deze link

Publicatie van de Nederlands-Duitse Handelskamer (DNHK)
Marktbetreding in duitsland
Wereldmarkt
binnen
handbereik
NORDRHEIN-WESTFALEN
MEER DAN EEN BELOFTE. Dagelijks ontdekken steeds meer buitenlandse bedrijven waar-
om NORDRHEIN-WESTFALEN | NRW (Noordrijn-Westfalen) de beste investeringsplaats in
Duitsland is. Als een van de grootste markten in Europa en toplocatie voor internationale
handelsbeurzen bieden wij een indrukwekkend spectrum van uitstekende voorwaarden:
LQQRYDWLHHQYHUQLHXZHQGRQGHU]RHNKRRJJHNZDOL¾FHHUGHZHUNQHPHUVHQHHUVWHNODV
industrieel onroerend goed. Ontdek alle voordelen voor u en uw bedrijf. Wilt u meer weten?
www.nrwinvest.com
editorial
duitsland is het belangrijkste beursland ter wereld en de meest
succesvolle economie in de eurozone. geen wonder dat het land
in 2014 in de belangstelling staat bij zowel investeerders als
exposanten. Het eindresultaat van de duitse beursorganisaties
over 2013 is positief. Meer dan tien miljoen mensen bezochten
afgelopen jaar de bijna 140 duitse beurzen. Het aantal exposanten
groeide naar 166.000.
dat zijn indrukwekkende cijfers. Maar dit jaar moet alles nog beter
worden. alle prognoses gaan uit van een sterkere economische groei.
in het bijzonder branches als de duitse machinebouw en de elektroindustrie zijn optimistisch. er zijn weinig landen die zozeer van
deze omstandigheden kunnen profiteren als nederland. Op dit
moment zijn er volgens cijfers van de dnHk al ruim 5.000 nederlandse bedrijven in duitsland gevestigd. in april is nederland het
officiële partnerland van de grootste industriebeurs ter wereld,
de Hannover Messe. de dnHk is daar met een eigen stand in hal
13 aanwezig. Het aantal nederlandse exposanten in duitsland
ontwikkelt zich zeer goed en de drempels zijn laag.
Foto: DNHK / Joop van Reeken
Hoge verwachtingen,
goede perspectieven
Alexandra Sierra
Hoofd Exportadvies DNHK
deze special laat zien welke clusters in duitsland momenteel
bijzonder interessant zijn, hoe bedrijven zich goed op een beursbezoek en op een marktentree kunnen voorbereiden en waar je bij
het oprichten van een duitse vestiging op moet letten. bij vragen
rondom de duitse markt staat de Handelskamer u met haar expertise
en haar grote netwerk graag terzijde. Wij wensen u succesvolle
activiteiten in duitsland!
Foto: imago
INHOUD
3
editorial
4
Wat maakt duitsland juist nu zo spannend?
6
interview Johan spijksma, exportadvies dnHk
8
beter optreden op duitse beurzen
10
Overzicht: belangrijke beurzen in duitsland
12
typische misverstanden over zakendoen
bij de oosterburen
14
interview sonja van sloten, dnHk,
over oprichting duitse gmbH
18
belangrijke regio’s en clusters
20
Marketing in duitsland: interview met
knut Volkenand, M28 Markenwerbung
22
Contactgegevens nederlands-duitse Handelskamer
3
marktSPECIAL
Waarom is Duitsland juist
Locomotief
van Europa
Volgens de bundesbank zet de groei in duitsland ook
in de toekomst door. Voor 2014 voorspellen alle
instituten een toename van het bnP variërend van
minimaal één tot een krachtige tweeënhalf procent.
daarmee zal duitsland ook in de toekomst de
locomotief van de europese economie blijven.
de arbeidsmarkt ontwikkelt zich goed en de
koopkracht is verder gestegen. goede voorwaarden
dus om de duitse markt op te gaan.
Steeds meer
consumenten
Hoewel het geboortecijfer in duitsland al
lange tijd een dalende trend vertoont en
er meer mensen overlijden dan er geboren
worden, groeit de bevolking toch. er komen
namelijk steeds meer – vaak goed geschoolde
– migranten naar duitsland die er een
goede toekomst voor zichzelf zien.
dankzij de migratie groeide het
bevolkingsaantal in 2012 met 196.000 en
in 2013 zelfs met 400.000 mensen naar
bijna 81 miljoen. daarmee blijft de
duitse markt ook in toekomst
groot.
4
Welkom tussen de
wereldmarktleiders
duitsland moest de laatste jaren steeds
sterker concurreren met andere
vestigingsplaatsen en heeft daar
lessen uit getrokken. tussen 2005
en 2013 werden de research
& developmentuitgaven met
60 procent verhoogd naar 14,4 miljard
euro. Vanaf 2015 wil duitsland 10 procent
van zijn bnP in onderwijs en ontwikkeling
steken. geen wonder dus dat het land ruim 1.200
Hidden Champions telt – mkb-bedrijven, die europese of wereldmarktleiders zijn op hun gebied.
Springplank naar
de wereld
duitsland is voor nederlandse
bedrijven een springplank naar
exportmarkten buiten europa.
industriële bedrijven in duitsland
richten zich veel vaker dan nederlandse
ondernemingen op afzetmarkten buiten
europa. duitsland had de eerste elf
maanden van 2013 een handelsoverschot
van 184 mrd. euro. Ongeveer driekwart
hiervan is afkomstig uit de handel met nieteuropese landen. Voor nederlandse ondernemers biedt
duitsland zo een kans om deze afzetmarkten te
ontsluiten.
marktSPECIAL
nu zo spannend?
Duitsland
is duurzaam
de energietransitie in duitsland
– de zogenaamde energiewende –
is in volle gang. Hier liggen veel
kansen voor nederlandse bedrijven
die duurzame oplossingen aanbieden.
niet alleen de bouwsector doet het
in duitsland behoorlijk beter
dan in nederland, onder
andere door duurzame
verbouwingen en renovaties.
Ook smart grid-oplossingen
en energieopslag bieden
veel kansen.
In het hart van
het continent
duitsers houden van producten uit
nederland. Het nederlands-duitse
handelsvolume behoort met rond
de 160 mrd. euro per jaar tot de
grootste wereldwijd. niet alleen is duitsland voor
nederland de belangrijkste handelspartner, andersom
is nederland de grootste exporteur richting duitsland
en één van de vijf grootste afzetmarkten voor duitse
producten. in 2012 werd er volgens het statistisches
bundesamt voor bijna 90 mrd. euro aan goederen
vanuit nederland naar duitsland uitgevoerd. niet
alleen chemische producten en voedingsmiddelen
zijn gewild, ook in de automotivebranche, de machinebouw en de ict-sector wordt er veel naar duitsland
geëxporteerd.
De toekomst in
met industrie 4.0
duitsland is een industrieland bij uitstek. Mede daardoor
is het land toonaangevend in europa op het gebied van
industrie 4.0 ofwel ‘the internet of things’. alle productiemiddelen worden daarbij op een intelligente manier via het
web aan elkaar gekoppeld. Machines en cellen gaan zichzelf
aanpassen aan de productie die dit moment gevraagd wordt
en robots bepalen autonoom wat zij gaan doen. daardoor
produceert een cel verschillende producten in grotere en
kleinere batches door elkaar. Wie op deze toekomstmarkt
een rol wil spelen doet er goed aan om contacten op te
bouwen met duitse ontwikkelaars.
Foto: imago (7), M28 (1)
duitsland ligt letterlijk in het centrum van europa en
grenst aan maar liefst negen landen: belgië, denemarken,
Frankrijk, luxemburg, nederland, Oostenrijk, Polen,
tsjechië en Zwitserland. in het noorden grenst het land
aan noord- en Oostzee, in het zuiden aan de alpen.
de centrale ligging in europa maakt duitsland logistiek
gezien tot een ideale locatie om alle europese regio’s
te bereiken. duitsland is voor
nederland dan ook het
belangrijkste transitoland
naar andere europese
landen.
Waardering voor
Nederlandse
producten
5
marktSPECIAL
MARKTBETREDING IN DUITSLAND
Interview: Lars Björn Gutheil
“Zonder goede voorbereiding
kun je het vergeten”
Nederlandse ondernemers denken vaak te licht over het betreden van de Duitse
markt, vindt Johan Spijksma, hoofd exportadvies van de Nederlands-Duitse Handelskamer. Strategische partners en een lange adem zijn van belang wanneer je als
Nederlands bedrijf wilt scoren op de grootste Europese markt.
M
eneer Spijksma, veel Nederlandse bedrijven onderschatten de
horden die ze bij het betreden
van de Duitse markt moeten nemen.
Waaraan ligt dat?
in nederland neigen wij ernaar, duitsland
als een makkelijke markt te beschouwen.
Veel bedrijven waren al eens op een beurs
in duitsland. bovendien zijn ze overtuigd van
hun product. Wanneer je ze vraagt, waarom
ze in duitsland een kans denken te maken,
geven ze aan hoe flexibel ze zijn en dat ze een
goede prijs-kwaliteitsverhouding bieden.
Maar dat is in duitsland niet genoeg. Vraag
je ondernemers naar hun unique selling
Point voor de duitse markt, dan hebben ze
vaak geen antwoord paraat. Zonder marktonderzoek en uitgebreide kennis van de
omstandigheden op de duitse markt nemen
bedrijven een groot risico. Wanneer de
marktbetreding uitloopt op een fiasco
ligt dit zelden aan het product. Veel
vaker zijn verkeerde inschattingen en
slechte voorbereiding de oorzaak.
Hoe pak je de marktbetreding
dan beter aan?
in de eerste plaats moet een onderneming
zich ervan bewust zijn dat een marktentree
in duitsland niet van vandaag op morgen
mogelijk is. er is een lange adem voor nodig,
dus veel tijd en ook de nodige financiële
middelen. duitse klanten veranderen niet
zomaar van leverancier of partner. Je moet
regelmatig op de deur kloppen en de klant
6
zien te overtuigen. naast een marktanalyse
moet een bedrijf goed voor zichzelf nagaan
welke strategie de juiste is. Moet de verkoop
bijvoorbeeld vanuit nederland gebeuren
of moet er een strategische partner in
duitsland gezocht worden? Zulke vragen
zijn vaak moeilijk om alleen te beantwoorden. Op dit punt worden wij vaak
gevraagd om onze expertise in te brengen
en te helpen bij het maken van de juiste
keuzes.
Wat raadt u aan?
strategische partners staan middenin de
markt en weten hoe de verkoop in duitsland functioneert. Het aanbod aan handelsagenten is groot, maar hoe vind je de
juiste? Veel bedrijven plaatsen een advertentie, maar veel beter is het om zelf actief
met bedrijven in gesprek te gaan. biedt een
leverancier bijvoorbeeld complementaire
producten aan? Hoe ziet zijn bedrijfsstructuur eruit? Hoe beoordeel je zijn contacten? en waardoor wordt hij gemotiveerd?
dit soort vragen kan zonder competent
advies moeilijk te beantwoorden zijn.
Wie er echter voor kiest om de verkoop van
nederland uit te organiseren, moet zichzelf
ook de nodige vragen stellen. Hoe pakken
we dat aan? Wat doen we wanneer er iets
misgaat? Wie ontfermt zich dan over de
klant? Het gaat altijd om individuele
oplossingen, maar in acht van de tien
gevallen heeft een strategische partner
in duitsland de voorkeur.
Foto’s: DNHK (1), imago (4)
marktSPECIAL
Waar letten Duitse klanten
en partners op?
Het allerbelangrijkste is in mijn ogen
de betrouwbaarheid. een nederlandse
leverancier moet bewijzen dat hij een
lange termijnvisie heeft en geen beloftes
doet die hij niet kan waarmaken. daar
hoort ook een goede voorbereiding bij.
Je moet bewijs kunnen leveren van successen op de nederlandse markt. een bedrijf
dat de eigen binnenlandse markt nog niet
onder controle heeft, zal het moeilijk hebben om duitse partners te overtuigen.
duitsers hebben een grote behoefte aan
zekerheid. Men gaat er niet graag met
iemand in zee die alleen maar aardig kan
kletsen. Het is zeer aan te bevelen dat je
als bedrijf ook een duitstalige brochure
hebt evenals een duitstalige versie van je
website. Maar let op: de inhoud van een
nederlandse presentatie werkt niet per
definitie ook in duitsland. daar letten
klanten veel meer dan in nederland op
cijfers en feiten. tenslotte is het zinvol
om je aan te sluiten bij een netwerk. dat
bewijst dat je strategie op de lange termijn
gericht is en verhoogt de geloofwaardigheid tegenover duitse partners.
Wat zijn mogelijke valstrikken als
het tot onderhandelingen komt?
Het getuigt van naïviteit om te denken
dat je direct in het eerste gesprek met
de beslissers aan tafel komt. Het eerste
contact verloopt meestal met managers,
terwijl het in veel duitse bedrijven nog
altijd de directeur zelf is die uiteindelijk
beslist. Ook in dat opzicht geldt: een lange
adem hebben en ernaar streven om tot
de beslissers door te dringen. algemeen
genomen is het zeer belangrijk om je goed
vervolg op pagina 8
7
marktSPECIAL
Beurzen in Duitsland:
hoe boek je een succes?
Duitsland neemt wereldwijd de eerste plaats in onder de beurslocaties. Twee
derde van alle toonaangevende beurzen vindt in Duitsland plaats. De helft van
de exposanten komt daarbij uit het buitenland. Maar hoe maak je een succes
van je beursoptreden?
1
Wees voorbereid!
Zeker in duitsland geldt: een goede voorbereiding is het halve werk. Voorkom dat
je onvoorbereid naar de beurs gaat. Zorg dat je weet waar je over praat en mensen
meeneemt die de duitse taal goed beheersen en kennis van de duitse zakencultuur
hebben. nuttige informatie vind je ook op de website www.auma.de
2
Zoek naar partners!
als je de duitse markt in je eentje wilt veroveren, dan sta je er ook al snel alleen voor.
Win daarom vooraf informatie in over organisaties en netwerken die je kunnen ondersteunen. Vaak kun je op die manier van tevoren doelgerichter afspraken op de beurs
maken en efficiënter optreden.
3
Zorg voor een verzorgde stand!
een beursstand hoeft in duitsland geen gezelligheid uit te stralen, maar wel professionaliteit. Het gaat om het product of de dienst en hier moet dan ook alles op gericht
zijn. duitse stands zijn altijd netjes en verzorgd.
4
Zorg voor een goede standbemanning!
ga als directeur zelf naar de beurs of stuur in elk geval medewerkers uit het hogere
management. in duitsland lopen de meeste beslissingen via de directeur. Wanneer er
een directeur of ander hooggeplaatst personeel aanwezig is, bewijst dit dat er serieus
met het thema aan de slag wordt gegaan. Zorg ervoor dat het personeel er verzorgd
uitziet. Wees vriendelijk en aandachtig en trek bezoekers door giveaways als tassen,
flyers en vouchers naar je stand.
5
Let op je Duits!
Zorg ervoor dat je standbemanning goed duits spreekt en kennis heeft van de duitse
zakencultuur. Praat beleefd en in de u-vorm met je bezoekers. door de hogere machtsafstand in duitsland is titulatuur belangrijker dan in nederland. Vermijd daarom ook
het spreken over koetjes en kalfjes, word niet te amicaal en houd het gesprek zakelijk.
6
Houd je cijfers en feiten paraat!
Zorg dat je onderbouwende documentatie bij je hebt. duitsers willen graag alles
schriftelijk bevestigd zien of na kunnen lezen. Ook dit heeft te maken met hun hang
naar onzekerheidsvermijding. bied daarom ook zekerheid in de vorm van onderbouwend cijfermateriaal. duitsers houden (meer dan nederlanders) van veel cijfers
& feiten en verwachten van jou uitgebreide en gedetailleerde kennis over je eigen
product.
8
voor te bereiden. de duitse zijde gaat
vaak al met een concrete doelstelling het
gesprek in. Je moet niet verwachten dat
duitse onderhandelingspartners heel
flexibel zijn. Ze hebben duidelijk voor
ogen waar ze heen willen. Het is daarom
aan te bevelen om zelf ook met een sterke
delegatie te komen en serieus op te
treden. een directeur zou in elk geval de
tijd moeten nemen om zelf mee te reizen.
Het gesprek of de presentatie mag niet
aan een onervaren medewerker worden
overgelaten, alleen omdat die de duitse
taal beheerst. er moet een duidelijke
strategie voor het gesprek zijn. Veel
ondernemers onderschatten dit en
vallen daardoor op hun neus.
Dat klinkt naar behoorlijk veel moeite.
en die moet je ook bereid zijn te nemen
wanneer je in duitsland succes wil hebben. de concurrentie is groot. duits wordt
door meer dan 100 miljoen mensen als
moedertaal gesproken. goede leveranciers uit Oostenrijk en Zwitserland spreken de taal en hebben daardoor een
startvoordeel. nederlandse bedrijven
moeten voor honderd procent overtuigen
om een kans te maken. Maar dan krijgen
ze ook direct toegang tot de grootste
europese markt. ik raad het volgende
aan: niet teveel in één keer willen doen.
Vroegtijdig een competente partner
inschakelen en samen een strategie
bepalen. deze strategie stap voor stap
uitvoeren. dat bespaart uiteindelijk veel
geld en verhoogt de kansen op succes
enorm.
Geef zekerheid!
bied duidelijkheid aan je duitse klanten. duitsers hebben een sterke hang naar onzekerheidsvermijding en willen duidelijkheid hebben. beloof alleen dingen die je ook
kunt waarmaken en vermijd uitspraken als “daar komen we later nog op terug”. dit
biedt geen zekerheid en duitsers hebben daarom een hekel aan dergelijke uitspraken.
7
vervolg van pagina 7
Johan Spijksma (31) geeft samen met zijn
Berlijnse collega Alexandra Sierra leiding
aan de afdeling exportadvies van de
Nederlands-Duitse Handelskamer.
Hij begeleidt vanaf 2008 voor de DNHK
Nederlandse bedrijven op de Duitse
markt. Van 2006 tot 2008 werkte Spijksma
op de economische afdeling van het
consulaat-generaal in Hamburg.
Welkom in Duitsland, welkom in de regio Niederrhein!
Hier, tussen de Nederlands-Duitse grens en de Rijn, wordt
het bedrijfsleven gekenmerkt door creatieve en innovatieve mkb-bedrijven die zich richten op de wereldmarkt.
Een mix van acht succesvolle strategische branches, vitale
kennisnetwerken en een veelzijdig onderwijslandschap
drijft de zakelijke motoren aan.
Het exportgerichte bedrijfsleven (exportaandeel
meer dan 50 procent) vormt een van de grote voordelen
van de regio Niederrhein. En er zijn er nog twee: de
strategische ligging en de directe beschikbaarheid van
bedrijfsen industriekavels.
De regio Niederrhein ligt strategisch gezien ideaal in
het centrum van een miljoenenmarkt. Binnen een straal
van 100 kilometer zijn 16 miljoen consumenten te bereiken. Düsseldorf en Keulen met hun internationale luchthavens en beursorganisaties zijn directe buren. Alles is nauw
met elkaar verbonden via weg, spoor, water en lucht. Ook
daarom behoort de regio Niederrhein tot de drie beste
logistiekregio’s van Duitsland.
Voor bedrijven, projectontwikkelaars en investeerders
heeft de regio Niederrhein zich ontwikkeld tot een internationaal georiënteerde economische regio met een betrouwbaar toekomstpotentieel. Ons voordeel: we hebben nog
ruimte voor nieuwe vestigingen.
Maak kennis met het actuele aanbod aan bedrijfskavels
en kom meer te weten over de voordelen van de ligging en
infrastructuur van de regio Niederrhein. Bezoek ons online
op www.invest-in-niederrhein.de of bel ons.
Standort Niederrhein GmbH
Bertram Gaiser
D - 41460 Neuss, Friedrichstr. 40
+49 (0)2131 / 92 68 592
[email protected]
marktSPECIAL
IPM
CeBIT
‘s Werelds grootste beurs
voor tuinbouw
1.515 exposanten (350 NL)
Een van de belangrijkste
computerbeurzen ter wereld
3.382 exposanten (36 NL)
Security
Hannover Messe
Internationale vakbeurs
voor veiligheid
1.038 exposanten (36 NL)
Internationale beurs voor
de gehele industrie
6.393 exposanten (116 NL)
Hannover
Equitana
Internationale
paardensportbeurs
813 exposanten (45 NL)
Essen
Frankfurter Buchmesse
Grootste internationale
boekenbeurs van Duitsland
7.307 exposanten
Düsseldorf
Keulen
BOOT
Automechanika
‘S werelds leidende vakbeurs
voor de auto-industrie
4.597exposanten (112 NL)
Beurs voor de gehele
watersportbranche
1.678 exposanten (135 NL)
Ambiente
Internationale vakbeurs voor
consumentengoederen
4.714 exposanten (170 NL)
Medica
Internationale vakbeurs voor
medische technologieën
5.367 exposanten (125 NL)
Frankfurt
Anuga
Grootste voedselbeurs
ter wereld
6.627 exposanten (200 NL)
ISM
Internationale snoepgoedbeurs
1.360 exposanten (70 NL)
Spoga
Beurs voor de internationale
tuinmarkt
1.794 exposanten (128 NL)
10
Nürnberg
R+T
Internationale vakbeurs
voor zonwering, rolluiken
en toegangspoorten
816 exposanten (31 NL)
AMB
Internationale vakbeurs voor
de verspanende industrie
1.344 exposanten
Stuttgart
Intergastra
Een van de belangrijkste
gastronomiebeurzen in
Duitsland
1202 exposanten (14 NL)
Münc
hen
marktSPECIAL
Fruit Logistica
Internationale vakbeurs voor
de groente- en fruitsector
2.566 exposanten (251 NL)
ITB Berlin
Buchmesse Leipzig
Internationale toerismebeurs
7.354 exposanten (51 NL)
Internationale boekenbeurs
2.014 exposanten (2 NL)
Internationale Grüne Woche
Touristik & Caravaning
International Leipzig
Uniek en internationaal
evenement voor de
levensmiddelenindustrie
1.574 exposanten (27 NL)
Berlijn
Beurs voor de wereldwijde
toerismebranche
1.029 exposanten
6.393 exposanten (116 NL)
BEURZEN IN DUITSLAND
Leipzig
Waar de wereld
samenkomt
BioFach
Internationale beurs voor
biologische levensmiddelen
2.413 exposanten (95 NL)
BAUMA
Spielwarenmesse
Grootste speelgoedbeurs
ter wereld
2.747 exposanten (121 NL)
Internationale vakbeurs
voor bouwmachines
3.421 exposanten (120 NL)
IFAT
Belangrijkste beurs ter wereld
op het gebied van water en
milieutechnologie
2.939 exposanten (106 NL)
ISPO
Vakbeurs voor de
wereldwijde sportbranche
2.493 exposanten (46 NL)
11
marktSPECIAL
Vijf misverstanden
over Duitsland
Door Niels Koekoek
12
Door de Duitse markt te
betreden krijg je er in één klap
ruim 80 miljoen potentiele
klanten bij – dat is nog eens
gemakkelijk zaken doen!
Duitsland biedt inderdaad een enorme potentiële markt, maar wie denkt deze markt
in één keer te kunnen veroveren, kan van een koude kermis thuiskomen. er bestaan
namelijk veel regionale verschillen tussen noorden, zuiden, oosten en westen. in veel
gevallen is daarom een regionale aanpak noodzakelijk. bovendien zijn de afstanden
groot, wat het ook fysiek lastig maakt om het hele land bijvoorbeeld met één
buitendienstmedewerker te bedienen.
Stropdas, gepoetste schoenen
en met ‘Sie’ aanspreken?
Tien jaar geleden misschien..
de Duitsers gaan ook met
hun tijd mee!
De zakelijke etiquette verschilt in Duitsland nog steeds behoorlijk van die in Nederland. Wanneer je zonder pak en stropdas op een afspraak verschijnt, zul je niet
serieus genomen worden en je duitse partner voelt zich op zijn beurt ook door jou
niet serieus genomen. de typisch nederlandse ‘roze pullover’ is al helemaal not done.
Zorg voor een goed verzorgde business outfit – die overigens best modieus mag zijn –
en spreek je gesprekspartner met ‘sie’ aan.
Die Duitsers kunnen ons Nederlandse improvisatietalent wel
waarderen. Met een gezonde
Hollandse babbel kom je het
in Duitsland een heel eind!
Zeker, Nederlandse creativiteit wordt in Duitsland over het algemeen gewaardeerd.
Maar het moet wel ergens op gebaseerd zijn. alleen op de blauwe ogen wordt er
in duitsland zelden iets verkocht en door holle verkooppraatjes prikken duitse
klanten snel heen. Zorg dat je een goed product hebt en let bij de presentatie
ervan op de technische details en onderscheidende eigenschappen. bereid
je voor op uitgebreide productinhoudelijke vragen.
Waarom zou je de moeite
nemen om Duits te leren?
Alle Duitsers spreken tegenwoordig toch ook wel een
woordje Engels?
Het klopt dat de jongere generaties het Engels vaak prima beheersen. Maar beslissingen worden, zeker in duitsland, vaak op een hoog niveau genomen, meestal door
mensen van een oudere generatie voor wie engels nog geen vanzelfsprekendheid is.
Om hen te overtuigen is het een groot voordeel om ze in hun eigen taal te woord te
kunnen staan. daardoor voelen zij zich meer op hun gemak en weten ze zeker dat ze
alle (technische) details begrijpen.
Eerst maar eens zien dat
we het op grote lijnen eens
worden met de Duitse klant.
De details bespreken we
later wel..!
Duitsers houden niet van mondelinge afspraken op hoofdlijnen. Ze willen
duidelijkheid en direct bij het eerste contact alle in’s en out’s van een mogelijke
samenwerking bespreken om zo een goed afgewogen beslissing te kunnen nemen.
ga er dus niet vanuit dat de duitse klant weken gaat zitten wachten tot jij je offerte
hebt uitgewerkt. ga goed voorbereid op pad en presenteer de duitse klant zo
snel mogelijk een duidelijk en volledig schriftelijk voorstel.
w w w. w t t - e x p o . co m
EVERYTHING.
OUT OF THE ORDINARY.
Karlsruhe | Beurzen
Expositiepark van Karlsruhe
Stand: 02/14 | Onder voorbehoud van wijzigingen. Karlsruher Messe- und Kongress-GmbH | Festplatz 9 | 76137 Karlsruhe | Germany
art KARLSRUHE
13 – 16/03/2014
Internationale beurs voor klassieke,
moderne en hedendaagse kunst
Hier kommt dann die andere Anzeige noch rein
WTT-Expo
08 – 10/04/2014
Vakbeurs voor industriële warmte- en
koudetechniek
Parallel events
HallTec
08 – 10/04/2014
Vakbeurs voor technische bouwkunde
in de industrie- en ondernemingsbouw
nical
Trade Fair for Tech
in
nt
me
uip
Eq
ing
Build
mmercial
Industrial and Co
Construction
PaintExpo
08 – 11/04/2014
Internationale toonaangevende beurs
voor het industriële lakwerk
3 Trade Fairs: 1 Vis
it
onal Trade Fair
Leading Internati
ng Technology
ati
Co
al
for Industri
d get a discount!
Register online an
www.wtt-expo.com
Internationaler Hafenkongress
06/05/2014
Internationaal Havencongres
EUNIQUE
16 – 18/05/2014
Internationale beurs voor toegepaste
kunst & design
8 - 10 April 2014
Trade Fair Center Karlsruhe
IWRM Karlsruhe 2014
19 – 20/11/2014
Integrated Water Resources
Management Karlsruhe
Voor actuele informatie en data gelieve de
webpagina’s te consulteren:
www.messe-karlsruhe.de
Tel.: +49 721 3720-0,
[email protected]
Organisers:
marktSPECIAL
interVieW sOnJa Van slOten, dnHk
Vennootschap oprichten
in Duitsland
Door Niels Koekoek
Nederlandse bedrijven onderhouden meer dan 5.000 dochterondernemingen in Duitsland.
De juridische afdeling van de DNHK ondersteunt bedrijven bij het oprichten van een GmbH.
Wanneer is deze stap zinvol en waar moeten ondernemers rekening mee houden? Een
interview met Sonja van Sloten, die deze bedrijfsoprichtingen bij de DNHK begeleidt.
M
evrouw Van Sloten, welke vraag
krijgt u in verband met het oprichten van een bedrijf in Duitsland het vaakst te horen?
bedrijven die bij ons aankloppen in verband
met het oprichten van een gmbH zijn in de
meeste gevallen op zoek naar bevestiging
dat dit voor hen een logische stap is. Wij
bespreken met het bedrijf de individuele
situatie en geven hen op basis hiervan
advies of het oprichten van een gmbH
inderdaad de beste manier is om op die
situatie in te spelen. afhankelijk van de
uitkomst begeleiden wij het bedrijf indien
gewenst bij de vervolgstappen.
Waarom is het zinvol om een GmbH
op te richten?
de voornaamste reden waarom nederlandse bedrijven een gmbH oprichten is
14
omdat dit het zakendoen in duitsland
vereenvoudigt. Voor duitse zakenpartners
kan het soms een obstakel vormen om
zaken te doen met een nederlandse b.V.,
omdat ze niet precies weten wat de
juridische consequenties hiervan zijn.
bij een gmbH daarentegen weten ze
precies welke rechten en plichten met de
gmbH verbonden zijn. Het bedrijf is in het
duitse handelsregister ingeschreven en
heeft een duits belastingnummer.
Het komt echter ook voor dat duitse
opdrachtgevers het oprichten van een
gmbH als eis stellen om zaken te doen
met een nederlands bedrijf. daarnaast
kiezen bedrijven voor de oprichting van
een gmbH om het ondernemersrisico te
spreiden. de gmbH heeft immers een
afgescheiden vermogen, waarop schuld-
eisers van de gmbH zich kunnen verhalen.
de b.V. blijft hierdoor buiten schot.
Wat zijn typische fouten die Nederlandse
bedrijven hierbij maken?
nederlanders hebben nogal eens de neiging
ongeduldig te zijn. Met de oprichting van
een gmbH zijn echter zes tot acht weken
gemoeid. Het niet verstandig om het
bestaan van de gmbH al naar klanten toe
te communiceren als de oprichting nog
niet afgesloten is. Zolang de gmbH nog niet
definitief is opgericht, dient de bestuurder
van de gmbH dit in zijn correspondentie
ten allen tijde kenbaar te maken door
middel van de toevoeging “i.g.”. daarnaast
moeten ondernemers zich realiseren dat zij
met hun persoonlijk vermogen aansprakelijk zijn wanneer zij rechtshandelingen
namens de gmbH i.g. verrichten.
marktSPECIAL
Foto’s: DNHK / Gutheil
Stap voor stap naar een GmbH
Zijn er alternatieven voor het oprichten
van een GmbH?
de eenvoudigste manier om in duitsland
actief te worden is door in zee te gaan
met een zelfstandige handelsvertegenwoordiger. een andere mogelijkheid is
het in dienst nemen van een eigen buitendienstmedewerker. Ook hiervoor is geen
duitse vestiging noodzakelijk. dan is er
de mogelijkheid van een onzelfstandig
filiaal met een adres in duitsland of een
zelfstandig duits filiaal, dat echter wel
in het duitse handelsregister is geregistreerd en een verregaande mate van
zelfstandigheid kent. Pas daarna komt
de gmbH of ug, waarbij ook de aansprakelijkheid bij de duitse vennootschap komt te liggen.
Wat houdt een UG precies in?
de ug (unternehmergesellschaft) is een
variant van de gmbH en is een prima
alternatief voor ondernemingen waarvoor geen kapitaal benodigd is. bijvoorbeeld voor een installateur, die hoofdzakelijk zijn eigen vakbekwaamheid
inbrengt. Het minimumkapitaal bedraagt
namelijk slechts één euro. Voor bedrijven
die op basis van vertrouwen producten
willen verkopen of opdrachten willen
binnenhalen, is de ug daarom geen
interessante optie. iedereen weet dat
de oprichter van de ug niet over het
benodigde kapitaal voor een gmbH
beschikte of niet bereid was om dit
te investeren.
1
Voor de oprichting van een gmbH dient ten eerste te worden getoetst of de
geplande activiteiten in duitsland zonder meer mogen worden uitgeoefend.
Voor een aantal bedrijfsactiviteiten is een vergunning vereist. daarnaast
dient te worden onderzocht of de persoon van de oprichter of de bestuurder
over bepaalde kwalificaties dient te beschikken. de oprichter van een gmbH
kan zowel een natuurlijke als een rechtspersoon zijn.
2
Voor de oprichting van de gmbH is voorts een duits adres vereist. de gmbH
dient namelijk over een binnenlands correspondentieadres te beschikken.
een postbus is in het kader hiervan onvoldoende. de statutaire zetel van de
gmbH mag in een andere plaats liggen dan het binnenlandse correspondentieadres.
3
Vervolgens dient er een duitse notaris te worden ingeschakeld, die een
concept-oprichtingsakte opstelt, waarin de naam, zetel, doelomschrijving en
het kapitaal van de gmbH zijn vastgelegd. de naam van de gmbH mag vrij
worden gekozen. Fantasienamen zijn toegestaan maar de rechtsvorm moet
uit de naam blijken. tevens moet de naam voldoende onderscheidend van
andere reeds bestaande gmbH´s zijn. de doelomschrijving dient voldoende
nauwkeurig en gedetailleerd te zijn omschreven. Het kapitaal van de gmbH
moet bij oprichting tenminste € 25.000,- bedragen. Het geplaatst kapitaal
moet minimaal € 25.000,- bedragen. Het geplaatst kapitaal is verdeeld in
aandelen die niet perse allemaal dezelfde waarde (‘nennbetrag’) moeten
vertegenwoordigen. de waarde van een aandeel moet minimaal € 1,- zijn.
in de oprichtingsakte van de gmbH wordt meestal ook de eerste bestuurder
(‘geschäftsführer’) van de gmbH benoemd. alleen natuurlijke personen
kunnen bestuurder (‘geschäftsführer’) van een gmbH zijn. de akte van
oprichting regelt of een bestuurder de gmbH alleen of tezamen met
andere bestuurders mag vertegenwoordigen.
4
de concept oprichtingsakte dient door de oprichters bij de notaris te
worden ondertekend. na ondertekening van de oprichtingsprocedure kan
er een bankrekening worden geopend, waarop het kapitaal van de gmbH
wordt gestort. de bestuurder dient te verklaren dat het kapitaal tot zijn
vrije beschikking staat.
5
Zodra het kapitaal is gestort, kan de gmbH wordt de inschrijving van
de gmbH in het duitse handelsregister aan het amtsgericht verstuurd.
de inschrijvingsprocedure kan gemakkelijk 2-3 weken in beslag nemen.
Het duitse handelsregisterde gmbH is pas opgericht, nadat de vennootschap in het duitse handelsregister is ingeschreven. de gmbH dient
tenslotte nog bij het plaatselijke gewerbeamt in het gewerberegister
te worden ingeschreven. instanties als de duitse belastingdienst en de
bevoegde iHk ontvangen vervolgens automatisch bericht, dat de gmbH is
opgericht. de oprichtingsprocedure van de gmbH is hiermee ten einde.
Vervolg op pagina 16 >>>
15
marktSPECIAL
Vervolg van pagina 15 >>>
Rechtsvormen in Duitsland
AKTIENGESELLSCHAFT (AG)
Wat? een naamloze vennootschap (n.V.) naar duits recht
Geschikt voor? Ondernemingen met een grootschalig aandeelhouderschap
van aandeelhouders die elkaar niet hoeven te kennen.
Vereist kapitaal? eur 50.000,-
GESELLSCHAFT MIT BESCHRÄNKTER HAFTUNG (GmbH)
Wat? een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid naar duits recht
Geschikt voor? Ondernemingen, die een zelfstandige onderneming in duitsland
willen oprichten met een afgescheiden vermogen.
Vereist kapitaal? eur 25.000,-
UNTERNEHMERGESELLSCHAFT (HAFTUNGSBESCHRÄNKT) (UG)
Wat? een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid naar
duits recht (variant op de gmbH)
Geschikt voor? bedrijven die een zelfstandige onderneming in duitsland
op willen richten, maar slechts over een beperkt startkapitaal beschikken.
Vereist kapitaal? eur 1,-
GmbH & CO. KG
Wat? een commanditaire vennootschap waarvan de beherend vennoot
een rechtspersoon is.
Geschikt voor? Ondernemingen, die uit fiscale motieven als personenvennootschap willen zijn georganiseerd, maar echter ook gebruik willen maken van
de beperkte aansprakelijkheid van een gmbH.
Vereist kapitaal? eur 25.000,-
KOMMANDITGESELLSCHAFT (KG)
Wat? een commanditaire vennootschap naar duits recht
Geschikt voor? Hetzelde als de OHg (zie onder), met als enige verschil dat met
betrekking tot een deel van de vennoten (kommanditisten) de aansprakelijkheid
jegens de crediteuren van de vennootschap is beperkt tot een bepaald bedrag.
Vereist kapitaal? niet wettelijk vastgelegd
OFFENE HANDELSGESELLSCHAFT (OHG)
Wat? een soort vennootschap onder firma naar duits recht
Geschikt voor? Meerdere vennoten wier doel gericht is op het uitoefenen
van een handelsambacht onder een gezamenlijke firma. de vennoten zijn
hoofdelijk aansprakelijk.
Vereist kapitaal? niet wettelijk vastgelegd
16
Hoe is de belasting in Duitsland
opgebouwd?
duitse rechtspersonen, zoals de gmbH of
de ag, zijn onderhevig aan de duitse vennootschapsbelasting (körperschaftssteuer),
die op dit moment 15 procent van de winst
bedraagt. Over deze vennootschapsbelasting wordt ook nog steeds een solidariteitsbijdrage van 5,5 procent voor de eenwording van oost en west geheven. daarnaast
wordt er een lokale winstbelasting
(‘gewerbesteuer’) geheven, die per
gemeente kan verschillen. Vrije beroepen,
zoals artsen, advocaten, belastingadviseurs
en architecten zijn van deze belasting
vrijgesteld, aangezien zij niet als handelaren worden gedefinieerd.
Verreweg de meeste dochters van Nederlandse bedrijven (2.200) zijn gevestigd in
Noordrijn-Westfalen. Waarom is deze
deelstaat zo geliefd?
Voor veel bedrijven is noordrijn-Westfalen
(nrW) een voor de hand liggende keuze,
enerzijds vanwege de geografische nabijheid, anderzijds vanwege de grote consumentenmarkt. Het ligt er echter wel aan in
welke branche het bedrijf actief is. Voor
toeleveranciers of voor bedrijven die actief
zijn in de medische technologie kan Zuidduitsland een strategisch betere keuze
zijn. en ook binnen nrW zijn er verschillende opties. Zo hoeft er geen vestiging
in de dure hoofdstad düsseldorf aan te
pas te komen om geloofwaardig te zijn.
Veel duitse wereldmarktleiders zijn
immers gevestigd op het ‘platteland’.
Sonja van Sloten is sinds medio 2011
werkzaam op de juridische afdeling van
de DNHK. Zij ondersteunt Nederlandse
en Duitse bedrijven bij het oprichten
van een dochteronderneming in het
respectievelijke buurland.
Netherlands-Germany:
Opportunities. Industries.
Research.
Time and Location:
Tuesday, April 08, 2014 | 2:00-6:00 p.m.
Hannover Messe | Global Business & Markets | Hall 13 | Forum 2
The potential for partnership between the Netherlands and Germany in the machinery & equipment,
energy, and energy efficiency sectors will be discussed in the “Netherlands-Germany: Opportunities.
Industries. Research” foreign trade workshop. German and Dutch companies are highly specialized in
these fields. The mechanical engineering industry in the Netherlands is expected to grow by 4.5 percent annually up to 2020, creating numerous opportunities for joint activities in third markets.
The massive expansion of renewable energies, smart grids and energy storage systems provides
unique opportunities for further cooperation and integration between the two countries. Unique experiences in cross-border partnership will also open up new SME cooperation opportunities.
Supported by the Federal Ministry for Economic Affairs and Energy on the basis of a decision by the German Bundestag.
Duitslands
innovatieclusters
Clusters trekken heel bewust gezamenlijk op in de steeds
harder wordende concurrentiestrijd om de beste talenten
en technologieën. Zichtbaarheid is een doorslaggevende
factor bij het binnenhalen van internationale vakkrachten,
investeerders en grote klanten.
Veel topclusters leiden hun vakkrachten van morgen
op binnen nieuwe, integrale studieprogramma’s
waarin meerdere universiteiten, hogescholen en
onderzoeksinstituten samenwerken. De onderzoeksresultaten worden daarbij direct in concrete
leermodules verwerkt.
Projectcontacten met industrie- en mkbbedrijven uit de regio geven onderzoekers vaak
de doorslaggevende impulsen om
onderzoeksresultaten als zelfstandig project
marktrijp te maken. De universiteit speelt
binnen de topclusters een grote rol als
kweekvijver voor nieuwe bedrijven en
toekomstgerichte arbeidsplaatsen.
marktSPECIAL
M
INTERVIEW KNUT VOLKENAND, M28 MARKENWERBUNG
eneer Volkenand, Duitse
reclame had wereldwijd jarenlang een saai imago. Hebben de
Duitsers echt zo weinig humor als veel
Nederlanders denken?
de hoeveelheid humor in duitse reclames
is in de afgelopen jaren al duidelijk toegenomen. Maar nog steeds geldt: wie een
product succesvol op de markt wil brengen,
moet rekening houden met de eigenaardigheden van de duitse markt. duitsers hebben een aanmerkelijk grotere behoefte
aan zekerheid dan nederlanders. Ze zijn
logisch ingesteld en willen voor alles een
verklaring. Zodoende vinden zij het erg
belangrijk dat een product in de eerste
plaats hun vertrouwen weet te winnen.
duitsers vinden nederlandse reclame dan
wel grappiger en creatiever, maar ook
onbetrouwbaar en minder geloofwaardig.
Mercedes kan het zich veroorloven ook af en
toe grappig te zijn. Het merk heeft gewoon
een ongelofelijk sterk technisch imago. Wie
dat niet heeft, moet proberen serieus genomen te worden door de duitse klant.
“Kwaliteit is
voor Duitsers
het grootste
goed”
Hetzelfde product kan in Duitsland een
compleet andere verkoopstrategie vereisen
dan in Nederland, zegt marketingexpert Knut
Volkenand uit Düsseldorf. Hij begeleidt al jaren
Nederlandse klanten in Duitsland.
Foto’s: M28 Markenwerbung
Voor Duitsers staan dijken voor vakantie en ontspanning –
ook in het geval van een kaasmerk als ‘Deichgold’.
Hoe doe je dat?
Juist bij technische producten willen duitse
klanten bewijzen zien van de betrouwbaarheid: beoordelingen, keurmerken, tests
– het liefst van duitse instellingen. Je moet
ook proberen om categorieën te gebruiken
die duitsers begrijpen. Je kunt bijvoorbeeld
een garantie afgeven, bestaande klanten
vermelden of benadrukken van welke
kwaliteit een bepaald materiaal is.
Het is niet genoeg om te zeggen: “dit product is zuinig”. Het moet ook met cijfers
aangetoond kunnen worden. ‘goedkoop’ is
in duitsland, in tegenstelling tot in nederland, geen waarde op zich. de prijs is wel
belangrijk, maar in kortingen schuilt het
gevaar dat het product als minderwaardig
wordt gezien. kwaliteit is voor duitsers
het grootste goed.
Hoe moet je als Nederlands bedrijf
dan een Duitse marketingstrategie
opzetten?
ten eerste moet het bedrijf erover uit
zijn wat het de duitse klant precies wil
vertellen. daarbij is het belangrijk, de
duitse ‘ziel’ te begrijpen. Welke trends zijn
er op het moment? Welke visuele concepten
20
marktSPECIAL
worden als positief ervaren, welke als
negatief? Met welke producten moet mijn
eigen product in duitsland concurreren en
wat hebben die producten voor imago? Heb
ik iets aan te bieden, waarvoor er in duitsland
een markt is? daaruit volgen alle volgende
stappen van de marketingstrategie.
En moet die strategie er dan zo ‘Duits’
mogelijk uitzien?
niet persé. er zijn bepaalde marktsegmenten
waarin karaktereigenschappen die voor
duitsers typisch nederlands zijn, goed
werken. neem nu Frau antje. Ze is onbekommerd, charmant, benaderbaar en zorgeloos. dat komt luchtig en ongedwongen
over – precies zoals de gemiddelde duitser
zich een nederlander voorstelt. dat is in de
auto-industrie of machinebouw echter niet
zo zinvol. duitsers ervaren hun eigen producten als solide, technisch sterk en duurzaam. als buitenlandse firma moet men
eerst die hindernis zien te overwinnen.
Is een marketingcampagne in Duitsland
duurder dan in Nederland?
Zeker weten. Het land is immers ook groter en dat wordt door nederlanders snel
onderschat. tV-reclame en geprinte media
bereiken een veel grotere doelgroep, maar
kosten ook aanmerkelijk meer. Wie zich
richt op consumenten, moet rekening
houden met evenredige budgetten en
goed weten dat dingen niet van de een
op de andere dag geregeld zijn. Het is
voor veel bedrijven aan te bevelen, allereerst een beperkte doelregio uit te kiezen,
bijvoorbeeld de grensstreek, de deelstaat
noordrijn-Westfalen of Zuid-duitsland.
Welke trends dienen zich momenteel
in Duitsland aan?
er zijn enorme regionale verschillen, maar
een nationale trend is: meer ‘puur natuur’.
bijvoorbeeld op het gebied van voeding:
voor duitse ogen zijn nederlandse
afbeeldingen van levensmiddelen vaak te
kunstmatig, glad en schoon. de producten
zien eruit alsof ze uit de kas komen en
voldoen niet aan de romantische denkbeelden van ongerepte natuur, zoals
duitsers ze graag zien. in duitsland verkoopt
een bier goed, omdat het met ‘Felsquellwasser’ gebrouwen is. Voor de duitse
Onbekommerd, charmant en zorgeloos:
Frau Antje is in Duitsland een groot succes.
consument is dat een gevoelsmatig bewijs
dat het bier goed moet zijn. Het komt
tenslotte direct uit het gesteente.
Welke verschillen zijn verder nog
belangrijk?
Veel mensen onderschatten dat één en
hetzelfde product in duitsland soms
volledig anders gebruikt wordt of met
andere eigenschappen wordt geassocieerd.
nederlanders beschouwen dijken als een
technisch hoogstandje, waar ze trots op zijn.
Voor duitsers staan dijken daarentegen
voor vakantie, ontspanning en vrijheid. een
product als boter wordt in duitsland als
iets bijzonders gezien, dat je niet alleen
op je brood smeert, maar ook gebruikt
om te bakken, te koken en lekkere sauzen
te maken. nederlanders reageren anders,
omdat ze margarine een veel gezonder
product vinden. Hetzelfde artikel roept
dus heel verschillende associaties op.
daar moet je je goed van bewust zijn
voordat je begint met het opbouwen
van een merkimago in duitsland.
Lars Björn Gutheil
Knut Volkenand is directeur en mede-eigenaar van
M28 Markenwerbung GmbH in Düsseldorf. Het marketingbureau is al vele jaren gespecialiseerd in de begeleiding
van Nederlandse klanten in Duitsland.
Tot de klantenkring behoren
de Nederlandse Zuivel Organisatie,
FrieslandCampina, Unilever, maar ook
MKB-bedrijven in het B2B-segment.
21
marktSPECIAL
Berlijn
de nederlands-duitse Handelskamer (dnHk) vormt een zakennetwerk met meer dan
1.000 aangesloten ledenbedrijven en is het eerste aanspreekpunt voor ondernemers
bij het betreden van de duitse markt. de dnHk onderhoudt contacten met belangrijke
instanties en ministeries in duitsland en biedt onder één dak talrijke diensten aan,
zoals het oprichten van een duitse gmbH, bemiddeling van personeel, juridisch advies,
salarisadministratie en trainingen op het gebied van taal en zakencultuur.
Eén partner voor alle dienstverleningen.
Düsseldorf
Frankfurt
Belangrijke contactpersonen voor Duitsland
Marktbetreding en -bewerking
Johan spijksma
Hoofd exportadvies
den Haag
t 070 3114 167
e [email protected]
Düsseldorf
t 0049 211 49 87 210
e [email protected]
Personeel voor de Duitse markt
Beurzen in Duitsland
gianna Corbelli
den Haag
t 070 3114 158
e [email protected]
Seminars over Duitsland
Marlies komorowski
den Haag
t 070 3114 156
e [email protected]
Christian Pick
den Haag
t 070 3114 139
e [email protected]
Frankfurt
t 070 3114 159
e [email protected]
Inhouse trainingen voor Duitsland
Oprichting bedrijven
sonja van sloten
den Haag
t 070 3114 160
e [email protected]
www.dnhk.org
colofon
DNHK Special
Publicatie van de nederlandsduitse Handelskamer
Uitgever
nederlands-duitse Handelskamer
dnHk
Postbus 80533
nl-2508 gM den Haag
Directeur
günter gülker
Oplage: 3500
nadruk slechts nadat dit met
de uitgever is overeengekomen.
22
Carsten estl
den Haag
t 070 3114 154
e [email protected]
alexandra sierra
Hoofd exportadvies
berlijn
t 0049 (0)30 2030 84 800
e [email protected]
Vertegenwoordigingen
DNHK in Duitsland
Berlijn
t 0049 30 2030 84 800
e [email protected]
Belastingen en salarissen
Redactie
Hoofdredacteur:
dr. lars gutheil
t 0031 (0)70 3114 157
[email protected]
niels koekoek
t 0031 (0)70 3114 133
[email protected]
Fax redactie
0031 (0)70 3114 117
internet: www.dnhk.org
de van een naam of initialen
voorzien bijdragen geven de
mening van de auteur, maar
niet per se de mening van
de dnHk weer.
kiona Jansen
den Haag
t 070 3114 131
e [email protected]
Coverbeeld
b&t Ontwerp en advies
Art direction
Heike slingerland bnO
grafische Vormgeving
& art direction
Callenburgstraat 86
nl - 3134 gH Vlaardingen
[email protected]
Lay-out
b&t Ontwerp & advies
Oudedijk 204
nl - 3061 at rotterdam
www.b-en-t.nl
Productie
sd service-druck
bussardweg 5
d - 41468 neuss
HANNOVER MESSE 2014
Innovatie, de sleutel tot succes
■ Internationaal marktoverzicht
■ Baanbrekende innovatieve technologieën
■ Kennistransfer en trends van morgen
7 t/m 11 April 2014
Hannover ▪ Germany
hannovermesse.com
Get new technology first
Hannover Consultancy B.V. · Tel. +31 (0)184 69 30 50 · [email protected]