalen met lagere,
primitievere rassen hebben vermengd, en daaruit zouden dan de cultuurkrachtige
volken zijn geboren. Geel is een kruisingsproduct van blank en negroïed. De blanke
heeft tegenover Azië de plichten van een vader tegenover zijn kind (hm, hm...).
Legendre hoopt, dat de V.S. in China eindelijk eens de noodige orde zullen scheppen.
Hij heeft niet geheel ongelijk, wanneer hij China, gezien vanuit Europa, wanordelijk
vindt; vergeet echter zich af te
Internationale Revue i 10 1927-1929
261
vragen welken indruk Europa, wel maakt, vanuit China beschouwd. De schrijver
verkoopt cultuurhistorisch potjeslatijn als dit: de aziaat heeft nog niet den biologischen
leeftijd bereikt om werkelijk vruchtbaar de westersche politiek en sociale opvattingen
te kunnen assimileeren. En hij is razend bang voor een verbond tusschen
Duitschland. Rusland en China. Voor wie door de antipathie en de vooroordeelen
van Legendre héén kan lezen, is dit toch een belangrijk boek vanwege de vele
onmiddellijke gegevens en de voorgestelde oplossing der rassenpuzzle. Het werkt
echter verkwikkend, hierna het edele
Chen Huang-Chang, The economic Principles of Confucius and his School I, II,
Columbia University, N. York 1911 nog weer eens op te slaan, ‘de eerste poging in
eenige taal ter wereld’ om de oeconomische beginselen van Kong-tse systematisch
weer te geven op de wijze der westerlingen. De oplettende lezer zal worden getroffen
door een sterken overeenkomst tusschen den vóórchristelijken oosterschen wijze
en - Karl Marx, inzake de beteekenis van het oeconomische als onderbouw van het
maatschappelijke en cultureele leven. Het eigenaardige chineesche socialisme dat heel en al géén marxisme is, - wordt door den schrijver verrassend belicht.
Bewonderenswaardig is de zelfcritiek, waaraan hij den chineeschen geest
onderwerpt; treffend de tegen-overelkander-stelling der oostersche en westersche
levensopvatting, de bepaling van de verhouding der kongtseaansche wijsgeerige
religie tot den christelijken godsdienst. Het geheel rust op de oude geniale
geschiedenisphilosophie der drie wereldtijdperken, welke uitloopt in een grootsch
anarchistisch visioen.
Door Chen Huang Chang begrijpt men, dat Duboscq in het veroostersche leven
diep wist door te dringen. Ook denkt men onwillekeurig terug aan het werk van Henri
Borel, die trouwens van Chen Huang Chang veel leerde. Dr. F.E.A. Krause,
Geschichte Ostasiens, I ältere, II neue Geschichte, III Index, Vandenhoeck &
Ruprecht, Göttingen 1925. Duitschland op zijn best: machtig van omvang,
bewonderenswaardig nauwkeurig en intens levend. Voor de zooveelste maal vervult
de duitsche geest tusschen Oost en West een bemiddelde functie. Dit werk stijgt
boven alle genoemde - behalve het laatste - uit, als de Alpen boven de Jura, al
dadelijk, omdat hier bewust de geschiedenis van China in verband met de historie
van geheel Oost-Azië begrepen wordt. Strikt wetenschappelijk, is dit werk toch voor
het groote publiek geschreven. Het voorziet in een geestelijke levensbehoefte van
elk duitsch lezend, westersch mensch, die als wereldmensch werkelijk met zijn tijd
mee wil leven. I behandelt de geschiedenis van China tot op de Mandsjoe's en die
van het vroegere Korea en van Japan, II zet de historie van China tot de derde
revolutie voort, en beschrijft de ontwikkeling van het moderne Japan en de politiek
der groote mogendheden in het verre oosten. Onder nieuwere geschiedenis verstaat
Krause de historie van China, sedert dit met Europa in inniger aanraking kwam
(sinds de komst der portugeezen). Enkele bizondere quaesties worden achterin
beide deelen aan een speciaal onderzoek onderworpen. Het werk zou er nog bij
hebben gewonnen, als een en ander in het geheel opgenomen was. De
literatuuropgaven en aanteekeningen zijn van zeer groote waarde.
Er gaat door dit werk een prachtige continuïteit. Evenals Li Ung Bing en Duboscq
ziet Krause de jongste politieke en maatschappelijke gebeurtenissen als reacties
van den oerouden chineeschen traditiestroom op nieuwe omstandigheden, en
begrijpt het heden vooral in verband met het verleden. Krause is diep getroffen door
de wijsheid en schoonheid van Kong-tse's maatschappelijke opvattingen, die
trouwens weer uit een oudere overlevering opkomen. Treffend vergelijkt hij de
chineesche en de europeesche cultuuropvatting (zie vooral inleiding op II). Prachtig
laat hij zien, dat wij in China niet te doen hebben met een ‘politieke natie’, maar met
Internationale Revue i 10 1927-1929
een werkelijke ‘cultuurgemeenschap’. ‘Der Mensch ist in China nicht verstaatlicht,
er besitzt dafür den starken Instinkt zur autonomer Organisation’. Staat en oeconomie
zijn er niet noodzakelijk één, en politieke ontbinding kan met grooten
maatschappelijken welvaart gepaard gaan (vgl. hierboven Duboscq). Meer dan
Japan zal het China mogelijk wezen, aan het beste in eigen overlevering trouw te
blijven, ook na techniek, hygiëne enz. van het westen te hebben overgenomen: men
behoeft niet te vreezen, dat de chineezen zullen veramerikaniseeren! Krause's
geschiedenis in één bevestiging van de waarheid en de waarde van Chen Huang
Chang's uiteenzetting - en omgekeerd. Zoowel voor begrip van de ontwikkeling in
het oosten als voor zelfherziening van den geest in het westen kunnen beide niet
genoeg worden aanbevolen. Al willen wij daarom nog geen quasi-chineezen worden.
Natuurlijk heeft zelfs een werk als dat van Krause zijn eigenaardigheden en
zwakke zijden. Wij zien die vooral in de onmatige waardeering van de keizer-idee
- welke Krause zelfs op terugkeer van dezen ‘sluitsteen van de pyramide’ doet hopen
- en in de meening, dat Duitschland heel wat belangeloozer in het oosten optreedt
dan zekere andere mogendheden. Grousset zegt dit van Frankrijk. Enz. Dat schijnt
nu eenmaal zoo te behooren. Door den loop der omstandigheden speelt overigens
Duitschland, meer nog dan de V.S., den laatsten tijd in het verre oosten een relatief
nette rol. Doch dit is meer geluk - of ongeluk - dan wijsheid.
Een afzonderlijk verkrijgbaar gesteld derde gedeelte bevat een Index en
Namenregister, speciaal samengesteld voor sinologen. Vanwege de toegevoegde
vreemde karakters is het boekje een beetje duur, maar ook voor den leek is het wèl
practisch.
Er bestaat thans inzake China enz. heel wat onbetrouwbare literatuur. Het is dus
van veel belang te weten, dat een deskundige als Krause zeer gunstig oordeelt over
het niet al te omvangrijke deel van Hartmann's Weltgeschichte: Arthur Rosthorn,
Geschichte China's, Perthes, Stuttgart, 1923, waar we in aflevering I van ‘i 10’ reeds
over spraken.
B.d.L.
Internationale Revue i 10 1927-1929
262
Henri Lasserre
Une experience d'association communautaire
La Colonie de Llano, en Louisiane
Van tijd tot tijd ontstaan in alle landen communistische kolonies: pogingen
om den loondienst af te schaffen door gezamenlijke organiseering van
het economische leven. De auteur beschrijft het ontstaan en het werken
van een der oudste der hedendaagsche bestaande kolonies: de
Llano-kolonie te Louisiane (Californië), die in 1914 werd gesticht om aan
te toonen, dat het systeem van coöperatieve associatie, het leven in
gemeenschap en collectief werk in het algemeen belang, praktisch
mogelijk en wenschelijk was. Kortom, een realisatie van de Socialistische
Republiek in het klein.
?
Von Zeit zu Zeit entstehen in allen Ländern kommunistische Kolonien:
Versuche, den Lohndienst abzuschaffen durch gemeinschaftliche
Organisation des wirtschaftlichen Lebens. Der Verfasser beschreibt
Entstehen und Wirken einer der ältesten der heute bestehenden Koloniën:
Die Llano-Kolonie in Louisiana (Californien), die 1914 gegründet wurde
um zu zeigen, dass das System der cooperativen Vereinigung, des Lebens
in Gemeinschaft und kollectiver Arbeit im allgemeinen Interesse praktisch
möglich und wünschenswert sei. Kurz, eine Verwirklichung der
sozialistischen Republik im kleinen.
?
From time to time there arise in all coutries communistic colonies: Attempts
are made to abolish paid services by organising in common the economial
life. The author describes the origin and the working of one of the eldest
at present existing colonies: the Llano-colony at Louisiana (California),
which was founded in 1914 to prove that the system of cooperative
association, community life and collective work in the general interest,
was practically possible and desirable. In short, a realisation of the
Socialistic Republic in small.
Ici et là, en Angleterre, aux Etats-Unis, et dans plusieurs parties de l'Europe
continentale, il surgit depuis quelques années de petits groupements de travailleurs
hantés par le désir d'organiser leur vie économique en commun, sur une base
scientifique, rationnelle. Leur espoir est de s'affanchir ainsi des tenailles du salariat.
Quelques-uns de ces groupements se sont déjà jetés à l'eau: ils se sont établis
sur quelque domaine dont ils avaient réussi à s'assurer la possession prolongée,
et ils se sont mis à l'oeuvre pour en entreprendre la culture et y créer des industries,
exploitées collectivement dans l'intérêt égal de tous.
Serait-ce là les premiers jalons d'un ordre social nouveau, naissant par en bas
des besoins mêmes des travailleurs? Un ordre social qui serait formé d'une multitude
de communautés surgissant au sein même de l'ambiance capitaliste, mais qui peu
à peu créeraient entre elles des liens fédératifs toujours plus étendus?
Llano est une de ces petites communautés naissantes, la plus ancienne peut-être
de celles actuellement en activité: elle compte douze ans d'existence. Nous y avons
passé quelques jours le printemps dernier, et, malgré que l'entreprise soit encore
dans la période préliminaire d'installation et de constructions, il nous a paru que
plusieurs des expériences qui se font là-bas peuvent servir à d'autres, à ceux qui
seraient désireux peut-être de s'unir à une organisation de ce genre ou même de
Internationale Revue i 10 1927-1929
fonder une nouvelle colonie sur des principes analogues: à ceux tout au moins qui
voudraient soutenir ces efforts épars pour la libre association communautaire.
1. Intentions des fondateurs de Llano.
La colonie de Llano nous apparaît donc comme constituant en elle-même une unité
matérielle et limitée. - encore il est vrai dans l'enfance de sa formation, - destinée,
dans l'esprit de ses membres, à devenir l'un des éléments d'un système décentralisé
d'organisation sociale, d'un système composé d'une multitude de communautés
autonomes liées entre elles par des liens fédératifs.
Mais remarquons tout de suite qu'à son origine cette entreprise avait un tout autre
objectif. Job Harriman, le fondateur, était un leader socialiste de San Francisco,
imbu de marxisme à cette époque (il avait évolué plus tard), fort populaire et très
écouté il y a
Internationale Revue i 10 1927-1929
263
vingtaine d'années. Son rêve d'alors était l'avènement de la République socialiste
une et universelle, du Co-operative Commonwealth comme il disait, selon la
conception usuelle des disciples américains de Marx. Et pour s'y acheminer il
préconisait la combinaison des efforts accomplis tant sur le terrain politique, qui
était le sien, que sur le terrain du syndicalisme.
Mais il sentit la nécessité de faire plus pour convaincre ses concitoyens de tous
les avantages que devait leur apporter l'organisation universelle des travailleurs,
sur une terre devenue le patrimoine collectif de ceux-ci. A l'action législative des
politiciens, à la lutte économique des syndicats, il voulut ajouter une démonstration
expérimentale de la doctrine socialiste.
Dans son manifeste du 1er mai 1914, manifeste qui devait donner le jour à la
colonie de Llano, Harriman faisait appel aux travailleurs ‘qui avaient foi dans les
principes fondamentaux du Co-operative Commonwealth’; et il se donnait comme
objectif de ‘montrer au monde que le système d'une association coopérative
universelle des travailleurs, entraînant la vie en commun et le travail collectif dans
un intérêt commun, était pratiquement possible et désirable’.
En un mot, Llano devait être une République socialiste en miniature.
Cette conception a bien changé. Le general manager de la colonie nous disait
lors de notre visite qu'il ne voudrait pas voir la population de la communauté dépasser
le maximum de cinq cents habitants (elle n'en compte guère plus de deux cents à
l'heure qu'il est), et que d'autre part il appelait de tous ses voeux la création d'autres
groupes analogues et autonomes, dans le voisinage, avec lesquels des liens
fédératifs puissent s'établir. Voilà, n'est-ce pas, qui sonne tout autrement, et qui
nous rapproche bien du système de décentralisation dont nous parlions tout à l'heure
et vers lequel les esprits de notre époque tendent à s'orienter. On peut dire
qu'aujourd'hui, contrairement à l'intention première de son fondateur, la colonie de
Llano ne prétend plus aucunement offrir au monde le spectacle d'un Co-operative
Commonwealth en miniature, mais qu'elle s'achemine, plus ou moins consciemment,
à constituer une unité bien consistante et solidement organisée dans une chaîne
indéfinie d'autres unités analogues dont elle entrevoit et appelle la création
successive.
Mais malheureusement la fausse conception qui fut au point de départ s'est
reflétée dans les institutions et dans les méthodes adoptées à la colonie, et ce sera
pour cette dernière une tâche longue et difficile que de s'en affranchir graduellement.
Elle pourra y parvenir cependant avec le temps.
2. Historique de la Colonie.
C'est donc en 1914 que Job Harriman lança son manifeste, invitant tous ceux qui
se sentaient en sympathie avec ses idées à ‘faire la preuve de leur foi et de la force
qu'ils y puisaient en s'associant pour la réalisation pratique et immédiate de leurs
principes’.
Beaucoup répondirent à l'appel: des intellectuels, des travailleurs manuels; un
certain nombre aussi d'artistes et de rêveurs, idéalistes dépourvus du sens des
réalités pratiques et dont la présence à la colonie contribua largement aux
égarements de la première période.
Les ressources nécessaires pour le coût du premier établissement et pour le
fonds de roulement furent bientôt trouvées; l'on mit la main sur un vaste domaine,
en Californie, et quelque temps après les premières centaines de colons arrivaient.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Ils vinrent trop vite, et en trop grand nombre. La colonie n'était pas prête à les
recevoir, l'installation était trop peu avancée et l'organisation encore trop instable.
Ajoutez à cela que le domaine se trouvait être déplorablement peu favorable à la
culture, que l'eau potable était insuffisante pour une pareille affluence, et qu'à bien
d'autres égards il manquait des conditions voulues pour un site de colonie ou de
village.
L'on ne s'en mit pas moins hardiment à l'oeuvre. Des constructions surgirent
bientôt, et
Internationale Revue i 10 1927-1929
264
UNE MAISON DE COLONS
autour d'elles des jardins: les travaux d'aménagement et de culture furent entrepris
sur une large étendue, et une série d'industries furent lancées.
Mais que d'efforts, que de privations, durant ces premières années d'enfantement,
pour aboutir à des résultats toujours matériellement négatifs! Il fallait chaque fois
recommencer à nouveau, dans tous les domaines l'on cherchait sa voie, l'on
tâtonnait, et c'était là une cause d'amertume et de récriminations constantes de la
part d'une grande partie des colons de la première heure. Il faut des dons particuliers
de persévérance obstinée et d'endurance pour une oeuvre de pionniers quelle
qu'elle soit; et combien plus encore quand elle se poursuit dans des conditions
pareilles! Beaucoup ne les possédaient évidemment pas. Beaucoup aussi s'étaient
fait une idée toute fausse des conditions de la vie communautaire, et étaient
complètement incapables de s'y adapter. Et puis, il y avait tous ceux qui étaient
arrivés avec des idées préconçues et qui ne savaient pas y renoncer lorsque, à la
pratique, ces idées se trouvaient être inapplicables.
Un grand nombre abandonnèrent la partie. Après avoir compté à un moment
donné une population de plus de onze cents ressortissants (enfants compris), la
colonie se trouvait réduite à quelques centaines, malgré l'arrivée presque constante
de nouvelles recrues.
Ce va-et-vient de membres, les changements de méthodes, les discussions, les
expériences malheureuses, tout cela pesait lourdement sur l'entreprise de Llano. Il
restait cependant toujours un noyau d'hommes décidés à vaincre.
Le domaine de Californie n'était décidément pas satisfaisant: l'on reconnut la
nécessité d'en chercher un autre, et en 1917 la colonie se transporta en Louisiane,
dans le voisinage de la petite ville de Leesville, sur les coteaux salubres qui bordent
la frontière du Texas. C'est là qu'elle réussit à obtenir à bon compte d'une grande
compagnie d'exploitations forestières quelques milliers d'acres de forêt défrichée,
avec une scierie et une centaine de bâtiments en bois, tout un petit village qui avait
été occupé précédemment par le personnel de la scierie et qui venait de devenir
vacant, l'exploitation de la forêt étant arrivée à son terme.
L'endroit fut baptisé Newllano. A l'inverse du domaine de Californie, il s'est trouvé
se prêter favorablement, à bien des égards, à l'établissement de la colonie et à son
développement progressif: c'est là qu'elle se trouve fixée aujourd'hui. Le site, au
sommet d'une pente douce, est riant et bien aéré. Sans être de première qualité,
le sol se prête pourtant bien à des cultures variées. L'eau est abondante et saine.
Une voie de chemin de fer et
Internationale Revue i 10 1927-1929
265
une grande route nationale traversent la
BÂTIMENT ADMINISTRATIF
propriété.
Nous ne suivrons pas la colonie dans le détail des diverses péripéties qui ont
illustré ses premières étapes. Celles-ci ont été laborieuses et tourmentées. Il y eut
de véritables tragédies, aussi bien en Californie que dans les deux ou trois années
qui suivirent l'installation en Louisiane. A plusieurs reprises l'on parla de liquider
tout, et ce n'est qu'à force de privations et grâce à la tenace énergie du noyau des
fervents que tous les caps purent être doublés. Mais d'autre part, pendant cette
première période, ceux des colons qui persévérèrent s'entraînèrent à fond à la vie
communautaire et acquirent là une expériencequi fut précieuse à l'entreprise au
cours des années qui suivirent.
En 1920, le déficit accumulé s'élevait à $ 600.000 environ, chiffre à peu prés égal
au montant alors émis du capital social. La situation financière paraissait sans issue.
Mais nos pionniers ne voulurent pas se tenir pour battus, ils décidèrent de réorganiser
leur administration, de la placer sur une base plus commerciale, et ils appelèrent à
la direction générale un des colons de la prièmière heure, Georges Pickett, homme
entendu aux affaires et bon entraîneur d'hommes. C'est lui qui est encore aujurd'hui
à la tête de la colonie. Depuis la nomination de M. Pickett, la petite communauté
paraît être entrée dans une période comparativement paisible et graduellement
progressive. Ce n'est pas à dire qu'elle ait été à l'abri des périodes de troubles. Non:
un certain nombre de crises surgirent, provenant en général d'incompréhension
entre des colons et les méthodes adoptées par le general manager, et aboutissant
au départ d'un certain nombre de membres ou de familles. En 1924 notamment,
une scission particulièrement grave se produisit. Les dissidents obtinrent la
concession d'un partie des propriétés et de l'attirail de la colonie, pour former un
nouveau groupement; mais leur entreprise échoua et ils durent liquider au bout de
la première année. Llano se trouva ainsi considérablement appauvrie, et sa
population, fort réduite à la suite de cette scission, fut dès lors insuffisante pour faire
marcher normalement ses industries et ses exploitations agricoles.
ECOLIERS EN TRAIN DE SE CONSTRUIRE LEUR NOUVEAU BÂTIMENT SCOLAIRE
Internationale Revue i 10 1927-1929
266
Enfin, au cours de l'année 1925, deux graves incendies vinrent encore éprouver le
petit peuple de Newllano. En vrai, un vaste bâtiment industriel nouveau, dont la
construction était sur le point d'être achevée, fut entièrement détruit par les flammes,
ainsi que plusieurs machines fort coûteuses et un assez important matériel industriel
qu'il abritait. Et à peine quelques mois plus tard, l'hôpital, charmante construction
de bois, proprement aménagée, subissait un sort identique. Ces immeubles n'étaient
pas assurés.
D'après le bilan au ler janvier 1926, le déficit s'élevait à cette date à un total de $
724.000, pour un capital émis de $ 1.080.000, et l'on peut admettre qu'il n'a guère
changé depuis. Il est donc de $ 120.000 environ plus élevé qu'il n'était en 1920.
Mais l'augmentation paraît correspondre à peu près à la perte subie par le fait des
deux incendies. C'est dire que, durant les six dernières années, soit depuis que la
conduite des affaires a passé entre les mains du general manager actuel, les
dépenses se seraient trouvées à peu près couvertes, à part la perte des bâtiments
incendiés, soit par les recettes, soit par l'augmentation de valeur apportée par le
1)
travail des colons aux propriétés sociales. Nous pouvons donc admettre que le
budget annuel de la colonie peut arriver à s'équilibrer, et, à moins de nouvelles
catastrophes, il est permis d'entrevoir, pour un avenir pas trop éloigné, le moment
où l'on commencera au contraire à amortir le déficit accumulé.
Les résultats matériels obtenus dans cette seconde période de six ans, comparés
à ceux de la période de même durée qui avait précédé, marquent donc un progrès
considérable, et de bon augure. Mais ce qui frappe encore davantage, c'est que les
épreuves successives par lesquelles la colonie a passé ne l'ont point ébranlée. Elle
en est sortie au contraire plus trempée, plus consciente de la force puisée dans
l'union de ses membres, plus résolue à vaincre les obstacles qu'elle rencontrera
encore évidemment sur sa route. Les lendemains des deux incendies ont été
particulièrement significatifs: tandis qu'ailleurs des catastrophes analogues,
survenues à des communautés en apparence plus solidement enracinées, avaient
eu comme résultat de désorganiser entièrement l'entreprise et même d'entraîner la
dispersion définitive et la dissolution de la colonie, ici au contraire ce fut comme un
coup de fouet donné à l'énergie de nos pionniers, et ils se sont mis de suite à
reconstruire avec un nouvel élan. Et cette vitalité du groupe mérite d'autant plus
d'être signalée, qu'il y a par ailleurs à Llano, des défauts d'organisation et
d'administration, et des erreurs de méthode, qui pèsent lourdement sur l'institution.
(Slot volgt)
1)
Il ne faudrait pas cependant tirer de ce renseignement fourni par la comptabilité de la colonie
des conclusions trop catégoriques. C'est possible que Llano soit sortie maintenant de l'ère
des exercices déficitaires; c'est l'impression qui s'est dégagée pour nous de notre visite de
mai dernier ainsi que de nos entretiens avec le general manager et le trésorier-comptable.
Mais il faut dire que la methode adoptée pour la tenue des livres ne permet pas de se rendre
compte si, par ses recettes et ses profits effectifs, la société couvre ses dépenses et ses
pertes. En effet, les terrains du domaine, acquis à bon compte, il y a neuf ans, ont été portés
récemment dans les livres à leur valeur vénale actuelle, bien supérieure. Il a été apporté sans
doute aux terrains des améliorations foncières considérables, mais il n'est pas vraisemblable
que ces améliorations aient apporté à la propriété une plus-value équivalente à celle de la
valeur vénale comptabilisée. Et il est encore moins vraisemblable que cette valeur vénale
continue d'augmenter dans la même proportion, de sorte qu'une autre année cet accroissement
conventionnel de l'actif ne se reproduira pas, ou du moins pas au même degré.
Internationale Revue i 10 1927-1929
267
Aanteekeningen
Cultuurnieuws
‘Een van de meest verbijsterende verschijnselen van den tegenwoordigen tijd is de
toenemende geneigdheid der verdedigers van de bestaande instellingen om
gewelddadige en onwettige methoden te gebruiken tegen alles wat deze instellingen
lijkt te bedreigen. Wet en Orde zijn verontschuldigingen geworden voor wetteloosheid
en misdaad.’....Het stond in ‘Het Handelsblad’. Wel is waar niet van de redactie,
maar van H.G. Wells en het ging niet over de misdadige terreur van het
nederlandsche koloniale bewind en de wetteloosheid van den ‘Leidschen inval’,
maar over Sacco en Vanzetti, waarover de redactie, ondanks het stuk van Wells,
blijkens het commentaar, dat zij gaf van het bericht, dat de executie dertig dagen
is uitgesteld, niets anders weet te vertellen dan dat de veroordeelden ‘beweren’
onschuldig te zijn. Maar wat schreef H.G. Wells? - ‘Het feit, helder als de dag,
gezuiverd van alle dubbelzinnigheden en voorwendsels, dat de wereld in het gezicht
staart, is dit: dat de grootste, machtigste en modernste staat in de wereld gesteld
is voor de vraag, of het niet of wel deze menschen zal dooden krachtens een valsche
beschuldiging om hun politieke inzichten.’ Niemand, die van deze zaak kennis heeft
genomen, kan eraan twijfelen, dat deze menschen onschuldig zijn en een
redactioneel commentaar, dat slechts vermeld, dat zij het beweren, trekt het in twijfel,
wanneer het niet inplaats van dit, verklaart, dat het bewijs geleverd is, dat een
corrupte justitie een valsch oordeel heeft geveld. Maar tenslotte zal geen commentaar
van het uitstel der executie het oordeel kunnen wijzigen, dat de beschaafde wereld
vellen zal over de aanklacht, die dit proces tegen de amerikaansche justitie is. Geen
verzwijgen van feiten, die helder zijn als de dag, geen onttrekken aan een
verantwoordelijkheid, die niemand kan ontgaan, die van deze feiten kennis neemt,
en die des te grooter is, waar ze worden gecommenteerd, zal vermogen te
verhinderen, dat de waarheid doordringt en het geweten ontwaakt. De waarheid,
dat de misdadigheid de justitie doortrekt en een barbaarsche terreur meer en meer
wordt gelegaliseerd. En dat dit niet alleen van amerikaansche justitiemethoden
geldt, waarover de Frankfurter Zeitung het volgende schreef:
Men hoort steeds weer in de berichten over amerikaansche
onderzoekingsmethoden, iets over third degree. Ook in den kort geleden
verschenen vlammenden oproep van Karin Michaelis voor Sacco en
Vanzetti, wijst de schrijfster op deze methode om van
onderzoekingsgevangenen bekentenissen af te dwingen. Zij noemde
deze handelwijze een moderne foltering, waarbij ieder middel geoorloofd
is om van de gevangenen dat te hooren, wat men van hen hooren wil.
Bestaat zooiets werkelijk nog in het verlichte Amerika? De Daily Telegraph
publiceert in een van zijn laatste nummers een bericht van zijn
New-Yorkschen correspondent, waarin deze op de
onderzoekingsmethoden de aandacht vestigt van een ‘prohibition-agent’,
die voor de rechtbank openlijk toegaf, dat hij den third degree gebruikte
om een bekentenis te krijgen. Het slachtoffer, een Oostindiër, Briggs
genaamd, werd, volgens getuigenverklaringen, bij de onderzoekingen
geslagen, gestooten en zes uur lang opgesloten. Toen hij nog steeds niet
verklaarde, wat men van hem hooren wilde, werden hem armen en beenen
vast aaneengesnoerd en een handdoek stijf om zijn hoofd gedraaid - dit
noemde de ‘prohibition-agent’ voor derechtbank heel rustig een
Internationale Revue i 10 1927-1929
chineesche methode van bestraffing - en toen de delinquent nog steeds
niet naar wensch getuigde, dreigde men het doek nog vaster te snoeren.
- Dus: foltering naar alle regelen van de kunst, al is het ook niet met
middeleeuwsche folterinstrumenten. Men heeft hier blijkbaar te doen met
een overblijfsel van koloniale wreedheden, die in hun barbaarschheid aan
de kazerne-gruwelen van Europa beantwoorden.
Dat deze overblijfselen o.a. in de zuid-oostelijke landen van Europa afmetingen
hebben aangenomen, die de duistere middeleeuwen in het licht stellen van een
‘moderne beschaving’, weet men door het boek van Henri Barbusse: Les Bourreaux;
dat eigenlijk in de geheele wereld voor de demokratische, bolsjewistische,
faschistische diktatuur de persoonlijke vrijheid en het menschenleven niet veel meer
geldt is algemeen bekend; dat deze overblijfsels in hun volle kracht tieren in
nederlandsche koloniale wingewesten dringt eindelijk ook in Nederland door ondanks
Aneta, een officieus regeeringsinstituut, dat eeuwig verbonden zal blijven met de
kultuurgeschiedenis van het moederland, waarvan het de smaad berichtte. Een
kultuurgeschiedenis, die drie eeuwen geleden begon met de uitroeiing van een
eilandbevolking, omdat zij zich verzette tegen de indringende kruidnagelkultuur, die
deze christelijke beschavingsveldtocht ook uitbreidde tot de natuur - die door haar
overvloed de winst dreigde te verminderen - door, waar elders dan op Ambon de
kruidnagel groeide die uit te doen rukken, wat door een franschen geschiedschrijver
- den abbé G.T. Raynal - in 1770 voor alle tijden vastgelegd is in de woorden: ‘Trois
cent hommes occupés continuellement à parcourir les forêts, ne suffiroient pas pour
remplir cette commission dans toute son étendue. La terre rêbelle aux mains qui la
dévastent, semble s'obstenir contre la méchanceté des hommes. Le girofle renaît
sous 1e fer qui l'extirpe, et trompe la dureté des Hollandais, ennemis de tout ce qui
ne croít pas pour eux seuls.’
Als latere werken de laatste phase zullen beschrijven van de geschiedenis van
het nederlandsche kolonialisme, dat met roof en moord begon en nu met een
bloedige onderdrukking de hegemonie over een vijftig
Internationale Revue i 10 1927-1929
268
millioenenvolk tracht te handhaven, waarvan de overheerschers drie eeuwen
gelegenheid hebben gehad het tot autonomie op te voeden, als ze het gewild hadden
en ertoe in staat waren geweest en het niet slechts als het uitbuitingsobject hadden
beschouwd, wat het is, dan zal in deze historie der Nederlandsche beschaving Aneta
een belangrijke plaats innemen en wellicht ook met eere genoemd worden in latere
handboeken der phililogie.
Het blijkt intusschen dat er nog meer gebeurt dan Aneta bericht: dat ‘verzetslieden’
niet slechts worden ‘neergelegd’, maar ook aan boomen gebonden om van hen,
ook al zijn het nog geen onderzoekingsgevangenen, door foltering bekentenissen
af te dwingen, die men hooren wil. Daar Aneta het niet berichtte, las men het niet
in de nederlandsche pers, die daarentegen uitvoerige politiecommuniqués
publiceerde van het ‘communistische complot’ van de Perhimpoenan Indonesia,
wier orgaan ‘Indonesia Merdeka’ in zijn laatste nummer brieven afdrukte, die een
illustratie zijn van de terreur, die in Indonesië woedt. Een brief uit Padang, 21-2-'27,
meldt:
Je wordt voor een kommunist gesignaleerd, als je maar handelingen
verricht, die een verbetering van het lot van het volk beoogen. En wee je
gebeente, wanneer je voor een kommunist wordt aangezien. Je wordt
opgepakt en zonder vorm van proces, meestal na vreeselijk door de
politiemannen mishandeld te zijn, in de gevangenis opgeborgen, in
afwachting van het lot, dat je te wachten staat. Van een onderzoek, of je
inderdaad kommunist bent, is geen sprake....Je wordt verdacht van
kommunistische ideeën aan te hangen. Welnu, als een beest wordt dan
op je jacht gemaakt en val je in handen van de militairen, dan luidt de
eerste vraag: ‘Ben je kommunist?’ Ontken je zulks, dan wordt je aan
handen en voeten gebonden, daarna weer met een stuk touw gebonden
aan een boom vol groote mieren, zoodat je vreeselijk door die beesten
wordt gemarteld en gepijnigd.’
De Nederlandsche regeering voelde blijkbaar meer behoefte de herkomst van
dit, en ander, materiaal te leeren kennen dan te trachten het te weerleggen; met de
overbrenging van het lijk van Van Heutz zijn blijkbaar ook indische terroristische
methoden naar het moederland overgeplant: men mag vermoeden, dat de inval
geen ander doel had dan om weldra door Aneta te laten berichten, dat de met recht
exorbitant genoemde rechten weer hebben gewerkt en zonder dat bekentenissen
behoefden te worden afgeperst verzetslieden verzonden zijn naar Digoel, waar hen
wellicht op straffe van den hongerdood een ontginningswerk wacht, die zelfs de
dwang der poenale sanctie niet tot stand zou kunnen brengen. Het hier volgend
artikel van de Perhimpoenan Indonesia over de poenale sanctie beschrijft een der
vormen der moderne, koloniale, slavernij, een der vormen van vernedering en
onrecht, waarin een volk, dat de strijd voor zijn onafhankelijkheid begonnen is,
gehouden wordt.
A.M.L.
Sanction pénale
Parmi les régions dans les colonies qui contribuent largement à l'accroissement du
gros-capital occidental (plus spécialement du capital hollandais) se trouve aussi la
Côte de Sumatra. Les vastes plantations de caoutchouc et de tabac (bornons-nous
Internationale Revue i 10 1927-1929
aux cultures les plus importantes) permettent aux actionnaires des sociétés agricoles
de toucher de riches dividendes.
Les régions en Indonésie hors de Java ont généralement une population
clairsemée. Et ce petit nombre d'habitants, par opposition à la population
extrêmement dense de Java, n'est pas encore tellement réduit à la pauvreté (comme
c'est le cas à Java) pour que ces gens vendent leur énergie à la première occasion
offerte, même à des conditions mauvaises. La faim contraint des milliers de Javanais
à conclure, soi-disant ‘librement’, de pareils contrats de travail.
Or, les sociétés agricoles de Sumatra (spécialement de la côte orientale) profitent
de la pauvreté des Javanais pour racoler à bon compte la main d'oeuvre. Par sa
nature le Javanais n'est pas enclin à quitter son île; son attachement au sol natal
en est la cause. Comment se peut-il que, malgré cette peine de se déplacer, des
milliers d'entre eux se trouvent embauchés dans les dites plantations de la côte
orientale de Sumatra? En 1922 il y avait 143.000 hommes et 37.000 femmes,
embauchés sous le régime des règlements ouvriers, en vertu de contrats de travail
sanctionnés pénalement.
L'abus commence dès l'enrôlement; il vaut mieux parler de racolage. Pour les
attraper on fait miroiter aux yeux des futurs employés le bon avenir d'une façon très
attrayante. On fournit des avances; en leur procurant la possession immédiate de
quelque argent comptant, on cherche à bien les disposer. L'opium, les prostituées,
voire même la contrainte et les violences aucun de ces moyens n'est trop mauvais,
s'ils peuvent seulement procurer la main d'oeuvre tant cherchée. La population qui
connaît ces fourberies et qui en a été dupe réagit dans ses sentiments très naturels
d'antipathie et même de haine envers ces racoleurs par des évidentes manifestations
de l y n c h . Finalement les pratiques infâmes de ces complices des sociétés agricoles
ont obligé le gouvernement à intervenir, ne serait-ce que pour sauver le prestige
de l'autorité. En 1909 et en 1914 l'enrôlement fut réglementé. Depuis toutes les
méthodes d'embauchage, en apparence, doivent être en accord avec les dispositions
légales, prises pour garantir les naïfs paysans contre fourberie et violence. Toutefois,
un initié dans les rapports sociaux dans les colonies sait trop bien que les dispositions
les plus satisfaisantes sur le papier ne sont pas forcément assez appropiées pour
empêcher de mauvaises pratiques, d'exploitation notamment.
On prétend parfois qu'en abandonnant le soi-disant ‘enrôlement professionnel’
(c.à.d. l'enrôlement par les complices des sociétés agricoles) on aurait introduit
maintenant une meilleure méthode par l'enrôlement personnel c.à.d. l'enrôlement
par la société même sans l'intermédiaire d'un complice parfois trop rapace! Mettons
de côté de telles déclarations toujours falacieuses,
Internationale Revue i 10 1927-1929
269
propres à camoufler les intérêts des entrepreneurs. Observons l'affirmation officielle
du côté hollandais qu'au cours des réengagements dans les plantations les mêmes
méthodes infâmes sont pratiquées pour attraper de nouveau les ouvriers à peine
libérés de l'esclavage déguisé. Ainsi, on cherche continuellement à spéculer sur les
faiblesses, sur les mauvais instincts, les naïvetés et le manque d'instruction des
Javanais, qui pour quelques divertissements et quelque argent comptant se laissent
aller à conclure un contrat qu'en vérité ils repoussent.
Aussi, le malheureux coolie, ayant une fois signé le contrat, est-il livré de fait à
l'entrepreneur, pour ainsi dire les mains et les pieds liés. Des peines
d'emprisonnement de 3 mois et de 12 jours et une amende de fl. 25 menacent
l'ouvrier commettant une infraction quelconque au contrat de travail (les articles 8,
12 et 13 du bulletin des lois de 1880, No. 133). Les faits, pour lesquels l'ouvrier, en
les commettant, est jugé infracteur volontaire au contrat de travail sont a. désertion;
b. refus continu du travail. Ensuite la liberté de l'ouvrier de quitter la plantation
pendant son loisir est limitée, une autorisation spéciale de l'employeur étant exigée.
....‘Les ouvriers, étant sortis obligatoirement ou avec autorisation, et qui ne sont
pas retournés à temps, sont ramenés à la plantation par le personnel de l'employeur,
toujours soi-disant au nom de la police. De pareilles mesures de contrainte et de
telles dispositions pénales transforment le coolie en “demi-esclave”. Il est vrai que
la loi organique défend dans son article 118 au créditeur de traiter le débiteur en
demi-esclave comme garantie du payement de la dette; mais est-ce que la situation
d'un coolie sous la vigueur de la sanction pénale est autre chose qu'un
demi-esclavage déguisé?
Le travail contracté implique une obéissance absolue de la part du coolie avec
la conséquence très grave que l'employeur, en exigeant la disposition complète de
l'énergie de l'ouvrier au profit de l'employeur, tend à négliger les facteurs qui pourront
empêcher le coolie de faire le travail convenu. En outre, le coolie est livré à l'arbitraire
de l'employeur; l'article 9, alinéa 3 de ladite loi de 1880 prescrit que l'ouvrier est
obligé de travailler régulièrement, d'obéir strictement aux ordres donnés par
l'employeur en vue de réaliser les engagements contractuels, et du reste de
s'accorder au contrat dans toute sa conduite. Ainsi le coolie a énormément
d'obligations à remplir et l'employeur pourra toujours lui donner toutes sortes d'ordres.
Il en oublie donc facilement un; lorsque toutes ses petites négligences sont
rapportées, le coolie doit se justifier chaque jour au juge criminel de toutes ces
fautes. Cette menace de pénalité déprime l'état de son âme.’....
....‘Il faut que dans un Etat libre chacun aussi soit libre dans sa volonté de rompre
ou d'accomplir les engagements dun contrat de travail, avec les conséquences
prévues par le droit civil. Dans un règlement de droit civil il ne doit pas y avoir de
dispositions pénales, puisqu'une menace de peine est seulement admise quand il
y a intérêt p u b l i c et pour autant que cet intérêt ne pourrait pas ou pas suffisamment
être protégé par d'autres mesures, donc, quand la peine est l'unique salut. Est-ce
que c'est le même cas alors quand il s'agit de l'intérêt de l'employeur? Il sagit ici
d'un intérêt privé, et d'ailleurs, la sanction pénale n'est pas du tout nécessaire pour
garantir les contrats de travail: il y a tant d'autres moyens p.e. l'interdiction d'un
nouveau contrat, tant que le précédent n'est pas dissout; la perte du droit d'être
renvoyé à son lieu d'origine; un salaire suffisant et un bon traitement, choses
auxquelles un Indonésien est très sensible. A Java on ne connaît pas de sanction
pénale, pourtant l'entreprise agricole n'y est pas de moindre importance. Une preuve
évidente de ce que la sanction pénale n'est pas indispensable.
Non pas la norme pénale mais les facteurs moraux constituent une condition
essentielle pour les bons rapports entre l'employeur et l'ouvrier. Ce sont les forces
Internationale Revue i 10 1927-1929
morales qui unissent ceux qui travaillent ensemble dans une entreprise: l'amabilité
et le tact de l'employeur, un salaire suffisant, un bon traitement, un logement
confortable et de bons soins seront plus utiles que les peines les plus rigoureuses.
Il va sans dire qu'il est plus facile et plus avantageux pour l'employeur de manier
l'arme puissante de la sanction pénale que de dépenser plus d'argent pour la
main-d'oeuvre. La sanction pénale brise de force une grève éventuelle, tandis que
si elle fait défaut des pourparlers souvent difficiles doivent être ouverts. Il est bien
compréhensible que l'employeur, lui, tient au maintien de la sanction pénale, mais
une législation doit être juste, et la justice et l'humanité exigent l'abolition d'une
disposition qui transforme un libre citoyen en demiesclave. On prétend que
l'entreprise qui procure une existence à un groupe doit prospérer. D'accord, mais
cela ne signifiera jamais que des centaines, même des milliers de coolies y perdent
leur liberté. Que l'entreprise soit prospère, mais que les coolies soient en même
1)
temps préservés d'un esclavage.’
Il est vrai qu'on prétend aussi que la seule existence de la sanction pénale ne
doit pas forcément porter préjudice à un bon traitement des coolies, pourvu
seulement que toutes les garanties données par la loi soient contrôlées effectivement
par l'organisme gouvernemental chargé de l'inspection du travail. Il y a, par exception,
naturellement aussi de bons fonctionnaires, mais notre expérience nous apprend
que cette minorité insignifiante ne peut rien faire en faveur des intérêts réels des
coolies vis-à-vis de la puissance d'une bande d'employeurs solidarisés. Et par
surcroît cette bande d'entrepreneurs ne se trouve pas seule; elle se voit attribuer
le puissant appui du gouvernement colonial. Parce que, en fin de compte, ce n'est
pas autre chose qu'un appui officiel que le maintien d'une sanction pénale dans des
règlements ouvriers purement civils, malgré l'évidence, d'ailleurs officiellement
affirmée, des conséquences funestes des dits règlements sur l'état moral et physique
de la population ouvrière. Non, ici le gouvernement a cédé devant les argu-
1)
Hindia Poetra, Septembre 1923, sur la Sanction pénale.
Internationale Revue i 10 1927-1929
270
ments de la bande d'entrepreneurs, savoir: les intérêts communs des capitalistes
hollandais, du gouvernement de la métropole et du gouvernement colonial. En fin
de compte les colonies n'y sont que pour faire affluer des bénéfices à la métropole.
Et rien d'étonnant non plus à ce que le gouvernement, après avoir annoncé, même
sous la forme d'une loi (art. 24) ses projets d'abolition de la sanction pénale, vienne
déclarer en 1923 que la nécessité de conserver le système était nettement
démontrée. Par cette attitude est aussi nettement prouvée la mauvaise volonté du
gouvernement. Cette attitude ne peut que nous renforcer dans notre conviction qu'il
ne faut jamais ajouter foi aux déclarations de bonnes intentions d'un gouvernement
colonial. Il est par conséquentinutile de suivre et d'examiner plus longuement les
arguments présentés et encore à présenter comme ceux-ci: les autres
gouvernements coloniaux appliquent aussi la ‘sanction pénale’; la période de
prospérité dans les plantations de la côte orientale de Sumatra fait place à une
période de crise économique qui interdit au gouvernement d'aggraver la situation
difficile des plantations par l'abolition, même partielle, de la sanction pénale, une
telle abolition pouvant mettre en grand danger la sécurité du travail; le capital étranger
pourrait se retirer de l'Indonésie, à cause de l'abolition de la sanction pénale; etc.,
etc.
Le fait que la population ouvrière des contrées en question n'admet pas toujours
silencieusement le système détesté est attesté par le tableau suivant:
1912
40 attentats dont 1 meurtre } commis par les coolies
sur la vie des employés
européens.
1913
41 attentats dont 1 meurtre } commis par les coolies
sur la vie des employés
européens.
1914
32 attentats dont 2 meurtre } commis par les coolies
sur la vie des employés
européens.
1915
26 attentats dont 2 meurtre } commis par les coolies
sur la vie des employés
européens.
1916
34 attentats dont 3 meurtre } commis par les coolies
sur la vie des employés
européens.
1917
32 attentats dont 1 meurtre } commis par les coolies
sur la vie des employés
européens.
Les chiffres des attentats des dernières années nous manquent. Pourtant nous
pouvons déclarer que jamais une année ne s'est écoulée sans qu'un employé
européen au moins ne fût tué.
1921
dans une plantation de la province de
Riouw environ 400 coolies se mirent en
grève; une répression rigoureuse suivit.
Internationale Revue i 10 1927-1929
1918
dans la province de Korintji 17% } *
1919
dans la province de Korintji 15% } *
1920
dans la province de Korintji 12% } *
*) des coolies s'enfuirent et il fut
impossible de les retrouver.
1924
à Sawah-Loento, d'après le rapport de
l'inspecteur du travail, parmi les 5000
coolies-contractants, environ 2779
étaient emprisonnés à cause de
résistance commise.
La conclusion qui se dégage des faits ci-dessus est que seule une révolution du
peuple indonésien pourrait mettre fin à un état de choses aussi détestable que celui
créé par la sanction pénale.
Kurt Schwitters
Sensation
Chamberlin besucht die Theaterausstellung in Magdeburg. Das war am 17.6.27 um
soundsoviel Uhr soundsoviel. Das ganze Magdeburg ist sowieso eine sensationelle
Stadt. Denken Sie nur an die bunte Bemalung neben dem herrlichen gothischen
Dom und den vielen mustergültigen Plakaten und Firmenschildern. Dann denken
Sie sich das alles in glühend heisser, schwüler Temperatur, wie es am 17 der Fall
war, und welch letztere durch die Aufregung der Menge noch gesteigert wird, denn
wie gesagt erwartet man heute den Besuch Chamberlins, des heldenhaften Piloten,
der den Ocean bezwungen hat, um die Magdeburger Theaterausstellung zu
besichtigen. Darum kostet heute der Eintritt nur 50 Pfennige, statt der üblichen Mark
und fünfzig. Es wird entsetzlich voll draussen auf der Elbinsel.
Die Theaterausstellung ist auch ein Ding für sich. Drei viertel ist Vergnügungspark,
der-Rest ist eine neuerbaute Stadthalle, eine Halle mit Messeständen, eine
sogenannte Industrieabteilung, dann eine Versuchsbühne und eine Kulturabteilung,
und hier und da noch dies und das, wie Kinderbewahrungsraum, Kasper-Theater,
Alpendorf, Zuckerwaren, Was serfall, und was so zu einer Theaterausstellung
unmittelbar dazu gehört. Die Stadthalle ist noch nicht fertig, wodurch sie sich aber
nicht von der übrigen Ausstellung unterschei-
Internationale Revue i 10 1927-1929
271
det. Aber heute soll sie schon dem Empfang der Oceanflieger aus Amerika dienen.
Wie Stadthallen so sind, ist sie aussen längs gestreift, innen dagegen zur
Unterscheidung diagonal bemalt. Aussen ist sie trutzig, innen dahingegen mehr wie
ein Variété, wie Stadthallen eben so sind. Stundenlang ist der Saal übervoll, denn
man erwartet heute die Oceanflieger. Die vorderen Reihen sind abgesperrt für die
Verwandten der Flieger, hinten drängt es sich in den Gängen, und auf der Bühne
stehen 3 leere Stühle, für die beiden Oceanflieger und noch wen. Vielleicht werden
die da eine Cigarette rauchen. Nummer 2, die Industrieabteilung, enthält auch einen
imposanten Lindwurm. Er stammt aus dem Siegfried-film und ist von ziemlichen
Ausmassen. Aber leider tot, und da er aus Papiermaschee gemacht ist, so erschrickt
so leichte niemand von den Besuchern. Anders der Siegfried, der ihn damals kalt
gemacht hat, damit wir ihn in der Theaterausstellung bewundern können. Drittens
die Versuchsbühne ist ein seriöser Raum mit Plüsch-Vorhängen. Herr Laslò spielt
seine Farblichtmusik vor. Ich halte das für einen zwar sehr interessanten Irrtum,
aber es bleibt ein Irrtum. Bilder sind keine Musik, wenn sie sich bewegen. Die Zeit
in der Musik entspricht in der Malerei dem Raume. Und wie die Musik raumlos ist,
so gibt es in der Malerei keine Zeit. Verbindung von Musik und sich bewegenden
Farbflecken ist ein Unding. Die Beziehung ist litterarisch, nicht sinnlich. Aber
interessant. Daher war der Vortrag denn auch nicht gut besucht. Es waren nur 11
Personen da, während draussen und in der Stadthalle etwa zehntausend Menschen
auf Chamberlin warteten, und der Rest von etwa hundert in der Industrieabteilung
vor den Vexierspiegeln sich kranklachen wollte. Arme Kunst. Die Kunst von heute
ist die Sensation. Und nun Nummer 4, die Kulturabteilung. Das sind viele, viele
kleine Bühnenmodelle aus vielen, vielen grossen und kleinen Zeiten, nach vielen,
vielen privaten und officiellen Anschauungen entworfen und gestaltet. Ich gelte ja
sowieso als verrückter Künstler oder Halbidiot, aber mir haben besonders gefallen
die Arbeiten von Tairoff aus Moskau, von Bragaglia aus Rom, vom Bauhaus und
vom Sturm. Mein eigenes kleines Modell zu einer systematischen Normalbühne
fand ich auch wieder, es stand sehr nett auf einem Postamentchen und war sehr
neckisch als ein Bühnenentwurf von Moltzahn bezeichnet. Ich glaube, Johannes
Molzahn, ohne t, wird sich schönstens bedanken. Ich habe mich auch im Sekretariat
bedankt, und da zeigte man mir, dass mein Bühnchen im Katalog als Merzbühne
bezeichnet war. Das beruhigte mich etwas, obgleich auch diese Bezeichnung falsch
ist, denn es ist eine Normalbühne. Aber die ganze Ausstellung ist ja sowieso noch
nicht fertig, sie ist ja auch erst Mitte vorigen Monats eröffnet worden. Interessant
war im oberbairischen Alpendorf die Scenerie. Riesige Eisberge ragten allüberall,
wie ich sie so zahlreich auf meiner Schweizerreise nie erlebt habe. Ein echter
bairischer Seppl mit kurzen imitierten Lederhosen klebte noch eben mit Sichelleim
echte bairische Pappdachziegel auf ein Hausdach. Aber schadet nichts, denn da
in der Halle regnet es ja doch nicht durch. Die echten Föhrenzweige waren schon
trocken, rehrten aber noch nicht. Sie können ja zum Schluss ausgewechselt werden.
Das echte Moos war trocken, wie die Föhren, dagegen scheinen die echten Farne
zu leben. Sie sind aber bei der schlechten Beleuchtung sehr dünn gewachsen.
Tischdecken sind natürlich blauweiss kariert. Das Bier ist sehr gut, Kunststück! Nett
sieht es aus, wenn in der Gebirgslandschaft plötzlich die echte Tür ins Freie geöffnet
wird, und es strömt der echte strahlende Tag hinein und verdunkelt die Bergriesen.
Sone Tür ist grösser als ein Berg von 3500 m Höhe. Das nennt man Perspektive.
Sinnig ist das Marterl mit hängendem Christus zwischen den Biertischen. Kinder,
das war fein!
Internationale Revue i 10 1927-1929
272
Ilja Ehrenboerg
Opmerkingen over de cinema
(Slot)
Maar de hardheid van den regisseur wordt gedekt door de schraalheid van het
vertoonde. Wij zien slechts dat wat gebeurt. We kijken alsof wij ter zijde staan.
Misschien veroorzaakt deze passiviteit van de toeschouwers, van de toevallige
getuigen dus, een verhoogde hartslag bij hen. Hoe kalmer de stem van den verteller
hoe dieper de stilte, des te meer gespannen is de aandacht der toehoorders. De
aanblik van een man, die op den rand van een afgrond staat, veroorzaakt grooter
duizeling dan de afgrond zelf. Dat is de passerdoos van den architekt van Oorlog
en Vrede. De lyricus tracht niets aan te toonen. Hij werkt met bewogen handgebaar
en met de blinkende bal van den hypnotiseur. Na een ontroerende film is de zaal
verdeeld tusschen neergedrukten en menschen, die weerstand bieden. De eene
partij heeft de wonderbaarlijke ontkieming van het mosterdzaad, de ander slechts
de hulpelooze grimas van den fakir gezien. De ontroering is geweldig maar de kring,
waaraan zij zich meedeelt is klein. Het verschil van de emotioneele structuur van
een film is in staat een soortgelijke film te veranderen in een boek, dat in een
onbekende taal geschreven is. Een uittreksel uit Kirsanow's film Menilmontant, die
abrupt en verward als een droom is, veroorzaakt een storm van extase in Moscou
en een opgewonden lawaai van onbegrijpelijkheid in Parijs. De logica wordt in de
scholen bestudeerd. De associatie is absoluut niet algemeen noodzakelijk. De
subjectieve films verhouden zich tot de klassieke Amerikaansche films als Pasternak
tot Boenin.
De gevechten in de ‘Staking’, de boomen in de eindscène van de ‘Verrader’, de
licht-blinkende pince-nez van het optische magazijn ‘De straat’, de psychologie van
den droom in ‘De dochter van het water’ zijn geen étappen, maar een raadselachtig
gemompel van een kwakzalver. De film lijdt een fiasco of een succes.
De regisseur-verhaler na het scenario ‘angst’ gelezen te hebben vertoont het
milieu; de kamer, de lamp, de niets vermoedende held, die zijn tijdschrift leest en
voor het raam verschijnt, het gezicht van den boosdoener, eerste tooneel, een mes
in de hand van den boosdoener, het gezicht van den held die eindelijk den
boosdoener bemerkt. Hoe soberder de gebaren van den acteur zijn des te droger
en harder wordt het heele verhaal, des te waarachtiger is de aandoening van den
toeschouwer voor den angst van den held. Hier werkt de eerlijkheid van de situatie
en de fijnheid van het spel.
De regisseur, die tot de lyriek neigt, verwaarloost de logica. Hij dwingt den
toeschouwer de angst niet te zien, maar te doorleven. Hij geeft na het mes tafreelen
die in ruimtelijk opzicht daarmee niet in samenhang staan; de herinnering van den
regisseur, het kind in het bosch of een jankenden hond. Hij dwingt dingen en
begrippen te spreken om den toeschouwer de emotie van den held bij te brengen.
Hier is het niemand gegeven om passief getuige te zijn, de toeschouwers kunnen
of met den held meeleven, of uit ontevredenheid hun neus snuiten en brommen:
‘wat een onzinnig tafreel, waarom is hier een hond, ik begrijp er niets van.’ De
regisseur-subjectivist wil het objectief veranderen in de oogen van den held.
Technisch is dat uitvoerbaar dank zij de constructie van nieuwe photografische
apparaten, welke zich samen met de acteurs bewegen, met hen huppelen en zich
met hen wentelen en met hen vallen. Het is waar, dat ik nog geen enkele film heb
gezien die geheel in overeenstemming is met de autobiografische vorm van een
roman, waar de held geheel niet op het doek verscheen en waar de toeschouwer
Internationale Revue i 10 1927-1929
den heelen tijd met zijn oogen de wereld beziet, maar het is zeker, dat zulk een film
spoedig op komst is.
Dat is echter een van de vormen van de cinema maar niet dé ideale oplossing.
Het conflict van de verschillende gezichtshoeken, de lyrische droom van den held,
die onder-
Internationale Revue i 10 1927-1929
273
broken wordt door de fijne ironie van den auteur, de veelvuldigheid der
gebeurtenissen en dingen, die op verschillende wijze bekeken worden, dit zijn de
verleidingen van den toeschouwer en van den régisseur.
Chaplin.
Charley Chaplin gaf, zonder eenige theorie in het oog te houden, films, die een kalm
en duidelijk verhaal bevatten, waarbij het hart opgewonden wordt - naïve droomen
(The Kid) en de pathos van droge berekening (het begin van Gold Rush), de bijna
abstracte dans van de cabetjes, of wijze sprongen van den Pelgrim en de psychologie
van het souper in de Parisienne.
Het genie van Chaplin is te zwaar voor de schouders van Amerika. Het wezen
van zijn natuur, de melancholische blijheid en droefheid vorderen een fond van
herinneringen van een grooten zielsgroei. De Yankee's schaterden hard en zonder
onderbreking, toen zij de eerste bouffonade zagen ‘Charley speelt football’. Ha ha
ha, zij dachten, dat hij een der hunnen was, hij springt, hij lacht, hij klopt zijn vriend
op de schouders, hij verdient dollars net als Doug, als zoovele van die goede kerels
in al hun staten....Toen de snorretjes, het hoedje en het stokje attributen van een
romantische ironie bleken te worden, toen zelfs de schoenen bewezen, dat ze een
tragedie kunnen spelen, toen de wolken van dons geen triviale truc maar een droom
of illusie bleken te zijn, concludeerden de Amerikanen, dat Charley vervelend werd.
In Europa zijn de valuta laag, maar is de cultuur hoog. De films van Chaplin bereikten
Europa laat, maar ze zijn toch doorgedrongen. De Gold Rush is in New York gevallen,
maar bracht Parijs tot waanzin. Rusland kent Chaplin niet behalve in de Parisienne
en de vroegere blijspelen. Is deze film duurder dan de Dief van Bagdad, of is de
Dief van Bagdad dierbaarder aan de harten der koopers? Onze cinemapers deelt
dat somtijds in allen ernst mede, dat de talentvolle maar middelmatige Buster Keaton
en zelfs de absoluut talentlooze Harold Lloyd veel dieper zijn dan Chaplin. Ik troost
me met de herinnering, hoe een zekere Spaansche specialiteit zijn lezers verzekerde,
dat Nagrodskaja dieper dan Tolstoy was. Anders nemen de uitspraken over ‘het
nieuw Amerika’ een zeer dreigend karakter aan.
‘De dingen’.
Chaplin in de Parisienne dwingt de voorwerpen tot spreken. Dit is een beginsel, dat
de jonge meesters van Europa na staat. Bij ons noemen ze dit om de een of andere
reden trucjes of attracties. De chiffoniere in de ‘Parisienne’, het draaiorgel in het
‘Trouwe Hart’ en het vuil van ‘De Straat’, de pince-nez en de muziekboeken in de
‘Patjomkin’ zijn de vormen van een lyrisch gedicht. De wet van de economie van
het materiaal bestond al vóór de uitvinding van de cinema. Niemand dacht er aan
een stukje koud kalfsvleesch van Swidrigaïlow of het gestreepte tijk van de waga
in het gedicht van Annenskie een attractie te noemen. Het is natuurlijk makkelijker
dat alles op het doek te vertoonen dan het in woorden uit te drukken. Hierin schuilt
de kracht van de cinema. Een tafreel vervangt een psychologische passage en het
ensemble van acteurs wordt aangevuld door de levenlooze voorwerpen.
De bezieling van de doode natuur eischt echter een warme gloed, anders gaat
de film op een geïllustreerde prijscourant lijken. Ik spreek niet over de slag in de
Patjomkin-film, de uitweg uit het gebied van het gegeven materiaal wordt altijd
Internationale Revue i 10 1927-1929
betaald met het bijbehoorend applaus. Maar de opwinding van de menschengroepen
uit Odessa is nauwlijks in staat om een uurwerk in gang te brengen. De architectuur
van de herberg Samomat in de ‘Verrader’ is een interessante historische afbeelding
die absoluut niets met het beeld te maken heeft. Hetzelfde kan men ook zeggen
over de requisieten van de ‘Mantel’. Natuurlijk kan Epstein prachtig de boomen, het
gras, het riviertje photografeeren, hij is blijkbaar de eenige bioscoop-regisseur die
de niet-alledaagsche photo-mogelijkheden begrepen heeft in de niet-Californische
en niet-Kaukasische natuur. Maar in zijn laatste film ‘Mopra’ heeft ook dit gras niets
uit te staan met de ontwikkeling van de tamelijk vervelende ge-
Internationale Revue i 10 1927-1929
274
schiedenis: dit gras is slechts een rustplaats voor den régisseur en voor den
toeschouwer.
Het wolven-experiment.
In Parijs heeft men niet lang geleden een interessant experiment ondernomen. Er
werd een film vertoond voor honden en tamme wolven. De honden bleken een
tamelijk gecompliceerd auditorium te zijn, ze begroetten de honden op het doek
met een vroolijk geblaf en zij hieven een boosaardig gegrom aan toen men katten
vertoonde. De wolven echter bleven onverschillig, alleen de aanblik van een schaap,
dat door hun makkers opgevreten werd deed de vacht van deze ondankbare
toeschouwers naar de hoogte stijgen.
Wat moeten we zeggen van de ‘Tragedie van Tripoli’ over het braden van een
levend mensch in ‘De roode duiveltjes’, over het uitgevreten oog in de Patjomkin-film,
over de doode kinderen in ‘De doodsbaai.’ Natuurlijk maakt dit alles indruk, maar
de orientatie in de wolfspsychologie is nauwlijks een waardige weg te noemen. Het
is makkelijk een physieke walging wakker te roepen als men tal van wormen vertoont,
die op een stuk vleesch kruipen. Het is ook makkelijk een tiental vrouwen te doen
flauw vallen als men haar toont hoe men de borsten van Joodsche vrouwen afsnijdt.
De toeschouwer wenscht al die experimenten met die gemartelde, gebraden en
verkrachte objecten niet te zien. En hij wordt er ook kwaad om. De weerzin bant
andere gevoelens uit.
In de ‘Parisienne’ wordt over den dood als over een minderwaardig detail
gesproken. Bij ons is de dood een sprong van Harold Lloyd, iets gewoons en iets
onmerkbaars. Een firmamerk en niets meer. En het resultaat is dat de meest
goedgeloovige toeschouwer bewogen de biographie van de een of andere Mary
volgt en gaapt wanneer men zijn kameraden levend in den grond stopt.
De physiologische betoovering bij deze handeling is al bijzonder dwaas in een
land, dat pas de burgeroorlog en de terreur heeft meegemaakt. Hier is iedere
uitvinding krachteloos. De operatie met het oog is zeldzaam minderwaardig en toch
is zij ook niet bij machte den tegenwoordigen mensch in verbazing te brengen. Men
moet de dosis hardheid vermeerderen net als degene dat doet, die de narcose
aanbrengt. Overigens heeft dit alles meer op de sociale pathologie dan op de cinema
betrekking.
De monteering.
De monteering is het rythme van de cinema. Hier zijn alle trappen aanwezig vanaf
de periodes van Gogelj tot de telegramstijl, van de klassieke eenheid van plaats en
tijd tot het kluwen van de romans van Dickens. De monteering van Chaplin is
psychologisch. In de Patjomkin is de monteering het best, maar deze is uitsluitend
gedicteerd door uiterlijke kenmerken, door optische middelen. Het naast elkaar
plaatsen van licht en schaduw. Het rythme van den tegenwoordigen tijd is nog niet
gevonden. Bij de eerste ontmoeting met de mechanische romantiek zijn de futuristen,
zooals ieder weet, door de snelheid meegesleurd. De kunst leerde de sport en de
records kennen. De snelle monteering was een phrase zonder de werkwoorden van
de tegenwoordige schrijvers. Zij namen uit de buitenwereld de overeenkomstige
Internationale Revue i 10 1927-1929
hulpmiddelen: de expresstrein, de Amerikaansche steamers, de wedrennen en de
automobielen. De menschen werden verliefd als zij in de carroussels ronddraaiden
en stierven uitsluitend in het haastige rythme.
Dat is de tijd van ‘Het Rad’ van den regiseeur Abel Gance en van ‘Het trouwe
hart’.
In onze cinemakunst is zij vertegenwoordigd door ‘Het duivelsrad.’ De lezers
klagen vaak over den stijl van de nieuwe schrijvers, dat deze flikkering van gestalten,
dat dit opzettelijk laconisme onbegrijpelijk voor hen is. Natuurlijk kan men met zulke
klachten nauwelijks rekening houden, ook niet in de cinema, waar deze spijt nog
heviger uitkomt. Men kan een onbegrijpelijke pagina overlezen, maar een
onbegrijpelijk tafreel verbreekt de heele film. Het antwoord is klaar, het oude, wijze
antwoord ‘ge zult morgen begrijpen.’ Er zijn eenige ernstiger argumenten tegen de
snelle monteering. ‘Het flikkert voor de oogen’, mompelt de toeschouwer. ‘Ja net
zoo als achter den muur, als op straat, als in het leven’,
Internationale Revue i 10 1927-1929
275
antwoordt hem de regisseur, die de films uitzoekt. Twee tafreelen een rad, drie een
heldin, twee een held en zoo voort.
Maar de kunst, dat is juist het systeem om dezen chaos te organiseeren. De
toeschouwer zoekt op het doek het tegenwoordige. Hij valt volkomen terecht in
slaap als hij historische films ziet. Alleen wil hij den tegenwoordigen tijd niet alleen
zien als een flikkering van lichtreclame maar ook geheel doorvoelen. Het lijkt nu wel
of de slaafsche onderwerping aan de machine-civilisatie voorbij is. Natuurlijk is de
snelle monteering een goed beginsel. Dat is de verwarring van den burger of zijn
angst. Dat is een pagina van een dialoog, want op het doek spreken niet slechts
menschen, maar ook vingers, sigarenkokers en de wolken. Alleen uit dialogen kan
men geen roman van drie honderd pagina's fabriceeren. Sommige films moet de
toeschouwer niet slechts met pijn aan de oogen maar ook met een leegte in het
hart betalen.
Het plaatselijk idoriet.
De Fransche criticus Moussignac heeft de tragedie van de Westersche bioscoop
aangetoond. De commercieele leider van de film verschijnt als theoreticus, als
super-regisseur, als censor, als rechter, als een God. Ik wil hier niet vaststellen, wie
bij ons al deze belangrijke functies uitoefent. Hoeveel films werden al vermoord voor
zij uitgevoerd werden. Dit is een verzameling van opgezette Homunculi en er is een
groot heroïsme noodig om deze methodisch aan te vullen.
Het talent en de moed van onze jonge régisseurs zijn onbetwistbaar. Koeleschow,
Eisenstein, Room, Poedowkien elk van deze regisseurs is in staat een
wonderlijk-schoone film te scheppen. Alleen zij gaven slechts prachtige tafreelen.
De arbeid van Eisenstein en Tissaud is door alle naar zijn verdienste beoordeeld.
Europa is meegesleurd door het meesterschap van de opnamen en van de
monteering. Wat het onderwerp aangaat, dat is voor Europa exotisch en interessant
gelijk voor ons een Chineesch tooneelstuk. Dat zijn Chineesche geluiden op zijn
Berlijnsch. Alleen wij land- en tijdgenooten van het heroïsche pantserschip zien met
verdriet, hoe de pathos van 1905 naar beneden is gedrukt door den overdreven
scenarioschrijver, hoe naïef hij het ‘materialisme’ begrepen heeft, hoe gedwongen
de pope is net alsof hij een Bengaalsche tijger was, hoe zwak en hulpeloos het eind
van de film is.
Wat valt er te zeggen over andere scenario's. Dat is zelfs geen tendens, dat is
nog minder dan dat. De Europeanen sluiten den veroordeelde in een kooi uit den
dierentuin. (Het duivelsrad). Een witte officier zit op een schip en doet alles, wat er
in alle steden van de wereld wordt gedaan, maar wat alleen in de stad Charkow
wordt gedemonstreerd (Oekrazia). De ontevredene boeren protesteeren tegen het
sexueele bederf van de getituleerde helden. (De berenbruiloft). Dit alles is een
product van een anecdotische slimheid en van slapelooze nachten. Zoo schrijft men
bij ons de scenario's.
Wil onze cinemakunst groeien dan moeten wij ons beslist bevrijden van dat soort
phantasie, van dit kinderlijk gestamel, dat nog meer op het mummelen van oude
menschen lijkt, van deze hoei-hoei-hoei-kreten. Hier kan men iedere wending
begroeten, de tafreelen van het ‘Kinooog’, de machines en de zee van ‘Patjomkin’,
de atmosfeer van ‘de Mantel’, de verruiming van het gezichtsveld en de verandering
van het mondeling bij elkaar gesleepte door de betoovering van den wezenlijken
inhoud op het doek. Wat is er aan te doen! De kunst laat zich niet dresseeren. Zij
Internationale Revue i 10 1927-1929
wreekt zich op haar vermeende temmers door te bijten en door een eigen dood,
door leege zalen en door een kunstenaarsmelancholie van haar beste arbeiders.
(Uit het russische manuskript vertaald door S.v.P.).
Internationale Revue i 10 1927-1929
276
Willem Pijper
Beethoven en de jazz
De Mexicaansche muziekonderwijzers hebben voorgesteld om ter eering
van de nagedachtenis van Beethoven een week lang alle jazz-muziek te
verbieden. (Courantenbericht).
Dit was de note gaie van het Beethovenjaar. De z.g.n. beschaafde wereld heeft
Beethoven geëerd met uitvoeringen van zijn symphonieën, quartetten, sonates en
minder algemeen bekende stukken. Muzikaal Europa is, getooid met schelphoed
en pelgrimsstaf, naar Weenen getrokken: de couranten brachten berichten over
Beethovenfeesten in Bonn, in Berlijn, in Engeland. Frankrijk, Amsterdam en den
Achterhoek. En in Mexico wilden zij een week lang de Jazz doen zwijgen, ter eere
van Beethoven.
Deze zelfde jazz is echter een consequentie - volgens sommige melomanen zelfs:
de eenig juiste consequentie - van Beethoven en honderd jaar Beethovenisme.
Want Beethoven was de componist die het element der persoonlijke mededeeling
in de muziek bracht. Bij de Weensche klassieken was de symphonische kunst
‘voorgoed’ verbonden geraakt aan de beheerschte, de evenwichtige sonatenvorm.
Het schema van de vier symphoniedeelen, van de toonaardrelaties, was in de plaats
getreden van de zooveel ongebondener suite. Het principe van den becijferden bas,
dat een volleerd muzikantschap en een volmaakte artisticiteit van de speellieden
eischte, was tot een verfoeielijk dogma verstard. Na Mozart's dood dreigde het
gebouw der Weensche symphonische kunst een gepleisterd graf te zullen worden.
Beethoven vernieuwde de principes, door zijn eigen, levend geestesleven te enten
op het onvruchtbare hout. Vóór zijn tijd was het gebruikelijk dat een optredend
kunstenaar, een solist, zich tevens het kennen als componist, tenminste voor zijn
instrument. De generaalbas-spelers hadden aan een paar cijfers genoeg om alle
tusschenstemmen van een polyphone compositie te weten; de pianisten van Mozart's
generatie improviseerden bijna evenveel als zij lazen (Mozart heeft bij zijn ± 30
pianoconcerten twee cadenzen geschreven; Beethoven, voor vijf pianoconcerten,
meer dan een half dozijn). De componisten der Middeleeuwen waren nog veel
principieeler: zij zetten niet eens kruizen of mollen, overwegende dat een zanger
behoorde te weten waar die accidentalen aangebracht moesten worden....
De muziek was van oudsher het domein der persoonlijke mededeeling: de oudste
componisten waren executanten. Men kan ook zeggen: de oudste vocalisten en
instrumentalisten waren componisten. Hierin kwam, in Beethoven's tijd, verandering.
Naast de vinders kwamen de uitvoerders, musici zonder het vermogen het eigen
geestesleven in eigen-gevonden klanken te uiten. Het ritueel dat Beethoven begon
te bedrijven was een ‘pro omnibus’. Zijn gevoels-kristallisaties moesten dienen voor
een geheele generatie (zij golden nu juist honderd jaar), en inplaats van ons te
verdiepen in een psyche-d'Albert of - mutatis mutandis - in een psyche Mengelberg,
leerden wij onderscheid te maken tusschen d'Albertbeethovenismen,
Mengelberg-beethovenismen of Schumann-beethovenismen,
Brahms-schumannbeethovenismen, Reger-brahmsschumannbeethovenismen,
etcetera.
De persoonlijkheden onzer solisten interesseerden ons niet wezenlijk meer. De
vraag die de critici opwierpen was niet langer: hoe speelt Rubinstein piano? maar:
hoe speelt Rubinstein Beethoven? Ja, men begon bedenkelijk onverschillig te worden
voor de persoonlijke qualiteiten van zijn componisten. Mahler is daar een typisch
voorbeeld van: men meet Mahler, in sommige milieux althans, met beethovenmaten.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Daarom lijkt hij voor sommigen ook zoo veel grooter dan hij is. Het is namelijk een
relatief geringe verdienste om de principes van 1800 in 1900 met zesmaal meer
lawaai en in zesmaal den beschikbaren tijd te projecteeren.
Internationale Revue i 10 1927-1929
277
Ik zie, onder het microscoop althans, in den jazz een poging tot herwinning van de
autonomie der scheppend-uitvoerende kunstenaars. De kunststukjes van den
drummer zijn van geen andere orde dan de improvisaties van de oude
continuo-spelers.
De Jazz eischt van zijn musiceerende adepten eveneens: veelzijdigheid. De
saxophonist moet ook klarinet kunnen spelen, ook een zaag kunnen laten zingen,
ook kunnen blazen op een swannee-whistle. De muzikanten van vorst Esterhazy
moesten kunnen tafeldienen en de paarden inspannen. Paralellisme. Zouden er na
Mahler's symphonieën, waarbij in de partituur elke grimas van den dirigent staat
aangeteekend (‘Ausholen zum Akkord’, ‘Ja nicht eilen!’) weer muzieken in de mode
raken ‘zum Singen oder zum Spielen’, gelijk dat in de voorklassieke periode
gebruikelijk was? Er bestaan reeds orkestwerken (van den modernen Weenschen
componist Josef Matthias Hauer) waarbij de keuze van de instrumenten aan den
dirigent wordt overgelaten. Een stap verder (of: verder terug), en wij hebben weer
generale bassen. De experimenten van Schoenberg (‘Dirigierpartituren’) zijn in dat
verband zeer instructief. En de pianosonates van Poulenc, die eigenlijk voor klarinet
en fagot, en voor hoorn, trompet en trombone geschreven waren! En de ‘suites’ van
Stravinsky, georkestreerde kinderquatremains!....
Ik persoonlijk noem de jazz niet: de eenig-mogelijke consequentie van ‘Honderd
jaar subjectivisme in de muziek’. Maar een consequentie is hij wel. De gevolgen
van een sneeuwbui in April zijn modderige straten en verkouden menschen. De
gevolgen van Beethovenafgoderijen, zóó laat in den tijd - honderd jaar lijkt soms
lang, gemeten met menschelijke maten - zijn onzindelijke gedachtengangen en
verstopte begrippen. Speciaal bij de ongelukkige voorlijk schijnende neuswijze
achterblijvers, die aan hun jazz niet voldoende beschutting voor de ijzige
voorjaarsstormen der evolutie kunnen ontleenen. Zie bijvoorbeeld Constant van
Wessem, in de Groene van 5 Maart 1927:
‘Het is thans bon ton bij zekere critici op de jazz te foeteren. Of men al
herhaaldelijk uitgelegd krijgt, dat de muzikale voorstanders van de
jazz-invloeden de heilzaamheid alleen zien in de verleniging van het
rythme-mechaniek bij een in de gewrichten wat stijf geworden muzikaal
geslacht en de jazz-geluiden slechts als leerschool voor instrumentale
effecten bestudeeren, niet met de booze opzet ons de kunst van een
“gedegenereerd negerras” (een pathetisch woord!) te willen opdringen,
helpt niet veel. Men blijft zijn oordeel nu eenmaal regelen naar de
Amerikaansche Society-brouwsels en naar de parade-effecten van Paul
Whiteman's virtuoos gedrild orkest, die beiden geen maatstaf zijn, evenmin
als te wijzen op de nog geringe resultaten eener directe transpositie van
jazz in onze oude muziek, wat ook al weer het gewicht van de jazz zelf
boven haar invloeden verheft en deze evenmin betreft als het “lawaai”,
waarin men vroeger de attractie van de jazz zag.’
Men vraagt zich af of de Mexicaansche muziekmeesters met hun ‘ter eere van
Beethoven’ een diepere bedoeling hebben gehad. Was het soms een offerplenging?
bezaten deze muziekonderwijzende Mexicanen misschien niets kostbaarders dan
de Jazz? Legden zij wellicht hun vermogen tot persoonlijke, Zuidamerikaansche
muziekuiting op het altaar?
Wij zullen dit waarschijnlijk nimmer weten. Ik heb geen latere berichten over
muzikaal Mexico meer gevonden. Het voorstel heeft geen meerderheid gekregen,
naar het schijnt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Maar ik weet ook niet wat ontstellender is: het onverstand inzake Beethoven en
de Europeesche muziek van de op het stuk van jazz niet volkomen onbekwame
Mexicanen, of het wanbegrip inzake jazz van de op het stuk van muziek niet zeer
bevoegde Europeesche scribenten. Het is misschien een waagstuk om naar
aanleiding van het volksvermaak Jazz een onderzoek in te willen stellen naar de
metaphysische wortels van het subjectieve muziekmaken. Het zou namelijk kunnen
lijken of wij ephemeere verschijnselen als Beethovenherdenking, Jazzband,
Mexicaansche heldenvereering en groene muziekkritiek van eenig belang achtten
voor de ontwikkeling der toonkunst.
De eenige vraag die de moeite waard lijkt is: zullen de musici na het verschijnsel
jazz de ontroeringsfaculteiten der muziek beter kennen, bewuster kunnen hanteeren?
Dit is nog niet zoo zeker. De muzikanten van Johann Strauss' generatie hadden
niet veel
Internationale Revue i 10 1927-1929
278
minder fantasie-vrijheid dan Whiteman's sujetten. En was de invloed van de
Weensche wals op ‘de’ muziek ooit zeer manifest?
Het eenige onderscheid is dat bij Strauss de Stehgeiger boven de wet stond, bij
Whiteman de slagwerker. Een verschil in het punt van aanslag, in letterlijken zin.
De slaatjes van geluid, die de zwarte jazzdrummer aanmaakt en ons serveert op
de knoppen van zijn trommelstokken - het beeld is van een mijner smulgrage
muziekvrienden - zijn misschien wat pikanter dan de altijd wat kleverige bonbons
van geluid waarop de tusschen de soupertafeltjes rondwandelende Hongaarsche
violist ons placht te tracteeren. Maar het is hors-d'-oeuvre.
De brave Mexicaansche muziekonderwijzers zullen het wel goed bedoeld hebben:
‘Wo man jazzt dort lässt Euch ruhig nieder’. Maar het Mexicaansche klimaat lijkt
toch te tropisch, voor maatregelen van deze kracht: het zou een averechtsche hulde
geworden zijn.
Eén ding is zeker: in Mexico hebben de muziekonderwijzers de consequentie van
een gesyncopeerden Beethoven niet aangedurfd. En dus blijft alles bij het oude.
Het interesseert mij, wat zij naderhand, bij de herdenking van Gershwin's honderdsten
sterfdag zullen voorstellen. Consequent ware alsdan een week lang alle kunstmuziek
te verbieden -, vooropgesteld dat zij de consequenties van een bekeerden jazz wèl
zouden aandurven.
Ik zal het niet hooren....
UIT DE PARAMOUTFILM: JAZZ
Internationale Revue i 10 1927-1929
279
Filmkroniek. Jazz
aant.
aant.
De droom schakelt de orde uit, waarnaar wij gewoon zijn de producten van natuur
en mensch te beoordeelen, de bewustheid, het logisch verband. In den droom geven
wij ons willoos prijs aan een volgorde van verschijnselen, die wij niet als orde plegen
te betitelen, omdat wij de macht verloren hebben hun verband, hun opeenvolging
en afhankelijkheid te bepalen. De droom ontketent de indrukken in een eigenzinnige
zelfstandigheid; de droomer leeft naast en uit zijn dagleven, nog zwaar van beelden,
in den droom een onderbewusten, maar niet geobjectiveerden roman. Wij kunnen
dus den droom een wanorde noemen; een correctie op de beheersching van den
dag, een noodzakelijke en misschien den diepsten grond van de psyche onthullende
aanvulling van den conventioneelen wandelaar, die de sociale mensch nu eenmaal
is....maar een wanorde, materiaal, dat om uitleg, verklaring...., orde roept. In geen
stadium van zijn geestelijke ontwikkeling heeft de droomer zich tevreden gesteld
met het ondergaan van den nachtelijken stormloop der beelden tegen zijn ziel;
instinctief zoekt hij oorzaken, die in den droom zelf, in de verwarrende, vaag in het
geheugen bewaarde opeenvolging, niet gegeven zijn. Hij beseft alleen bij het logisch
geordende te kunnen leven.
Deze aanval van den ontwaakten mensch op zijn droom is nooit vrij van egoïsme
geweest; uitbreiding van de geruststellende, klare logica van den dag over den
nacht, onderwerping van den verontrustenden, troebelen chaos zijn de oermotieven,
die den droomer bijna direct van den slaap naar het wakkerzijn wijzen. In de sfeer
van koffiedik en ei is dit egoïsme dan betrekkelijk naïef; droomvoorspelling en
droomuitleg zijn gemakkelijk te ontmaskeren annexatiepogingen, waardoor men
aan den droom zonder veel omslag de dagorde wil opdringen. Maar ook de moderne
droompsychologie, zelfs de genadelooze Traumdeutung van Freud, bewaart het
oorspronkelijke egoïsme; zij zoekt in den droom het levensfundament, zij exploiteert
den droom met de psychiatrie, zij is in haar geheele ontwikkeling (en hoe zou het
anders kunnen?) nogmaals een bewijs, dat wij geen droomers, maar wakenden
willen zijn. Er is een oorspronkelijke, onmiddellijke richting van den slaap naar den
dag: een verlangen naar logica, een streven naar zelfbehoud in verklaring en
omzetting.
Zoowel de psycholoog als de kunstenaar maken van dit instinct gebruik; maar in
de middelen ligt het verschil. De psycholoog (subs. de psychiater) tracht den droom,
analytisch, dienstbaar te maken aan de menschheid; de kunstenaar tracht,
synthetisch, de menschheid dienstbaar te maken aan den droom. De eerste erkent
de behoefte den droom onder de gezichtspunten van den dag te ordenen; de laatste
doet practisch hetzelfde, maar hij erkent het niet. Dit is juist het merkwaardige in
den kunstenaarsdroom, den tot kunstwerk geworden
UIT DE PARAMOUNTFILM: JAZZ
UIT DE PARAMOUNTFILM: JAZZ
UIT DE PARAMOUNTFILM: JAZZ
Internationale Revue i 10 1927-1929
droom: dat het droombeeld als beeld behouden blijft en niettemin aan een zeer
bepaalden artistieken opzet moet gehoorzamen. Vandaar, dat de kunstenaarsdroom,
zonder in wetenschappelijke aanduiding
Internationale Revue i 10 1927-1929
280
te vervallen, toch in zijn elementaire verwarring van beelden een onmiddellijken
samenhang moet opleveren, een samenhang, die in zichzelf niet logisch is en toch
door hem, die deze beelden reproduceert, logisch kan worden vertaald. Ziehier het
moeilijke probleem, waarvoor ieder kunstenaar, die van den droom gebruik maakt,
wordt gesteld; hij moet alle suggesties van de verwarring bewaren en toch in die
verwarring de directe aanduiding der orde verbergen.
De film heeft steeds den droom gezocht. Beiden zijn visueele
bewegingssuggesties, die zich in de herinnering vastzetten als een meer of minder
vaag verband van beelden. De droom was wel één der eerste motieven, waarnaar
de film, die tot bewustzijn van zijn mogelijkheden was gekomen, moest grijpen; en
als het niet de droom zelf was, dan sprak toch de droomkant van het dagleven het
duidelijkst tot den cineast, die de onvermoede vervormende middelen der
photographie tot zijn beschikking kreeg. Er is van het meest absurde, plaatjesachtige
realisme der eerste filmpogingen naar de droomfilm ‘Jazz’ een logische en in de
amerikaansche, naïeve oprechtheid van James Cruze niet eens verloochende
overgang. Hij ziet de wereld met een cliché-visie en denkt: zoo is zij niet. De reactie
volgt in een cinegraphische bespotting, in een wellustig uitrekken, samenpersen,
verdraaien en mangelen van die aanvankelijke cliché-visie. De camera veroorlooft
een wraakneming op de gemeenplaats ‘realiteit’, die den cineast bedwelmt en
ophitst; zoo verraadt hij, waar hij bovendien drie acten beruchte ‘realiteit’ doet
voorafgaan, den logischen samenhang tusschen de eerste werkelijkheid van de
film (het bewegende plaatje) en de eerste mogelijkheid van de film (de droom). De
droom als wraakneming op de cliché-realiteit: dit is het merkwaardige en toch zoo
uiterst verklaarbare schema, waarnaar James Cruze de schijnbare wanorde van
zijn droombeelden heeft georganiseerd.
‘Geheimnisse einer Seele’, de psychoanalytische model-film der U.F.A., werd op
een tweeslachtig principe gebouwd. Psychiater en kunstenaar dongen beide naar
den gunst van den droom; en zoo ontstond een interessant, maar toch mislukt
experiment, dat noch analyse noch synthese was en de pretentie had van analyse
en synthese tegelijk. Hoewel de droombeelden waschecht wetenschappelijk
gecontroleerd waren, schoot de film overal te kort door gebrek aan zuiver artistieke
fantasie en compositie; dit alles door de fatale verwarring der middelen, door het
innemen van twee onvereenigbare standpunten in één werk.
Cruze is anders te werk gegaan. Ook hij heeft den droom willen bezitten, maar
hij heeft ingezien, dat men, in een kunstwerk, aan het kunstenaarsstandpunt meer
dan genoeg heeft. Daardoor werd ‘Jazz’ zeker geen document van psychoanalytische
nauwkeurigheid; Cruze's droombeelden zijn slechts speelsche variaties op
dagmotieven, gecomponeerd zonder gewetensvragen, of die symbolen wel
verantwoord zouden zijn. Vijf acten droom moeten drie acten buitensporig vervelende
amerikaansche dollarrealiteit wreken; en deze wraak is geestig, venijnig en direct,
en mist den tijd eerst het handboek der droompsychologie op te slaan. Maar Cruze
beheerscht de film; en dat is meer. Hij weet, dat, hoewel film en droom wezenlijke
verwantschapskenmerken vertoonen, een droom daarom nog geen film is. Men
moet eerst den droom nog cinegraphisch annexeeren; men moet eerst aan den
droomchaos nog het geheimzinnig stempel der onlogische logica geven, Cruze lost
dit in ‘Jazz’ op als een kunstenaar; ook waar hij te kort schiet, schiet hij als kunstenaar
te kort; aan het gevaar der tweeslachtigheid is hij met een ongegeneerde frischheid
ontkomen.
Op het eenvoudige schema; een arm componist besluit een dollarprinses te
trouwen, hoewel hij van een ander houdt, en wordt voor dezen stap in zijn droom
gewaarschuwd, borduurt Cruze een spitse parodie op het amerikanisme, als
Internationale Revue i 10 1927-1929
efficiency, als dansmanie, als individualiteitsverachting. Door gebruik te maken van
de modernste middelen der cameramogelijkheden, geleid door een zuiver gevoel
voor de filmwaarde van elk droomgegeven, bereikt hij een eigenaardige irrealiteit,
die niet ontstaat uit vage, onduidelijke overgangen, maar groeit in een sfeer van
nuchtere, bizarre spotternij. ‘Jazz’ is een uiterst concrete, ratelende droom van
telefoneerende millionnairs, typistes, een sidderende charleston en spookachtige
liften, waartusschen alleen het sentimenteele ideaalmeisje telkens een week
intermezzo brengt. De beelden tikken over elkaar, als het noodlotsgeluid van een
schrijfmachine; hard en raak. Cruze heeft den droom naar zich toegebogen zonder
de droomillusie prijs te geven; hij heeft hem, als parodische wraakneming, op het
dagleven betrokken; en hij realiseerde hem met al de spanning, die het
photographisch beeld hier aan de kunstenaarsvisie kan verleenen....
Er is één opvallende compositiefout in deze film: de aandacht wordt te lang op
het banale voorspel geconcentreerd. Hier was meer te bereiken geweest dan de
ordinaire gele comedie, die Cruze ons voorzet; ook het voorspel, dat de gegevens
voor den droom bevat, moest scherper contrasten in zichzelf bezitten om de aandacht
te kunnen boeien. In dezen vorm is het vervelend en een artistieke zonde, die men
alleen slikt om het vervolg.
MENNO TER BRAAK
Internationale Revue i 10 1927-1929
281
[J.J.P. Oud
De woningbouw te Hoek van Holland]
J.J.P. OUD
HOEK VAN HOLLAND
ARBEIDERSWONINGEN MET WINKELS (ZIE i 10, 2)
Internationale Revue i 10 1927-1929
282
J.J.P. OUD HOEK VAN HOLLAND ARBEIDERSWONINGEN MET WINKELS (ZIE i 10, 2)
Internationale Revue i 10 1927-1929
283
J.J.P. OUD
HOEK VAN HOLLAND
ARBEIDERSWONINGEN MET WINKELS (ZIE i 10, 2)
Internationale Revue i 10 1927-1929
284
J.J.P. OUD
HOEK VAN HOLLAND
ARBEIDERSWONINGEN MET WINKELS (ZIE i 10, 2)
Internationale Revue i 10 1927-1929
285
N. SLUTZKY
LAMPE GLASSCHEIBE 60 c.M. dmr. MACHAGONREIF. EINFLAMMIG
KUGEL 20 c.M. dmr.
Internationale Revue i 10 1927-1929
286
WATERTOREN AANGEPAST BIJ DE OMGEVING, DAARDOOR ONEIGEN VAN
KARAKTERISTIEK
Internationale Revue i 10 1927-1929
287
C. van Eesteren
Naar aanleiding van de prijsvraag voor een watertoren te
Wassenaar
De plaatsbepaling van een watertoren in het landschap is een functioneel
landschappelijk vraagstuk.
De aanleg der leidingen en de plaats der installaties behooren een onderdeel te
vormen van een regionaal plan (ook wel gewestelijk- of streekplan genoemd).
De drinkwatervoorziening van de geheele streek achter de duinen dient als onderdeel
van zulk een plan in haar geheel bestudeerd te worden.
Had men de Wassenaarsche installatie op die manier bestudeerd, dan zou ze op
de gekozen plaats waarschijnlijk nooit geprojecteerd zijn.
Op eenige honderden meters afstand ligt namelijk de groote Haagsche
waterwinplaats
WATERTOREN VAN GEWAPEND BETON TE BREDA - ‘INDUSTRIEELE’ WATERTOREN,
NIET BEPAALD MOOI, DOCH EIGEN VAN KARAKTERISTIEK EN NIEMAND HINDEREND
BEHALVE HEEMSCHUTTERS
met pompinstallaties. Het zou toch logischer geweest zijn de nieuwe installatie in
verband daarmede te projecteeren.
De uitspraak van de jury is van deze beginselfout de consequentie.
Door de watertoren door middel van verschillende bouwkunstige kunstgrepen te
camoufleeren, wordt de fout van een maatschappelijk onjuist waterleidingproject
niet goed gemaakt.
Een watertoren behoort evenals elk ander ding een eigen vorm te hebben, die uit
functie en materiaal voortkomt.
Internationale Revue i 10 1927-1929
288
Prijsvraag watertoren
C. VAN EESTEREN en Ir. G. JONKHEID
WATERTOREN IN GEWAPEND BETON
TRACHTEN NAAR ZUIVERE EN WELOVERWOGEN VORM DOOR AANVAARDING VAN
DE EISCHEN OP GEZONDEN BASIS
TOELICHTING
Materiaal gewapend beton - Motto 39500
De toren bestaat uit: een reservoir en zijn ondersteuning, de isoleerende omhulling van het
reservoir en een cylinder waarin de verticale pijpleidingen en de trap naar de lekvloer. Deze
functioneele deelen hebben wij saamgevat in eene uit de betonberekeningen voortkomende
vorm, die door haar eenvoud het landschap karakteriseeren kan. (Op de manier, zooals b.v.
een windmolen dit doet.) Het reservoir rust op de kolommen, de verticale leidingen en de
trap zijn met een betonwand omhuld. De verlichting der ruimtes in den toren geschiedt door
in de betonwanden aangebrachte glazen bouwsteenen. Het betonoppervlak wordt behandeld
met een mineraalverf in kleuren. (Chromaatgeel voor de wanden, terwijl de kolommen grijs
blijven.)
Bouwkosten f 39500. -.
Internationale Revue i 10 1927-1929
289
C. VAN EESTEREN en Ir. G. JONKHEID
WATERTOREN IN BAKSTEEN
TRACHTEN NAAR ZUIVERE EN WELOVERWOGEN VORM DOOR AANVAARDING VAN
DE EISCHEN OP GEZONDEN BASIS
TOELICHTING
Materiaal baksteen - Motto 42500
Het reservoir en de baksteenwand, die het op een afstand van 0.80. M. omhult, rusten op
een in baksteen opgetrokken cylinder. In dezen cylinder bevinden zich de verticale
pijpleidingen en de betontrap naar de lekvloer. Het reservoir, de lekvloer, het platte dak, de
steunpunten, die de druk van het reservoir naar de baksteenen cylinder overbrengen, de
trap en de fundeering zijn van gewapend beton. Het muurwerk is van gele IJselklinker.
Ramen en deuren zijn van staal. - Bouwkosten f 42500. -.
Internationale Revue i 10 1927-1929
290
Henri Lasserre
Une expérience d'association communautaire
La Colonie de Llano, en Louisiane
(Fin)
3. Composition actuelle de la colonie.
En mai dernier, nous avons trouvé, à Llano un effectif total de 188 personnes, dont
86 hommes, 37 femmes et 65 enfants. Ce chiffre de population était
1)
exceptionnellement faible et il s'est, croyons-nous, sensiblement relevé depuis.
Sur les 123 adultes, il y en avait 22 d'origine allemande; 11 d'origine scandinave;
3 d'origine hollandaise. Quatre étaient venus de la Grande Bretagne, un de la Russie.
Cinq se déclaraient de descendance française ou franco-canadienne; quatre étaient
de race juive. Les 73 autres étaient nés de parents américains.
Au dire du general manager, un Américain lui-même, les Européens, du moins
ceux du Nord, constituent dans la règle les meilleurs éléments de la colonie. Ils
s'adaptent plus facilement que les autres aux conditions de la vie communautaire
et montrent davantage de ténacité et d'attachement au groupe. Cette constatation
du general manager est confirmée par le fait qu'une forte proportion de colons
d'origine allemande et scandinave ont été chargés de fonctions de confiance; le
comité d'administration compte même au moins un Allemand et un Danois, qui l'un
et l'autre jouent dans la communauté un rôle important, le premier comme éditeur
et rédacteur du journal de la colonie, et le second comme étant à la tête des
entreprises industrielles.
Voici, d'autre part, au point de vue professionnel, comment se répartissaient les
123 colons sur lesquels a porté notre enquête:
Hommes
Agriculteurs
21
Jardiniers
5
Charpentiers, etc.
8
Bûcherons
4
Mécaniciens, etc.
11
Ebénistes
2
Bourrelier
1
Mineur
1
Simples manoeuvres
11
Commerçants, employés, etc.
7
Publicistes
6
Architecte-paysagiste
1
Médecin
1
1)
Le ‘Llano Colonist’ a annoncé de nombreuses arrivées de nouveaux membres au cours de
ces derniers mois cependant, comme il ne mentionne pas les départs, il n'est pas possible
de savoir au juste l'état numérique de la communauté.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Maîtres d'écoles
3
Métiers divers
4
_____
86
Femmes
Ménagères
16
Agricultrices expérimentées
2
Cuisinières expérimentées
2
Blanchisseuse experimentée
1
Couturière
1
Gardes-malades
3
Maîtresses d'écoles
7
Bibliothécaire
1
Sans occupation spéciale
4
_____
37
L'on remarquera la forte proportion de cultivateurs de la terre qui se sont joints à
la co-
Internationale Revue i 10 1927-1929
291
lonie. Malgré la réputation qui leur a été faite, ceux-ci ne sont point incapables de
s'adapter à une forme d'association pour le travail. Parmi les 25 colons qui ont
persévéré depuis la première tentative en Californie, 8 sont des agriculteurs.
Ajoutons qu'un grand nombre de colons sont occupés dans les rouages des
entreprises sociales à d'autres branches que celle à laquelle les avait préparés leur
métier antérieur, et ce changement s'opère très généralement avec l'assentiment
complet du colon intéressé, voire même souvent sur sa demande.
4. Description générale de la colonie.
Et maintenant, faisons une rapide promenade à travers le domaine de la colonie.
Ce sera pour nous l'occasion de passer en revue ses diverses industries, ainsi que
les autres activités auxquelles est occupée la petite ruche humaine de Newllano.
Nous nous reportons naturellement de nouveau au printemps dernier, époque de
notre visite: le tableau change de saison en saison, il se modifie constamment aussi
d'après les travaux qui sont entrepris et les étapes nouvelles qui sont accomplies,
dans l'aménagement des industries.
Bureaux. Voici d'abord les bureaux. Ils se trouvent tout près de la halte du chemin
de fer, du côté est de la voie ferrée et de la grande route. Ils occupent un joli bâtiment
en bois, composé d'un rez-de-chaussée seulement comme presque toutes les
maisons de Newllano, avec une galerie couverte tout autour, selon l'usage du pays.
C'est là que nous trouvons George Pickett, le general manager. Son cabinet est
constamment assailli de membres de la colonie, de clients, de visiteurs. Il accueille
chacun avec une bonhomie et une cordialité tout américaines. On se demande
comment cet homme arrive à mettre dans ses journées tout ce qu'il y accumule; y
compris la rédaction d'un article quotidien, sorte de journal de la colonie qui est
publié une fois par semaine dans le ‘Llano Colonist’.
Dans les salles voisines, les machines à écrire font leur tic-tac; et le
trésorier-comptable ainsi que son employée sont à leurs écritures.
Le reste de la maison est occupé par le bureau de la poste, qui est aussi le bureau
de la station de chemin de fer. Tout le travail est assuré par le buraliste et son
auxiliaire, tous deux des colons naturellement.
Bâtiments industriels. Le terrain avoisinant est réservé aux industries. Compris
entre une route et la voie ferrée d'un côté, un ravin de l'autre, il est bien approprié
à cet usage. Déjà une fabrique de glace artificielle est en pleine activité. Ses
machines et son installation sont tout à fait modernes. Cinq hommes en assurent
le fonctionnement continuel. La glace s'écoule jour après jour dans la ville voisine,
et de vastes réfrigérateurs permettent non seulement de conserver les produits du
domaine, mais d'assurer une source notable de revenus, les voisins venant y louer
des emplacements pour y entreposer leurs marchandises.
Derrière cet important édifice, s'en élèvent actuellement d'autres, destinés à l'usine
électrique et à la scierie: ceux-ci occupent encore pour le moment les vieux hangars,
forts délabrés, de l'ancienne entreprise d'exploitation forestière.
Et sur le même terrain il reste encore bien de la place, pour les diverses industries
qui se développeront, espère-t-on, au fur et à mesure que les ouvriers de la partie
viendront. Quelques-unes sont déjà en germe à la colonie, ou y ont été exercées
précédemment lorsque la population se trouvait plus nombreuse: la fabrication du
meuble, celle des chars et camions, celle des conserves alimentaires.
Pour le moment c'est une équipe de maçons qui est occupée là aux premières
assises de la future usine électrique. Parmi ceux-ci, plusieurs jeunes, car ici, comme
Internationale Revue i 10 1927-1929
dans une grande famille, les enfants s'associent au travail des adultes, entre les
heures des classes. Nous en avons retrouvé à l'imprimerie, à la buanderie, au
réfectoire, dans les jardins. Ils aideraient aussi à la fabrication des briques, mais
hélas cette industrie, qui pourrait être florissante si la main d'oeuvre y était et qui
trouverait un écoulement illimité, ne peut fonctionner
Internationale Revue i 10 1927-1929
292
LA FABRIQUE DE GLACE ARTIFICIELLE ET LES ENTREPOTS RÉFRIGÉRATEURS
que par courtes intermittences, faute de bras, et ne suffit même pas aux besoins
de la colonie elle-même.
L'emplacement du futur parc. - Nous traversons maintenant la ligne du chemin
de fer et la route nationale. Devant nous s'élève une pente douce, occupée en partie
par les vieilles constructions de l'ancienne entreprise forestière, et couronnée par
le quartier réservé aux maisons d'habitation. A vrai dire, cette pente est fort laide
pour le moment, avec ses nombreux édicules mal entretenus, des bâtiments à moitié
démolis, des espaces de terrain vague encombrés de débris de démolition. Mais il
ne doit plus en être ainsi pour longtemps: l'on projette la création d'un vaste parc
qui occupera toute la pente; une large avenue circulaire l'entourera, mettant le
quartier des habitations et le domaine agricole, au delà, en communication avec la
route nationale et le futur district industriel, et desservant aussi les bâtiments situés
au nord et au sud du parc. L'architecte-paysagiste est déjà à l'oeuvre, avec une
équipe de terrassiers.
La vieille scierie que nous visitons en passant est en pleine activité: une douzaine
d'hommes y travaillent. Il s'agit de satisfaire de grosses commandes de tavillons et
de matériel d'emballage, qui seront à expédier au loin.
DÉBUTS D'UN RUCHER
Internationale Revue i 10 1927-1929
293
TOUTE LA COLONIE PREND PART A LA PLANTATION DE LA PATATE
Magasins, ateliers et petites industries. - Reprenons maintenant le groupe de
bâtiments que nous avons laissés au sud du terrain réservé pour le parc.
Voici d'abord le magasin, au bord de la grande route. C'est là que les colons
s'adressent pour recevoir gratuitement les vêtements, les souliers, les ustensiles,
dont ils ont strictement besoin. C'est là aussi que se fournissent contre numéraire
les colons dont les ressources personnelles permettent quelques achats
supplémentaires, ainsi que les autres habitants de la localité.
Puis viennent l'échope du cordonnier, l'atelier du forgeron, et celui du mécanicien
chargé de la réparation des machines et des outils. L'on parle de mieux loger tous
ces ateliers, d'en ajouter d'autres, de créer un garage d'automobiles, une boucherie,
un restaurant-crêmerie, que sais-je encore, et de mettre à profit pour tout cela ce
qui reste, - hélas bien peu de chose, - du vaste bâtiment qui avait été la proie des
flammes l'année dernière. ainsi que des terrains avoisinants.
Ce sont là de grands projets, il faudra sans doute du temps pour les réaliser. Il
faudra surtout les hommes. Mais les divers ateliers que nous avons énumérés, et
ceux que nous avons vus ailleurs, celui des ébénistes, celui du peintre-décorateur,
celui du fabricant de balais, possèdent déjà leur outillage, et, même tels qu'ils sont
installés, ils pourraient donner des résultats incomparablement meilleurs si les
ouvriers du métier y étaient plus nombreux.
Buanderie, imprimerie, etc. - Passons au côté nord du futur parc. Ici, nous trouvons
la buanderie, avec les ateliers de couture. Une bande de femmes et de jeunes filles
y sont fort actives. Tout près, dans un bâtiment neuf, voici l'imprimerie, les bureaux
de la rédaction et de l'administration du journal de la colonie, et un atelier de reliure.
L'outillage de l'imprimerie est tout à fait moderne. En plus de la littérature de la
colonie, elle imprime un des deux journaux de Leesville, la petite ville voisine, et
elle commence à se faire une petite clientèle en dehors. C'est un local très affairé.
Six à huit colons sont à l'ouvrage.
Enfin, pour ne parler que des principaux édifices, mentionnons une vaste
construction, nouvelle aussi, qui abrite des entrepôts, des ateliers, un petit théâtre.
Tout le haut est occupé par une immense salle de danse et de récréations. C'est
là que la jeunesse de la communauté s'ébat deux soirs par semaine; et de nombreux
jeunes gens et jeunes filles du voisinage se joignent à elle. Le caractère parfaitement
correct et sain de ces sauteries nous a frappé.
Quartier de résidence. - Nous arrivons au sommet du coteau. C'est le centre de
la vie sociale des colons. Un petit hôtel, ancienne construction en bois, occupe la
position prépondérante. Son installation est plus que rudimentaire. Au
rez-de-chaussée, un vaste réfectoire abrite chaque jour, pour les trois repas, une
centaine de colons; les autres mangent
Internationale Revue i 10 1927-1929
294
chez eux, en famille: chacun a la faculté d'emporter de la cuisine de l'hôtel les
aliments tout prêts pour les consommer à la maison, ou encore de faire sa cuisine
individuelle, avec les denrées fournies gratuitement par le magasin.
A côté de l'hôtel, une bibliothèque de 4.000 volumes, avec salle de lecture; en
face, deux ou trois maisonnettes servant de salles d'école. L'une d'elles abrite en
outre, le dimanche, divers services successifs: celui des baptistes, celui des
méthodistes, la réunion des théosophes, enfin une causerie sans aucune couleur
confessionnelle. En tant qu'institution, la colonie déclare la religion affaire privée;
elle laisse chacun libre d'exercer son culte.
Nous nous engageons maintenant dans le district des habitations. Une centaine
de maisonnettes, entourées de jardins, sont alignées le long de plusieurs avenues
ombragées. Dans les jardins, des légumes et des fleurs, souvent un poulailler. Par
endroits, le parfum du chévre-feuille emplit l'atmosphère. Des oiseaux écarlates
chantent tout le jour dans les arbres. Les habitations se composent en général de
trois ou quatre pièces et d'une vérandah. J'en ai vu de fort bien installées, et en y
mettant du sien chaque colon peut rendre son intérieur très suffisamment confortable.
Mais il y aura beaucoup à faire pour que, dans son ensemble, tout ce quartier prenne
l'apparence soignée qu'on lui voudrait.
Le domaine agricole. - Traversons un petit bois, reste de l'ancienne forêt, et nous
voici dans les terrains consacrés à l'agriculture. Beaucoup de travail a été accompli
dans ce domaine, et beaucoup s'en accomplit journellement. Il s'est agi d'abord de
brûler les vieilles souches laissées par l'exploitation forestière. Plusieurs centaines
d'acres ont pu être ainsi préparés pour la culture. Déjà de vastes étendues sont
plantées en vergers (de pruniers surtout), en vignes, en pépinières. La colonie élève
une cinquantaine de têtes de gros bétail, et presque autant de mulets et de chevaux.
Elle exploite même, à quelque soixante-dix milles de Newllano, une vaste risière
qui, non seulement lui procure un des éléments les plus importants de sa nourriture
mais permet une vente fort apréciable de riz au dehors. L'arachide aussi donne
d'excellents résultats: pour la consommation de la colonie aussi bien que pour la
vente, elle est utilisée sous la forme de beurre, que l'on fabrique naturellement sur
place.
Mais nous ne pouvons entrer davantage dans le détail des cultures, - les limites
de cet article ne nous le permettraient pas. Disons seulement que la colonie paraît
sur le point d'arriver à produire amplement sa nourriture, à l'exception des denrées
qui ne croissent pas sur son sol, et qu'avec un plus grand nombre d'agriculteurs
dans ses rangs elle pourrait sûrement développer beaucoup certaines de ses
cultures, et en tirer une source importantes de revenus.
Ici comme dans plusieurs autres branches de l'entreprise, - et c'est par cette
remarque que nous terminons, - davantage de bras permettraient un progrès plus
rapide. C'est dommage que jusqu'a présent le recrutement n'ait pas réussi à fixer
un nombre de membres stables suffisant pour pourvoir à un fonctionnement normal
des diverses activités sociales. C'est dommage pour l'institution, c'est dommage
aussi à cause du petit nombre de ceux qui bénéficient du genre de vie qui s'y
pratique. Mais malgré l'insuffisance de son personnel l'institution semble viable. Elle
réalise à petits pas son programme d'installation et de construction. Et quand elle
sera plus avancée, l'on pourra s'occuper de combler certaines lacunes dans les
conditions de vie matérielle et sociale des colons, lacunes inévitables d'ailleurs et
tout à fait naturelles tant qu'on est dans cette période préliminaire, tant qu'on fait du
travail de pionnier.
Internationale Revue i 10 1927-1929
295
Peter Krapotkin
1)
De ethiek van Guyau
Van alle pogingen, door denkers uit de tweede helft der 19de eeuw ondernomen,
om de ethiek op zuiver wetenschappelijken grondslag te stellen, interesseert ons
het meest de poging van den buitengewoon begaafden, helaas te vroeg gestorven
franschen filosoof Jean Marie Guyau (1854-1888). Eenerzijds zocht Guyau naar
een grondslag voor de zedelijkheid, los van elk mystiek, bovennatuurlijk, goddelijk
gebod, en los van iederen uitwendigen dwang, en anderzijds wilde hij op het gebied
der ethiek elke zucht naar stoffelijk belang of het streven naar geluk uitschakelen,
die de utulitaristen aan de ethiek ten grondslag leggen. Guyau's leer is zoo goed
doordacht, en zoo goed uitgewerkt, dat ze gemakkelijk in korte trekken kan worden
weergegeven. Op nog zeer jeugdigen leeftijd schreef Guyau een zeer uitvoerig werk
over de moraliteitsleer van Epicurius. Vijf jaar na het verschijnen van dit werk (1879),
publiceerde hij zijn tweede, buitengewoon belangrijke werk over de engelsche
moraliteits-leeren van dien tijd. In deze studie besprak en becritiseerde hij de filosofie
van Bentham, Mill (vader en zoon), Darwin, Spencer en Bains. En in het jaar 1884
verscheen zijn belangrijke studie over ‘Moraliteit zonder dwang’, die door de nieuwe,
juiste conclusies en den artistieken vorm, waarin ze was gegoten, algemeen de
aandacht trok. Dit boek werd in Frankrijk acht maal herdrukt, en het werd in alle
europeesche talen overgebracht. Tot grondslag van zijn ethiek neemt Guyau het
begrip Leven in zijn meest uitgebreide beteekenis. Het leven dan, openbaart zich
als groei, voortplanting, uitbreiding. En dus moet, volgens Guyau, de ethiek de leer
zijn van de middelen, met behulp waarvan het door de natuur gestelde doel, - de
groei en de ontwikkeling van het leven, - wordt bereikt. Dus heeft de moraliteit in
den mensch geen dwang van buiten af of bovenaardsche sanctie van noodeze
ontwikkelt zich in ons alleen al door de behoefte aan een rijk, vol, intensief, vruchtbaar
leven. De mensch vindt geen bevrediging in het gewone leven van allen dag, hij
probeert de grenzen te verruimen, het tempo te versnellen, het inhoud, rijkdom te
geven door indrukken en ervaringen op elk gebied. Zoodra hij zich daartoe in staat
voelt, wacht hij niet op een uitwendigen dwang of bevel. ‘Hieruit volgt,’ zegt Guyau:
‘dat het plichtsbesef is terug te voeren tot het bewustzijn van een bepaalde, innerlijke
kracht, die door haar wezen alle andere krachten overheerscht.
Te beseffen, wat het hoogste is, waartoe men in staat is, beteekent dat men zich
bewust wordt, wat men zedelijk verplicht is, tot stand te brengen.’
Speciaal op zekeren leeftijd voelen we, dat we over meer krachten beschikken,
dan wij voor ons persoonlijk leven noodig hebben, en het besef van die overtollige
levenskracht, die tot daden dringt, voert tot dat, wat gewoonlijk zelfverloochening
wordt genoemd. We voelen, meer energie te hebben, dan voor ons gewone leven
noodig is, en we gebruiken die energie ten nutte van anderen. We gaan een verre
reis ondernemen, wijden ons aan de ontwikkeling van het volk, of we stellen onzen
moed, onze volharding en arbeidskracht in dienst van een of andere zaak van
algemeen belang.
Hetzelfde geldt van het vermogen, in het leed van anderen mee te leven. Wij zijn
ons bewust, dat onze geest over meer gedachten kan beschikken, dat ons hart
meer meegevoel en zelfs liefde, meer geluk en smart kan rijk zijn, dan we voor ons
voortbestaan noodig hebben, en zonder aan de gevolgen te denken, deelen we
1)
Uit Krapotkin's nagelaten werk ‘Ethiek’ (russisch 1922), dat sindsdien ook in duitsche en
fransche vertaling verscheen. Peter Kropotkin, Ethik. Erster Band: Ursprung und Entwicklung
der Sittlichkeit. Berlin. Verlag ‘Der Syndikalist’ 1923, 265 p.;....L'Ethique. Traduit du russe par
M. Goldsmith. Paris, Stock, 1927, 397 p.
Internationale Revue i 10 1927-1929
anderen daarvan mee. Omdat onze natuur het eischt, zooals een plant moet bloeien,
hoewel de dood erop volgt.
De mensch beschikt over een geestelijke vruchtbaarheid (Fécondité morale), die
de tegen-
Internationale Revue i 10 1927-1929
296
stelling tusschen egoïsme en altruïsme wegneemt. Wij verlangen, dat ons persoonlijk
leven waarde heeft voor anderen, en zoo noodig zouden we ons leven voor anderen
weten te offeren. De verruiming van het leven, en de grootere intensiviteit, zijn
onverbiddelijke voorwaarden tot een waarachtig Leven.
‘Het leven toont een dubbel aangezicht’, zegt Guyau, ‘eenerzijds staat het
opnemen van voedsel en indrukken, anderzijds arbeid, vruchtbaarheid. Hoe meer
het leven in zich opneemt, des te meer geeft het weer af. Dat is vaste wet.
Fysiologisch gezien, is dat afgeven geen verlies, maar integendeel een vorm, waarin
het leven zich openbaart. Het is het uitademen, dat op het inademen volgt’. ‘Leven
is vruchtbaarheid, en omgekeerd is vruchtbaarheid levensovervloed, die alleen
waarachtig het leven is. Onafscheidelijk is met het leven een zekere vrijgevigheid
verbonden, zonder welke wij sterven en innerlijk verkommeren. Wij moeten bloeien,
en in moraliteit en onbaatzuchtigheid ligt de bloesem van het leven der menschen.’
Verder wijst Guyau op de aantrekkingskracht van het wagen en het strijden. En
er zijn inderdaad duizenden gevallen bekend, waarin de mensch van elken leeftijd
enkel uit verlangen om te wagen en te strijden het leven laat. Niet alleen de jonge
Mzyri kon, bij de herinnering aan den korten tijd van zijn leven, dien hij in vrijheid
en strijd had doorgebracht, zeggen: ‘Toen heb ik geleefd, oude, en zonder die drie
heerlijke dagen ware mijn leven droever en troosteloozer dan jouw futlooze
ouderdom.’
En alle groote ontdekkingen op het gebied der aardrijks- en natuurkunde, alle
pogingen in de geheimen der natuur of van het heelal door te dringen, of de
natuurkrachten op een andere wijze aan te wenden, die in de verre zeereizen der
de
XVI eeuw zoowel als in de luchtvaart van onzen tijd naar voren treden, alle
pogingen, die met levensgevaar zijn ondernomen, om het maatschappelijk leven
op nieuwe grondslagen weer op te bouwen, en alle nieuwe stroomingen op het
gebied der kunst, - het vloeit alles voort uit datzelfde verlangen om te wagen en te
strijden, dat nu eens in op zichzelf staande enkelingen, dan in een bepaalde klasse
der maatschappij, en vaak ook in het heele volk oplaait. Op deze wijze is de heele
vooruitgang der menschheid tot stand gekomen.
‘Bovendien,’ gaat Guyau voort, ‘bestaat er een metaphysisch wagen, dat in de
filosofie tot uiting komt, of bij het uitwerken eener wetenschappelijke of sociale
hypothese, of wel in het handelen van enkelingen of groepen.’
Dat juist bevordert de moreele grondslagen en orde in de maatschappij, de
heldendaad, niet alleen maar in den strijd en op het slagveld, maar evenzeer in de
pogingen, onverschrokken door te denken, of de pogingen tot hervorming van het
persoonlijk en maatschappelijk leven.
Wat nu echter de sanctie betreft der moreele begrippen, die zich in ons
ontwikkelen, d.w.z. de bekrachtiging, dat wat ze voor ons denken en voelen hun
bindend karakter verleent, zoo is het algemeen bekend, dat de menschen die
bekrachtiging en heiliging in den godsdienst gezocht hebben, dus in geboden, die
door uitwendige krachten waren gesteld, en door beloften van vergelding en
belooning in het hiernamaals versterkt. Uit den aard der zaak verwierp Guyau de
meening dat een religieuse sanctie noodzakelijk zou zijn, en hij wijdde verscheidene
hoofdstukken, die eigenlijk in het oorspronkelijk moesten worden gelezen, aan een
onderzoek naar den oorsprong van het dwangbegrip op moreel gebied. Hier volgen
de grondgedachten:
In de eerste plaats wees Guyau erop, dat we in onszelf de goedkeuring van
moreele en de afkeuring van immoreele daden dragen, en dat wel sedert de vroegste
tijden van het groepsleven. Die zedelijke waardeering is den mensch ingegeven
Internationale Revue i 10 1927-1929
door een instinctief gevoel van gerechtigheid, en in dezelfde richting heeft ook het
gevoel van menschenliefde en broederschap gewerkt.
Over het algemeen leven er twee soort krachten in den mensch: onbewuste
neigingen, instincten en gewoonten, die de verwarde, duistere gedachten
voortbrengen, en andere, die in het bewustzijn zijn opgenomen, en bewuste, scherp
omlijnde, uitgewerkte gedachten
Internationale Revue i 10 1927-1929
297
vormen. Op de grens tusschen die twee verschillende krachten wordt de zedelijkheid
gevormd. Ze wordt voortdurend tusschen die twee werelden heen en weer geslingerd.
Jammer genoeg hebben de schrijvers, die zich met de ethiek hebben beziggehouden,
niet gemerkt, hoezeer het bewuste in den mensch door het onbewuste beheerscht
wordt.
Intusschen toont een onderzoek naar de zeden en gewoonten onder de
verschillende vormen van maatschappelijk leven aan, in hoe sterke mate het
onbewuste de handelingen der menschen beinvloedt. En als we dien invloed gaan
ontleden merken we, dat uit den zucht tot zelfbehoud lang niet alle neigingen der
menschen kunnen worden verklaard, zooals de utilitaristen aannemen. Naast dezen
drang leeft in ons een ander instinct, de drang naar een zoo intensief mogelijk, d.w.z.
een zoo veelzijdig en zoo hoog mogelijk opgevoerd leven, de drang, ons leven meer
omvattend te maken, dan alleen de zucht tot zelfbehoud dat zou doen. Het leven
beperkt zich niet tot het opnemen van voedsel, het voert tot een geestelijke
vruchtbaarheid, en een wilskrachtig bezig-zijn vol emoties.
Vast staat, dat dergelijke uitingen van wilskracht niet zelden de maatschappij
benadeelen, zooals vele critici terecht tegenover Guyau opmerkten. Maar het is
zeker waar, dat het gebied der driften, die boven den blooten zucht tot zelfbehoud
uitgaan, nog lang niet is uitgeput door die anti-sociale pogingen (waaraan vooral
Nietzsche en Mandeville zoo'n groote beteekenis toekenden), daar daarnaast nog
de neiging tot het sociale leven, het verlangen naar een leven dat in
overeenstemming is met het gemeenschapsleven, bestaat, en daar deze kracht
zeker niet zwakker is dan de anti-sociale neigingen. De mensch wil op goeden voet
met zijn naaste leven, en in hem leeft de drang naar gerechtigheid.
Jammer genoeg heeft Guyau verzuimd, deze twee gedachten in zijn hoofdwerk
uitvoeriger te behandelen. Later is hij er in zijn studie over: ‘Opvoeding en erfelijkheid’
dieper op ingegaan.
Guyau zag de onmogelijkheid, als eenigen grondslag der ethiek het egoïsme te
nemen, zooals Epicurius en na hem de Engelsche utilitaristen gedaan hadden.
Hij zag in, dat een innerlijke harmonie, een ‘in evenwicht zijn’, ontoereikend was,
en hij zag tevens, dat in de moraliteit het sociale bewustzijn tot uiting komt.
Ondertusschen schreef hij aan dit instinct nog niet die overwegende beteekenis toe,
die Baco en later Darwin er aan hadden toegekend, waar Darwin beweerde, dat dit
instinct bij de menschen en bij vele dieren sterker en duurzamer werkt dan de zucht
tot zelfbehoud. En Guyau zag evenmin, welk een doorslaggevenden rol bij innerlijke
conflicten het gevoel van gerechtigheid speelt, dat juist nu zoozeer in een staat van
ontwikkeling verkeert. Het dwangbesef, dat we ongetwijfeld in ons waarnemen,
verklaart Guyau op de volgende wijze:
‘Het is voldoende’, schrijft hij, ‘de normale ontwikkeling van ons zieleleven te
onderzoeken, om steeds een soort innerlijke pressie te bemerken, die alleen al door
de handelingen, die in de lijn van onze ontwikkeling liggen, wordt teweeg gebracht.
Het dwangbesef vindt dus zijn oorsprong in het leven zelf, het is niet alleen uit het
bewuste denken te verklaren, maar het vloeit uit de duistere diepten van het
onbewuste voort.’
‘Het plichtsbesef’, gaat hij voort, ‘is niet een onoverwinlijke kracht, men kan het
onderdrukken. Maar zooals Darwin heeft aangetoond, blijft het toch voortbestaan,
en worden we er voortdurend aan herinnerd, als we onzen plicht verzuimen, zijn
we niet tevreden over onszelf, en we kunnen den moreelen norm niet vergeten.’
Hier gaf Guyau eenige uitstekende voorbeelden van de werking dezer kracht, en
citeerde o.a. de woorden van Spencer, die een tijd zag komen, dat de drang tot
onbaatzuchtige overgave zoo alles-overheerschend zal zijn, dat ons heele wezen
Internationale Revue i 10 1927-1929
erdoor wordt beheerscht. ‘Nu reeds leven velen zoo.’ ‘Eens zal een dag komen’,
zegt Spencer zelfs, ‘dat de drang naar onbaatzuchtigheid zóó sterk zal zijn, dat de
menschen elkaar onderling de gelegenheid, die kracht in werking te kunnen stellen,
de gelegenheid tot zelfverloochening, ja zelfs tot den offerdood, zullen betwisten.’
‘En zoo vormt de zelfverloochening een logisch geheel met de andere groote
levenswetten’, zegt Guyau elders. ‘Terwille van zichzelf of van an-
Internationale Revue i 10 1927-1929
298
deren gevaar trotseeren, en zich dus onverschrokken toonen, en zich verloochenen,
is geen ontkenning van het persoonlijke leven, maar is veeleer dit leven tot iets
grootsch en verhevens maken.’
In de meeste gevallen komt de zelfverloochening niet als absoluut offer, niet als
het afzien van het leven voor, maar beteekent het slechts gevaar of verlies voor
bepaalde goederen. Bij strijd en gevaar hoopt de mensch op de overwinning. En
dat vooruitzicht, te zullen overwinnen, geeft hem een gevoel van rijkdom en
levensvreugde.
Zelfs vele dieren houden van spelen, waaraan gevaar is verbonden, zoo zijn er
verschillende apen, die bij voorkeur krokodillen plagen. Ook bij de menschen komt
de lust, tegen het gevaar te strijden, veelvuldig voor, de mensch heeft behoefte,
zich eens groot te voelen, zich de vrijheid en het vermogen van zijn wilskracht bewust
te worden. Dit bewustzijn verkrijgt hij zoowel in den strijd tegen zichzelf en tegen
zijn hartstochten, als in dien tegen uitwendige oorzaken. We hebben hier met een
physiologische behoefte te doen, waarbij haast altijd de vreugde voor den proef
toeneemt met het gevaar.
Maar niet alleen voert het moreel bewustzijn den mensch tot allerhand
waaghalzerijen, het leidt hem ook dan, als hem de onvermijdelijke ondergang wacht.
En hier leert de geschiedenis aan hen, die ontvankelijk zijn voor haar lessen ‘dat
zelfverloochening een der meest waardevolle, machtige beweegkrachten der
geschiedenis is’. ‘Opdat de menschheid, traag lichaam dat ze is, een schrede
voorwaarts zou gaan, waren er tot op heden schokken noodig, die de enkelingen
verpletterden.’
In een vorm, waarop niets is aan te merken, heeft Guyau hierdoor aangetoond,
hoe vanzelfsprekend de zelfverloochening zelfs dan is, als de mensch den
onverbiddelijken ondergang onder de oogen ziet, en geen enkele hoop op een
belooning in het hiernamaals koestert. Hieraan ware alleen nog toe te voegen, dat
we hetzelfde bij alle kuddedieren waarnemen. Zelfverloochening voor het welzijn
van familie of groep is bij de dieren een heel alledaagsch verschijnsel, en als
sociaal-levend wezen vormt de mensch natuurlijk geen uitzondering.
Verder wees Guyau op een andere gave, die de mensch van de natuur kreeg,
en die op het gebied der zedelijkheid vaak het gevoel van voorgeschreven plicht
vervangt. Het is het genot, het geluk, dat een onverschrokken denken ons geeft,
het reeds door Plato genoemde vermogen, gewaagde hypothesen op te stellen, en
het moraliteitsbesef uit die vooronderstellingen af te leiden. Alle belangrijke
hervormers op maatschappelijk gebied werden gedreven door een of andere
voorstelling van een maatschappij, die misschien beter zou kunnen zijn dan de
bestaande, en hoewel het niet mogelijk is de wenschelijkheid en de mogelijkheid
van een maatschappelijke omvorming in een bepaalde richting wiskunstig te
bewijzen, stelden de hervormers, in dit opzicht ware kunstenaars gelijk, hun heele
leven, al hun gaven en hun werkkracht in dienst van het werk voor die omwenteling.
Hierover zegt Guyau: ‘De hypothese heeft in de praktijk dezelfde uitwerking als het
geloof, er ontwikkelt zich zelfs een geloof uit, dat dan echter niet dwingend en
dogmatisch is, zooals het andere.’ - ‘Kant is een waarachtige revolutie op moreel
gebied begonnen, toen hij den wil “autonoom” heeft willen maken, inplaats van hem
van een voorgeschreven wet afhankelijk te doen zijn, maar hij is halverwege blijven
steken; hij meende dat de individueele vrijheid van den moreel-handelenden mensch
met het bestaan van een algemeen-geldende wet in overeenstemming was te
brengen.’ - ‘Ware zelfbeschikking zou de oorspronkelijkheid van het individu, en
niet de wezensgelijkheid van het heelal openbaren’. ‘Hoe meer uiteenloopende
Internationale Revue i 10 1927-1929
stroomingen er zijn, die elkaar in het leven der menschen den voorrang bestrijden,
des te beter zal het zijn voor de toekomstige, uiteindelijke harmonie.’
Guyau heeft de vraag, of het mogelijk zou zijn, idealen verwezenlijkt te zien, in
poetische en geestdriftige bewoordingen besproken. ‘Hoe verder het ideaal van de
werkelijkheid is verwijderd, hoe grooter het verlangen wordt, het verwerkelijkt te
zien, en daar het verlangen te bereiken ons de daartoe noodige kracht verleent,
waarborgt het meest verwijderde
Internationale Revue i 10 1927-1929
299
ideaal de meeste kracht’. Het moedige, onverschrokken denken, dat niet halverwege
blijft steken, voert eveneens tot sterke daden. De godsdienst zegt: ‘Ik heb hoop,
omdat ik geloof, en ik geloof in de openbaring.’ Maar in het werkelijke leven moest
er, volgens Guyau, gezegd worden: ‘Ik geloof, omdat ik hoop, en ik heb hoop, omdat
ik in mijzelf een innerlijke kracht voel, die groote beteekenis zal hebben.’ - ‘Alleen
de daad schenkt den mensch geloof in zichzelf, in anderen, in de heele wereld,
terwijl het abstracte denken en het denken in eenzaamheid ons tenslotte van onze
kracht berooft.’
En dus zag Guyau de opheffing van de sanctie, van de bevestiging van boven-af,
die de aanhangers van de christelijke moraal in den godsdienst en in de belofte van
een beter leven in het hiernamaals zoeken, in het volgende: In de eerste plaats ligt
de waardeering van een moreele handeling in onszelf, daar het moreele bewustzijn,
het gevoel van broederschap zich sedert oeroude tijden in de menschen heeft
ontwikkeld door het sociaal instinct en het voorbeeld der natuur. Zoodat de mensch
dezelfde waardeering terugvindt in de half-bewuste, nog verwarde, maar diep in de
menschelijke natuur wortelende driften. Het heele menschengeslacht is vele
duizenden jaren in deze lijn opgevoed, en al schijnt het dat in het maatschappelijk
leven de betere gevoelens soms een tijdlang op den achtergrond raken, toch keeren
de menschen er na eenigen tijd weer toe terug. En zoeken wij naar den bron dier
gevoelens, dan bevinden wij, dat ze dieper nog dan het bewustzijn in de menschelijke
natuur zijn verankerd.
Om de kracht, die de moraal voor den mensch bezit, te verklaren, onderzocht
Guyau, hoe sterk in den mensch de kracht tot zelfverloochening is ontwikkeld, toont
hij aan, hoezeer hem het verlangen is aangeboren te wagen en te strijden, en dat
niet alleen in het gedachteleven der toonaangevende leiders, maar evenzeer in het
gewone, dagelijksche leven. En aan dit onderzoek heeft hij de beste bladzijden van
zijn boek gewijd.
Over het algemeen kan met groote zekerheid gezegd worden, dat Guyau in zijn
studie over een moraliteit zonder dwang of heiliging door den godsdienst de huidige
opvattingen over het moreele leven en zijn werking tot uiting heeft gebracht, zooals
die zich sedert het begin van de twintigste eeuw in de vooruitstrevende geesten is
gaan vormen.
Uit het voorafgaande volgt, dat Guyau niet van plan is geweest, een diepgaande
studie over de grondslagen der moraliteit te schrijven, maar dat hij slechts heeft
willen aantoonen, dat de moraal het begrip van dwang of van een heiliging door
een uitwendige kracht voor haar instandhouding en ontwikkeling niet behoeft.
Het feit, dat de mensch behoefte heeft aan een afwisselend, intensief leven,
zoodra hij in zich de krachten tot een dergelijk leven bespeurt, - dit feit alleen reeds
wordt bij Guyau tot een machtige opwekking, juist dit leven te verkiezen. En verder
wordt de mensch nog op dezen weg gelokt door de vreugde, het geluk te wagen,
en werkelijk te strijden, en de vreugde, die het stoutmoedige denken hem verschaft
(‘het metaphysische wagen’) schreef Guyau, met andere woorden het genot, het
hypothetische in ons denken en handelen, - het genot, dat datgene ons verschaft,
waarvan we alleen nog maar denken, dat het mogelijk zou kunnen zijn. In de
aangeboren moraal wordt hierdoor het gevoel van verplichting vervangen, dat in de
religieuze moraal overheerscht.
Maar wat nu de sanctie aangaat bij de natuurlijke moraal, d.w.z. haar bekrachtiging
door een verheven, algemeen geldend beginsel, worden we hier, geheel los van
elke religieuze sanctie, door een aangeboren gevoel van waardeering van onze
moreele handelingen geleid, en door het geheimzinnige onderbewuste, het moreele
oordeel, dat van het onbewust in ons werkende gevoel van gerechtigheid uitgaat,
Internationale Revue i 10 1927-1929
en tot eenzelfde oordeel brengen ons de gevoelens van menschenliefde en
broederschap, die zich in de menschheid hebben ontwikkeld.
In dezen vorm goot Guyau zijn gedachten over de moraliteit. Al ontleent hij ze
aan Epicurius, toch hadden ze bij Guyau buitengewoon in diepte gewonnen, en
inplaats van de verstandelijke berekening van Epicurius is reeds de aangeboren
moraliteit getreden, die zich in
Internationale Revue i 10 1927-1929
300
de menschen heeft ontwikkeld door het gemeenschapsleven en op wier bestaan
reeds door Baco, Hugo de Groot, Spinoza, Heine, Compte, Darwin en gedeeltelijk
door Spencer was gewezen, en waarover zelfs heden allen het nog niet eens zijn,
die er den voorkeur aan geven, in den mensch een wezen te zien, dat, al is het ook
naar Gods beeld geschapen, de ellendige slaaf van den Satan is, een wezen, welks
aangeboren verdorvenheid slechts kan worden bedwongen door te dreigen met
zweep en gevangenis in het aardsche leven, en met de hel in het hiernamaals.
B. de Ligt
La philosophie comparée
Es handelt sich darum, die Totalität nicht aus dem Auge zu verlieren.
VERA STRASSER
Een inderdaad vergelijkende wijsbegeerte eischt samenwerking van vele
onderzoekers en toepassing van de meest onderscheiden methoden.
Midden-europeesche mannen van wetenschap hebben belangrijken
voorarbeid verricht. Ten onrechte heeft Masson-Oursel hen genegeerd,
en beschouwt hij de Renaissance als een nog slechts europeesch
verschijnsel. Ook deze blijkt, zoo goed als sophistiek en scholastiek, een
algemeen-menschelijke wijze van denken. De eerste teekenen eener
wereldrenaissance doen zich voor in Indië, China en in geheel de
mohamedaansche wereld.
?
Eine wirklich vergleichende Philosophie fordert die Zusammenarbeit von
vielen Forschern und die Anwendung der meist verschiedenen Methoden.
Mitteleuropäische Wissenschafter haben bedeutende Vorarbeit geleistet.
Mit Unrecht wurden sie von Masson-Oursel nicht berücksichtigt und
betrachtet er die Renaissance als ein nur noch europäisches
Kulturphänomen. Auch sie bestätigt sich, ebenso gut wie Sophistik und
Scholastik, als eine algemein-menschliche Form des Denkens. Die ersten
Anzeichen einer Weltrenaissance zeigen sich in Indien, China und in der
ganzen mohamedanischen Welt.
?
A realy comparative philosophy demands the collaboration of many
inquirers and the application of the most different methods. Scientists of
Central Europe have already done interesting preparatory work, unjustly
neglected by Masson-Oursel. While this philosopher regards the
Renaissance still as a special European phenomenon, it now seems, as
well as sophism and scholasticism, a generally human form of thinking.
The first indications of a World-Renaissance are beginning to appear in
India, China and in the whole Mohammedan world.
Dans trois articles hollandais j'ai dirigé l'attention des lecteurs de l' ‘i 10’ dans les
Pays-Bas à la philosophie comparée, née récemment en France. Après avoir indiqué
(1) quelques conditions sociales qui, partout, favorisent en ce moment la naissance
de cette manière de penser et cité des phénomènes analogues sur d'autres terrains
de civilisation, j'ai donné (2) une description exacte de la méthode de Masson-Oursel
et (3) un compte rendu de ses principaux résultats. J'essaye maintenant de continuer
en français, afin d'être aussi entendu par l'auteur éminent du livre annoncé, en
exposant mes (4) quelques remarques critiques.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Qu'il soit constaté avant tout, que l'oeuvre de Masson-Oursel est un acte historique.
Elle ouvre des voies à une conception philosophique vraiment universelle. Elle paraît
au bon moment où les esprits nouveaux de tous les continents sont prêts à la
recevoir. En Chine - comme nous l'avons vu - l'érudit Dr. Fung essaya dans son
étude comparée des idéals de la vie, cette typologie philosophique remarquable,
d'établir ‘the similarity of human nature, the uniformity of human experience, the
common problems that have faced all humanity, and the common methods of solving
these problems.’ Dans les Etats Unis le Dr. allemand Otto donna, à l'Oberlin College,
des conférences sur la mystique comparée qui aboutissaient à une même conclusion:
il constata que la mystique de toutes les races de l'humanité est essentiellement la
même et que l'on trouve toutes ses diffé-
Internationale Revue i 10 1927-1929
301
1)
rences chez les peuples les plus dissemblables. Au point de vue philosophique
Masson-Oursel démontre que dans les civilisations de la Chine, de l'Inde et de
l'Europe, le penser humain s'est exprimé dans des formes de sophistique et de
scolastique analogues. Si l'on prend pour point de départ le N o u s , ou le T a o ou
l'A t m a n , partout on arrive à la longue à des périodes et des crises correspondantes.
Mais seulement l'Europe vécut, selon Masson-Oursel, la Renaissance, cette libération
de l'esprit scolastique par la conscience critique.
Quoi qu'il en soit - nous reviendrons à cette dernière question -, l'unité essentielle
de l'humanité est dans ‘La Philosophie comparée’ reconnue en principe et démontrée
par des faits importants. Et la critique sévère faite par son auteur sur la science
occidentale officielle, est une synthèse de pensées renouvélatrices qui se réveillent
aujourd'hui dans l'esprit de tous les avant-gardes. A l'Ecole Internationale pour la
Philosophie d'Amersfoort (Hollande), née par opposition à l'instruction universitaire
officielle, tout ce que Masson-Oursel a écrit contre le spécialisme, le rationnalisme,
la pauvreté morale, la myopie spirituelle de la philosophie traditionnelle, est
‘communis opinio’ déjà depuis une dizaine d'années. Trop longtemps la plus noble
des sciences - cet art -, la science du penser n'a été qu'un travail abstrait de
spécialistes, enfermés dans leur métier comme des malfaiteurs dans leurs étroites
cellules. La grande misère physique et morale des derniers temps, le bouleversement
des conceptions religieuses et philosophiques qui accompagne la révolution
politico-économique de notre planète entière, le tremblement de terre moral qui se
produit partout, ont secoué si intensément les prisons systématiques des savants
traditionnels que plusieurs de leurs portes se sont ouvertes et invitent les internés
de sortir dans le vaste univers. Le cri presque désespéré qui monte de la société
moderne vers une sagesse créatrice, fait en outre appel à leur conscience. Qu'ils
se mêlent enfin dans les combats sublimes pour une vie nouvelle, digne de
l'humanité. ‘La Philosophie comparée’ est un symptôme heureux de la naissance
d'une manière de penser vivante et créatrice dont Nietzsche surtout, a été le grand
précurseur.
Les quelques remarques d'appréciation sur les méthodes connues à plusieurs
Orientaux, de conquérir la paix intérieure et un pouvoir parfois merveilleux de
1)
‘Eine seltsame Übereinstimmung in den Urmotiven seelischen Erfahrens der Menschheit
überhaupt, die, von Rasse, Klima, Zeitalter fast unabhängig, auf letzte geheimnisvolle innere
Einheiten und Übereinstimmungen des menschlichen Geistes hindeutet und zugleich
berechtigt, von einem einheitlichen Wesen der Mystik zu reden.’ Rudolf Otto, West-Östliche
Mystik, Gotha 1926 p. V. Otto aussi commence par combattre la phrase fameuse de Kipling,
sans cependant être aveugle pour les fortes diversités de forme entre les traditions mystiques
de l'Orient et de l'Occident. Son livre est spécialement voué à l'étude de l'analogie et des
différences dans les conceptions du Meister Eckehart et de l'Acarya Sankara qui n'étaient,
ni l'un ni l'autre, des phénomènes accidentels dans leurs temps: comme il y a une
correspondance surprenante entre les époques dans lesquelles ils ont apparu, il y a aussi
une correspondance surprenante entre les rôles qu'ils y jouaient. Tous les deux synthétisaient
de grandes traditions religieuses. Tous les deux étaient des théologiens-philosophes. Tous
les deux étaient des mystiques-scolastiques, des commentateurs qui, sans le savoir,
intreprétaient arbitrairement leurs livres saints. Quoique Sankara vécût environ en l'an 800
et Eckehart cinq siècles plus tard, Otto ose les caractériser comme des comtemporains:
‘Zeitgenossen im tieferen Sinne sind ja nicht die, die zufällig im gleichen Jahrzehnt zur Welt
kommen, sondern die auf den korrespondierenden Punkten paralleler Entwicklung ihrer
Umwelt stehen.’ (p. 4-5) Le livre est ouvert par une reproduction touchante d'une oeuvre du
peintre-prêtre japonnais Sesshû, image dans laquelle ‘on sent pulser l'insaissisable rythme
du coeur éternel de Bouddha’. La forme exotique, ‘absolument non-grèque’, de cette peinture
aurait été étrangère à Eckehart. Pourtant elle exprime dans la peinture une même conception
de la vie que les traités théologiques du grand mystique occidental (p. 396-397). - Tout cela
est en parfaite harmonie avec les principes méthodologiques préconisés par Masson-Oursel.
Cette manière de voir et d'évaluer les choses est en ce moment apparemment ‘dans l'air’.
Internationale Revue i 10 1927-1929
rayonner moralement, répondent aussi à un besoin profond de nos jours. Il y a des
hommes en Asie qui ont vécu ‘la plus haute synthèse de spiritualité’ (p. 187). Celle-ci
aussi doit être accessible à l'investigation psychologique. Mais en outre le pouvoir
de domination de soi-même et de concentration morale qui s'y montrent, ont une
signification éminemment pratique pour notre vie moderne, comme le fut reconnu
dans l'oeuvre de Charles Baudouin et du Dr.
Internationale Revue i 10 1927-1929
302
A. Lestchinsky sur la discipline intérieure d'après les techniques morales Bouddhisme, Stoïcisme, Christianisme, Cure mentale - et d'après les psychothérapies
- Hypnotisme, Suggestion, Persuasion rationelle, Psychanalyse, Autosuggestion (1924). Encore une fois Masson-Oursel est en parfaite harmonie avec les tendances
les plus intéressantes de ces temps: ‘A trop bien étudier ce qui nous entoure, nous
avons oublié notre propre personne, et c'est l'heure ou jamais de remettre en pratique
1)
la maxime de Socrate: “Connais-toi toi-même.”’
Cela n'est pourtant pas étonnant que l'auteur se soit déclaré non compétant pour
la tâche énorme qu'il a indiquée à l'historien moderne de la philosophie. En effet,
est-il impossible pour un seul homme de l'accomplir. Il est déjà remarquable que
Masson-Oursel ait réussi du premier coup à tant d'égards. Prenez sa chronologie
comparée, ce vrai oeuf de Colomb. Elle seule donnerait déjà à son oeuvre la
signification d'un renouveau important. Et combien encore plus trouve-t-on dans
son travail. Si nous passons maintenant à quelques remarques critiques, c'est surtout
parce que nous estimons l'oeuvre de Masson-Oursel trop intéressante pour ne pas
en attendre, de cet auteur, d'autres encore meilleures. Et nous n'oublierons pas un
moment qu'en comparaison avec l'art, la critique est assez facile.
Nous nous bornerons en premier lieu à discuter des questions générales de
méthode. Il nous serait d'ailleurs impossible de juger à quel degré les renseignements
sur les littératures hindoue et chinoise sont exacts. Ne sachant ni le sanscrit ni le
chinois, on ne peut avoir confiance que dans l'auteur, à cause de l'impression de
netteté qui ressort de toute son oeuvre, en plus parce que les données avec
lesquelles il travaille, semblent s'accorder à celles fournies par d'autres savants,
bien compétants dans les sciences orientales.
Il manquera bientôt au lecteur attentif de ‘La Philosophie comparée’ les noms de
quelques grands penseurs allemands. Avec raison Masson-Oursel a remarqué
qu'entre l'Australie, tellement à la mode chez les psychologues et sociologues
d'aujourd'hui, et l'Europe, officiellement plus connue, sont situées la Chine, les Indes
etc. et qu'il est impossible de bien comprendre les types extrêmes de l'humanité
sans ces facteurs interjaçants. Mais il semble avoir oublié qu'entre la France et
l'Orient se trouve premièrement....l'Europe centrale. Cela ne provient heureusement
pas de quelque mentalité de guerre après la guerre. Les listes abondantes de
littérature montrent qu'aussi la science allemande a fourni des matériaux pour les
constructions philosophiques de l'auteur. Pourtant cherche-t-on en vain les noms
de ceux qui pourraient donner à la philosophie comparée le plus fort élan.
C'est vrai que Hegel est mentionné. Mais personne n'aura l'impression que l'idée
de Masson-Oursel: de laisser les systèmes religieux et philosophiques se critiquer
entre eux, par eux-mêmes, est une conception essentiellement hégelienne. Dans
des formes et avec des intentions plusieurs fois réactionnaires, Hegel, ce grand
révolutionnaire de l'esprit, a renouvelé presque toutes les branches de la science
humaine, spécialement l'histoire des religions, celle de la philosophie, et la science
de l'histoire elle-même. Peut-être tout ce que Hegel a élaboré, périra, mais il restera
ces deux conceptions essentielles pour chaque philosophie et pour chaque vraie
histoire:
laisser, en soi-même, le penser se développer librement;
accompagner l'histoire en pensant.
De même que Comte, Hegel aussi a obscurci la signification éminente des
tendances les plus profondes de son système par sa méthode d'élaboration, pleine
de préjugés et de fautes inconscientes contre l'essentiel de ses propres idées.
1)
C. Baudouin, Psychologie de la Suggestion et de l'Autosuggestion, Neuchatel-Paris 4me
édition, p. 378.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Malgré cela il fut un des génials précurseurs de tous ceux qui cherchent la plus
grande objectivité de connaissance, en voulant, autant que possible, laisser parler
eux-mêmes, les objets de leur investigation. Hegel n'a pas seulement été un des
grands génies logiques mais aussi un des plus illustres esprits historiques. Sans
lui on ne pourrait se figurer la venue d'un autre historien, ou plutôt
psycholoque-sociologue extraordinaire dont on ne peut, non plus, igno-
Internationale Revue i 10 1927-1929
303
rer le nom dans une oeuvre de philosophie comparée, fondée sur la connaissance
de la vie civilisatrice en général: Marx. Est-ce que Masson-Oursel n'a pas remarqué
que la tendance de toute la philosophie hégelienne de la religion n'est rien d'autre
que ce qu'il a lui-même parfaitement formulé: ‘le point de départ des explications
métaphysiques est le point d'arrivée des aspirations religieuses’ (p. 145)?
On pourrait répondre que Hegel n'a en tout cas rien été d'autre qu'un grand
précurseur dont on se passe bien aujourd'hui. Je suis convaincu que Masson-Oursel
n'est pas de cette opinion. Il sait trop bien qu'on ne peut jamais, dans aucune science,
ni dans la vie, passer sous silence ceux qui ont ouvert une nouvelle route, sans
courir risque de se nuire sérieusement. Presque toujours les précurseurs ont
découvert des valeurs dont, autrefois, on n'a pas compris la signification totale et
qui, peut-être justement aujourd'hui, sont les éléments les plus intéressants, sinon
les plus indispensables pour la science se renouvelant.
Ce qui me semble encore plus singulier, est que Masson-Oursel n'ait pas remarqué
comment ses objections contre la psychologie traditionnelle ressemblent, à la lettre,
à celle de Freud, Jung, Adler et d'autres psychologues de l'Autriche et de la Suisse.
Pourtant une philosophie comparée, traitant aussi la psychologie, n'a pas le droit
d'ignorer l'étude moderne la plus intéressante de l'âme humaine qui s'est justement
délivrée de plusieurs entraves, condamnées par son auteur, et qui donne raison à
quelques conceptions essentielles de la psychologie orientale. Ce qui doit toucher
un adhérant de la méthode positiviste française en particulier, est que les résultats
de Freud sur les formes les plus anciennes de la religion s'accordent d'une manière
surprenante avec ceux de Durkheim. Kolnai a dirigé à bon droit l'attention sur cette
1)
coïncidence.
Il est encore plus nécessaire de donner toute attention à cette méthode
psychologique, puisque même la méthode positiviste appliquée le mieux Masson-Oursel le sait - ne garantit point du tout une objectivité complète. Nous
sommes tous des sujets, et chaque étude historique de quelque importance est
pleine d'appréciations conscientes ou inconscientes, c'est-à-dire des éléments plus
ou moins subjectifs. Quant à la philosophie, Fichte déjà rémarqua que le genre du
penser de quelqu'un dépend de sa disposition individuelle: ‘Was für eine Philosophie
man wähle, hängt davon ab, was man für ein Mensch ist.’ Il y a quelques années,
Jaspers a écrit une psychologie fort intéressante des ‘Weltanschauungen’
(conceptions de l'univers) et Pfister publia un essai psychologique remarquable du
2)
penser philosophique. Chaque science de l'histoire, d'autant plus de l'histoire de
la philosophie, a un caractère plus ou moins personnel. ‘L'histoire - dit Paul Valéry
- justifie ce que l'on veut. Elle n'enseigne rigoureusement rien, car elle contient tout
et donne des exemples de tout.’ Comprendre les choses d'après la place qu'elles
occupent dans l'histoire et leur donner l'occasion de se critiquer entre elles, ne veut
que dire: comprendre les choses en tant qu'elles sont sues par nous, en connexion
avec ce qui nous semble le tout; essayer de laisser les faits, ces abstractions créées
par nous-mêmes, se ranger d'eux-mêmes dans notre esprit, sans trop intervenir
consciemment. Mais il se produit toujours dans l'esprit des interventions
inconscientes, parfois même sournoises. Les données historiques, qui sont toujours
déjà des vues plus ou moins subjectives, ne prennent leurs propres places que
dans notre conception, toujours relative, de la réalité. Il n'y a pas deux historiens
qui aient parfaitement la même conception de l'univers, découvrent le même passé,
1)
2)
Aurel Kolnai, Psychoanalyse und Soziologie. Zur Psychologie von Masse und Gesellschaft,
Leipzig-Wien 1920, p. 14-70.
Karl Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen, Berlin 1922, Dr. O. Pfister, Zur Psychologie
des philosophischen Denkens, Bern 1923.
Internationale Revue i 10 1927-1929
constatent le même aujourd'hui, attendent le même futur. Masson-Oursel l'a reconnu
lui-même: ‘Un fait n'est qu'une vue de l'esprit sur le donné’ (p. 49); ‘ce que l'on
cherche, c'est d'ordinaire ce que l'on a, sinon expressément trouvé, du moins
pressenti’ (p. 22). Sans doute est-il possible de tirer en grandes lignes, les mêmes
conclusions, d'arriver à des solutions
Internationale Revue i 10 1927-1929
304
finales correspondantes. Mais cela regarde pourtant principalement les choses qui
sont par leur nature les plus impersonnelles. Plus les objets d'étude deviennent
vivants et paraissent des produits de sujets, et plus les données scientifiques
reproduisent des pensées, des sentiments d'individus, de peuples, de races, plus
l'appréciation intime de l'investigateur est impliquée dans son travail intellectuel et
ses résultats sont colorés par son évaluation, pour ainsi dire instinctive, des choses.
On peut même constater qu'une certaine unilatéralité - quelque amour, quelque
haine - est indispensable pour toute oeuvre culturelle vraiment significative.
Autrement dit, le caractère positivement scientifique d'une oeuvre historique est
toujours relatif, la science de l'histoire étant, dans un certain sens, un art. Il reste
pourtant possible de se contrôler sérieusement et de ne pas suggérer au lecteur
que l'on parle avec une autorité absolue. Ce qui rend si sympathique l'oeuvre de
Masson-Oursel est que, malgré la forme scientifique, on y sent vibrer un coeur
humain, que l'auteur se montre convaincu de l'unité essentielle de l'humanité et de
la relativité de sa réussite. C'est par cela, peut-être, qu'il a atteint des résultats
remarquables. Car, quoique nous ne soyons pas à même d'exprimer la vérité
absolue, nous pouvons l'approcher proximativement; du moins nous pouvons
exprimer dans des formes plus ou moins pures, ce qui est la vérité pour notre
époque, pour la conscience moderne, et qui répond intimément aux tendances les
plus profondes de la civilisation naissante.
Comme il est difficile, pour ne pas dire impossible, de rester tout à fait objectif,
est démontré d'une manière convainquante par Lacombe à l'occasion de la sociologie
de Durkheim qui se vantait volontiers sur le caractère impersonnel de sa méthode.
En vain ce dernier essayait-il de tenir sa sociologie indépendante de sa philosophie.
Plusieurs fois il tranchait ‘a priori des problèmes méthologiques que seule les progrès
1)
de la sociologie permettraient de résoudre valablement.’ Durkheim a travaillé
souvent avec des conceptions arbitraires, fantastiques. Consciemment positiviste,
2)
il était, inconsciemment, par un besoin indomptable, poussé à la métaphysique.
Lacombe réduit les principes durkheimiens à leur essentiel. Il en reconnait la grande
valeur, mais ajoute: ‘Nous croyons que la sociologie de demain devra tout à la fois
interroger le plus possible les faits matériels, s'efforcer de déterminer entre eux.
comme le lui a montré Durkheim, des relations précises, mais en même temps et
en s'appuyant sur les résultats ainsi obtenus, s'efforcer d'atteindre son véritable
objet au moyen d'enquêtes psychologiques.’
Heureusement que, dans la philosophie ainsi que dans les sciences naturelles,
on peut arriver à des résultats importants même avec des méthodes bien faillibles,
et que les conclusions d'une manière de travailler peuvent être contrôlées, corrigées
et complétées par celle d'une autre manière. A cet égard l'hypothèse de Jung qui
dans son ‘Wandlungen der Libido’ (1912) supposait une ‘historische Schichtung der
Seele (formation de l'âme en couches historiques) est devenue d'une signification
éminente. Aussi les essais de Freud, d'appliquer le résultat de ses études de
névroses à la psychologie de masse et des peuples, ont une valeur indéniable pour
l'historien de la religion et de la philosophie, même si sa conception était unilatérale
et parfois fantastique. Le psychiatre Levy-Suhl a continué dans cette voie en
comparant, dans ‘Neue Wege in der Psychiatrie’ (1925), la vie psychique des
soi-disant sauvages avec celle des civilisés aliénés, et a confirmé les conclusions
principales de Levy-Bruhl sur la mentalité primitive. La psychopathologie moderne
donne un moyen extraordinaire pour comprendre d'autres races et d'autres
1)
2)
Roger Lacombe, La Méthode sociologique de Durkheim. Etude critique, Paris 1926, p. 164.
Gaston Richard. La Sociologie générale et les Lois sociologiques, Paris 1912, p. 362-372.
Internationale Revue i 10 1927-1929
civilisations. Non moins que la philosophie comparée elle nous fait rompre avec
l'identification naive:
Européen = Homme,
et reconnaître qu'il y a dans le monde différentes formes de penser qui se rangent,
se suivent et s'entremèlent pendant les siècles d'une manière aujourd'hui de plus
en plus concevable.
Pendant que Freud est l'analyste moderne de la vie individuelle, Marx est l'analyste
déjà
Internationale Revue i 10 1927-1929
305
classique de la vie sociale. Est-il permis, dans une philosophie comparée qui veut
comprendre les pensées et les sentiments humains au moyen d'une science
comparative des civilisations, d'ignorer la conception dite ‘matérialiste’ de l'histoire?
On ne doit pas se laisser égarer par un mot. De même que Freud, Marx a
grandement nui à l'efficacité de ses idées en employant des termes trop crus et des
formules, plusieurs fois bien forcées. On pourrait dire que lui-même en est devenu
la première victime, parce que - réalité trop méconnue - les mots caractéristiques
et les termes régulièrement employés ont une suggestion incalculable, non seulement
sur les auditeurs et lecteurs, mais aussi sur le conférencier et l'écrivain lui-même.
Sans doute la dureté des formules originelles a été la cause que beaucoup de
‘marxistes’ se soient détournés de la bonne voie scientifique. En tout cas, Marx
lui-même n'a pas été marxiste. Il n'a pas voulu l'être. Et son collaborateur Engels a
plus tard, en 1895, adouci et élargi considérablement leurs premières définitions
1)
aussi audacieuses qu'unilatérales, et découvert leurs vraies intentions sociologiques.
Ce que l'on combat en général comme ‘matérialisme historique’, et qui ne peut
jamais être assez combattu, est presque toujours une caricature ou la
dégénérescence, sinon la corruption, de ce que Marx et Engels eux-mêmes
cherchaient, plutôt que ne trouvaient. On peut reconnaître le droit absolu des
2)
protestations de De Greef et de Gille contre un ‘marxisme’ mécanique et vulgaire .
Mais déjà le petit livre de Ch. Rappoport sur ‘La Philosophie de l'Histoire’ fait
comprendre que la signification impérissable du travail de Marx n'en est pas touchée.
Avec une neutralité remarquable le sociologue éminent qu'est Pareto, a plusieurs
fois donné à entendre que, si l'on sait bien distinguer, ‘matérialisme historique’
signifie simplement ‘conception objective et scientifique de l'histoire’ - ajoutons avec
3)
prudence: pour autant que celle-ci est possible. Dans tous les cas, l'unilatéralité
souvent farouche de Marx a eu cet avantage que l'influence puissante des conditions
économiques sur la vie intellectuelle et morale des hommes est devenue connue
une fois pour toutes.
On pourrait dire que De Greef s'exprime comme marxiste idéal en déclarant que
les phénomènes économiques ne sont pas des phénomènes tout à fait matériels:
étant les éléments fondamentaux de la structure sociale et de la vie collective, ils
impliquent des facteurs idéologiques. Celui qui étudie l'exposé encore un peu étroit,
mais d'une admirable clarté, que Labriola a donné dans ‘La Conception matérialiste
de l'Histoire’ (1902), constate bientôt que Marx a été plutôt réaliste, positiviste ou
empiriste que matérialiste et qu'il cherchait, fidèle à la vraie tradition hégelienne, la
plus grande objectivité pour la science sociale et la plus grande sûreté pour l'évolution
humaine. En opposition légitime à un socialisme fantastique, abstrait, subjectiviste
et vague, il essayait de baser les demandes du prolétariat moderne sur des faits
sociaux. Il le faisait pourtant avec trop de rudesse et négligeait imprudemment les
grands facteurs moraux.
Il y a quant à Marx le même malentendu qu'à l'égard de Durkheim. Dans son
introduction au ‘Sociologie et Philosophie’ (1924) de ce dernier, Bouglé le défend
contre l'accusation de matérialisme et d'utilarisme en relation avec le principe, ‘traiter
1)
2)
3)
Voir Richard p. 109, Dr. Gaston Roffenstein, Das Problem der Ideologie in der materialistischen
Geschichtsauffassung und das moderne Parteiwesen, dans: Partei und Klasse, Forschungen
zur Völkerpsychologie und Soziologie II, Leipzig 1926 p. 22.
Paul Gille, Esquisse d'une Philosophie de la Dignité humaine, Paris 1924 p. 1-17, 133-146
et G. de Greef, La Sociologie économique, Paris 1904 p. 102-141 attaquent plutôt les lettres
que l'esprit de Marx.
Vilfredo Pareto, Traité de Sociologie générale, Paris 1917 § 829-830, 1727, 2238, Les
Systèmes socialistes II, Paris 1926 p. 398-405. Toutes ces citations ne donnent qu' ensemble
une idée juste du jugement de Pareto sur cette question.
Internationale Revue i 10 1927-1929
les faits sociaux comme des choses’. Ce que Durkheim entend par ‘des choses’,
n'est rien que les données sociales objectives qu'il veut comprendre d'une manière
non-individualiste, sans préjugés de sentiment ou de morale. C'est exactement la
même intention qui a fait parler Marx de ‘matérialisme’. Max Adler et Clara Meijer
Wichmann ont fait la même chose
Internationale Revue i 10 1927-1929
306
pour le dernier que Bouglé le fit pour Durkheim, en désignant Marx comme le grand
1)
psychologue de la vie économique et sociale. Voilà les données qu'il voulait étudier
et sur lesquelles il jeta plusieurs fois une lumière surprenante: les réalités techniques,
économiques, sociales, psychiques, juridiques, morales, religieuses etc. dans leurs
relations réciproques. Plus tard Kautsky, et spécialement Mehring et les néomarxistes
ont reconnu, au moins en principe, la grande signification sociale non seulement
des conditions économiques mais aussi de la personnalité humaine, sans laquelle
ni la vie économique ni l'évolution culturelle auraient été possible. La vie technique
et économique - Marx l'a exprimé clairement - est elle-même déjà une révélation
de l'esprit humain. Mais elle forme, selon lui, pour ainsi dire le fondement de toute
autre évolution; elle la conditionne et l'influence toujours intensément, cependant
pas sans qu'elle soit aussi influencée continuellement par les autres formes de
penser et d'agir des hommes. Supposons qu'il soit exagéré de dire que les dernières
causes de tous les changements idéologiques et sociaux peuvent être trouvées
dans les relations économiques, personne ne peut nier que l'influence de ces facteurs
sur l'esprit humain est immense, qu'ils ont joué dans l'histoire maintes fois un rôle
prépondérant et que les changements techniques et économiques font aujourd'hui
trembler non seulement l'édifice sociale de tous les peuples, mais aussi toutes leurs
conceptions du monde. D'ailleurs, autrefois déjà le grand penseur arabe Ibn Khaldun
s'efforcait de demontrer, comment la différence des moeurs etc. dépend de la
manière dont les hommes se procurent leurs moyens d'existence, et revolutionnait
ainsi la conception de l'histoire traditionnelle. Et qui a vu mieux que Confucius, ce
sociologue d'avant Christ, la signification extraordinaire des conditions économiques
pour chaque civilisation? Selon le grand Chinois l'économie est la base de la
politique. ‘L'économie, l'éthique et la politique, toutes ces sciences, participent à la
science de la justice, en formant un seul entier. Mais parmi elles l'économie passe
2)
en tête, étant la plus importante.’ En un mot: vouloir comprendre la pensée humaine
en relation avec les milieux civilisateurs différents répond nettement à l'intention
essentielle du soi-disant matérialisme historique. Tous ceux qui veulent étudier
l'histoire de la philosophie à ce point de vue, ne peuvent négliger les principes de
la science qui jusqu'ici, plus qu'une autre, a dévoilé les dessous sociales et
3)
techniques des pensées et des sentiments même les plus élevés.
1)
2)
3)
‘Darin liegt ja gerade ein Hauptquell seiner Überlegenheit, dass er die Wirtschaft nicht mehr
als Sammlung und Bewegung von Sachen, von Waren betrachtete, sondern als ein Komplex
sozialer, also psychischen Beziehungen.’ Eckstein dans: Otto Jensen, Marxismus und
Naturwissenschaft, Berlin 1925 p. 144, voir Max Adler, Marxistische Probleme, Stuttgart 1920
p. 1-17, Dr. Clara Meijer Wichmann, Mensch en Maatschappij, Arnhem 1923 p. 76, 86, 124,
166, Ant. Labriola p. 120-123.
Chen Huang Chang, I p. 50.
Que d'ailleurs, on n'oublie pas que la conception économique de l'histoire n'est point
accompagnée nécessairement, ni d'une conception matérialiste de l'univers, ni même d'une
conception révolutionnaire de la société. Dans son Histoire de la Suisse, Paris 1926, le
journaliste libéral et protestant qu'est William Martin laisse valoir principalement des motifs
économiques et politiques et accentue la dépendance des idéals des conditions sociales.
Selon la sociologie de tendance catholique de Fréd. le Play on doit classer les sociétés simples
d'après la manière de se procurer la nourriture quotidienne, et les grandes périodes historiques
d'après la forme de leur production. Un de ses successeurs, M. Demoulins, ‘transforme la
sociologie en une géographie économique sans être pour cela un philosophe matérialiste.’
(Richard p. 100). Aussi l'Américain Seligman, adhérant bien connu du déterminisme
économique, n'est pas socialiste du tout. Nous insistons sur ce point, afin que la notion
pénètre, combien les facteurs économiques, trop souvent négligés par les philosophes, doivent
être importants pour l'évolution sociale et spirituelle de l'humanité. Mais nous n'acceptons
pas un moment que les relations économiques soient la cause suffisante de toute l'évolution
intellectuelle et morale de l'homme. ‘Les idées subissent la pression des conditions
économiques. Et cette pression est ordinairement telle qu'on peut dire que, dans son ensemble,
Internationale Revue i 10 1927-1929
L'influence de la vie sociale s'étend dans les terrains les plus abstraits. Durkheim
ne se sentait-il pas obligé d'indiquer l'origine sociale des catégories du ‘temps’ et
de l'‘espace’, ne s'est-il pas demandé si la notion philosophique de ‘contradiction’
ne dépend pas, elle
la vie collective en dépend. Elle en dépend, mais elle n'en découle pas comme de sa source.
Celle-ci reste dans les têtes des hommes.’ (Gille p. 10.)
Internationale Revue i 10 1927-1929
307
aussi, des contradictions sociales antérieures. Pourtant l'essai de Durkheim,
d'expliquer la religion comme un produit social, ne signifie point du tout que les
représentations métaphysiques ne seraient rien d'autre que des reproductions
mécaniques des relations existantes dans la société humaine, des reflets immédiats,
purement passifs. Le cas est plus compliqué. Selon Durkheim la religion n'est pas
un simple épiphénomène mais ‘une synthèse sui generis qui a pour effet de dégager
tout un monde de sentiments, d'idées, d'images qui, une fois nés, obéissent à des
1)
lois qui leur sont propres.’ Ce que Durkheim veut maintenir ici contre le matérialisme,
historique, est justement soutenu par un adhérant éminent de ce même ‘matérialisme’
sans pourtant qu'il recoure à la thèse insoutenable de l'extérioté des faits sociaux
par rapport à la conscience individuelle: ‘Le processus de dérivation et de médiation
est très compliqué, souvent subtil et tortueux, pas toujours dechiffrable - écrit Labriola
-. L'homme se produit et se développe lui-même à la fois comme cause et effet,
comme auteur et conséquence de conditions déterminées, dans lesquelles
s'engendrent aussi des courants déterminés d'idées, d'opinions, de croyances,
d'imaginations, d'attentes, de maximes. De là naissent les idéologies de toute sorte,
comme aussi les généralisations de la morale en catéchismes, en canons et en
systèmes. Il ne faut pas s'étonner si ces idéologies, une fois nées, sont ensuite
cultivées à part par voie d'abstraction, et qu'à la fin elles apparaissent comme
détachées du terrain vivant sur lequel elles ont pris naissance et, comme si elles
se tenaient au-dessus des hommes comme des impératifs et des modèles.’ (p.
237-238) Les valeurs religieuses et philosophiques une fois nées dans la vie des
hommes, forment leurs propres traditions qui peuvent évoluer selon leurs propres
lois. En même temps pourtant il existe une interaction continuelle entre les conditions
économiques et les forces idéologiques, qui influencent aussi la vie sociale. Dans
ce procès tantôt l'un, tantôt l'autre prédomine, mais les conditions économiques y
jouent un rôle capital. Voilà qui n'est ni matérialisme ni fatalisme. Marx était si peu
matérialiste ou fataliste que la tendance la plus profonde de sa sociologie était
justement qu'à la longue l'homme devienne à même de subordonner la vie
économique et sociale à ses besoins intellectuels, esthétiques et moraux. Regardé
ainsi, il y a une correspondance essentielle entre la psychologie de la société selon
Marx et la psychologie de l'individu selon Freud: tous les deux préconisent un procès
raisonnable de sublimation. Rien de plus naturel qu' Eden et Cedar Paul, Clara
Wichmann, Paul Krische, Henriette Roland Holstvan der Schalk et les Rühle aient
déjà essayé de rattacher l'une à l'autre.
C'est-à-dire que, pour créer ‘une philosophie comparée prenant pour base
l'histoire’, on ne peut pas rester plus chez Marx que chez Hegel. Non seulement
Freud et Jung mais aussi Alfred Adler jette une lumière nouvelle sur l'évolution
sociale et les relations des intérêts et les idéaux. Roffenstein qui le reconnait, déclare,
en se libérant de tout marxisme vulgaire: ‘Dans la vie historique et sociale, il n'y a
ni lois ni combinaisons simples.’ (p. 45-46). Si l'ou veut s'approcher de la vérité
sociologique, il faut qu'une mehrdimensionale Diagnostik (diagnostique dans
plusieurs sens) remplace la considération unilatérale traditionnelle. Celui qui veut
créer une histoire de la philosophie, y compris les systèmes religieux-métaphysiques
et les conceptions psychologiques de l'Orient et l'Occident, doit étudier son sujet à
autant de points de vue que la science internationale moderne le rend possible.
Sans doute aussi l'oeuvre intéressante de Müller-Lyer sur les phases de la civilisation
pourrait venir en aide à cet égard.
En tout cas, personne n'a le droit d' ignorer, dans ces ordres d'idées, le travail
éminent de Max Weber sur la sociologie de la religion. Malheureusement Weber
1)
Durkheim, Les Formes p. 605.
Internationale Revue i 10 1927-1929
mourut, encore en train de chercher pourquoi, durant les derniers siècles, en
Occident des conceptions, parmi lesquelles la science moderne, sont nées ayant
une valeur universelle pour l'evolution de l'humanité. Son oeuvre abondante - hélas
écrite dans une langue quasi-scientifique allemande qui s'éteint aujourd'hui,
heureusement - est une comparaison large et profonde des éthiques
Internationale Revue i 10 1927-1929
308
religieuses européennes, juives, indiennes et chinoises, qui touche plusieurs fois à
l'essai philosophique de Masson-Oursel. Il me semble que Weber est encore trop
hanté par des préjugés européens, combattus par Masson-Oursel à juste titre. Mais
malgré tout, ses explorations sont indispensables pour celui qui veut comparer
l'évolution des courants philosophiques principaux. Weber aussi a constaté, combien
la vie économique et la pensée métaphysique sont intimément liées et
s'interfluencent. Niant une détermination constante et absolue des formes religieuses
et philosophiques par des relations techniques et sociales, démontrant qu'aussi
l'évolution des idéologies peut modifier profondément les formes de la société,
laissant en principe la liberté à toute possibilité d'interaction et de prédominance
d'un facteur civilisateur sur l'autre, il reconnait pourtant le rôle essentiel des conditions
économiques, et constate par exemple que pour les primitifs la pratique religieuse
ou magique est, dans ses facteurs originaux, d'un caractère nettement d'ici-bas
(diesseitig). ‘Ce qui prédomine dans les buts de telles actions est le besoin
1)
économique.’ Il déclare que l'influence de l'évolution économique sur le sort des
grandes formations du penser religieux doit toujours être considérée comme ‘très
importante’. Seulement les contenus de la pensée religieuse ne peuvent pas être
purement et simplement déduits des facteurs économiques. ‘Ils sont justement de
leur côté les éléments les plus plastiques du “caractère populaire” et portent en
2)
eux-mèmes leur autonomie (relative) et leur force contraignante.’ Ailleurs il écrit:
‘Ce sont des intérêts matériels et idéals, non des idées qui dominent immédiatement
l'action des hommes. Mais les conceptions du monde qui furent créées par des
idées, ont très souvent, comme des aiguilleurs, déterminé les voies dans lesquelles
3)
la dynamique des intérêts faisait avancer l'action.’ L'intention ultime de Weber était
4)
de créer une sociologie qui serait ‘la connaissance de soi-même de l'esprit humain .
Il n'a pas pu l'accomplir mais, continuant la route ouverte par Hegel et Marx, il l'a
préparée en plusieurs sens.
Comme cette sociologie, la philosophie comparée, inaugurée par Masson-Oursel,
pose des questions qui pour leur solution font appel à presque toutes les sciences
humaines. Elle exige le travail de maints savants et penseurs. Ce que Vincent van
Gogh rêvait de l'art futur: une association de collaborateurs, devient dès ce moment
une nécessité pratique inévitable aussi pour l'histoire de la philosophie. Il est par
exemple très intéressant - comme Masson-Oursel le constate - de savoir que les
Européens doivent leur logique abstraite, jusqu'ici unique dans le monde, à Socrate.
Mais Labriola se permettait déjà en 1897 de demander ironiquement: ‘Ne va-t-on
pas à l'école depuis des siècles apprendre que Jules César a fondé l'empire et que
Charlemagne l'a reconstitué; que Socrate a à peu près inventé la logique et que
5)
Dante a presque créé la littérature italienne?’ Pour comprendre mieux le penser
de Socrate, on doit mieux comprendre Socrate lui-même dans l'histoire et, pour
cela, connaître la vie sociale de son temps, ce qui est impossible sans en avoir
étudié les bases économiques. On doit se poser la question: pourquoi la manière
de penser de Socrate pouvait-elle être née et trouver un écho, pourquoi fut-elle
gardée et acceptée en Europe, etc. Pour comprendre le dualisme tranchant de l'âme
et du corps qui a eu une influence infinie sur la métaphysique, la philosophie, la
psychologie et la morale occidentales, on doit au moins étudier la psychologie
(dualisme d'orgie et de rêve) et la sociologie (dualisme de classes), c'est-à-dire les
1)
2)
3)
4)
5)
Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1921 p. 227.
Max Weber, Gesammelte Aufsätze, zur Religionssoziologie, Tübingen 1921 I p. 192.
Religionssoziologie I p. 252.
Karl Jaspers, Max Weber Ein Gedenkrede, Tübingen 1926 p. 6.
Antonio Labriola, Socialisme et Philosophie, Paris 1899 p. 7.
Internationale Revue i 10 1927-1929
sciences de Freud et de Marx. Pour comprendre pourquoi les Chinois estiment le
principe ‘yang’ lumineux, chaud et masculin, le principe ‘yin’ obscur, froid et féminin,
on doit connaître les conditions sociales des hommes et des femmes dans le pays
désigné.
Finissons avec une des questions les plus importantes. Masson-Oursel a
caractérisé la Renaissance européenne comme un phénomène unique dans l'univers.
Cela n'est pas par-
Internationale Revue i 10 1927-1929
309
faitement exact. On pouvait, par exemple, parler déjà depuis longtemps à bon droit
d'une Renaissance chinoise. Masson-Oursel, dans son introduction, constate que
‘la Chine médiévale accueillit avec avidité le Bouddhisme indien qui lui apportait,
parmi des idées nouvelles, avec un modèle d'organisation monacale, d'inédites
recettes pour contenter de vieux instincts.’ (p. 1). Dans ses ‘Outlines of chinese
History’ (1914) Li Ung Bing appelle l'attention sur l'influence profonde exercée par
l'esprit indien en Chine sur l'architecture, l'arithmétique, l'astronomie, l'astrologie,
la littérature, la musique, l'art plastique, en un mot ‘dans chaque branche de la
science et de l'art chinois’. La civilisation en fut tout à fait renouvelée. On pourrait
pourtant remarquer - comme le fit Masson-Oursel - que, malgré tout, cette
renaissance chinoise n'a pas eu une signification essentielle, comparée à la
Renaissance qui se produisait en Europe: l'opposition de l'esprit chinois et de l'esprit
indien n'était pas aussi profonde que celle de l'antiquité et du catholicisme, qui faisait
un appel puissant sur le sens critique européen. Réflexion nettement juste. Mais
qu'on n'oublie pas que la tradition antique n'était jamais éteinte en Europe pendant
le moyen âge. Pourquoi donc se produisait-il à ce moment de l'histoire cette crise
morale, juridique, esthétique, scientifique, philosophique etc.? Masson-Oursel fait
allusion à ‘une volonté d'individualisme qui s'élève contre l'autorité soit du livre, soit
du maître’ (p. 98). Mais d'où cette force individuelle, et comment fut-il possible qu'elle
se maintînt et eût cause gagnée? Obligé de chercher plus loin, on trouve bientôt
que la révolution économique, l'avénement du capitalisme, a rendu possible
l'évolution culturelle individualiste, et qu'elle a éveillé et stimulé sans trêve la raison
1)
critique. On découvre que les pensées des anciens s'accordent si merveilleusement
à l'esprit des temps nouveaux parce qu'elles naquirent et furent répandues autrefois
dans un monde dont la vie politico-économique favorisait aussi à un haut degré le
développement individualiste et la poussée du sens critique.
Partout où le capitalisme pénètre, il éveille les forces individuelles dans les classes
2)
dominantes et les tendances sociales dans les masses exploitées. Nous le voyons
à ce moment dans l'Asie. Le fait dont nous avons parlé antérieurement, qu'un érudit
oriental est venu à Florence pour se dévouer à l'étude de l'art et de la vie d'un des
plus grands maîtres de la Renaissance européenne, que Yukio Yashiro ouvrit son
esprit non seulement à l'oeuvre de Botticelli mais aussi à ce qui est le plus élevé
dans la civilisation occidentale en géneral, n'est-il pas un symbole de la Renaissance
mondiale qui est en train de se préparer? Aussi autrefois des pensées et des
sentiments européens - grecs et romains par exemple - ont pénétré dans l'Orient.
Mais ils n'étaient pas encore accompagnés de conditions sociales réveillant une
mentalité générale prête à accepter l'essentiel de cette nouvelle forme de penser
et de sentir. L'Orient restait l'Orient, en se sachant, lui aussi orgueilleux, étranger à
l'Occident et en se sentant, lui aussi borné, la vraie Humanité. Aujourd'hui l'âme
orientale s'est éveillée de son rêve trop étroit. Elle n'est plus satisfaite d'elle-même
et commence à reconnaitre que l'Occident et l'Orient ne sont, tous les deux, que de
différents aspects d'une humanité. Pour employer une expression biblique: les temps
sont accomplis.
A côté de la Renaissance occidentale il s'est levé aujourd'hui une Renaissance
orientale. Non seulement au Japon mais aussi en Chine. Dans ‘The World Tomorrow’
(janvier 1926) T.L. Chen parle d'une ‘Renaissance générale de la jeunesse chinoise’,
critique du passé de son peuple, mécontente de la situation sociale, politique et
1)
2)
Voir Henri Sée, Les Origines du Capitalisme moderne, Paris 1926, p. 198.
Si les Etats Unis, où toutes les classes s'individualisent, semblent (provisoirement?) faire
exception à cette règle, cela est aussi dû à des causes économiques spéciales. Et les
conditions sociales s'y reproduisent par trop clairement dans les conceptions religieuses et
philosophiques.
Internationale Revue i 10 1927-1929
internationale actuelles, pleine d'envie d'accepter le meilleur de la civilisation
occidentale, mais préparant consciemment un futur nouveau qui sera propre à la
Chine. Sous le titre de ‘La Renaissance chinoise’ Kwee Kek Beng consacre tout un
chapitre de son histoire de Chine à ce thème important. ‘En Chine - écrit Wells - le
rythme de la vie est changé. Une ère nouvelle
Internationale Revue i 10 1927-1929
310
s'ouvre brusquement. Une Chine inattendue surgit, une chose inconnue jusqu 'à ce
1)
moment. Et c'est pour l'humanité comme un défi ou une promesse.’
Est-ce un accident passager? Nous n'en croyons rien. Le pouvoir révolutionnaire
du capitalisme, conquérant le monde, s'y est montré déjà trop puissant. Son
rationnalisme économique était même capable de briser la puissance fatale de la
divination du taoisme dégénéré, invincible pendant de nombreux siècles. Ce sont
encore spécialement des Occidentaux, qui y ont eu jusqu'à maintenant la direction
du renouveau technique et économique. Mais nous ne sommes qu'au
commencement. Ce qui, en tout cas, augmente la chance que les Chinois réusissent
d'adapter la technique moderne à leurs besoins, est que la différence entre les
Orientaux et les Occidentaux n'est pas aussi importante qu'on le croirait au premier
abord. Plus l'on monte dans le passé, plus, ce que l'on trouve de civilisation en
Chine, ressemble à ce que l'on trouve chez nous. ‘Aussi bien la croyance populaire
ancienne, les anciens anachorètes, les chants les plus anciens du Schiking, les
anciens rois de guerres, les oppositions des écoles philosophiques et le féodalisme,
que les germes d'une évolution capitaliste dans le temps des Etats séparés, nous
paraissent plus parents aux phénomènes occidentaux que les propriétés quasi
typiques de la Chine confucianiste. On doit compter avec la possibilité que beaucoup
de traits qu'on regarde volontiers comme innés n'ont été que des produits d'influences
2)
civilisatrices, déterminées simplement par l'histoire.’
Dans ‘Die Philosophie des primitiven Menschen’ (1913) Wundt a dirigé l'attention
sur le fait que les conceptions primitives de la vie et du monde sont, partout sur le
globe, d'une identité surprenante. Et les anthropologues modernes reconnaissent
que depuis des milliers d'années des courants de civilisation ont circulé tout autour
de la terre. Il existe non seulement une parenté psychique mais aussi une relation
historique entre les hommes de l'Amérique avant Colomb, de l'Asie et de l'Europe.
Il y a eu beaucoup plus de relations entre les peuples et entre les races qu'on l'a
reconnu ordinairement. Aussi Yukio Yashiro fait l'observation que l'affinité artistique
d'Utamaro et de Botticelli ne provient pas seulement d'une disposition intérieure
analogue mais aussi des influences extérieures esthétiques qui se répandaient de
l'Inde et de la Perse jusqu'en Chine et en Europe (I p. 87-89).
Relativement à la Chine la question des races semblait, il y a quelque temps
encore, tout à fait insoluble. ‘Le problème antropologique chinois - écrit Pittard 3)
demeure encore intacte.’ Peut-être que le Dr. Legendre vient d'en trouver enfin la
solution? Selon lui, la Chine serait composée de deux apports ethniques, l'un
d'origine blanche - soit aryenne, soit sémitique -, l'autre négroïde; quant au type dit:
jaune, il serait issu d'un métissage de blancs et de noirs qui se perpétuait pendant
des siècles. Ce seraient les blancs, venant des hauts plataux de l'Asie Centrale
auxquels la Chine devrait tout au point de vue civilisateur. L'origine de la civilisation
chinoise serait la même que de celle de l'Europe, et ni la vie sociale ni la vie culturelle
chinoises n'auraient pu évoluer à nul égard que par des influences toujours
renouvelées de l'Ouest.
On a la forte impression que Legendre a une antipathie irraisonnée contre les
Chinois et qu'il montre une préférence exagérée pour les blancs. Il va si loin de
décréter que les Chinois manquent de toute originalité, même en art. Pourtant il y
a quelque chose de juste dans ses observations. C'est que la pénétration des races
étrangères et des idées et coutumes d'autres peuples ont fait revivre plusieurs fois
l'esprit chinois. Supposons un moment que la théorie de Legendre soit tout à fait
1)
2)
3)
H.G. Wells, Que se passe-t-il en Chine? dans ‘Le Progrès civique’ 1927 no. 386 p. 42.
Weber, Religionssoziologie I p. 517.
Eugène Pittard, Les Races et l'Histoire, Paris 1924 p. 495.
Internationale Revue i 10 1927-1929
correspondante à la réalité. Même dans ce cas l'entrée de la technique et de la
science occidentales en Chine pourraient causer un renouveau inouï, encore plus,
que les Américains, Russes et les Japonnais y ont déjà une influence considérable.
Supposons la thèse de Legendre exagérée, alors on peut assurément compter sur
une Renaissance grandiose.
Il nous semble qu'à cet égard Grousset a prononcé le mot juste. Il se demande
si les
Internationale Revue i 10 1927-1929
311
Européens qui actuellement dominent, contrôlent ou contiennent 870.000.000
d'Asiatiques et de musulmans africains, conserveront encore longtemps leur
hégémonie. Il en doute sérieusement. A l'arrivée des Européens la plupart des
peuples orientaux étaient en complète décadence. ‘La conquête européenne, bien
à l'insu de ses auteurs, eut pour les terres conquises la valeur d'un Risorgimento.
Elle les tira de leur léthargie et leur rendit conscience d'elles-mêmes. De la Chine
des Mandchous elle fit la Chine de Sun Yat Sen, de l'Inde des grands Mogols, l'Inde
de Ghandi et des Congrès. Elle fit aussi de la Turquie de Méhémet VI l'irréductible
Turquie kémaliste et de l'Egypte des derniers khédives l'Egypte de Zaghloul Pacha’.
En un mot: de l'européanisation de l'Asie sortit la révolte de l'Asie contre l'Europe.
‘L'Orient contemporain est ainsi devenu le siège d'une transformation semblable à
celle de l'Europe au milieu du dix-neuvième siècle: la transformation de très vieux
1)
pays devenus de jeunes nations.’ Partout opèrent maintenant des Mazzini jaunes
et des Garribaldi musulmans. La guerre mondiale, même le décalogue wilsonien,
ont fait pousser enormément ces tendances.
L'Orient se réveille. Non seulement la Chine, aussi les Indes commencent à se
lever. Masson-Oursel fait dans son ‘Esquisse d'une Histoire de la Philosophie
indienne’ quelque allusion à la possibilité d'une renaissance hindoue (p. 255). Un
des meilleurs connaisseurs sur ce terrain, Helmuth von Glasenapp, nous assure
que l'Inde est dans un état fiévreux de transition. ‘Le réglement des comptes
relativement à la civilisation occidentale se poursuit. Il a chaque année un caractère
plus aigu. Malgré les conquérants étrangers et la suppression séculaire, on est resté
fidèle à ses propres traditions. L'Inde réalisera sa renaissance elle-même et à sa
2)
manière.’
On le remarque aussi dans les Indes dites Néerlandaises. Les mouvements qui
se sont produit là-bas doivent plutôt être compris en relation avec les événements
du Maroc, d'Egypte, d'Arabie, des Indes, dites Anglaises, qu'en relation avec la
Russie, dont l'influence y joue, tout comme en Chine, un rôle accéssoire, d'ailleurs
important. Le poète javanais Noto Souroto met en garde contre un mépris borné de
ce réveil des millions. L'Orient et l'Occident ont besoin l'un de l'autre. Mais si
l'Occident ne comprend pas cela, les conséquences en peuvent devenir affreuses:
‘Dans son essence la question des races est née d'un préjugé, sinon antichrétien,
3)
toujours irreligieux des races blanches.’ Ainsi le monde entier est en mouvement
comme une ruche d'abeilles au printemps.
Aussi le monde islamique, apparemment endormi pendant des siècles, est
redevenu actif et vivant. Dans ‘Die gegenwärtige Gestalt des Islam’ (1926), Alfred
Bertholet démontre comment la vie sociale et spirituelle s'y renouvelle partout. Les
modernistes, voulant se libérer des traditions surannées, les traditionnalistes,
exigeant le retour aux Pères, tous les deux font fermenter les pensées, et essayent
de s'adapter aux conditions politico-économiques modernes. Une force réveillée se
met au service d'une idée régénérée.
L'oeuvre de Masson-Oursel est donc une des multiples preuves de la grandeur
du temps dans lequel nous vivons: un temps de revision générale de soi-même. Il
tombe des frontières séculaires. Il naît de nouvelles communautés politiques,
économiques et morales. Partout la notion commence a pénétrer que l'on ne peut
plus vivre et évoluer en homme qu' en relation avec tous les autres. En même temps
on cherche à rester fidèle au meilleur de soi-même.
1)
2)
3)
René Grousset, Le Réveil de l'Asie, Paris 1924 p. III, 242.
Helmuth von Glasenapp, Brahma und Buddha. Die Religionen Indiens in ihrer geschichtlichen
Entwicklung, Berlin 1926 p. 3.
Noto Souroto, Orient et Occident, dans ‘Le Monde Nouveau’ Avril 1926 p. 1215.
Internationale Revue i 10 1927-1929
Si grande que soit aujourd 'hui plusieurs fois l'obscurité morale, quelles periodes
affreuses il semble qu'il nous faille encore traverser, malgré les sombres dangers
dont sont menacées encore plusieurs générations de l'humanité, nous entrevoyons
déjà le premier crépuscule d'un jour mondial nouveau.
Internationale Revue i 10 1927-1929
312
Kurt Schwitters
Anregungen zur Erlangung einer Systemschrift
Eigentlich ist eine Systemschrift nur ein Teilproblem
TABELLE, 1 A-F
innerhalb eines grossen Komplexes, der unter anderem Systemsprache und
systematisches Denken umfasst. Aber das sind Aussichten in eine weit entfernt
liegende Zukunft, und bevor es wirklich fertig vor uns steht, kann kein Mensch sagen,
ob es eine Utopie ist oder nicht. Die Systemschrift aber ist bestimmt keine Utopie,
und ich möchte eine Anregung geben, wie man sie erlangen kann, und wie sie
ungefähr aussehen müsste.
Zunächst möchte ich den Einwand entkräften, dass wir solange ohne Systemschrift
auskommen konnten, weshalb brauchen wir jetzt eine. Ich möchte demgegenüber
sogar sagen, wir hätten sie schon einige Jahrzehnte nötig gehabt, und vielleicht
sogar schon einige Jahrhunderte. Bestimmt ist aber in einer Zeit, die sich gezwungen
sieht, alles zu normalisieren und in ein System zu bringen, die von dem System
allgemein eine grössere Präcision und Bewusstheit in der Lebensführung erwartet
und erreicht, eine Schrift, die nur ornamental gestaltet ist, ein Rest aus dem
Mittelalter, der organisch nicht mehr in die Zeit passt. Es ist fast unerklärlich, dass
dieselben Menschen, die heute schon nicht mehr in der elegantesten Pferdedroschke
fahren mögen, eine Schrift benutzen, die aus dem Mittelalter oder dem Altertum
stammt.
Denn unsere heutigen Schriften sind durchweg von der römischen Antiqua oder
der gothischen Fraktur oder von beiden abgeleitet. Sie sind wesentlich historisch,
statt wesentlich systematisch zu sein. Alle Versuche, zu neuer Schrift zu gelangen,
beschränken sich darauf, 1.) die übernommenen Buchstaben durch schöne
Verzierungen zu verzieren, 2.) durch Vereinfachung und Fortlassen alles
Entbehrlichen zu der wesentlichen Form des Buchstaben zu gelangen,
gewissermassen die geschichtlich gewordene Quersumme zu ziehen, 3.) durch
Abwägen der Verhältnisse zu einer neuen, eleganten oder lebendigen Form zu
gelangen. Je nach Veranlagung des Gestalters wurde mehr das eine oder andere
Ziel oder mehrere Ziele erreicht. Wir haben eine Fülle von Schriften, aber alle sind
historisch, keine ist systematisch. Wer aber würde heute den Ehrgeiz haben, ein
Auto in seiner äusseren Form von der Form einer Droschke oder gar einer Sänfte
direkt abzuleiten?
Um nun zu einer systematischen Gestaltung zu gelangen, muss man zuerst
untersuchen, was Schrift ist. Schrift ist das niedergeschriebene Bild der Sprache,
das Bild eines Klanges. Sie sehen, dass uns hier die Untersuchung weiterführt zur
Untersuchung der Sprache, aber es ist nicht unbedingt erforderlich, wenn man die
Aufgabe sich so stellt, dass man nur das systematisch vollendetste Mittel zu erlangen
sucht, um bestehende Sprachen bildhaft auszudrücken. Wie auch immer die zu
vermittelnde, zu übersetzende Sprache ist, die Schrift muss optophonetisch sein,
wenn sie systematisch gestaltet sein will. Ich weiss, dass man schon längst versucht
hat, zu erklären, weshalb gerade ein A so, oder ein N so aus-
Internationale Revue i 10 1927-1929
313
sehen muss, als optische Erklärung des Klanges. Trotzdem ist das nicht
optophonetische Schrift, w e i l man jeden Buchstaben einzeln, bald nach diesem,
bald nach jenem System erklärt, denn mehr als ein System bedeutet Systemlosigkeit.
Systemschrift verlangt, dass das ganze Bild der Schrift dem ganzen Klang der
Sprache entspricht, und nicht, dass hier und da einmal ein Buchstabe mehr oder
weniger dem durch ihn dargestellten Laut entspräche, wenn er einzeln aus den
Klang herausgenommen werden würde.
Um nun zu erreichen, dass das Schriftbild dem Sprachklang entspricht, muss
man die Buchstaben untersuchen auf ihre Ähnlichkeiten oder Verschiedenheiten
unter einander. In Tabelle 1 habe ich die Entwicklung meiner Versuche von der
üblichen Groteskschrift a über die systematischen Schriften b bis e zu der
Systemschrift f gezeigt. Bei a sehen Sie eine grosse Ähnlichkeit zwischen E und F
und eine grosse Verschiedenheit zwischen E und O. Im Klange sind aber E und O
verwandter als E und F. Da ist eine deutliche Unlogik, und so unterscheide ich zuerst
zwischen Vokalen und Konsonanten. Denn alle Vokale sind unter einander ähnlicher,
als ein Vokal einem Konsonanten ähnlich wäre. In b habe ich alle Konsonanten
mager, alle Vokale fett geschrieben. Aber zur deutlichen Trennung dieser 2 Gruppen
schien mir das nicht zu genügen, daher habe ich in c, d, e alle Konsonanten mager
und eckig, aber alle Vokale fett und rund geschrieben. Es war mir dieses nur möglich
unter Zuhilfenahme des kleinen e und unter Verwendung eines ungebräuchlichen
i, welches dem bisherigen j mehr ähnlich sieht. Bei der Form des I stütze ich mich
auf die Tatsache, dass man in der lateinischen Schreibschrift diesen Buchstaben
wesentlich so schreibt. Aber Sie werden sich überzeugen, dass man den Text
trotzdem sehr gut liest. Man liest jetzt besser
TABELLE 2, 1-5
und vor allen Dingen plastischer, weil man die klangvollen Laute breit und deutlich
sieht, die klanglosen matt. Das Bild der Schrift ähnelt schon viel mehr dem Klange.
Die Unterschiede zwischen c, d und e sind, dass ich bei den Konsonanten bei c von
den bisherigen Minuskeln, bei d von den Majuskeln mehr ausgegangen bin, e
hingegen ist e, entstanden durch Auswahl der charakteristischsten Zeichen aus c
oder d und durch stärkere Betonung der Vokale.
Diese Schriften a - e können von jedem ohne Weiteres gelesen werden und
könnten leicht eingeführt werden. Denn die Zeichen für sch und ch können entweder
schnell gelernt oder auch fortgelassen werden, indem man diese einfachen Laute,
wie bisher, zusammengesetzt schreibt. Aber ich möchte bei dieser Gelegenheit
anregen, dass allgemein ein Zeichen für sch und ch eingeführt wird, denn die
Abwesenheit eines Zeichens für diese einfachen Laute ist einer der grössten
logischen und praktischen Mängel des Alphabeths.
Internationale Revue i 10 1927-1929
314
TABELLE 3, A-C
Nun zu f. Dieses ist das Alphabeth einer rein systematisch, einer rein
optophonetisch aufgebauten Schrift. In Tabelle 2 sehen Sie unter 1 eine phonetische
Ordnung aller deutlich unterscheidbaren Mitlaute, die der Mensch hervorbringen
kann oder in der Sprache verwendet. Sie sehen 6 mal 6 Reihen, in denen von oben
bis unten nacheinander eingereiht sind die Knacklaute weich, Knacklaute hart,
Zischlaute weich, Zischlaute hart, Nasenlaute und Schwinglaute. Und zwar geben
die senkrechten Richtlinien an, ob der Laut entsteht im Hals, hinteren Gaumen,
mittleren Gaumen, vorderen Gaumen mit Zunge, an den Zähnen mit Zunge oder
mit den Lippen. Ich habe hier ausdrücklich nicht den Klang, sondern den Ort der
Entstehung in meine phonetische Ordnung eingereiht, und das hat 2 Gründe, dass
auf die kleinen Nuancen keine Rücksicht genommen werden soll, und dass die
Inflation der Laute ausgeschlossen wird. Prüfen Sie bitte die Reihe von h bis f nach.
Dieses ist nach meinen Feststellungen die einzige Reihe, in der sich an allen vorher
bezeichneten Stellen des Mundes Laute bilden lassen, die sprachlich verwendet
werden. 8 Quadrate sind frei geblieben. Es war mir nicht möglich, an diesen Stellen
die entsprechenden Laute zu bilden. Ob andere Nationen dort Laute bilden können,
weiss ich nicht, aber es ist als immerhin möglich anzunehmen, und deshalb müssen
für alle Quadrate die Zeichen einheitlich gestaltet werden. Die durch Hustelaut,
Würgelaut, Brülllaut und Pferdelaut bezeichneten Quadrate enthalten zwar Laute,
die ich bilden kann, aber es ist mir unbekannt, ob man sie in Sprachen verwendet.
Betrachten wir nun die entstandene phonetische Ordnung, so sehen wir deutlich,
dass es 2 th (englisch) gibt, weich und hart, dass es 2 j gibt, in dem deutschen Worte
jedoch und in dem französischen jamais, dass es 2 ch gibt, in noch und mich, dass
es ein Gaumen r und ein Zungen r gibt, dass ch, sch und ng (Angel) nicht
zusammengesetzte, sondern einfache Laute sind. Anderseits vermissen wir in der
phonetischen Tabelle die Buchstaben z und x, weil das zusammengesetzte Laute
sind.
In dem üblichen Alphabeth, etwa in dem Deutschen, wird alles das, was uns hier
auffällt, nicht berücksichtigt. Sie sehen, wie weit das deutsche Alphabeth von einem
System entfernt ist.
Jetzt bilde ich eine optische Ordnung von 6 Reihen von 6 Zeichen. Ich muss einen
Grundsatz aufstellen: dass alle Zeichen für Konsonanten mager, eckig, rechtwinklig
sein sollen, dass sie bestehen sollen aus nur einem senkrechten Strich von etwa 7
Höhenlängen und etwa einer Breiten länge, und dass an diesen senkrechten Strich
unten, mitten und oben, rechts und links je nach Wahl Querbalken von je ½ bis 1
Breitenlänge angesetzt werden können, je nachdem die Schrift gross oder klein
werden soll. (Doppencicero oder Nonpareille.)
Internationale Revue i 10 1927-1929
315
Nun entsprechen T und F meinem Gesetz. Ich
übernehme beide und bilde durch Spiegelung zunächst die 6 Zeichen von 2. In 3
bilde ich aus diesen 6 Zeichen durch Reihenbildung 18, und in 4 durch Vermittlung
36. Diese Liste 4 ist eine optische Ordnung von Zeichen nach einem formalen
System. In Liste 5 ersetze ich nun die phonetische Ordnung 1 durch die optische
Ordnung 4 und erhalte so eine optisch phonetische Ordnung der Konsonanten. Ich
habe die unbrauchbaren Laute weiss gelassen, die im Deutschen ungebräuchlichen
schraffiert und die deutschen Konsonanten schwarz angetuscht.
Die Vokale entwickle ich wieder aus der Entstehung. Ich bilde zunächst eine Reihe
aller deutlich unterscheidbaren Vokale, von der breitesten Mundstellung über die
grösste Rundung zur kleinsten Rundung, d.h. von ä über o zu ü. Denn ä, ö und ü
sind nicht Umlaute, sondern sie sind den anderen Vokalen gleichberechtigt. Nur
historisch sind es Umlaute.
Wenn man ä den Umlaut von a nennt, muss man a den Umlaut von e und e den
von i neunen, u.s.w. Nun gibt es ein geschlossenes und ein offenes o und ö. Nur
bei o und ö
Internationale Revue i 10 1927-1929
316
ist der Unterschied von geschlossen und offen so gross, dass ich diese 2 Laute
trennen möchte. Ich nehme in meiner Reihe erst jedesmal den geschlossenen Laut,
weil das der präcieseste ist. Dann ist meine phonetische Vokalreihe: ä a e i o o ö ö
u ü. Betrachten Sie nun die Majuskeln A, O, U..., dann ergibt sich eine Reihe, die
in der Mitte das ganz geschlossene Zeichen O hat, vorn beim A oben geschlossen,
unten offen ist, hinten beim U umgekehrt. Ich übernehme A O U. Dann ergibt sich
durch systematische Ausarbeitung vor dem A ein umgekehrtes U, vor dem U ein
umgekehrtes A. Durch Vermittlung entsteht die Reihe der langen Vokale. Durch
Fortnehmen einer halben Länge vorn entstehen die kurzen Vokale, durch Fortnehmen
einer halben Länge hinten die nasalen.
Es ist selbstverständlich, dass sich nicht aus einem Buchstaben ein System frei
und lückenlos ohne weitere willkürliche oder mindestens freie Wahl entwickeln und
zur letzten Konsequenz führen lässt, auch wenn die Wahl nach System erfolgt.
Trotzdem ist immer die g

Agenda zum

100357_was ist kleiner-kreise es ein.indd

Het schrijven van een cv

myboshi kleurkaart wol nummer 1

SACHSnieuw - Mystiek.net

Broesderkotter_1075_Ak_001

Provisorisches Tagungsprogramm

Zwillbrock - Hotel Kloppendiek

Bekijk hier de nieuwe folder.

Newsletter 17-2014