Freud in de kunsten van Salvador Dali

Freud in de kunsten van Salvador Dali
‘’One day it will have to be officially admitted that what we have christened reality is an
even greater illusion than the world of dreams.” – Salvador Dali (Goodreads, 2014)
Samenvatting:
Op de middelbare school kreeg ik
de opdracht mij te verdiepen in de
kunststroming van het
surrealisme. Daarbij werden de
namen van kunstenaar Salvador
Dali en psycholoog Sigmund Freud
in verhouding gebracht. Helaas
was dit maar voor korte duur.
Toch bleef dit mij intrigeren tot op
dit moment. In dit artikel stel ik
daarom de vraag: ‘Hoe kan je
Freuds theorieën gebruiken om
Salvador Dali's werk te herkennen
en te interpreteren?’
(Biblioklept, 2011) ‘Morphology of kull of Sigmund Freud’
Ter beantwoording daarvan laat ik ten eerste zien welke theorieën van Freud van toepassing
zijn op Dali’s kunstwerken. Hieronder valt ook de voorgeschiedenis van belangrijke personen
in zijn tijd. Ten tweede hoe deze theorieën ingewerkt hebben op Dali’s werkwijze.
Verschillende situaties in zijn leven hebben daar namelijk voor gezorgd. Als laatste ben ik
gaan kijken in welke kunsten Freuds theorieën herkenbaar zijn.
Op grond van het voorgaande ben ik er achter gekomen dat er verschillende aspecten zijn
om Dali’s werk te herkennen en te interpreteren door middel van Freuds theorieën. Om te
beginnen is het verstandig de voorgeschiedenis te kennen over het surrealisme en de
personen waar Dali mee omging, dit waren zoal Sigmund Freud en André Breton. Daarnaast
is het belangrijk om een aantal van Freuds theorieën te begrijpen om ze daarna
daadwerkelijk toe te passen op Dali’s werk. Hierbij kan je denken aan Sublimatie, het
Primair-proces denken en de Eros en de Thanatos. Als je naar de schilderijen kijkt moet je de
objecten apart bekijken, nagaan wat het zou kunnen betekenen en hoe het in verband staat
met de theorieën van Freud.
Evan Wienke, maart 2014
Welke theorieën van Freud zijn van toepassing op Dali’s kunstwerken?
De geschiedenis en de theorieën van Freud in de kunst
Dali’s intrigerende kunstwerken waren niet van het alledaagse, nee, ze waren en zijn nog
steeds uniek. Deze kunstwerken die gekoppeld waren aan het surrealisme ontstonden
geleidelijk begin de 20e eeuw. Maar wat maakte het dat deze kunstwerken ontstonden?
Daarvoor moeten we beginnen bij Freud, de grondlegger van het psychoanalyse. Sigmund
Freud begon zichzelf na het overlijden van zijn vader te analyseren, zijn dromen stonden
hiervoor centraal. Hieruit ontstaat zijn werk ‘Die Traumbedeutung’. Dit was de eerste
kennismaken voor het publiek met het onbekende. (Van Vliet, 2006, p. 52) Dit zal later
mede voor Dali enorme invloed hebben. Freud bleef zich intrigeren tot het onbewuste, hij
vond daarom ook dat de psychologie zich niet alleen moest richten op het beschrijven van
verschijnselen maar het ook moesten leren begrijpen. Hiermee duidt Freud op het Erklären
en het Verstehen. Waar Erklären puur feitelijk wordt beschreven zegt filosoof Diltley dat
het Verstehen het achterhalen is van de innerlijke drijfveren van mensen aan de hand van
uiterlijke waarneembare expressies, zoals taal of kunst. (Van Vliet, 2006, p. 60-64) Men
bestudeerde Freuds werk en waren geïnteresseerd in de dromen. Een grote aantal
kunstenaars behoren ook tot deze groep.
Een belangrijk man hierin was Andre Breton, de grondlegger van het surrealisme. Een paar
feiten over het ontstaan van het surrealisme: De stroming is ontstaan uit het Dadaïsme en
het symbolisme. De term werd voor het eerst gebruikt door een medestudent van Breton,
Apollinaire, om iets te beschrijven dat de realiteit overstijgt. Het was gericht op het
uitdrukken van gedachten zonder controle door de rede en onafhankelijk van morele en
esthetische overwegingen. (Stufkens, 2010) Maar Breton begon er zelf meer beïnvloed door
te worden toen hij als medische student werd overgeplaatst naar een psychiatrisch
ziekenhuis in Saint Dizier. Breton zegt er zelf namelijk over: ‘de tijd die ik hier doorbracht
en de aandacht waarmee ik wat er gebeurde bestudeerde, is in mijn leven van groot
belang geweest en heeft ongetwijfeld mijn denken sterk beïnvloed’ (Passeron, 2002, p.
15). Breton heeft Freud zelf ontmoet in 1921. Ze schreven brieven naar elkaar maar
uiteindelijk neemt Freud een bepaalde afstand van de kunst, zo blijkt uit een brief die
Freud naar Breton stuurt in 1932. “Hoewel ik veel bewijzen van belangstelling voor mijn
onderzoek van u en uw vrienden ontvang, moet ik zeggen dat ik niet in de positie ben om
uit te leggen wat het surrealisme is en wat het wil. Het kan zijn dat ik ongeschikt ben om
er iets van te begrijpen, ik sta ook zo ver af van de kunst” (Stufkens, 2010).
In 1924 was het moment aangebroken, Breton richt de antirevolutionaire beweging op,
gepaard met het schrijven van het manifest van het surrealisme. Hiertoe behoorden een
groep kunstenaars. Ze wilden de werelden van dromen en werkelijkheden samensmeden
tot één realiteit, een surrealiteit. In 1929 sloot Dali zich ook aan bij deze groep maar werd
er in 1934 weer uitgezet vanwege zijn schilderij ‘het raadsel van Hitler’.
In een groep van surrealistische kunstenaars werd Dali al gezien als extreem. Zijn manier
van kunst maken ging dus ver boven de gedachten van de bevolking.
Dali trouwde daarnaast in 1929 met Gala, zijn vrouw die ook zijn inspiratie vormde voor
vele kunstwerken. Dali ging voor enige tijd naar Amerika en kwam daarna weer terug naar
Port Lligat in Spanje om dicht bij zijn geboorteplaats te wonen. In 1938 kreeg Dali de
1
mogelijkheid om Freud te ontmoeten. Hij had daarnaast in deze tijd een schilderij
gemaakt over Freud. Het schilderij heet Morphology of Skull of Sigmund Freud. De
afbeelding hiervan staat op het voorblad van dit essay. In 1989 overleed Dali, maar zijn
kunstwerken en roem bleven bestaan. Nu de geschiedenis duidelijk is kunnen we kijken
welke theorieën van Freud in aanmerking komen met de kunststromingen.
Sublimatie:
Freud beschreef in zijn boeken het Id, het Ego en het Superego, deze drie structuren
waren allemaal in meer of mindere mate toegankelijk met het bewustzijn. Het Ego had
hier ook een taak in, namelijk de taak om te bemiddelen tussen de tegenstrijdige wensen
van het Id en het Superego. Dit leidt uiteindelijk tot een compromis van het Ego, driften
worden toegelaten maar in een afgezwakte vorm. Deze afgezwakte vormen werden de
afweermechanismen en één van deze afweermechanismen was sublimatie. Hieronder
verstaan we een specifieke vorm van verschuiving waarbij de drijfenergie wordt gericht op
een sociaal-wenselijke, creatieve activiteit, zoals kunst of vakmanschap. (Van Vliet, 2006,
p. 100) Zoals Freud het zelf zei: “The sublimation of the artist's unsatisfied libido is
responsible for producing all forms of art and literature whether it be painting, sculpting,
or writing” (Prado, 2007). Freud zei wel dat sublimatie een nadeel had. Zo vond hij dat de
opbrengst van een indirecte driftbevrediging, hoe sociaal-wenselijk ook, niet te
vergelijken valt met de lust die directe bevrediging oplevert. Volgens Freud; ‘het schokt
ons lichamelijk niet’ (Van Vliet, 2006, p. 100). Sublimatie staat dus mede voor het maken
van kunstwerken volgens Freud maar als we specifieker gaan kijken naar wat voor aspecten
daarbij horen komen we op een punt wat in de werkelijkheid niet zou kunnen…het
primaire proces
Primair proces
Voor het primair proces blijven we bij de drie structuren van het Id, Ego en het Superego.
Ditmaal speelt het Id een grote rol. Dit is ook gelijk de meest onbewuste structuur van de
drie. Volgens Freud probeert het Id een uitweg te zoeken naar het bewustzijn, maar dit
kan hij niet alleen. Omdat het onbereikbaar is voor het bewustzijn kan het niet in
verhouding worden gebracht met logica en het realiteitsprincipe. Freud noemt dit het
primair-proces denken. Het kan dus geen onderscheidt maken tussen fantasie en realiteit.
Een voorbeeld hiervan is dat in je dromen dingen gebeuren die in de realiteit niet kunnen
gebeuren. (Van Vliet, 2006, p. 86-90)
Eros en de Thanatos:
Wat niet mag ontbreken als kenmerk voor de kunsten van Dali is de Eros. Als
afweermechanisme bekend als de liefde. Volgens Freud zou de mens primair gedreven
worden door het seksuele instinct en zorgt het libido afkomstig van de Eros voor de drang
om te overleven, waarmee de voortplanting wordt gestimuleerd en de lustbevrediging
ontstaat. Freud gaat er dus vanuit dat de geest wordt aangedreven door bepaalde vormen
van aangeboren psychische energie die zich gedragen volgens het lustprincipe. (Van Vliet,
2006, p. 76-87, 100-101) De tegenstelling van de Eros, staat bekend als de Thanatos, de
doodsdrift. Hiermee worden de driften bedoelt die een destructief doel hebben. Freud
zegt er verder over dat de Thanatos zich zelden in de pure vorm uit. Samenvattend
beweert freud dat de mens gedreven wordt door twee tegengestelde krachten met
2
enerzijds de drang tot zelfbehoud en aan de andere kant de drang tot destructie. (Van
Vliet, 2006)
Hoe hebben deze theorieën ingewerkt op Dali’s werkwijze?
De interpretatie van Dali
Maar hoe kwam Dali op deze manier van kunst maken in de eerste plek? Zoals ik eerder
vermelde had ‘Die Traumbedeutung’ grote invloed op Dali, zo zegt hij zelf er over: "It was
one of the greatest discoveries of my life. I was obsessed by the vice of selfinterpretation—not just of my dreams but of everything that happened to me, however
accidental it might at first seem" (Prado, 2007). Vanaf dat moment veranderde Dali’s
kunstwerken ingrijpend. In zijn leven zijn er veel dingen gebeurd wat later invloed heeft
gehad op zijn kunst. Om te beginnen werd Dali vernoemd naar zijn broer die overleden
was voordat hij werd geboren. Dali was geïntrigeerd door het idee dat zijn oudere broer
Dali die dezelfde naam droeg als hij heeft bestaan maar nu begraven was en niet een en
dezelfde persoon zou zijn. Hier valt de Thanatos ook goed samen. Daarnaast stond
seksualiteit centraal. Zijn vader geloofde dat doordat hij vaak met prostituees naar bed
ging zijn oudste zoon zou zijn overleden aan een ziekte. Om dit bij Dali te voorkomen
moest hij veel boeken lezen over geslachtsziektes wat uiteindelijk ervoor heeft gezorgd
dat Dali seksualiteit als geheel in verband bracht met ziektes. (Ma José Martínez-Herrera,
Antonio G. Alcántara, Lorena García-Fernández, 2003) Verder moeten we niet vergeten dat
Dali werd gezien een ‘gek’. Echter zei Silvio Arieti, een kenner op het gebied van
schizofrene kunst en de verbindingen met de moderne kunst, dat Dali niet in wettelijke of
klinische zin paranoïde of schizofreen genoemd kan worden, maar dat hij, meer dan
andere schilders, over een uitzonderlijk vermogen beschikte om toegang te hebben tot de
mechanismen van het primair proces. (Stufkens, 2010)
3
In welke kunsten zijn Freuds theorieën herkenbaar?
Dream caused by the Flight of a Bee around a
Pomegranate a Second Before Awakening
Ik ben gaan kijken naar een schilderij van Dali
waarin verschillende theorieën van Freud in
voorkomen. Dali schilderde dit schilderij in
1944 toen hij met zijn vrouw gala in Amerika
was. Eerst zal ik beschrijven wat er hier
precies te zien is en daarna zal ik ingaan op de
theorieën van Freud.
Dali was bekend met onderbewuste en wilde
dit ook naar voren brengen in zijn schilderijen.
Als je naar de titel van het schilderij kijkt zou
het kunnen dat je nog niet weet wat er
precies mee wordt bedoeld. Dat gold in ieder
geval voor mij. Maar als je er in gaat
verdiepen komen er meer dingen aan het
licht. Om te beginnen zijn er op het schilderij
een aantal objecten te zien: een landschap,
een naakte vrouw, een granaatappel, een vis,
twee tijgers, een geweer, een olifant met een
obelisk en een kleine granaatappel met twee
druppels water.
(Parkwestgallery, 2010)
Maar wat betekenen deze objecten nou? Het landschap stelt het land voor waar Dali
woonde, Port Lligat. Ten tweede ligt er een naakte vrouw schijnbaar te slapen, dit moet
zijn vrouw Gala voorstellen die aan het zonnen is. Ten derde zien we een granaatappel
waar een vis uit komt. De granaatappel staat voor de vruchtbaarheid vanwege de vele
zaden echter staat het ook voor de dood vanwege de diep rode kleur die het meebrengt.
De vis zou mogelijk voor de ogen van de bij staan. De complexe schubbenhuid van de vis
zou je kunnen vergelijken met de complexe ogenstructuur van een bij. Verder spuwt de vis
twee tijgers uit gevolgd door een geweer die richting ‘Gala’ gaan. De kleuren van de
tijgers, geel en zwart zouden staan voor de kleur die een bij ook draagt. Het geweer moet
de angel voorstellen die ‘Gala’ zal steken. De olifant op de achtergrond moet een
vervormde versie van een sculptuur van Bernini laten zien die gevestigd is in Rome. Als
laatste is er een kleinere granaatappel te zien met twee druppels water.
Na het schilderij omschreven te hebben is het veel duidelijker wat de titel betekend. Zoals
Dali het schilderij zelf omschreef: ‘’to express for the first time in images Freud's
discovery of the typical dream with a lengthy narrative, the consequence of the
instantaneousness of a chance event which causes the sleeper to wake up. Thus, as a bar
might fall on the neck of a sleeping person, causing them to wake up and for a long dream
4
to end with the guillotine blade falling on them, the noise of the bee here provokes the
sensation of the sting which will awaken Gala (Theatre-Museum, sd).
Nu duidelijk is wat het schilderij betekend kan ik gaan kijken wat de theorieën van Freud
voor rol hierin hebben gespeeld. Wat ten eerste duidelijk opvalt, is het primaire-proces
denken van Freud. Het schilderij staat vol met symbolen wat in de realiteit niet volstaat.
Ten tweede is te zien dat de granaatappel voor de Eros en de Thanatos staat. De levenslust
van de vele zaden die het voortbrengt en aan de andere kant de rode kleur die voor de
dood staat. Dit geldt ook voor de kleinere granaatappel die als schaduw een hart heeft. Dit
staat mede voor Venus, wat gerelateerd wordt met liefde, de lust van de Eros.
persistence of memory
Het tweede schilderij van Dali heeft zowel overeenkomsten met de eerste als verschillen.
Dali schilderde dit schilderij in 1931 en
staat bekend als een van zijn bekendste
werken. Voor mij was dit schilderij nog
moeilijker te interpreteren dan het
vorige schilderij omdat de titel voor mij
niet veel weg geeft, ‘De volharding van
de herinnering’ Eerst zal er weer
gekeken worden wat er op dit schilderij
te zien is en daarna worden de theorieën
van Freud er aan gekoppeld. Wat wel
vooraf gezegd moet worden is dat dit
schilderij verschillende invalshoeken
heeft voor bepaalde objecten. De
objecten die op dit schilderij zijn: een
landschap op de achtergrond, drie
gesmolten klokken, een oranje horloge
met mieren er op, een soort
foetusachtige gedaante en als laatste de
lichtscheiding in het landschap.
(Society, sd)
Ook hier geldt dat het weer moeilijk is wat deze objecten nou betekenen. Het landschap
stelt weer hetzelfde voor als in het vorige schilder, de plaats Port Lligat waar Dali woonde.
Ten tweede zijn er drie gesmolten klokken. Hierbij doelt Dali op dat tijd in je dromen
irrelevant is en dat alleen de herinnering er toe doet. Sommige kunstkenners noemen dat
het in verband staat met Einsteins relativiteitstheorie terwijl andere het toch beter aan
Freuds theorieën vinden sluiten. Mijn mening hierin is dat ik het meer bij Freuds theorieën
vind passen. Dali zou op het idee zijn gekomen van gesmolten klokken door een
camembert die in de zon zou zijn gaan smelten, maar dit is niet vast te stellen aangezien
Dali graag mensen in de war wilde maken met zijn opvattingen over zijn kunst. Verder is er
een oranje klok te zien waar mieren zich op het midden focussen.
5
Een theorie hierover is dat we ons teveel opwinden over de tijd, dat we te graag dingen
willen in ons leven en mogelijk dingen niet af kunnen maken of dingen doen in ons leven
voordat we dood gaan. Het zou niet uitmaken of we dit in ons onbewuste er over dromen
of in de realiteit maar dat we ons telkens er van bewust zijn dat we eens dood gaan.
Daarnaast zijn er veel vragen over wat de foetusachtige gedaante zou zijn. Er wordt
gezegd dat het Dali moet voorstellen met bepaalde kenmerken van een gezicht, echter
wordt ook gezegd dat het een ooglid van een vrouw moet voorstellen. Dit zou er op kunnen
wijzen dat seksualiteit veranderd met de tijd. Als laatste is er de lichtscheiding in de
achtergrond. Hiermee wordt bedoeld het verschil tussen de onzekere objecten in de
schaduw wat in het onbewuste plaatsvindt en de zekere objecten in het licht wat in het
bewuste plaats kan vinden. (Jaleel, 2011) (Society, sd)
Nu er duidelijk is waar het schilderij over gaat kan er gekeken worden naar welke
theorieën van Freud hier van toepassing zijn. Wat hier weer duidelijk opvalt, is het primair
proces denken. Het gaat in dit schilderij duidelijk om een droom waarin nog een verschil
zit tussen de realistische dingen en de surrealistische dingen. De gesmolten klokken en de
gedaante zijn een duidelijk voorbeeld van objecten die niet te plaatsen zijn in de
werkelijkheid wat ook een doel van het surrealisme was. Ten tweede kan het zo zijn dat
de mieren op de oranje klok onze fixatie van tijd laat zien en dat we teveel dingen willen
doen voordat we dood gaan. Hiermee staat de Thanatos weer in verband. Misschien zijn er
nog meer verbanden te koppelen maar kan ik die er simpelweg niet uithalen. Dali
probeerde ook met zijn werk mensen te shockeren. Daarnaast door het mogelijk te maken
dat er zoveel invalshoeken zijn voor de kunstwerken zou het lastiger worden voor minder
intellectuelen om kritiek te geven omdat ze er überhaupt weinig begrepen.
Conclusie:
In dit essay hebben ik de vraag gesteld: Hoe kan je Freuds theorieën gebruiken om
Salvador Dali's werk te herkennen en te interpreteren? Dit heb ik ten eerste geprobeerd te
beantwoorden door te kijken naar welke theorieën van Freud van toepassing zijn op Dali’s
kunstwerken. Ten tweede door te kijken hoe Freuds theorieën hebben ingewerkt op Dali’s
werkwijze. Als laatste heb ik een tweetal schilderijen bekeken van Dali en gekeken welke
theorieën van Freud er in voorkomen.
Op grond van deze vragen ben ik tot een conclusie gekomen dat er een manier is om Dali’s
te herkennen en te interpreteren volgens Freuds theorieën.
Om te beginnen is het belangrijk om de geschiedenis te kennen van het ontstaan achter
het surrealisme en de personen die hier een belangrijke rol in spelen. Hiermee bedoel ik
voornamelijk de relatie tussen Freud, Breton en Dali. Hoe deze personen elkaar hebben
beïnvloed heeft naar mijn mening voor een groot deel de schilderkunst en het surrealisme
bepaald hoe het nu bestaat. De theorieën van Freud beginnen vanaf hier ook een rol te
spelen. Freud heeft vele theorieën die voorkomen in Dali’s werk en ik heb me daarom
beperkt tot een aantal daarvan. Zo heb ik me gericht op de sublimatie, het primair-proces
denken, de Eros en de Thanatos die daarmee gepaard gaat.
Ten tweede kan je door de achtergrond van deze personen te kennen al op het goede
spoor komen om de betekenis te achterhalen van een schilderij. Door de beweegredenen
te kennen kan je je mogelijk beter verplaatsen in de personen en de schilderkunst vanuit
een andere invalshoek bekijken want weer hele nieuwe inzichten kan brengen. Zo hadden
Freud en Dali beide hun eigen invalshoeken voor de kunst maar ook overeenkomsten.
6
Als laatste ben ik me gaan richten op de twee schilderijen. Dit is ook een beantwoording
op de hoofdvraag aangezien ik zelf de theorieën van Freud heb gebruikt om Dali’s werk te
interpreteren. Nadat ik dit had gedaan waren er een aantal theorieën die er in
terugkwamen. Het primair-proces denken kwam in beide schilderijen terug. Daarnaast
kwam de Eros en de Thanatos terug in de schilderijen. Bij de één duidelijker dan de ander
en dat is ook belangrijk om aan te denken. Als je denkt dat je de betekenis hebt ontdekt
kijk dan nog eens goed en probeer de diepere betekenis in het schilderij te ontdekken,
anders zal je de schilderkunst niet begrijpen.
Zoals Dali het zelf zou zeggen:
“What is important is to spread confusion, not eliminate it.” ― Salvador Dali
(Goodreads, 2014)
7
Bronvermelding
(sd). Opgeroepen op Maart 2014, van Dali Salvador: http://www.dalisalvador.nl/page6.htm
(2010, Februari 9). Opgeroepen op Maart 2014, van Parkwestgallery:
http://parkwestgallery.wordpress.com/2010/02/09/freuds-influence-on-dalissurreal-dream-painting/
(2014, Maart). Opgehaald van Goodreads: http://www.goodreads.com/quotes/98419-oneday-it-will-have-to-be-officially-admitted-that
Biblioklept. (2011, Oktober 13). Opgeroepen op Februari 2014, van Biblioklept:
http://biblioklept.org/2011/10/13/morphology-of-skull-of-sigmund-freud-salvadordali/
Geblesco, N. (sd). Opgeroepen op Februari 2014, van Answers:
http://www.answers.com/topic/surrealism-and-psychoanalysis
Groen, G. (2006, Februari). Opgeroepen op Februari 2014, van Langs het verstand heen
rakelings-Een onderzoek naar het verband tussen creativiteit en psychopathologie:
http://dare.uva.nl/document/131337
Jaleel, A. (2011, 02 27). Opgeroepen op Maart 2014, van Asad123:
http://asad123.com/2011/02/27/painting-analysis-the-persistence-of-memorysalvador-dali/
Ma José Martínez-Herrera, M., Antonio G. Alcántara, M., & Lorena García-Fernández, M.
(2003, Mei 1). Opgeroepen op Maart 2014, van Psychiatryonline:
(http://ajp.psychiatryonline.org/article.aspx?articleid=176204#R1605CHDGEIDD)
Palmboom. (2012, Februari 29). Opgeroepen op Maart 2014, van Kunst en cultuur:
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/biografie/93812-salvador-dali-een-biografie.html
Passeron, R. (2002). Surrealisme. Kerkdriel: Librero. Opgeroepen op Maart 2014
Prado, E. (2007). Opgeroepen op Februari 2014, van Asilentunderstandig.blogspot:
http://asilentunderstanding.blogspot.nl/2010/05/influence-of-sigmund-freud-forsalvador.html
Psychiatry, A. J. (2003, Mei). Opgehaald van Dalí (1904–1989): Psychoanalysis and Pictorial
Surrealism: http://journals.psychiatryonline.org/data/Journals/AJP/3748/855.pdf
Society, A. (sd). Opgeroepen op Maart 2014, van Authenticsociety:
http://www.authenticsociety.com/about/ThePersistenceOfMemory_Dali
Stephens, S. (sd). Opgeroepen op Februari 2014, van Art-hub: http://arthub.eu/articles/selena-stephens/fvsd/index.html
Stufkens, T. (2010, April 21). Freud, Dalí en het surrealisme, of de aanslag op het
bevattingsvermogen. Tijdschrift voor Psychoanalyse. Opgeroepen op Maart 2014
8
Theatre-Museum, D. (sd). Opgeroepen op Maart 2014, van Artdaily:
http://artdaily.com/index.asp?int_sec=11&int_new=36133#.UzFWj_l5M3w
Tjiw09. (2010, September 17). Opgeroepen op Februari 2014, van Kunst en cultuur:
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mensen/60693-gala-de-muze-van-salvadordali.html
van Vliet, P. (2006). Wat drijft de mens? Amsterdam: Boom. Opgeroepen op Februari 2014
9

Download Report