DE GROENE AMSTERDAMMER LA LIBRE BELGIQUE Culture Actualité Un Hamlet androgyne et éternel É T A e d l f a S d n H p d t f l d p t n g l m C JAN VERSWEYVELD Hamlet joué par la merveilleuse actrice Abke Haring s’en prend à sa mère, Gertrude, remariée au meurtrier de son père, et jouée par Chris Nietvelt. Scènes Une femme, Abke Haring, joue magnifiquement l’Hamlet de Lanoye et Cassiers. A Critique Guy Duplat près une première, il y a quelques jours à Amsterdam, l’Hamlet de Tom Lanoye et Guy Cassiers était créé ce mercredi soir, à Anvers (en néer landais, sans surtitres). C’est peu dire qu’il était attendu. Cette version de la pièce la plus célèbre du répertoire était annoncée comme “le” grand événe ment théâtral en Flandre de ce début d’année et il n’a pas déçu. Le résultat est magnifique et renouvelle notre vision d’Hamlet en la rendant très contempo raine. Le public francophone pourra le découvrir avec de beaux surtitres, en mai au Kaaitheater. Dans cet Hamlet, il y a d’abord la lan gue, envoûtante de Tom Lanoye, le grand écrivain flamand que le sud du pays a découvert il y a peu avec délecta tion. Il a fourni au théâtre flamand quel quesuns de ses plus beaux textes dont déjà, une réécriture des tragédies sha kespeariennes (“Ten oorlog” pour Luk Perceval) et l’histoire de Jeanne d’Arc et Gilles de Rais pour Guy Cassiers. Il a totalement réécrit Hamlet, en vers, dans une langue moderne et volup tueuse et y a ajouté une scène finale d’Hamlet face à luimême, “Hamlet 48 contre Hamlet”. Voici, par exemple, la scène quand Hamlet s’emporte face à sa mère honnie et aimée, qui s’est rema riée avec Claudius, le frère et l’assassin du roi défunt, son père: “Un souverain, un géant votre mari! Par qui l’avezvous remplacé? Une chancissure, un salsifis moisi qui infecte le souvenir du père. Vous broutiez les crêtes, on vous envoie paître dans la vase. Avezvous des yeux, une cer velle? Comment appeler cela de l’amour? Chez les femmes de votre âge, le feu du sang s’est assagi, la rai son prévaut, mais qui de raisonnable choisirait ce luilà? Fallaitil devenir un monstre comme lui ? Honte, où est ta rougeur?” Abke Haring rente et, sous le sol, on voit la pourriture du royaume du Danemark. Mais le coup de génie de la pièce, qui lui donne son sens, est le choix d’Abke Haring pour jouer Hamlet. Une jeune femme, petite, comme une enfant, mais jouant le prince. Bien sûr, du temps de Shakespeare, c’était en sens inverse: tous les rôles de femmes étaient joués par des hommes et Sarah Bernhardt joua Hamlet. Mais il ne s’agit pas, ici, de jouer en “travesti”. Abke Haring, qui fut bouleversante dans Jeanne d’Arc de La noye et Cassiers, a cette androgynie, cette fragi lité et cette force à la fois, cette beauté étrange, qui fascinent Tom Lanoye. Il la voulait dans le rôle pour incarner les ambi guïtés et les procrastina tions d’Hamlet. Hésita tions face au meurtre que lui réclame le fan tôme de son père et face à sa haine in cestueuse pour sa mère, mais dans la version de Lanoye, sa question existen tielle –“être ou ne pas être”– devient bien plus fondamentale. Hamlet est encore un grand adoles cent tiraillé entre la rage, l’orgueil et la peur de ce monde cruel autour de lui. Claudius lui explique qu’il a bien dû agir face aux menaces de l’extérieur (l’immigration?) pour “assurer la conti nuité politique et la stabilité monétaire”. Le monde des adultes le jette dans le désarroi. Il peine à trouver sa voie, rejette Ophélie, hésite sur sa sexualité. Guy Cassiers qui a sou vent travaillé avec Tom Lanoye (dans Atropa, Mefisto for ever, Bloed en Rozen) monte la pièce avec une grande sobriété, utilisant très peu les images captées sur scène et la vi déo (sauf pour le fantôme du père appe lant Hamlet à le venger). Le spectacle est épuré, très noir, quasi hiératique, centré sur le texte et le jeu formidable des ac teurs du Toneelgroep d’Amsterdam et du Toneelhuis d’Anvers. La scénogra phie est un labyrinthe transparent de voiles comme les couloirs du château d’Elseneur ou comme l’esprit torturé d’Hamlet. L’estrade de jeu est transpa Hamlet est au centre du pouvoir mais s’en effraie. Il est ravagé jusqu’à la folie par l’incapacité d’agir comme le de mande son père. Son Œdipe le ravage: comment réagir si un autre tue le père “en vrai” et part avec la mère qu’on con voite? Le monde des adultes le jette dans le désarroi. Il peine à trouver sa voie, rejette Ophélie, hésite sur sa sexualité. Syrie, Ukraine C’est peu dire qu’Abke Haring incarne cet adolescent. Elle donne à Hamlet une dimension nouvelle, d’un être ambigu, complexe, tourmenté comme on peut l’être aujourd’hui dans un monde dé boussolé. Et dans le final, dans un cime tière rempli de tant de cadavres (on pense à la Syrie, à l’Ukraine), Hamlet reste face à luimême, pour conclure par la seule chose qui reste: “Etre là, dor mir, rêver, être. Je suis.” Tom Lanoye reste dans une intempo ralité voulue mais ces tergiversations sont bien contemporaines. C’est la ma ladie de la génération actuelle qui feint d’organiser un monde qui lui échappe (lire Encadré). Et c’est la force de cet Hamlet, de po ser de manière si littéraire et théâtrale, les grandes questions politiques et exis tentielles d’aujourd’hui. U Hamlet vs Hamlet, au Toneelhuis d’Anvers jusqu’au 54, et au Kaaitheater à Bruxelles avec surtitres français, du 284 au 315. La Libre Belgique - vendredi 28 mars 2014 © S.A. IPM Toute représentation ou reproduction, même partielle, de la présente publication, sous quelque forme que ce soit, est interdite sans autorisation préalable et écrite de l'éditeur ou de ses ayants droit. 2014, bladzijden 482014. & 49 ie enkel mits toelating van de uitgever via La Libre Belgique édition nationale © S.A. I 8WEEKLY Vrouwelijke Hamlet is cerebraal, volwassen en zelfbewust In de literatuurgeschiedenis wordt vaak getwijfeld of William Shakespeare wel de echte auteur van de aan hem toegeschreven toneelstukken is. Als tegenkandidaten worden onder meer Francis Bacon en Christopher Marlowe genoemd. Sinds enkele jaren hebben we ook een verrassend continentaal-Europees alternatief. Want is William Shakespeare misschien gewoon onze eigen Tom Lanoye? Na in 1997 de koningsdrama’s van Shakespeare te hebben hertaald tot het veelgeroemde Ten oorlog, stort Lanoye zich nu op Hamlet. En terwijl je naar Hamlet vs Hamlet zit te kijken vraag je je af wat Shakespeare is en wat Lanoye, vloeien de twee mannen in elkaar over als de zijtakken van een rivier, bedrijven ze literair de liefde met een taal die zowel speels als obsceen, zowel poëtisch als realistisch is. Niks geen taboes en heilige huisjes, bij Shakespeare en Lanoye mag alles. Moet alles. Aan traditie hebben zij lak, want het is ze alleen om waarheid te doen. Het leven tonen zoals het leven is. O romantiek! O naïviteit! O meesterlijkheid! Bewerking van Lanoye en Cassiers brengt Hamlet in majeur In de klassieke interpretatie is Hamlet een depressieve twijfelaar, een jongeman die denkt maar niet doet, een psychiatrische patiënt die niet tot actie over kan gaan. Eigenlijk best een wonderlijke duiding als je kijkt naar wat er allemaal in het toneelstuk gebeurt. Hamlet vs Hamlet doorbreekt de traditie en slaat een hele andere toon aan: Hamlet is geen klagerig en zielig watje, maar een zelfbewuste jongeman die de wereld met kalme stem, humor en een licht afstandelijk glimlachje tegemoet treedt. En die krachtige jongeman wordt gespeeld door een jonge vrouw! Het is een briljante vondst. Abke Haring schittert en geeft Hamlet zijn viriliteit terug. Haar Hamlet is sterk èn kwetsbaar, intelligent èn gevoelig, humoristisch èn humaan. Haar Hamlet is een metroman. Denken en voelen is interessanter dan schreeuwen en doen. Maximale psychologie in minimalistisch decor In een designdecor met subtiele symbolische lading (een toneelvullende glazen vloer met daaronder de rottende restanten van het menselijk driftleven; van het plafond neerhangende horren en jaloezieën waarachter geheimen en gevoelens worden verborgen) voeren de personages hun fascinerende psychologische strijd. Als aan het eind de fysieke geweldsexplosie – een soort hedendaagse gezinsdrama – plaatsvindt, wordt het stuk iets minder spannend. Wel heeft Lanoye voor de Shakespearekenner nog een verrassend slot in petto. Op volstrekt natuurlijke wijze zet hij deze toneelklassieker naar eigen hand. Shakespeare en Lanoye worden één in hun liefde voor toneel en literatuur. Eppo van Leeuwen 11/04/2014 CUTTING EDGE **** Op de middelbare school leerden we bij Engelse les dat de eerste zinnen in elk Shakespearestuk eigenlijk de essentie van het plot al in zich dragen. Bij ‘Macbeth’ bijvoorbeeld (‘when the hurly-burly’s done, when the battle’s lost and won’) kondigen de eerste regels het tweeledige, is-dit-echt-of-niet gevoel van het stuk aan. Voor ‘Hamlet’ (‘wie bent u?’) geldt hetzelfde: in die onzekere, angstige vraag ligt alles verscholen waar Hamlet het hele stuk lang over zal tobben. Wie of wat is zijn moeder, vader, oom, en het belangrijkste, wie of wat is hijzelf? Hoewel deze ‘Hamlet’, door Tom Lanoye bewerkt en geregisseerd door Guy Cassiers, zich niet houdt aan de tijdslijn (of zelfs het plot) van het origineel, begint het wel met die drie woorden. En ook deze Hamlet worstelt met het antwoord. Lanoye, Cassiers en scenografist Jef Spincemaille hebben een aantal opvallende keuzes gemaakt. Ten eerste is er de bewerking, die in taalgebruik varieert van het tragischpoëtische (‘waarom ken ik, zo jong, al zoveel doden?’) naar het speelse (‘wat scheelt er, Hamlet? Gooi het in de groep!’). Ten tweede zijn er de veranderingen in het plot – zo heeft de relatie tussen Ophelia, haar broer Laërtes (Eelco Smits) en haar vader Polonius (Roeland Fernhout) een heel wat verdorvener en onheilspellender karakter dan bij Shakespeare, wat Hamlets afwijzing van haar des te schrijnender maakt. Ten derde is er de talentvolle Toneelhuis-actrice Abke Haring, die in de huid van Hamlet kruipt. Haar zachte stem en tengere verschijning geven zijn personage een extra dimensie, terwijl ze toch door het hele stuk heen overtuigend een jongen blijft. En tenslotte is er het podium, dat vanaf het opgaan van het doek de aandacht trekt. Het is klein en compact, met schermen die meerdere ruimtes suggereren. Onder de glazen vloer waar de acteurs op rondlopen liggen stenen, takken, gruis en weggegooide voorwerpen. Het is een uiterst slim memento mori – niet vergeten: alles vergaat, ook koninkrijken, ook mannen die hun broer vermoorden om zelf op de troon te komen, ook met twijfel en onmacht vervulde kroonprinsen en hun wanhopige moeders. Hulde ook aan Tim van Steenbergen, verantwoordelijk voor de opulente maar fijnzinnige kostuums, die tegelijkertijd rijkdom en donkere, mosgroene ondergang suggereren. Vooral de jurk van Ophelia, wit met op de sleep verwaterd groen en een bloemenmotief (een verwijzing naar haar verdrinkingsdood in Shakespeare’s origineel, gokken we) is prachtig. We zijn jaloers op Gaite Jansen, die ‘m mag dragen. ‘Hamlet vs Hamlet’ is niet perfect. Er zit bijvoorbeeld weinig dynamiek in; er wordt veel gepraat en weinig bewogen, wat sommige scènes te statisch maakt. Maar het lef, de humor en het vakmanschap waarmee Lanoye en Cassiers een (letterlijk) eeuwenoud verhaal naar hun hand hebben gezet zijn een lust om naar te kijken. Bijgestaan door het spel van hun Toneelhuis-Toneelgroep Amsterdam ensemble, en de creativiteit van Spincemaille en Van Steenbergen, geven ze aan die oude vraag (‘wie bent u?’) een ander antwoord. Nog steeds geen sluitend antwoord natuurlijk, maar wel één dat we nog niet eerder hadden gehoord. Emmi Schumacher 20/03/2014 DE CORRESPONDENT Hamlet, de hemelbestormer met keuzestress in een spiegelpaleis Het Toneelhuis en Toneelgroep Amsterdam spelen Hamlet versus Hamlet, de prachtige nieuwe Shakespearebewerking van de Vlaamse schrijver Tom Lanoye. De titelrol is voor een vrouw, die in haar ambiguïteit een actuele en relevante Hamlet neerzet: een faalangstige idealist. Het enige wat ontbreekt zijn de onzekere selfies. Die eerste regel van Hamlets tweede monoloog komt niet voor in de nieuwe, gewaagde Nederlandse bewerking van Tom Lanoye. In de versie van de in België geboren schrijver is Hamlet dan ook nooit echt alleen. Hij blijft haast voortdurend zichtbaar. In een regieaanwijzing valt te lezen dat Lanoye een toneelbeeld in zijn hoofd had als een ‘claustrofobische burcht [...] met overal bewakingscamera’s en zwart-witmonitoren.’ De camera’s en monitoren zijn achterwege gelaten in de regie van de Vlaamse Guy Cassiers, maar het decor suggereert contstante surveillance. Midden op een plateau van glasplaten is een elegante, transparante toren gevormd van hangende panelen en gordijnen. Ideaal voor bespieden en afluisteren – sleutelactiviteiten in William Shakespeares stuk der stukken. Privacy is hier een schaars goed. In een oneerbiedige notendop: prins Hamlet ontdekt dat zijn vader, de koning, vermoord is door diens broer Claudius, die vervolgens de macht heeft overgenomen en onmiddellijk getrouwd is met Hamlets moeder, de koningin. De jonge prins zint op wraak en beraamt een moord op zijn oom, maar verliest zich in verlammende overpeinzingen. Met fatale gevolgen. Hamlets twijfel, zijn tweeslachtigheid – er zijn of niet? handelen of afwachten? – wordt in Lanoyes Hamlet uitgebuit. Het komt terug in de androgynie van de hoofdrolspeler, maar ook in zijn omgeving. In en rond de ‘claustrofobische burcht’ viert de dubbele moraal hoogtij – er blijft bijvoorbeeld geen twijfel mogelijk over de incestueuze verhoudingen. Polonius, koninklijk raadgever en vader van Hamlets oude liefje Ophelia, blaft zijn zoon Laërtes razend weg als hij zijn zusje wel erg lang op de mond kust, maar zodra hij alleen is met Ophelia blijkt ook vader niet van de billen en borsten van zijn dochter af te kunnen blijven. Niet alleen daarin zit de actuele relevantie van Hamlet versus Hamlet. Voor Lanoye was het een voorwaarde dat de titelrol gespeeld zou worden door actrice Abke Haring (1978). In de tweede helft woekert de Freudiaanse onderstroom letterlijk door het glimmende glas van de vloer omhoog: uit het vuil onder het plateau is een grillige tak gegroeid, die dreigend voor op het speelvlak ligt en de wildgroei van seksuele en politieke perversies verbeeldt. ‘Er is iets aan het rotten in ons land,’ zegt Hamlet steeds. Dat is niet wereldschokkend, een vrouw als Hamlet, maar het is zeker betekenisvol. De onzijdigheid onderstreept de ambiguïteit van het personage. ‘Hij staat tussen alle werelden in,’ schrijft Lanoye in zijn verantwoording, ‘die van man en vrouw, die van droom en daad, die van macht en kunst en die van schijn en zijn.’ De prins verafschuwt de orgie om hem heen, maar walgt tegelijkertijd van zichzelf en de onzuiverheid van zijn eeuwige getob: ‘Een slome sukkelaar,’ noemt hij zichzelf, ‘die als een hoer/Zijn hart verlicht met woorden en die vloekt/Zoals een viswijf, maar geen kláp verricht...’ Deze regie schotelt het stuk voor zoals Laurence Olivier het zag: ‘This is the tragedy of a man who couldn’t make up his mind.’ Wie of wat bent u het meest? Voor de toeschouwer blijft het ook verwarrend wat Hamlet meent en wat niet. Wanneer acteert hij zijn waanzin en wanneer is het echt? Wanneer waant hij zich bekeken of afgeluisterd en wanneer is hij alleen? Hij lijkt het zelf ook niet meer te weten. In de openingsscène staat hij – zij als hij – als een spiegel voor het publiek en vraagt: ‘Wie bent u? Wie of wat bent u het meest?’ De toeschouwer is hem, en hij is bij gratie van de toeschouwer. Had Cassiers het helemaal naar het hier en nu gehaald, dan hadden we waarschijnlijk een Hamlet gezien die aan de lopende band onzekere selfies maakt Net als zijn uitgesproken besluiteloosheid maken het overbewustzijn van die spanning tussen ‘schijn en zijn’ en het schipperen tussen zelfverering en zelfhaat Harings tengere maar zinderende Hamlet een bijzonder actueel figuur. Een hemelbestormer met keuzestress in een spiegelpaleis. Had Cassiers het helemaal naar het hier en nu gehaald, dan hadden we waarschijnlijk een Hamlet gezien die aan de lopende band onzekere selfies maakt. Hamlet is de eerste moderne mens in het westerse toneel, zegt Lanoye in een radio-interview. Zoals hij hem nu als faalangstige idealist op de planken zet, is hij ook duidelijk een hyperbewuste post-postmoderne mens van nu. De laatste woorden van zijn beroemdste monoloog hadden – qua strekking – gegrepen kunnen zijn uit een tekst van David Foster Wallace: ‘De kwieke blos van vastberadenheid/ Wordt bleek en bros, verteerd door ons getob./ De daad, gediend door vaart een energie,/ Vertraagt eerst door een overdaad aan wikken,/ Tot ze verzandt in lethargie.’ Wallace (1962-2008), die als chroniqueur van de post-postmoderne toestand tegenwoordig haast vaker geciteerd wordt dan Shakepeare, refereerde in zijn grootste roman aan zulke lethargie als ‘analysis paralysis.’ De term (gemunt door de Anonieme Alcoholisten) duidt een compulsieve relatie aan met het eigen denken. Een verslaving aan gepeins, een gevangenschap in eigen schedel en een vicieuze cirkel van zelf versus zelf. Wallace ontleende de titel van zijn enorme magnum opus, Infinite Jest, dan ook aan Shakespeares langste stuk. Het komt uit de iconische scène waarin Hamlet de schedel van zijn geliefde nar Yorick omhoog houdt en ertegen praat. Ook in zijn strijd tegen onoprechtheid - die van anderen én die van hemzelf – toont Hamlet zich een voorouder van Wallace. Zoals de schrijver gefascineerd was door tv en entertainment en de invloed die ze hebben op hoe we kijken en bekeken worden, elkaar bespieden en ons bespied voelen, zo heeft de prins een obsessie voor toneel en spel. ‘Wat houd ik van dat glorieus bedrog!’ roept hij, als er een groep acteurs aan het hof verschijnt. De geest van Yorick waarschuwt hem ervoor: ‘Bent u niet bang voor spel en fantasie?/Wat soms begint als machtige verbeelding/Verslindt zichzelf en wordt verslaving aan/Bedrog en waan’ En inderdaad, hoe hard de prins ook zuiverheid en oprechtheid predikt, ‘zijn’ en ‘doen alsof’ gaan door elkaar lopen en Hamlets hamvraag ‘Er zijn of niet [...] Wat is het meest integer?’ wordt onbeantwoordbaar. Lanoye laat de tragische held – anders dan in het oorspronkelijke stuk – tot in de eeuwigheid wikken. Dat is mooi en wreed en verontrustend. HAARLEMS DAGBLAD Schitterende Hamlet Een puber, stuiterend van de hormonen, overlopend van grootspraak, maar op het beslissende moment terugdeinzend. Het ene moment vastberaden, het volgende toch weer bevangen door twijfel. Dat is de Hamlet, die Tom Lanoye ons in zijn eigenzinnige bewerking van Shakespeares drama vol bloed en wraak voorschotelt. Geen koene ridder, maar een adolescent, verdwaald in het machtsspel van de volwassenen om hem heen. Op nadrukkelijke voorwaarde van Lanoye gespeeld door een vrouw. En wat voor eentje. Abke Haring draagt de voorstelling, geeft hem ritme en emotie, brengt de van passie zinderende tekst van Lanoye tot leven. Alsof Hamlet altijd al zo bedoeld geweest is. Symbool ‘Hamlet vs. Hamlet’ is de eerste coproductie die Toneelgroep Amsterdam en Toneelhuis uit Antwerpen de komende seizoenen samen op de planken brengen. Regisseur Guy Cassiers goot het stuk in een vrij klassieke enscenering, met een decor (van Ief Spincemaille) van hangende panelen boven een ondergrond van helverlichte glazen platen. Onder deze platen afval, als symbool van de verrotting van de maatschappij. ‘Er is iets aan het rotten in dit land’, zal Hamlet keer op keer zeggen. En ook de beroemde strofe: ‘Er zijn of niet, er is geen vraag dan die’ hield Lanoye in ere. Maar voor het overige ging hij in zijn bewerking brutaal te werk. Ophelia (gespeeld door Gaite Jansen die duidelijk een maatje te klein is voor deze rol) is bij hem het slachtoffer van incest met zowel haar broer Laertes (een krachtige Eelco Smits) als haar vader Polonius (mooie rol van Roeland Fernhout). Niet Hamlet, maar Laertes is degene die koningin Gertrude doodt, evenals koning Claudius en zijn zus Ophelia. En Hamlet? Die overleeft bij Lanoye en blijft alleen achter, geconfronteerd met zijn eigen wankelmoedigheid. Niet Claudius, niet Laertes, maar hij zelf blijkt zijn eigen grootste vijand. Hamlet versus Hamlet, oog in oog met zichzelf. Lanoye overtreft zichzelf. Zijn zinnen zingen, elk woord raak, levende, sprankelende taal die een genot is om naar te luisteren. En die in deze voorstelling de vertolkers krijgt die hij verdient. Johan van Assche brengt koning Claudius, moordenaar van zijn eigen broer, tot leven als een kil, meedogenloos heerser voor wie het staatsbelang boven alles gaat. Chris Nietvelt is een leugenachtige en toch kwetsbare koningin en Katelijne Damen speelt de geest van Yorick, schakel tussen geestenwereld en werkelijkheid, mooi ingehouden. Maar boven hen schittert toch Abke Haring, vast verbonden aan Toneelhuis en nog niet vaak in ons land te zien. Zij geeft elk woord een onderhuidse lading mee. Fenomenaal. Sonja de Jong 20/03/2014 KLARA **** Tom Lanoye heeft ‘Hamlet’ van Shakespeare bewerkt tot ‘Hamlet vs Hamlet’. Lanoye is vertrokken van de klassieke tekst maar heeft toch sterk zijn eigen stempel op het stuk weten te drukken. Het verhaal laat zich zo samenvatten: Claudius (Johan Van Assche) heeft de vader van Hamlet gedood. Hij deed dit uit politieke overwegingen. Het land had een goede leider nodig, want een vijand bedreigt het koninkrijk. Omdat Claudius Hamlets vader een te zwak figuur vond, hij heeft het, volgens hem, noodzakelijke gedaan: een politieke moord. Prins Hamlet (Abke Haring) verneemt dat zijn vader werd vermoord, en wil zich wreken. Maar Hamlet is een jonge, zwakke man die niet tot actie overgaat. Als hij een daad pleegt ( hij vermoordt Polonius, de vader van zijn geliefde Ophelia), maakt hij een fout. Maar dat zet een ander mechanisme in gang. Laertes (Eelcoo Smits), de zoon van Polonius, keert van het slagveld terug, als een moordmachine. Hij doodt zowel Gertrude, Hamlets moeder (Chris Nietveld), als Ophelia (Gaite Jansen) en Claudius. Van de taak van Hamlet blijft niets over - hij kan niet anders dan zelfmoord plegen (Zo lees ik het, want regisseur Cassiers laat ook de ruimte voor een open einde). Een paar voorbeelden illustreren de ingrepen van Lanoye. Bij Shakespeare blijft de familie rond Polonius nogal bleek. Hier toont Lanoye een incestueuze verhouding tussen vader, zoon en dochter. Als de zoon naar het leger trekt (en niet naar de universiteit, zoals bij Shakespeare), wordt hij kwaad weggestuurd door zijn vader. Laertes wordt dan verstoten. Een ander voorbeeld zegt iets over Lanoye. Hij heeft de figuur van Claudius een diepere dimensie gegeven door hem een politieke motivatie te verlenen. We hebben dan met een tragische machthebber te maken. Hij wil het goede voor staat en volk, maar moet daarom zijn broer doden. Over moeilijke politieke beslissingen heeft Lanoye reeds meer geschreven, en ik denk dan aan de rol van politieke keuzes in de bewerking van Mephisto. Lanoye veroordeelt Claudius niet, maar vraagt eerder om begrip. Zijn verdere arbeid als bewerker bestond erin personages weg te laten (Hamlets vriend Horatio) of een meer bescheiden rol te geven (Rosencrantz en Guidenstern). De acteurs arriveren zonder introductie. Voor elk van deze beslissingen bestaat een goede reden, en op die manier cocentreert Lanoye zich sterker op de problemen van Hamlet, een jonge adolescent die verloren loopt in een complexe wereld. Hij kan de toestand niet rechttrekken. Hij heeft een ‘missie’ maar mislukt volledig. Op dat vlak is deze Hamletversie pessimistischer dan die van Shakespeare, die zijn verhaal liet eindigen op een hoopvolle noot. Dit kan hier niet omdat Lanoye de figuur van Fortinbras heeft weggelaten en zijn agressief karakter aan Laertes heeft toebedeeld. Lanoye heeft de tekst van Shakespeare soms vertaald, of er eigen variaties op geschreven, of er eigen teksten aan toegevoegd. Dat levert een rijk spel met de taal op. Een minpuntje vind ik de aanwezigheid van vele rijmen. Als het hele stuk op de essentie wedt, dan verliest de tekst hierdoor aan scherpte – ook al omdat de rijmen nogal plat zijn. Die staan in contrast met de rijke zinsbouw die Lanoye hanteert. Zijn bewerking is zeker geen vereenvoudiging, is soms bloemrijker dan bij Shakespeare , zodat Lanoye een extra kwaliteit aan het geheel toevoegt. De opvoering Guy Cassiers heeft voor deze voorstelling een uiterst sobere vorm gekozen. Het plateau is leeg en zwart. In het midden staat een abstracte constructie: een stel schermen waarachter men zich kan verstoppen. De soberheid wordt nog onderstreept door de zwarte en grijze kostuums. In de wereld van Hamlet is geen kleur te bespeuren. Er is ook een glazen vloer, waaronder men allerlei afval vermoedt. Er zijn geen video’s, tenzij kort voor de geest van de vermoorde koning. Alles komt daarom op de schouders van de acteurs te liggen. In Abke Haring heeft Cassiers (én Lanoye) een ideale vertolkster. Ze ziet er frêle en toch vol gebalde energie uit. Is ze in het eerste deel erg statisch, dan ontbolstert ze na de pauze en komt ze erg sterk uit de hoek in de confrontatie met haar moeder. Het is een plezier om naar haar behandeling van de woorden te luisteren. De andere rollen worden met evenveel brille vertolkt. Chris Nietveld is een imposante Gertrud. Johan Van Assche – die we te lang op het toneel hebben gemist- zet een Claudius neer, die zowel sterk als zwak is. Deze dubbelheid – een twijfelende koning – komt volledig tot zijn recht in het tweede deel. Van Assche speelt met een naturel dat meteen ook erg theatraal is. Eelco Smits is een sterke, gedreven Laertes, terwijl Roeland Fernhout een heel aparte Polonius maakt, opvliegend, sussend, bekoord door zijn eigen dochter. De Ophelia van Gaite Jansen vermijdt elke weekheid die het personage traditioneel heeft. Ze wordt wel gek (iets wat qua theatrale vertelling niet zo duidelijk is omdat Lanoye de situaties hier erg comprimeert) maar zelfmoord pleegt ze niet. Marc Van Eeghem en Kevin Janssens nemen drie rollen voor hun rekening : ze zijn Rosencrantz en Guildenstern, twee figuren die Lanoye fel contrasteert. Ze zijn ze ook de toneelspelers, en vergasten ze de toeschouwer op een heel geestig poppenspel. Tenslotte zijn ze de grafdelvers in een extra-komisch nummer. In deze sombere, erg zwarte voorstelling zorgen ze telkens voor wat het Engels heet comic relief. Ze doen het voortreffelijk, en al zijn ze gelijkwaardige partners, toch wil ik even de vertolking van Kevin Janssens aanstippen, die een hele andere kant van zijn talent laat zien. Er is ook nog Katelijne Damen, als een moeilijk te plaatsen ronddwalende geest van Yorrick – een wat mindere toevoeging van Lanoye die misschien suggereert dat Hamlet schizofreen is. De krachtmeting van regisseur Cassiers met een overdonderende tekst is hiermee uitstekend afgelopen. Het ritme van de voorstelling is niet overal even gaaf, zodat de voorstelling in het eerste deel wel eens wil slepen, ook omdat Cassiers heel sterk op het ‘natuurlijke ‘ spreken wedt, waardoor sterke emoties getemperd overkomen. Dat gaat soms ten koste van de spanningsboog. Maar hij heeft zijn acteurs tot zeer mooie prestaties weten te verleiden. De eerste samenwerking van Toneelhuis en Toneelgroep Amsterdam is hierdoor een succes. En het past natuurlijk om te eindigen om te herhalen hoe steengoed Abke Haring in de verpletterende hoofdrol is. Johan Thielemans Publicatie Datum cm2 : het Parool : 21 mrt 2014 : 362 Pagina : 43 Advertentiewaarde : € 8.150,00 HET PAROOL AMSTERDAM TONEELGROEP GEEN AGENDA Regio : Nederland Frequentie : 6x per week Oplage : 71.946 TROUW DE STANDAARD Lanoyes liefdevol verraad Hoe een verlangen naar zuiverheid tot de totale verlamming leidt: dat is de kern van Tom Lanoyes ‘Hamlet’. Voor het stuk der stukken scherpte hij zijn beste pen. ‘Shakespeare, dat is muziek zonder instrumenten.’ Hamlet vs Hamlet’, het klinkt als de ultieme clash. Een affiche als van een boksmatch: de beroemde sombermans uit de wereldliteratuur neemt het op tegen zichzelf. Een schijngevecht op leven en dood. Zijn versus niet zijn. Handelen of dubben. Waarin verder mag meeklinken: een prins en student die zich afzet tegen de fouten van de oudere generatie, maar zelf weigert de fakkel over te nemen. En dat alles in een doortrapte, afbrokkelende wereld waarin iedereen elkaars woorden afluistert en wantrouwt. Tom Lanoye zet hoog in met zijn bewerking, die komende week in Amsterdam in première gaat. De regie is in handen van Guy Cassiers, die acteurs van zijn eigen Toneelhuis en van Toneelgroep Amsterdam samenbrengt. Veel inkt vloeide er al over de actrice die de ‘prins van Denemarken’ zal vertolken. Abke Harings androgyne, jeugdige uitstraling maakt haar geknipt voor de veelkantige ambiguïteit die Lanoye en Cassiers willen oproepen. Voor hen is Hamlet een stuk over jongvolwassenheid, over een jongeman wiens verlangen naar zuiverheid uiteindelijk naar verstarring en besluiteloosheid voert. Lanoye heeft Hamlet sterk naar zijn hand gezet. Personages werden geschrapt, andere juist sterker geaccentueerd. Met ‘de geest van Yorick’, de nar wiens schedel Hamlet over onze sterfelijkheid doet filosoferen, heeft hij zelfs een nieuw personage in het leven geroepen. Van elke repliek spat het taalmeesterschap. De vileine woorden waarmee Hamlet zijn Ophelia wandelen stuurt, zijn donker en schokkend. Lanoye heeft de veerkrachtige, soepele verzen in de vingers, na stukken als Mamma Medea, Mefisto for ever of Bloed en rozen. Intussen komen zijn drastische keuzes ook een stuk vertrouwder over. Dit keer viel in het repetitiehok geen uitval te noteren, zoals die van Els Dottermans in de aanloop naar Ten oorlog: ‘Lanoye, speel die brol van u voortaan maar zelf!’ Zeventien jaar geleden bewerkte u al Shakespeares koningsdrama’s. ‘Ten oorlog’ ging de legende in. Wat is het verschil? ‘De klacht die ik het meest over Ten oorlog hoorde, was dat het veel te weinig opgevoerd is. De monumentale herinnering werd groter dan de opvoering zelf. Natuurlijk durft niemand het stuk nu nog oppikken. Op alle mogelijke manieren was Ten oorlog een scharnier: voor Blauwe Maandag Companie, voor regisseur Luk Perceval, voor mezelf omdat ik er een echte leerschool aan had. ‘Hamlet vs Hamlet vertoont veel parallellen met Ten oorlog. Toen vertrok ik van een adaptatie, vrij letterlijk, met voorzichtige retouches. Om te eindigen met een volledig nieuw stuk. Zo ging het ook hier.’ ‘In Ten oorlog vind je een volledig palet aan taalregisters. Klassiek-archaïsch, laatmiddeleeuws, het verbasterde Engels als taal van de cynische macht. Tot uiteindelijk de versvorm explodeert. Ook in Hamlet vs Hamlet heeft elk personage een moment waarop hij zijn verzen verliest.’ Waarom blijft Shakespeare ons fascineren? Vanwege de mix van het platvloerse en het verhevene, zoals Luk Perceval het samenvatte? ‘Dat zou ook wel eens de reden kunnen zijn waarom zijn stukken zo goed passen bij ons, Vlamingen.’ ‘Het is geen toeval, denk ik, dat Shakespeare tijdens de Romantiek herontdekt is. Naar onze normen is hij vrij modern: geen klassieke eenheid van plaats, tijd, etcetera. Hij brengt bovendien een analyse op vele fronten: maatschappelijk, politiek, existentieel. En dat ook nog eens in geniale poëzie.’ ‘Taal is de motor bij hem. Theatergezelschappen die in hun eigen woorden het verhaal van Romeo en Julia naspelen of die er een dansvoorstelling van maken, daar heb ik niets mee. Dan neem je de kern weg. Shakespeare schreef ultiem teksttheater, dat nog altijd ongelooflijk speelbaar is. Het klinkt als muziek zonder instrumenten.’ ‘Werkend aan Shakespeare, is mijn bewondering voor de vakman, de dichter en de dramaturg, torenhoog geworden. En tegelijk viel de bewondering voor het monument weg. In de koningsdrama’s zitten fragmenten waarvan je je afvraagt: zo slecht, zijn die wel van hem?’ U laat Hamlet aantreden in een universele arena. Concrete verwijzingen zijn geschrapt. ‘Alleen Wittenberg, de universiteit van Hamlet, heb ik behouden. Ik wou die eerst nog vervangen door Blankenberge. Wat ik een prachtig woord vind: een berg die blank is, blijkt een duin waarop mensen gaan zonnen.’ ‘Maar Wittenberg is ook de universiteitsstad van Luther en dat ideeëngoed past uitstekend bij een stuk zonder God. Zulke verwijzingen kun je moeilijk omzetten of vertalen. Maar ze klinken indirect mee.’ ‘Verder moet een goede bewerking in de eerste plaats een respectloos, maar consistent verraad brengen. Liefdevol verraad, zegt maar.’ Hoe hebt u het dit keer aangepakt? Focussen op de psychologie van de adolescent betekent ook: andere sporen laten schieten. Gaat ‘Hamlet’ niet ook over de ondergang van het avondland, ‘the rotten state of Denmark’? ‘Mijn werkwijze past in een Shakespeareaanse traditie. Hij was zelf producent, scenarist, regisseur: een soort Francis Ford Coppola, die ook nog eens zelf meespeelde in zijn stukken.’ ‘Moderne theaterauteurs zoals Tsjechov, of bij ons Hugo Claus, schreven een nieuw werk en gaven dat aan een bevriend gezelschap of regisseur. Bij de première waren ze in het beste geval blij verrast. Maar vaker nog: geschokt.’ ‘Ik heb dat proces omgekeerd. Als schrijver maak ik deel uit van een team. Ik zit mee aan de architectentafel, samen met dramaturg en regisseur. Er liggen vragen voor als: wat is in deze tijd relevant omte vertellen? Wat is de politieke en maatschappelijke context van dit stuk? Wat is de interpretatie tout court? Daarom ben ik ook geen vertaler,maar een bewerker. Veel voorstellen wijs ik van de hand: ik moet er zelf ook iets in zien. Wat ik niet kan, is Woyzeck bewerken omdat een beroemde acteur die rol moet krijgen.’ ‘Als radertje in de toneelmachine, mag je als auteur ook niet te beroerd zijn om te retoucheren of nieuwe versies te schrijven. Je moet ook toestaan dat, zoals in Hamlet vs Hamlet, de doodgravers beginnen te improviseren in plaats van jouw vondsten uit te spreken. Wat ik lever, is een partituur waar men mee aan de slag gaat. Eisen dat elke komma gevolgd wordt, zoals de erven van Samuel Beckett dat doen, is niet meer van deze tijd.’ ‘Dat zit er bij ons ook in. Hamlet vs Hamlet draait om een generatieconflict, het gewicht dat rust op de schouders van mensen die het moeten verderzetten. Hamlet en Laertes wijzen de wereld die hun wordt voorgeschoteld van de hand. Uit ultieme wraak besluiten ze om niet de volgende generatie te zijn.’ ‘Ik vind dat een zeer actueel thema. Kijk naar onze collectieve hysterie als het over jongeren gaat. De jeugd heeft het eeuwige leven. Jongeren appreciëren vandaag de wijsheid niet meer van wie ouder is. De jeugd is het model: generatie probeert jonger te zijn dan ze is.’ (lacht) ‘Verder heeft Hamlet zichzelf wijsgemaakt dat het sluiten van compromissen verwerpelijk is. Dat is een duidelijke politieke keuze. Theaterpersonages die op voorhand apolitiek zijn, vind ik te makkelijk. Grote menselijke drama’s spelen zich voor mij niet alleen af in familieruzies, maar ook in de politiek en hoe je macht vormgeeft.’ ‘Ten oorlog was een poëtisch theateressay over macht: wat doet de kroon met de persoon? Het centrale dilemma is dat je geen maatschappij hebt zonder machtsoverdracht. Maar het blijft aantrekkelijk theatermateriaal dat ook als de macht bij één persoon verankerd zit, er een waaier aan corrumpering opengaat. Eigen persoonlijkheidskenmerken spelen nu eenmaal een rol bij hoe macht wordt uitgeoefend. Dat is iets wat mij mateloos boeit.’ Het eigenlijke schrijven van een theatertekst: gaat dat snel? ‘Ik lees mij altijd eerst in en vergelijk verschillende versies. Alleen al om te zien welke interpretaties open liggen. Het was een geschenk dat ik opnieuw student mocht spelen, zoals toen ik nog Germaanse studeerde. Maar er is zoveel literatuur voorhanden, dat je dat lezen op den duur wel moet staken.’ ‘In verzen schrijven is een bewuste keuze. Dat het een harnas zou zijn voor de spelers: daar ben ik het niet mee eens. Voor acteurs die de cadans beheersen, biedt ze juist een grote vrijheid van interpretatie.’ ‘Daarnaast wil ik ook een wonderlijke, fantastische, wendbare taal laten horen. Het Nederlands is veel soepeler en klankrijker dan we onszelf wijsmaken. En ten slotte moet ook mijn eigen muziekje doorklinken. De gekunsteldheid van verzen mag geen barrière zijn om de inhoud rechtstreeks door te geven. Zoiets realiseren, komt neer op techniek. Dus ja: to be or not be in het Nederlands omzetten, doe je zoals een boer op zijn akker: spadesteek na spadesteek. Er waren verschillende versies nodig voor het helemaal goed zat.’ generatie Jan Goossens van KVS. Je mag de taak van een intendant niet onderschatten. Ze moeten precies kunnen inschatten welke projecten belangrijk zijn op dit eigenste moment. Dat betekent ook: wie ze moet maken, en welke vrijheid ze moeten krijgen.’ Bij monde van Johan Swinnen heeft de NVA zich intussen duidelijker geout over cultuur. Wat vindt u? ‘Het helpt als je weet wie een rol gaat spelen. Maar net zoals bij mijn romans, is de eerste stem die van mijzelf. Ik probeer mijn teksten altijd zelf uit.’ ‘Het interview met Johan Swinnen in deze krant heeft mij geschokt. Hoezo, de linkse culturo’s moeten wel eens nadenken, zoals hij zegt? Wat hij voorop stelt, houdt het midden tussen een douceurtje en een dreigement: de grote huizen krijgen meer geld, maar ze moeten wel oppassen.’ ‘Ik heb er ook een probleemmee als Swinnen, als voorzitter van Het Toneelhuis, door zijn uitspraken de artistieke vrijheid van de organisatie in de weg dreigt te zitten. Autonomie wordt al te makkelijk in een verkeerd daglicht gesteld als het om kunst gaat. Net als het woord “elite”. Of “kunstpaus”, zoals voor Hoet of Mortier. Het is geen onschuldig woord, maar muilkorvend jargon voor iemand die zogezegd niet zou weten wat het volk wil.’ ‘Wat die autonomie betreft: wie mijn werk leest, kan moeilijk zeggen dat ik mij ergens autonoom boven de maatschappij zou verheffen. Als het punt is dat onze grote cultuurhuizen vlaggenschepen van de natiestaat moeten worden, en daarover dus moeten “nadenken”, dan laat ik er mij met plezier uittrappen. Opportunistisch campagne voeren om minister van Cultuur te worden, doe je niet op mijn kap.’ U was in Zuid Afrika toen de dood van Gerard Mortier bekendraakte. Het einde van een tijdperk? Geert Van Der Speeten 16/03/2014 Als u de woorden opschrijft, hoort u dan acteurs die ze zeggen? ‘Gerard Mortier was een belangrijke figuur voor de kunstwereld, een nieuwe Diaghilev. Ik heb ook veel aan hem te danken. Na Ten oorlog stapte hij op mij toe met de woorden: dit brengen we naar Salzburg. Wat ook gebeurde.’ ‘Mortier vond ook dat je je niet in het defensief moest laten duwen als “linkse elite”. Door de talrijke gesprekken met hem heb ik geen schrik meer om mijzelf kunstenaar te noemen.’ Valt er een leemte na Mortier en Jan Hoet? ‘We hebben nog altijd intendanten met een grote drive, zoals Frie Leysen en bij de jonge
© Copyright 2024 ExpyDoc
