Wat moet Europa/he t Westen doen

opinie
Tekst:kol b.d. Ties. Kruize
Wat moet Europa/he t Westen doen
nu Poetin plotseling een ander gezicht toont?
Van Sovjet-Unie naar Russische
Federatie
Recente foto van
de president van de
Russische Federatie,
Vladimir Poetin
Bron:
BBC World News
Het niet ondertekenen van het associatieverdrag met de EU op 21 november 2013 door de
regering Janoekovitsj vormde de aanleiding
voor grote aanhoudende demonstraties en
politieke onrust in Oekraïne. Kort nadat eind
februari 2014 in Oekraïne door de oppositie
een nieuwe coalitieregering was gevormd,
begon Rusland met het sturen van troepen
naar de Krim. Als reden werd vermeld dat de
acties werden uitgevoerd ter bescherming van
het Russische deel van de bevolking.
6 | Carré 3 | 2014
Op 16 maart 2014 werd op de Krim een referendum gehouden
waarbij de Russische meerderheid van de bevolking zich uitsprak
voor aansluiting bij Rusland. De aansluiting werd vervolgens door
de Russische regering bekrachtigd. Voorts heeft Rusland aangegeven om eventueel verder in te grijpen in andere delen van Oekraïne wanneer dat nodig mocht zijn ter bescherming van Russische
bevolkingsgroepen aldaar. Inmiddels hebben ook andere landen in
Oost-Europa hun zorgen uitgesproken over het Russische optreden. Het optreden van Rusland heeft geleid tot een diplomatieke
confrontatie met het Westen, veroordeling in de VN - Veiligheidsraad en stappen door de NAVO. Is het optreden van Rusland
t.o.v. Oekraïne een op zichzelf staand incident (hoe ernstig ook)
of is er meer aan de hand. Hoe moet het Westen reageren en wat
is de rol van Europa en misschien die van de NAVO?
In dit artikel worden de gebeurtenissen nader beschouwd en
wordt het optreden van Rusland in een bredere context geplaatst.
In 1991 werd het Warschau Pact ontbonden en viel de Sovjet-Unie uiteen.
Daarmee viel niet alleen de grootste geografische staat ter wereld uiteen, maar
verdween ook een wereldmacht van
het toneel. Met het uiteenvallen van de
Sovjet-Unie kwam ook een einde aan het
Russisch-Chinese blok. De opvolger van
de Sovjet-Unie was de Russische Federatie
(verder in dit artikel aangeduid als Rusland). Het verlies van de Baltische staten
betekende verminderde toegang tot de
Oostzee (Baltische Zee) met ijsvrije havens.
Door het verlies van de Kaukasus ontstond
opnieuw de vrees van Turkse invloeden
(met verwijzing naar het Ottomaanse
Rijk). Het verlies van Centraal-Azië was
van belang i.v.m. aanwezige grondstoffen
en de overwegende moslim bevolking die
een bedreiging zou kunnen worden (voor
de Russische Federatie). Op sommige
plaatsen was de oorspronkelijke zuidgrens
van de Sovjet-Unie meer dan 1.000 km
in noordelijke richting opgeschoven. Het
verlies van Oekraïne betekende het opsplitsen van de Slavische identiteit. Meer
dan 20 miljoen voormalige inwoners van
de Sovjet-Unie (etnische Russen) woonden
plotseling in zelfstandige landen die allemaal hun nationale belangen opeisten. Het
verlies van Oekraïne telde misschien wel
het zwaarst in geopolitiek opzicht: etnisch
(Slavische bevolking), industrieel, agrarisch
en geografisch i.v.m. de toegang tot de
Zwarte Zee. In het verre oosten begon
China in verschillende opzichten te groeien
(economisch, militair). Rusland was plotseling geen supermacht meer en had in het
westen, zuiden en oosten problemen op
het gebied van economie, identiteit, en
veiligheid. Alleen in het (tamelijk ontoegankelijke) noorden (lees: Siberië) was de
situatie stabiel.
Relatief kort na het uiteenvallen van de
Sovjet-Unie begon een proces van toenadering tussen enerzijds de EU en de NAVO
en anderzijds een aantal landen die voor-
heen tot de invloedsfeer van de SovjetUnie behoorden.
De NAVO publiceerde in 1995 haar geformaliseerde studie over mogelijke uitbreiding1 (de fundamentele opening voor
uitbreiding is opgenomen in Artikel 10 van
het NAVO handvest). In die studie wordt
de mogelijkheid geboden voor Europese
landen om lid te worden van de NAVO,
die het einde van de Koude Oorlog zag als
een uitgelezen mogelijkheid om de veiligheid en stabiliteit in het trans-Atlantische
gebied te vergroten. Ook wordt in dezelfde studie gesproken over samenwerking
tussen de NAVO en Rusland. Tevens trof
de EU plannen voor uitbreiding en samenwerking.
De toenadering betrof in eerste aanleg de
Baltische staten en een aantal Centraal- en
Oost-Europese landen. Na het doorlopen
van de procedures tot verkrijging van het
lidmaatschap en diverse onderhandelingen
(in het algemeen een proces van enkele
jaren) verkregen de landen het formele
lidmaatschap van de EU en de NAVO
(zie figuur 1).
Jaar van toetreding
NAVO2
EU3
Polen
1999
2004
Tsjechië
1999
2004
Slowakije
2004
2004
Hongarije
1999
2004
Bulgarije
2004
2007
Roemenië
2004
2007
Estland
2004
2004
Letland
2004
2004
Litouwen
2004
2004
Albanië
2009
Potentiële
kandidaatlidstaat
Figuur 1: Formeel lidmaatschap van de NAVO en
de EU
Naast de toenadering tot bovengenoemde
landen ontstonden ook contacten met andere landen die vroeger deel waren van de
Sovjet-Unie. Reeds in 1994 werd tussen
de EU en Rusland een overeenkomst voor
partnerschap en samenwerking gesloten.
Hetzelfde gebeurde in 1998 tussen de EU
en Oekraïne. In 2008 werd deze overeenkomst vernieuwd en uitgebreid waarbij
samenwerking en steun werd geregeld op
het gebied van energie, handel, industrie
en bevordering van de democratisering.
Soortgelijke overeenkomsten werden gesloten met Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië en Armenië. Door de forse uitbreiding
van het aantal lidstaten en het aangaan
van samenwerkingsverbanden met andere landen kan worden gesteld dat de EU
sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie
een fors stuk in oostelijke richting is opgeschoven.
Ook de NAVO zocht samenwerking met
vroegere Sovjet staten. Zo werd in de officiële verklaring van de vergadering van de
NAVO Raad in Riga in 2006 concreet gesproken over samenwerking met Georgië
en Oekraïne en over het bevorderen van
de stabiliteit in het Zwarte Zee gebied4.
Tijdens diezelfde conferentie hebben de
deelnemende leiders aangegeven open
te staan voor een toekomstig lidmaatschap van Georgië en Oekraïne (in de officiële verklaring wordt dit niet vermeld).
Overigens behoren alle landen van de
voormalige Sovjet-Unie tot de groep van
partnerlanden van de NAVO: Armenië,
Azerbeidzjan, Georgië, Kazachstan, Moldavië, Rusland, Tadzjikistan, Turkmenistan,
Oekraïne, Oezbekistan en Wit-Rusland.
Met partnerlanden wordt op vele gebieden samengewerkt, zoals opleiding en
training, wapenbeheersing, veiligheidsvraagstukken, conflictbeheersing en mensenrechten.
Evenals voor de EU geldt voor de NAVO
dat door de uitbreiding van het aantal lidstaten en de samenwerking met een groot
aantal landen het bondgenootschap een
flink stuk in oostelijke richting is opgeschoven.
7
Wanneer het opschuiven van de EU en
de NAVO in oostelijke richting wordt gekoppeld aan de eerder genoemde negatieve effecten van het uiteenvallen van
de Sovjet-Unie, kan vanuit een Russisch
standpunt bezien niet anders worden
geconcludeerd dan dat de geopolitieke
situatie zich sinds 1991 dramatisch heeft
ontwikkeld: van een wereldmacht naar
een land te midden van andere landen en
bedreigd door oprukkende machten vanuit
verschillende richtingen.
De ontwikkelingen in Oekraïne
vanaf november 2013
De recente gebeurtenissen in Oekraïne
vinden vooral hun oorsprong in november
2013 als president Janoekovitsj weigert
het associatieverdrag met de EU te tekenen, nadat in een eerder stadium het parlement heeft ingestemd met het verdrag.
Het niet tekenen van het verdrag zou het
gevolg zijn van politieke druk door Rusland, dat gedreigd zou hebben met een
sterke verhoging van de gasprijs en andere
economische maatregelen in het nadeel
van Oekraïne. Als reactie op het niet tekenen van het verdrag beginnen op diverse
plaatsen in Oekraïne demonstraties tegen
het bewind van Janoekovitsj. De demonstrerende bevolking verwijt de regering
de slechte economische toestand van het
land, mede veroorzaakt door corruptie,
zelfverrijking en wanbeleid. De demonstraties worden ondanks de inzet van oproerpolitie heviger en massaler. Op 1 december
2013 nemen in Kiev meer dan 300.000
mensen deel aan de demonstraties, de
grootste sinds de Oranjerevolutie in 2004.
De demonstraties zullen langere tijd aanhouden. Medio februari 2014 worden de
demonstraties steeds gewelddadiger als
blijkt dat het parlement van Oekraïne een grondwetswijziging,
die de macht van de president moet beperken, voor zich uit heeft
geschoven. De regering van Oekraïne functioneert in feite niet
meer doordat de premier eind januari 2014 is afgetreden. Op 19
februari 2014 wordt door de oppositie een bestand gesloten met
president Janoekovitsj, een dag nadat 26 demonstranten en politiemensen zijn omgekomen. Een dag later wordt het bestand door
de opstandelingen verbroken en komen meer dan 100 mensen
om bij gewelddadigheden. Op 21 februari bereikt Janoekovitsj een
akkoord met de oppositie, na bemiddeling van de ministers van
buitenlandse zaken van Duitsland, Frankrijk en Polen. Het akkoord
vermeldt o.a. vervroegde presidentsverkiezingen en beperking van
de macht va de president. Een dag later wordt het akkoord door
de opstandelingen verworpen. Janoekovitsj verdwijnt letterlijk van
het toneel, waarmee de politieke chaos in het land compleet is.
Het parlement van Oekraïne kiest een nieuwe voorzitter en benoemt een aantal nieuwe ministers. Op 27 februari wordt in het
parlement overeenstemming bereikt over een coalitieregering die
tot aan de volgende verkiezingen (op 25 mei 2014) het land moet
leiden. De pro-Europese voormalige minister van Economische Zaken, Arseni Jatsenjoek, wordt door de parlementariërs aangesteld
als premier. De onlangs gekozen parlementsvoorzitter Oleksander
Turchinov wordt benoemd tot interim-president. Janoekovitsj blijkt
inmiddels naar Rusland te zijn uitgeweken van waaruit hij nog
steeds het presidentschap claimt. Bij de grote demonstraties wordt
vooral betoogd voor aansluiting bij Europa. Dat beeld is echter
niet representatief voor geheel Oekraïne. De bevolking in het
westelijke deel van het land is vooral voor aansluiting bij Europa
en tegen sterke inmenging van Rusland. In het meer oostelijke
en zuidoostelijke deel van Oekraïne (inbegrepen de Krim), waar
de bevolking overwegend van Russische afkomst is, is men juist
voor een sterke band met Rusland. Nadat aanvankelijk in het meer
westelijke deel van Oekraïne de pro-Europa demonstraties worden gehouden, beginnen in het oostelijke en zuidoostelijke deel
van het land de pro-Rusland demonstraties. Die ontwikkeling leidt
her en der tot schermutselingen tussen Oekraïners en etnische
Russen zonder dat sprake is van grote confrontaties tussen beide
bevolkingsgroepen. Het aantal etnische Russen in Oekraïne is aanzienlijk. In sommige gebieden maken zij tot 75% deel uit van de
bevolking. Voor een overzicht van de omvang van de bevolkingsgroepen in de verschillende delen van Oekraïne wordt verwezen
naar figuur 2.
De acties door Rusland vanaf maart
2014 en de reacties van andere landen
Na enkele dagen van onrust op de Krim geeft
Rusland op 1 maart 2014 toe dat de grote groepen aanwezige militairen op het schiereiland uit
Rusland afkomstig zijn (de geschatte aantallen
lopen uiteen van 6.000 tot 8.000; de herkomst
Figuur 2 Indeling Oekraïne naar etniciteit en taal
Bron: Washington Post 09-12-2013
Toelichting: ruwweg vier van de zes inwoners van Oekraïne
zijn etnisch Oekraiens en spreken de Oekraïense taal.
Eén op de zes inwoners is etnisch Russisch en spreekt de
Russische taal. Eén op de zes inwoners is etnisch Oekraiens
maar spreekt Russisch. Dit zijn afgeronde aantallen.
De vermelde minderheden vormen ca. 5% van de bevolking
(totaal 45 miljoen).
8 | Carré 3 | 2014
was enkele dagen onduidelijk door het niet
dragen van identiteitstekens op de uniformen). Als argument voor het sturen van
militairen geeft Moskou het beschermen
van de Russische bevolking tegen opstandelingen die als fascisten worden aangeduid en die opereren onder een regering
die door het Kremlin als illegaal wordt bestempeld. De VN-Veiligheidsraad veroordeelt op 3 maart unaniem de acties door
Rusland op de Krim. Uiteraard veroordeelt
ook het Westen de militaire bezetting
evenals de NAVO. Op 16 maart wordt op
de Krim een referendum gehouden waarbij de overwegend Russische bevolking
zich in grote meerderheid uitspreekt voor
aansluiting bij Rusland. De uitslag van het
referendum wordt op 18 maart door de
Russische regering bekrachtigd waarmee
de Krim formeel een deel van Rusland
wordt. In zijn toespraak tot het Russische
parlement en regering haalt president Poetin fel uit naar het Westen. Kort na het
referendum begint Rusland met het concentreren van troepen langs de oostgrens
met Oekraïne. Op 24 maart is duidelijk
dat het om veel eenheden gaat (de schattingen lopen op tot ca. 40.000 militairen)
die een hoge graad van gereedheid hebben. Hoewel Rusland bij monde van minister van buitenlandse zaken Lavrov stelt
niet van plan te zijn om Oekraïne binnen
te vallen, heeft het Russische parlement
toestemming gegeven om indien nodig
troepen in te zetten ter bescherming van
de Russische bevolkingsgroepen in delen
van Oekraïne.
Als reactie op de bezetting van de Krim
schort de NAVO de militaire samenwerking
met Rusland op, wordt de samenwerking
met Polen bij oefeningen geïntensiveerd
en worden de Baltische staten blijvend
gesteund met patrouillevluchten in het
luchtruim (voortzetting van een bestaande
actie). De EU zegt € 11 miljard steun toe
aan Oekraïne, de VS ruim € 1 miljard. Verder wordt door Europa en de VS de mogelijkheid van sancties opengehouden als het
geplande referendum doorgaat. Gelijktijdig
wordt diplomatiek overleg gestart tussen
de VS en Rusland. Onmiddellijk na het
referendum op 16 maart worden sancties
door de VS en Europa afgekondigd. Deze
zijn gericht op hoge Russische en Oekraïense functionarissen en bestaan uit het
bevriezen van banktegoeden en het beperken van reismogelijkheden naar landen
in het Westen. Verder wordt Rusland uit
het geplande G8 overleg gezet dat in juni
2014 in Sotsji gehouden zou worden (in
plaats daarvan vindt in juni het G7 overleg plaats in Brussel). Afhankelijk van de
verdere ontwikkelingen houden Westerse
landen rekening met meer en zwaardere
(economische) sancties. De Russische troepenconcentraties langs de oostgrens met
Oekraïne zijn aanleiding tot serieuze zorgen bij de NAVO en een aantal landen,
waaronder Polen en de Baltische staten.
Het belang van Oekraïne voor
Europa/het Westen
Oekraïne is een land met ca. 45 miljoen
inwoners en een oppervlakte van ongeveer
603.500 km² (zie figuur 3; ter vergelijking,
Frankrijk heeft een oppervlakte van ca.
555.000 km²). Het belang van Oekraïne
voor de EU ligt vooral op het gebied van
economie en stabiliteit.
Met de uitbreiding van de EU en de NAVO
naar het oosten en Polen als lidstaat, is een
gemeenschappelijke grens met Oekraïne
ontstaan met een lengte van ongeveer
1.300 km. Stabiliteit aan de grens is van
belang voor de EU en de NAVO. Instabiliteit kan leiden tot migranten, vluchtelingenstromen, criminaliteit en optreden door
gewapende groepen.
Op economisch gebied is Oekraïne als
handelsland van belang voor de EU. In dat
opzicht is het land bijna even belangrijk als
Rusland dat op twee na het grootste import land voor de EU is en het op vier na
grootste export land. Ter vergelijking: Turkije is respectievelijk zevende en vijfde.
Daarnaast is Oekraïne een doorvoerland
van gas uit Rusland naar Europa. Van de
totaal 20 EU landen, waaronder Nederland, die Russisch gas gebruiken, krijgen 12
landen hun gas aangevoerd via Oekraïne.
Overigens is het gastransportnetwerk in
Oekraïne dringend aan verbetering toe.
Verder is Oekraïne een grote producent
van elektriciteit. Het land is aangesloten
op het European Network of Transmission
System Operators for Electricity. Via dit
netwerk wordt elektriciteit geleverd aan
Hongarije, Slowakije, Polen en Roemenië.
Ook beschikt het land ook over aanzienlijke voorraden natuurlijk gas en schaliegas
(de exploitatie hiervan moet nog worden
verbeterd).
Tenslotte beschikt het land over een grote
oppervlakte zeer vruchtbare grond (landbouw).
Rusland en Oekraïne in een
bredere context
Zoals eerder in dit artikel al is vermeld,
was Rusland kort na het uiteenvallen van
de Sovjet-Unie teruggevallen tot een land
van weinig betekenis op het wereldtoneel
in vergelijking met de periode tijdens de
Koude Oorlog. Voor een land dat honderden jaren een imperium is geweest, moet
dit een traumatiserende ervaring zijn en
het is dan ook niet verwonderlijk dat in ieder geval een deel van de machthebbers in
Rusland graag een terugkeer zou zien naar
de tijden van weleer, met een Rusland dat
meetelt als wereldmacht en op gelijke voet
kan staan met de VS. Tijdens zijn wisselende periodes als premier en president van de
Russische Federatie heeft Poetin er nooit
een geheim van gemaakt dat hij van Rusland weer dat sterke land wil maken dat
mede bepalend is voor de gebeurtenissen
op het wereldtoneel. Een citaat van Poetin
maakt dit nog eens duidelijk:
“Russia is only respected and considered
when it is strong and stands firmly on its
own feet. Russia has generally always en-
Figuur 3
Kaart van Oekraïne
9
joyed the privilege of conducting an independent foreign policy and this is what
it will continue to do. In addition, I am
convinced that global security can only be
achieved in cooperation with Russia rather
than by attempts to push it to the background, weaken its geopolitical position or
compromise its defences”5.
Er zijn meerdere redenen waarom Oekraïne voor Rusland belangrijk is. Ten eerste
is sprake van de al eerder genoemde etnische en culturele verbondenheid tussen
beide landen. Alleen al daarom zou Oekraïne in de ogen van velen eenvoudig een
deel van Rusland moeten zijn. Ten tweede
spelen economische belangen een rol.
Oekraïne heeft een groot economisch potentieel en is daarom even zo van belang
voor Rusland als voor Europa. Behalve de
voor Europa geldende economische mogelijkheden beschikt Oekraïne ook nog over
veel zware industrie die zich voornamelijk in het zuidoostelijke deel van het land
bevindt. Goede handelsbetrekkingen met
Oekraïne zijn belangrijk voor Rusland. Verder is Rusland bezig met het vormen van
de Euraziatische Unie (EAU). Putin is de
initiatiefnemer voor deze economische en
politieke unie met Wit-Rusland, Kazachstan, Kirgizië, de Russische Federatie, Tadzjikistan en andere post-Sovjetstaten
zoals Oekraïne als beoogde leden. In deze
Euroaziatische tegenhanger van de EU zou
Rusland een leidende rol willen spelen. Dat
laatste is één van de redenen dat de beoogde lidstaten niet staan te popelen om
deel te nemen. Ook Oekraïne heeft tot
nu toe de boot afgehouden. Maar zowel
bilateraal als in een mogelijke toekomstige
EAU is Oekraïne om economische redenen
van groot belang voor Rusland.
Een derde reden waarom Oekraïne van
belang is voor Rusland, is het militaire aspect. De Krim (Sebastopol) is de thuisbasis
voor de Russische Zwarte Zee vloot. Verder is voor de Russische marine de stad
Mykolajiv in het zuidwesten van Oekraïne
van belang vanwege de scheepswerven.
Het belang van een Russische marinebases
in Oekraïne is tweeledig: de bases bieden
een snelle toegang tot de Middellandse
Zee en het Midden-Oosten en ze zijn ijsvrij. Het kunnen beschikken over de bases
heeft verschillende keren tot problemen
geleid met Oekraïne dat na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een onafhankelijk
land was. In 1997 werden de problemen
voorlopig opgelost toen besloten werd tot
de opdeling van de Zwarte Zee vloot in
het Oekraïense en het Russische deel. De
Russen mochten tot 2017 een marinebasis
10 | Carré 3 | 2014
huren. In april 2010 werd dit huurcontract met 25 jaar verlengd
tot 2042. Het is duidelijk dat met de annexatie van de Krim Rusland definitief over de bases kan beschikken zonder een contract
te moeten sluiten met Oekraïne. Een ander militair aspect is de
toenadering tussen Oekraïne en de NAVO. Oekraïne behoort tot
de partnerlanden van de NAVO wat betekent dat op velerlei gebieden (militair en civiel) kan worden samengewerkt en gesteund.
Van een voorgenomen lidmaatschap van de NAVO op korte termijn is geen sprake. Maar een toekomstig lidmaatschap is -in ieder
geval voor de NAVO- niet uitgesloten. Het moge duidelijk zijn dat
een eventueel NAVO lidmaatschap van een land in de achtertuin
voor Rusland onacceptabel is. Al met al kan worden gesteld dat
Rusland in Oekraïne een duidelijk militair belang heeft en dit belang recentelijk voor een deel (op geheel Russische wijze) heeft
veiliggesteld.
Als vierde reden kan worden aangevoerd dat Oekraïne voor Rusland van belang is vanwege de gewenste politieke stabiliteit in het
land. Onrusten zoals tijdens de afgelopen maanden zouden kunnen overslaan naar Rusland. Want hoewel Poetin een grote populariteit geniet, zijn lang niet alle Russen het eens met zijn beleid.
Dat heeft ook in Rusland de afgelopen jaren geleid tot openlijke
demonstraties (waarbij dan het Westen, evenals nu in het geval
van Oekraïne, door Rusland ervan wordt beschuldigd de onrusten
te hebben aangewakkerd). Een voorwaarde voor een sterk Rusland zoals Poetin dat nastreeft, is dat intern de zaken op orde zijn.
Binnenlandse politieke onrust is dan een obstakel in het bereiken
van de politieke doelstellingen. Het is dan ook belangrijk dat de
binnenlandse oppositie in Rusland niet wordt aangemoedigd door
ontwikkelingen in een buurland.
De vijfde en laatste reden waarom Oekraïne van belang is voor Rusland, wordt
duidelijk wanneer de context nog breder
wordt getrokken en Oekraïne in verband
wordt gebracht met de wereldwijde politiek. Met zijn pogingen om een EAU op
te richten, wordt door Poetin ook het
belang van de landen in Centraal-Azië
onderkend. De aanwezige grondstoffen
en mineralen in die landen bieden grote
economische mogelijkheden. Ook andere
landen zijn zich hiervan bewust en dat betekent dat behalve Poetin het Westen en
ook een land als China er naar streeft om
z’n invloed in dit deel van de wereld uit
te breiden. Vanuit het Westen gezien, ligt
Oekraïne dan op de route om via Oost-Europa en de opgeschoven EU de verbinding
te maken met Centraal-Azië. Dit wereldbeeld wordt op uitstekende wijze beschreven door de Nationaal Veiligheidsadviseur
van de Amerikaanse president Jimmy Carter, Zbigniew Brzezinski, in zijn boek “The
Grand Chessboard”6 invoegen. Ook dit
scenario vormt een grote bedreiging voor
Rusland.
Samengevat betekent dit alles dat Oekraïne voor Rusland om redenen van etniciteit
en cultuur als om politieke, economische
en militaire redenen van groot belang is.
Rusland zal daarom alles in het werk stellen om invloed te krijgen of te vergroten
in dit land. Het ‘verlies’ van Oekraïne aan
het Westen is daarom voor Rusland onacceptabel.
Hoe moet Europa/het Westen
reageren?
De algehele reactie door het verraste Westen, de NAVO en de VN was een sterke
afkeuring van de Russische militaire invasie
op de Krim en een sterke afwijzing van
het referendum en de formele aansluiting
bij Rusland. Eveneens protesteerde men
natuurlijk tegen het samentrekken van
Russische troepen langs de oostgrens met
Oekraïne. De acties door Rusland werden
bestempeld als schending van de soevereiniteit en integriteit, illegaal, onwettelijk
en intimiderend. Als eerste reactie op de
invasie op de Krim werden door de EU en
de VS de besprekingen met Rusland over
economische samenwerking en de voorbereidingen voor de G8 opgeschort. Vervolgens zijn door Europa en de VS, na het
gehouden referendum, de eerste sancties
afgekondigd die zich richten op individuele
hogere functionarissen uit Rusland en Oekraïne en die bestaan uit het opleggen van
reisbeperkingen voor Westerse landen en
het bevriezen van banktegoeden. Verder
worden zwaardere economische sancties
in het vooruitzicht gesteld bij aanhouden of
verder escaleren van het conflict.
De NAVO heeft tijdens de vergadering met
de ministers van buitenlandse zaken op 1
en 2 april 2014 in Brussel eerder genomen
maatregelen bevestigd en tevens aanvullende maatregelen afgekondigd: het opschorten van militaire samenwerking met
Rusland; het intensiveren van de samenwerking met partnerlanden, waaronder
Oekraïne; het intensiveren van luchtpatrouilles boven de Baltische staten, Polen en
Roemenië; het sturen van gevechtsvliegtuigen ter versterking van de beveiliging van
het luchtruim; verder worden maatregelen
getroffen om de militaire plannen te actualiseren, oefeningen te intensiveren en te
zorgen voor adequate ontplooiing7.
“NATO’s greatest responsibility is to
protect and defend our territory and
our people. And make no mistake,
this is what we will do.” Secretaris
Generaal van de NAVO, Anders Fogh
Rasmussen op 1 april 2014.
Na de aangekondigde maatregelen door
het Westen heeft Rusland op 3 april voor de
tweede keer in drie dagen de gasprijs voor
Oekraïne verhoogd wat betekent dat de
gasprijs met totaal 80% is gestegen. Verder
bestaat nog altijd de mogelijkheid dat de
gaslevering aan Europa wordt beperkt.
Met de annexatie van de Krim heeft Poetin
een daad gesteld. De acties van Rusland
hebben het Westen verrast en zijn terecht
door regeringen, VN en NAVO veroordeeld.
In hoeverre Poetin vooraf de huidige en
toekomstige negatieve effecten van zijn
acties heeft ingeschat, is moeilijk te beoordelen. Maar hij heeft ongetwijfeld vooraf
beseft dat er negatieve effecten zouden
zijn. Desondanks heeft Poetin de acties ondernomen die hij noodzakelijk achtte in het
belang van Rusland. Daarbij heeft hij getoond te beschikken over daadkracht en de
bereidheid tot het nemen van risico’s. Overigens waren de militaire risico’s voor Poetin
gering, gezien de sterkte van de Oekraïense
strijdkrachten en omdat hij wist dat de
NAVO niet zou kunnen ingrijpen. Vervolgens heeft Poetin troepen gereed gezet die
een volgende actie kunnen uitvoeren (hij
heeft daarvoor reeds de toestemming van
het Russische parlement). Hoewel een volgend militair optreden door Rusland binnen
de grenzen van een ander land niet hoogst
waarschijnlijk is, is het mogelijk en dient
hiermee rekening te worden gehouden.
Het is begrijpelijk dat de Baltische staten en
Polen zich zorgen maken, gezien de ervaringen in het verleden met Russische bezettingen. Daarom is het goed dat door de
NAVO aanvullende maatregelen zijn genomen. Het updaten van plannen is in eerste
aanleg een papieren aangelegenheid, maar
het sturen van extra (gevechts-)vliegtuigen
is een concrete stap. Hopelijk is dit niet de
laatste zichtbare stap van de NAVO. Natuurlijk wordt als argument tegen het ontplooien van grondtroepen aangevoerd dat
het niet de-escalerend werkt. Op dit moment is het echter beter voor het Westen
om duidelijk te maken dat het in dit geval
aan Rusland is om te de-escaleren. Daarbij doet het Westen er verstandig aan om
gelijktijdig daden te stellen die de woorden
van de Secretaris Generaal van de NAVO
kracht bijzetten. Dat kan door oefeningen
te houden (dat doen de Russen volgens
eigen zeggen ook aan de grens met Oekraïne). Wanneer dit daadwerkelijk plaatsvindt, zal mogelijk blijken dat we dit niet
meer gewend zijn en dat we op bepaalde
gebieden te maken hebben met manco’s in
de beschikbare middelen, waarmee niet alleen wordt gedoeld op het niet beschikken
over tanks. Naast het nemen van militaire
maatregelen moeten de diplomatieke kanalen natuurlijk open blijven. Dat hebben
de VS en Rusland vanaf het begin van de
crisis ook gedaan, al heeft het overleg tot
nu toe zeer weinig opgeleverd. Maar we
moeten rekening houden met een langdurige crisis die vermoedelijk in ieder geval
tot de aangekondigde verkiezingen op 25
mei 2014 in Oekraïne zal duren. De uitslag
van die verkiezingen kan een belangrijk
moment zijn voor het verloop van de crisis
daarna. Naast de militaire maatregelen en
de diplomatie houden de VS en Europa
de mogelijkheid open van hardere economische sancties. Als die sancties kunnen
bijdragen tot het oplossen van de crisis, is
het de moeite van het uitvoeren waard.
Maar het toepassen van zwaardere economische sancties zal niet alleen Rusland
treffen. Dat land zal op zijn beurt reageren
waardoor ook het Westen pijn zal lijden,
afgezien van de gasproblematiek. Het zal
een lastige beslissing zijn, met name voor
Europa dat toch altijd al veel moeite heeft
om met een gezamenlijk standpunt te
komen. Eén ding is duidelijk: het Westen
zal daadkracht moeten tonen tegenover
Rusland dat al daadkracht heeft getoond
(misschien is hier wel sprake van een cultuurverschil tussen Rusland en het Westen). Die daadkracht houdt ook in dat het
Westen komt met een duidelijke strategie
t.o.v. Rusland, zowel voor het oplossen
van de huidige crisis als voor de verdere
toekomst.
11
Arseni Jatsenjoek
Afronding
Russische soldaten op
de Krim (foto AP)
Rusland, Oekraïne en het Westen bevinden zich in een serieuze crisis die langere
tijd kan gaan duren, die in het slechtste
geval kan escaleren en waarvan de afloop
op dit moment onzeker is. In verschillende media is de laatste tijd regelmatig
de vraag gesteld of een nieuwe periode
van Koude Oorlog is aangebroken. De tijd
zal het leren. Wel is duidelijk dat het in
dit conflict niet alleen draait om de Krim.
Het gaat in ieder geval om Oekraïne en
mogelijk moet in de toekomst rekening
worden gehouden met meer acties door
Rusland die tot doel hebben de positie van
het land te versterken. In dat opzicht is het
wantrouwen in andere landen, die eerder
onder de invloedsfeer van de Sovjet-Unie
leefden, te begrijpen. Het is ook duidelijk
dat de verhoudingen tussen Rusland en
het Westen sinds kort fundamenteel zijn
gewijzigd. Wat het effect daarvan is bij komende politieke vraagstukken, is de vraag. Hoe zal Rusland zich opstellen bij de verdere
behandeling van het probleem in Syrië of bij de confrontatie tussen het Westen en Iran met betrekking tot nucleaire capaciteiten?
Voor de korte termijn is het zaak om de crisis rond Oekraïne niet
te laten escaleren. Om dat doel te bereiken zal Europa/het Westen
een strategie met daadkracht moeten tonen. Natuurlijk moet op
diplomatiek niveau actie worden ondernomen, maar alleen praten
is niet voldoende. Met militaire maatregelen door de NAVO moet
duidelijk worden gemaakt dat het voor Rusland zeer onverstandig zou zijn een avontuur te beginnen tegen één of meer van de
lidstaten. Tevens kan door aanvullende sancties de economie van
Rusland, die niet erg sterk is, worden geraakt. Voor Rusland moet
dan het besef ontstaan dat het op de langere termijn wel eens
aan het kortste eind kan trekken. Het is dan voor het Westen wel
zaak om eensgezind te zijn en tevens bereid te zijn om zelf pijn te
lijden. Maar als daarmee wordt bereikt dat de woorden van de Secretaris Generaal van de NAVO geen werkelijkheid worden, is het
alleszins de moeite waard. Is dit alles misschien de harde werkelijkheid van geopolitiek door Rusland en het Westen?
Eindnoten
1 03-09-1995; Study on NATO Enlargement (NATO archief).
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49212.htm?selectedLocale=en
2 http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_52044.htm
3 http://europa.eu/about-eu/countries/index_nl.htm
4 Riga Summit Declaration; Issued by the Heads of State and Government
participating in the meeting of the North Atlantic Council in Riga on
29 November 2006.http://www.nato.int/cps/en/natolive/search.htm?search
=true&query=Riga+summit+2006&submitSearch=Search
5 Citaat uit het artikel “Russia and the Changing World” geschreven door
premier Vladimir Putin in de Moskovskiye Novosti Newspaper van 27 februari
2012, kort voor de presidentsverkiezingen van 4 maart. In dit artikel geeft
Poetin zijn visie de toekomst van Rusland.
6 Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard, Hoofdstukken 3 en 4;
ISBN 0-465-02726-1; 1995.
7 http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_108508.htm
12 | Carré 3 | 2014

Download Report