Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
VERZOEK TOT HET BEVELEN VAN EEN ONDERZOEK EX ARTIKEL 2:345 BW
Datum: 6 november 2014
Aan de Ondernemingskamer van het Gerechtshof Amsterdam
VERZOEKERS en VERZOEKSTERS in deze zaak zijn:
1.
de vereniging met volledige rechtsbevoegdheid VERENIGING VEB NCVB, gevestigd te 's
Gravenhage, kantoorhoudend aldaar aan de Amaliastraat 7 (2514 JC) ("VEB");
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
(hierna gezamenlijk: "VEB c.s." of "Verzoekers")
die in deze zaak woonplaats kiezen te (1075 BC) Amsterdam aan de Prins Hendriklaan 16,
ten kantore van Lemstra Van der Karst N.V., van welk kantoor mr. dr. P.J. van der Karst en
mr. J. van Bekkum in deze zaak als advocaten zullen optreden.
VERWEERSTERS in deze zaak zijn:
1.
de naamloze vennootschap SNS REAAL N.V., gevestigd te Utrecht, aldaar kantoorhoudende aldaar aan de Croeselaan 1 (3521 BJ) ("SNS REAAL");
2.
de naamloze vennootschap SNS BANK N.V., gevestigd te Utrecht, aldaar kantoorhoudende aldaar aan de Croeselaan 1 (3521 BJ) ("SNS Bank"); en
3.
de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid PROPERTIZE B.V., voorheen
genaamd SNS Property Finance B.V., gevestigd te Utrecht, aldaar kantoor houdende
aldaar aan de Graadt van Roggenweg 500 (3531 AH) ("Bouwfonds Property Finance" of
"SNS Property Finance").
Lems t r a vacrer Kor st
MOGELIJKE BELANGHEBBENDEN in deze zaak zijn:
1.
de stichting STICHTING ADMINISTRATIEKANTOOR BEHEER FINANCIELE INSTELLINGEN,
gevestigd te Den Haag, aldaar kantoorhoudende aan de Lange Houtstraat 26 (2511
CW); en
2.
de stichting STICHTING BEHEER SNS REAAL, gevestigd te Utrecht, aldaar kantoorhoudende aan de Maliebaan 12 (3581 CN).
2
Lem 5 t r a vacfer Kor 5 t
IN HOUDSOPGAVE
1. INLEIDING ............................................................................................................ 6
1.1. Strekking verzoek ...........................................................................................................6
1.2. Partijen ...................................................-....................................................................... 8
BEVOEGDHEID EN ONTVANKELIJKHEID .................................................................. 10
Onteigening aandeelhouders SNS REAAL. ..................................................................... 10
Totaal aantal door Verzoekers gehouden SNS REAAL aandelen (per 31 januari 2013} ... 10
Enquetebevoegdheid Verzoekers als onteigende aandeelhouders ............................... 11
A. Enquetebevoegdheid gelet op aard en strekking enqueterecht ............................... 11
B. Economisch belang, gelijk te stellen met aandeelhoudersbelang ............................. 12
C. Economisch belang, gelijk te stellen met aandeelhoudersbelang in faillissement .... 13
D. Onteigening als onderzoeksobject kan niet leiden tot onbevoegdheid .................... 15
E. Maatschappelijk belang enquete SNS REAAL ........................................................... 16
2.4. Enquetebevoegdheid van VEB op grand van artikel3:305a BW .................................... 18
2.5. Bezwaren kenbaar gemaakt ......................................................................................... 19
2.6. Verzoek om een concernenquete ................................................................................. 19
A. Primair- concernenquete in SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance .......... 19
B. Subsidiair- enquete in SNS REAAL .......................................................................... 21
C. Enquete naar voormalige dochtervennootschappen ................................................ 21
2.
2.1.
2.2.
2.3.
FElTEN - ACHTERGROND ...................................................................................... 22
3.
3.1. lnleiding ....................................................................................................................... 22
3.2. Het concern van SNS REAAL ......................................................................................... 22
A. Aandeelhoudersstructuur ........................................................................................ 22
B. Concernstructuur (voor zover relevant) ................................................................... 23
C. Corporate Governance structuur ............................................................................. 23
D. Besturen en RvC's SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance ........................... 23
3.3. Kart chronologisch overzicht ........................................................................................ 23
A. Voorgeschiedenis .................................................................................................... 23
B. Beursgang SNS REAAL (mei 2006) ............................................................................ 23
C. Acquisitie Bouwfonds (juli-december 2006) ............................................................ 24
D. Staatssteun (november 2008) .................................................................................. 24
E. Problemen binnen Bouwfonds ................................................................................ 25
F. Voorbereidingen Onteigening (oktober 2012- januari 2013) .................................. 25
G. De Onteigening (1 februari 2013) ............................................................................ 27
H. Ontwikkeling beurskoers SNS REAAL ....................................................................... 28
4.
GEGRONDE REDENEN -INTRODUCTIE EN BRONNEN .............................................. 29
5.
GEGRONDE REDENEN - HOOFDLIJNEN FINANCIELE RESULTATEN SNS PROPERTY
FINANCE 2006-2013 ............................................................................................. 31
5.1. lnleiding ....................................................................................................................... 31
5.2. De onderneming van SNS Property Finance in het kart ................................................ 31
3
Le m 5 t ra vacre r Ko r5 t
A. Beleggingsfinanciering ............................................................................................. 31
B. Projectfinanciering .................................................................................................. 31
5.3. Relevante financiele posten projectfinanciering SNS Property Finance ......................... 32
5.4. Financiele resultaten SNS Property Finance ................................................................. 33
A. Overwegend positieve resultaten beleggingsfinancieringen .................................... 34
B. Sterke groei projectfinancieringen .......................................................................... 34
C. Afschrijvingen en voorziene leningen ...................................................................... 34
D. Verliezen SNS Property Finance ............................................................................... 35
E. Verliezen SNS Bank .................................................................................................. 35
F. Verliezen SNS REAAL ............................................................................................... 36
G. Verliezen SNS Bank veroorzaakten nationalisatie .................................................... 36
6.
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
6.6.
GEGRONDE REDENEN- OVERNAME BOUWFONDS ................................................. 37
lnleiding .......................................................................................................................37
De in het Prospectus gecommuniceerde strategie ........................................................ 37
De overname van Bouwfonds Property Finance ........................................................... 38
Overname stand haaks op gecommuniceerde strategie ............................................... 39
Een overhaast en onzorgvuldig besluit ......................................................................... 42
Rol RvC ........................................................................................................................46
7.
GEGRONDE REDENEN- MISSTANDEN BIJ SNS PROPERTY FINANCE I RISICOBEHEER
SCHIET TEKORT IINADEQUAAT EN ZWALKEND BELEID .......................................... .48
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
7.5.
7.6.
lnleiding .......................................................................................................................48
Risicobeheerstructuur SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance .................... .48
Misstanden bij SNS Property Finance .......................................................................... ,51
Risicobeheer SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance schoot tekort ............. 60
Onvoldoende risicocompartimentering ........................................................................ 64
Niet adequaat en zwalkend beleid ten aanzien van SNS Property Finance .................... 65
8.
GEGRONDE REDENEN - MISLEIDING I GEBREKKIGE INFORMATIEVOORZIENING
AAN BELEGGEND PUBLIEK .................................................................................... 71
8.1. lnleiding ........................................................................................................................71
8.2. Misleiding in het Prospectus ........................................................................................ 71
8.3. Misleiding over SNS Property Finance in verband met de overname ............................ 71
8.4. Misleiding in 2007 met betrekking tot risicobeheer SNS Property Finance ................... 72
8.5. Misleiding met betrekking tot onderzoek naar de problemen bij SNS Property Finance73
8.6. Misleiding in 2008 met betrekking tot het risicobeheer en de verbetering daarvan ..... 75
8.7. Misleiding met betrekking tot de opsplitsing van SNS Property Finance ....................... 77
8.8. Misleiding met betrekking tot het risicobeleid, verantwoord ondernemen en het
integriteitsbeleid .................................................................................................................78
8.9. Verzwijging tekortkomingen van de interne risicobeheersings- en controlesystemen .. 78
8.10.
Misleiding met betrekking tot de oorzaak van de verliezen van SNS Property
Finance 79
8.11.
Gegronde redenen voor twijfel aan een juist beleid en een juiste gang van zaken .80
4
L ems t r a vaJer Kor s t
9.
GEGRONDE REDENEN - ROL SNS REAAL BIJ ONTEIGENING ....................................... 81
10. GEGRONDE REDENEN -INTREKKING BEZWAAR TEGEN SREP-BESLUIT ...................... 83
10.1.
10.2.
10.3.
10.4.
Het SREP Besluit .................................................................................................... 83
Bezwaar tegen het SREP Besluit ............................................................................. 83
lntrekking bezwaar door SNS ................................................................................. 83
lntrekking bezwaar in strijd met redelijkheid en billijkheid .................................... 85
11. INHOUD EN STREKKING VAN HET ONDERZOEK ....................................................... 86
· VERZOEK: ..................................................................................................................87
LUST VAN BIJLAGEN ....................................................................................................88
5
Lemstra
vacrer
Karst
1.
INLEIDING
1.1.
Strekking verzoek
1.1.1. De Minister van Financien (de "Minister") besloot op 1 februari 2013 tot onteigening van SNS REAAL. Blijkens het onteigeningsbesluit oordeelde de Minister dat "de
1
kern van de problemen van SNS REAAL en SNS Bank zit bij SNS Property Finance". De
Minister gat als voornaamste reden voor de onteigening majeure afwaarderingen op
de vastgoedportefeuille waardoor het buffervermogen van SNS REAAL significant
daalde.
1.1.2.
De Minister stelde in het onteigeningsbesluit:
"Voor de solvabiliteit van SNS Bank moet rekening worden gehouden met een
afwaardering van de vastgoedportefeuil/e van SNS Property Finance met een
bedrag tussen de 2,4 miljard en 3,2 miljard euro. Een afwaardering van de vastgoedleningen en het vastgoed betekent dat SNS Property Finance haar schulden
niet meer zal kunnen dragen. SNS Property Finance wordt vrijwel gehee/ door
2
SNS Bank gefinancierd. "
1.1.3.
Minister-president Rutte noemde op de dag van de nationalisatie "mismanagement"
3
van SNS-bestuurders als oorzaak van de onteigening.
1.1.4. Uit openbare onderzoeksverslagen en publicaties blijkt dat het risicobeheer binnen
de SNS REAAL groep ten aanzien van SNS Property Finance ernstig tekortschoot.
Hoewel SNS REAAL en SNS Bank er vanaf de overname van Bouwfonds Property Finance in 2006, maar in ieder geval vanaf 2007, van op de hoogte waren dat SNS
Property Finance op onverantwoorde wijze grate en riskante kredieten verstrekte
aan met name binnen- en buitenlandse projectontwikkelaars, hebben zij tot aan
2009 SNS Property Finance gestimuleerd om de kredietportefeuille explosief te Iaten
groeien.
1.1.5. Pas nadat SNS Property Finance in 2008 voor het eerst significant op haar leningen
moest afschrijven, hebben SNS REAAL en SNS Bank vanaf halverwege 2009 concreet
beleid gevoerd om de problemen bij SNS Property Finance te adresseren. Dit werd
een zwalkend en inadequaat beleid. Zo werd bijvoorbeeld wei de buitenlandse kredietkraan van SNS Property Finance dichtgedraaid, maar bleef ondanks het tekortschietend risicobeheer de binnenlandse kredietkraan onverkort open.
1.1.6. Het uiteindelijke resultaat hiervan was dat SNS Property Finance over de jaren 20082013 ten minste circa EUR 2 miljard heeft afgeschreven op buitenlandse financieringen en ten minste circa EUR 1,6 miljard op binnenlandse financieringen. Daarbovenop heeft de Staat bijna EUR 1 miljard afgeschreven op SNS Property Finance bij de
afstoting van dit bedrijfsonderdeel eind 2013.
1
Bijlage 8, p. 8, overweging 29.
2
Bijlage 8, pag. 8, overweging 29.
Bijlage 27.
6
Le m st r a vacre r Ko r s t
1.1.7. Met andere woorden, hoewel SNS REAAL en SNS Banker vanaf in ieder geval 2007
van op de hoogte waren dat de risicobeheersing bij SNS Property Finance ernstig tekortschoot, hebben zij niet, althans zwaar onvoldoende, ingegrepen. Dit Ievert gegronde redenen op om aan een juist beleid en een juiste gang van zaken te twijfelen.
1.1.8. Een vergelijking tussen de publicaties van SNS REAAL in de periode 2008 t/m 2012
en de feiten die op dit moment publiekelijk bekend zijn, toont bovendien aan dat
SNS REAAL gezien de kennis die destijds binnen haar organisatie beschikbaar was
een misleidende voorstelling van zaken heeft gegeven over de problemen bij SNS
Property Finance. In de jaarverslagen en andere publicaties nam het bestuur van
SNS REAAL met name op wat het wilde geloven en wat het de markt wilde Iaten geloven. SNS REAAL schetste daardoor structureel een te rooskleurig beeld van (i) de
problemen ten aanzien van de kredietportefeuille van SNS Property Finance en haar
kennis daarvan, (ii) de kwaliteit van het risicobeheer binnen SNS REAAL en dan met
name ten aanzien van SNS Property Finance, zowel bij de kredietverstrekking als bij
het beheer van de portefeuille, en (iii) haar toekomstverwachtingen voor SNS Property Finance. Oak deze misleidende voorstelling van zaken Ievert een gegronde reden op om te twijfelen aan een juist beleid en een juiste gang van zaken bij SNS
REAAL.
1.1.9. Dit verzoekschrift strekt tot het gelasten van een onderzoek naar het beleid en de
gang van zaken van SNS REAAL en haar dochtermaatschappijen SNS Bank en SNS
Property Finance, met name over de volgende onderwerpen:
a.
de (te) snelle en onzorgvuldige acquisitie door SNS REAAL van de risicovolle
onderneming Bouwfonds Property Finance in 2006;
b.
de misstanden bij SNS Property Finance;
c.
het tekortschietend risicobeheer van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien van
SNS Property Finance;
d.
het inadequate en zwalkende beleid van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien
van SNS Property Finance;
e.
de misleidende mededelingen van, althans het verstrekken van onvoldoende
informatie door, SNS REAAL aan het beleggend publiek over (de problemen bij)
SNS Property Finance;
f.
het onvoldoende inzicht dat de jaarrekeningen en de jaarverslagen van SNS
REAAL verschaften in de financiele en operationele toestand van SNS REAAL,
SNS Bank en SNS Property Finance;
g.
de rol van het bestuur van SNS REAAL bij de beoogde onteigening van de nietachtergestelde schadevorderingen van de onteigende aandeelhouders van SNS
REAAL; en
h.
de intrekking door SNS REAAL en SNS Bank van hun bezwaar tegen het SREP
Besluit (zoals hierna gedefinieerd) van De Nederlandsche Bank.
7
Lem 5 t ra vaJer Kor 5 t
4
1.1.10. De verzochte onderzoeksperiode loopt vanaf 1 januari 2006. SNS REAAL verkreeg
op 18 mei 2006 een beursnotering aan Euronext Amsterdam. SNS REAAL en ABN
AMRO Bank tekenden in juli 2006 een intentieverklaring over de overname van
Bouwfonds Property Finance, en op 10 oktober 2006 maakte SNS REAAL bekend
Bouwfonds Property Finance te hebben verworven.
1.2.
Partijen
1.2.1. VEB behartigt conform haar statuten en blijkens haar feitelijke werkzaamheden de
collectieve en algemene belangen van effectenbezitters. Zij behartigt en vertegen5
woordigt in het bijzonder de belangen van ruim 8.417 voormalige houders van onteigende SNS REAAL-effecten die zich daartoe bij VEB hebben aangemeld, alsmede de
belangen van voormalig houders van onteigende SNS REAAL-effecten die zich nag bij
VEB zullen aanmelden.
1.2.2. Verzoekers hielden op 31 januari 2013 in totaal 3.729.505 aandelen in het totale
geplaatste kapitaal van 287.619.867 gewone aandelen en 6 aandelen B in SNS
REAAL. Dat komt overeen met circa 1,3%.
1.2.3. SNS REAAL was en is houdstermaatschappij van onder andere SNS Bank. Vanaf 1
december 2006 tot en met 31 december 2013 was SNS REAAL oak (indirect via SNS
Bank) houdstermaatschappij van SNS Property Finance. SNS Property Finance bezit
een omvangrijke portefeuille met financieringen van en participaties in vastgoed en
vastgoedprojecten.
1.2.4. Op 31 december 2013 heeft SNS Bank aile aandelen in SNS Property Finance overgedragen aan de door de Nederlandse Staat opgerichte Stichting administratiekantoor
beheer financiele instellingen (de "STAK Financiele lnstellingen"). De Stak Financiele
lnstellingen houdt sinds 31 december 2013 oak aile aandelen in het geplaatst kapitaal van SNS REAAL. De Minister heeft controle over de STAK Financiele lnstellingen.
Blijkens de statuten van de STAK Financiele lnstellingen: 6
(i)
is van het doel "uitges/oten het vervreemden en bezwaren van aandelen, anders dan krachtens een machtiging van de minister" (artikel 3.4);
(ii)
zijn "principie/e of zwaarwegende beslissingen die samenhangen met de taak-
uitoefening van de stichting [... ] onderworpen aan de voorafgaande instemming
van de minister" (artikel 3.5);
(iii) kan de Minister "ter zake van zwaarwegende en principie/e bes/issingen een
bindende steminstructie geven" (artikel 3.6); en
(iv) geschiedt "Vaststelling of wijziging van de voorwaarden van administratie",
welke voorwaarden door de stichting in acht moeten worden genomen bij (on-
Daarmee dekt de onderzoeksperiode ook de periode waarin de beursgang werd voorbereid en het Prospectus (Bijlage
21) werd opgesteld.
Stand aanmeldingen bij VEB inzake SNS REAAL per 3 september 2014.
http://www.nlfi.ni/dynamic/media/43/documents/StatutenNLFIDecember2013.pdf.
8
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
der meer) het uitoefenen van stemrecht op door de STAK Financiele lnstellingen gehouden aandelen, "door de minister'' (artikel3.8).
1.2.5. SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance hebben hun zetel in Nederland. VEB
c.s. legt als Biilagen 1, 2 en 3 over recente uittreksels uit het Handelsregister ter
zake van deze vennootschappen. VEB c.s. legt als Bijlagen 4, 5 en 6 de statuten van
deze vennootschappen over, zoals deze van kracht waren in de periode vanaf mei
2006 tot en met de Onteigening op 31 januari 2013.
1.2.6. Als Bijlage 7 legt VEB c.s. een overzicht over waarin de bestuursleden en commissarissen bij SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance uit de periode 1 december
2006 tot en met 31 januari 2013 (de dag voorafgaand aan de onteigening, zoals in
paragraaf 2.1 hierna uiteen gezet) zijn opgenomen. Uit dit overzicht blijkt het volgende.
1.2.7.
RvC SNS REAAL en RvC SNS Bank: Vanaf 1 januari 2006 tot en met de onteigening
bestond er een volledige personele unie tussen de raad van commissarissen ("RvC")
van SNS REAAL en de RvC van SNS Bank.
1.2.8.
Bestuur SNS REAAL en bestuur SNS Bank: Vanaf 1 januari 2006 tot en met de onteigening waren de volgende aantallen leden van het vierkoppige statutaire bestuur
van SNS REAAL tevens statutair bestuurders van SNS Bank:
1.2.9.
1 januari 2006 t/m 21 augustus 2008:
2
21 augustus 2008 t/m 2 juni 2009:
1
2 juni 2009 t/m 3 december 2009:
2
3 december 2009 t/m 15 september 2011:
3
15 september 2011 t/m 31 januari 2013:
2
Besturen SNS REAAL en SNS Bank en RvC SNS Property Finance: Vanaf 4 december
2006 tot en met de onteigening waren aile statutaire bestuurders van SNS REAAL,
waarvan gemiddeld de helft tevens statutair bestuurder was van SNS Bank, lid van
de RvC van SNS Property Finance. Vanaf 22 september 2011 was daarnaast nag een
statutair bestuurder van SNS Bank lid van de RvC van SNS Property Finance.
1.2.10. Bestuur SNS Bank en bestuur SNS Property Finance: Vanaf 4 december 2006 tot en
met 24 september 2009 en vanaf 2 februari 2012 tot en met 22 maart 2012 was een
van de twee tot vier statutaire bestuurders van SNS Bank tevens statutair bestuurder bij SNS Property Finance.
9
L e m st r a vacre r Ko r st
2.
BEVOEGDHEID EN ONTVANKELIJKHEID
2.1.
Onteigening aandeelhouders SNS REAAL
2.1.1.
De Minister heeft op 1 februari 2013 besloten tot onteigening van bepaalde effecten
ten name van de Staat der Nederlanden, waaronder de aandelen uitgegeven door
SNS REAAL en SNS Bank en bepaalde vermogensbestanddelen van SNS REAAL en SNS
Bank (de "Onteigening"). Verzoekers leggen hierbij over het onteigeningsbesluit van
de Minister van 1 februari 2013 (het "Onteigeningsbesluit") (Bijlage 8), alsook de
uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State van 25 februari
2013 naar aanleiding van de vele tegen het Onteigeningsbesluit ingestelde beroepen
(het "RvS Besluit") (Bijlage 9}.
2.1.2.
De Minister baseerde de Onteigening op de lnterventiewet (artikel 6:1 e.v. Wft). De
onteigende SNS REAAL aandeelhouders hebben wettelijk aanspraak op schadeloosstelling, bestaande uit vergoeding van de werkelijke waarde van de onteigende aandelen op het moment van de Onteigening. Deze schadeloosstelling moet worden
vastgesteld door de Ondernemingskamer. De Minister bood bij brief van 4 maart
2013 aan om de onteigende partijen een schadeloosstelling te betalen van nihil (Bijlage 10).
2.1.3.
De Minister heeft bij verzoekschrift van 4 maart 2013 de Ondernemingskamer verzocht om de schadeloosstelling conform dit aanbod vast te stellen op nihil. Verzoekers voeren - evenals een groat aantal andere gedupeerden - verweer tegen dit
verzoek. De Ondernemingskamer heeft bij beschikking van 11 juli 2013 (Bijlage 11)
een onderzoek door deskundigen gelast tot het verkrijgen van een oordeel van deskundigen omtrent de werkelijke waarde in de zin van artikel 6:8 lid 2 Wft van de
onteigende effecten en vermogensbestanddelen.
2.1.4.
De voorbereiding en uitvoering van dit deskundigenonderzoek zijn door de Ondernemingskamer opgeschort gezien het door de Minister ingestelde cassatieberoep.
De Conclusie van de A-G in deze cassatieprocedure kwam beschikbaar op 10 oktober
2014. Het arrest van de Hoge Raad staat op de rol voor 16 januari 2015.
2.2.
Totaal aantal door Verzoekers gehouden SNS REAAL aandelen (per 31 januari
2013)
2.2.1.
Verzoekers hielden op 31 januari 2013, dat wil zeggen direct voorafgaand aan de
Onteigening, tezamen in totaal 3.729.505 aandelen in het geplaatste kapitaal van
SNS REAAL. Dat komt overeen met circa 1,3% van het totale geplaatste kapitaal op
7
die datum van 287.619.867 gewone aandelen en 6 aandelen B. De uitsplitsing van
dit totaal aantal aandelen en de bewijzen van aandeelhouderschap worden overgelegd als Bijlage 12. Gezien dit totaal voldeden Verzoekers op 31 januari 2013 aan het
getalscriterium opgenomen in artikel 2:346 lid 1 sub c BW, te weten meer dan een
honderdste gedeelte van het geplaatste kapitaal van SNS REAAL.
7
Jaarverslag 2012, p. 22 (Bijlage 83) en Bijlage 8, p. 17.
10
Le m s t r a vacre r Ko r s t
2.3.
Enquetebevoegdheid Verzoekers als onteigende aandeelhouders
A.
Enquetebevoegdheid gelet op aard en strekking enqueterecht
2.3.1.
Verzoekers zijn bevoegd tot indiening van dit enqueteverzoek. Toewijzing van hun
verzoek dient de doeleinden van het enqueterecht, te weten ter verkrijging van de
opening van zaken, de vaststelling bij wie de verantwoordelijkheid berust voor mogelijk wanbeleid en een preventieve werking van de mogelijkheid tot het instellen
van een enquete. 8 Het enqueterecht is in de eerste plaats bedoeld ter bescherming
van minderheidsaandeelhouders tegen een gebrek aan openheid en een onbevredigende gang van zaken. 9 Dit recht is Verzoekers als gevolg van de Onteigening niet
ontnomen.
2.3.2.
De kring van enquetegerechtigden is niet beperkt tot de partijen die zijn opgesomd
in artikel 2:346 BW. Conform Hoge Raad jurisprudentie brengt 'een rede/ijke en op
de praktijk toegesneden wetstoepassing die recht doet aan de aard en strekking van
het enqueterecht' met zich dat een verzoeker die niet aan de vereisten van artikel
2:346 voldoet onder omstandigheden bevoegd is om een verzoek tot enquete in te
10
dienen.
2.3.3.
Een redelijke en op de praktijk toegesneden wetstoepassing die recht doet aan de
aard en strekking van het enqueterecht brengt mee dat onteigende aandeelhouders,
zoals Verzoekers, enquetegerechtigd zijn ten aanzien van SNS REAAL, mits zij direct
voorafgaand aan de onteigening voldeden aan het (getals)criterium voor ontvankelijkheid van artikel 2:346 BW.
2.3.4.
Oat is voor Verzoekers met name het geval om de volgende redenen:
zij houden ook na de Onteigening een eigen economisch belang in SNS REAAL,
dat op een lijn kan worden gesteld met het belang van een aandeelhouder of
certificaathouder in SNS REAAL;
hun positie als onteigende SNS REAAL aandeelhouders kan op een lijn worden
gesteld met het belang van een aandeelhouder of certificaathouder in geval van
faillissement. Een aandeelhouder verliest zijn enquetebevoegdheid niet door
het faillissement van een vennootschap;
hun verzoek heeft mede betrekking heeft op een onderzoek naar de oorzaken
van- en de gang van zaken rond de Onteigening. Verzoekers stellen dat er gegronde redenen bestaan om te twijfelen aan een juist beleid of een juiste gang
van zaken rond de Onteigening, en juist de Onteigening heeft geleid tot hun verlies van aandeelhouderschap;
HR 10 januari 1990, NJ 1990, 466 (Ogem) en HR 18 november 2005, NJ 2006, 173 en JOR 2005/295 (Unilever).
Kamerstukken II 1967-1968, 9596, 3, p. 4. Vgl. Kamerstukken II 2010-2011, 32 887, nr. 3, p. 29; Kamerstukken II 20112012, 32 887, nr. 6, p. 15; Geerts, Enkele jormele aspecten van het enqueterecht (diss.), p. 1.
10
O.m. OK 27 april 2000, JOR 2000/12 (Leather Design), OK 14 februari 2011, ARO 2011/36 (Amtrada), OK 14 april 2010,
JOR 2010/185 (Meavita) en HR 10 september 2010, JOR 2010/337 (But6t).
11
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
bij zowel de wijziging van het enqueterecht als de totstandkoming van de lnterventiewet is geen rekening gehouden met de mogelijkheid van de onteigening
van aandeelhouders en een eventueel verlies voor hen van het enqueterecht als
gevolg hiervan. Dit is des te meer reden om in het kader van 'een redelijke en op
de praktijk toegesneden wetstoepassing die recht doet aan de aard en strekking
van het enqueterecht' de onteigende SNS REAAL aandeelhouders enquetebevoegd te achten.
11
VEB c.s. zet deze gronden voor enquetebevoegdheid hierna verder uiteen.
2.3.5.
Als Verzoekers als gevolg van de Onteigening de mogelijkheid zou worden ontzegd
om een enqueteverzoek in te dienen over de periode voorafgaand aan de onteigening bij SNS REAAL, dan zou dat onder de gegeven omstandigheden:
a.
in strijd zijn met een redelijke en op de praktijk toegesneden wetstoepassing
die recht doet aan de aard en strekking van het enqueterecht; en
b.
naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid (conform artikel 2:8 lid 2 BW)
onaanvaardbaar zijn.
B.
Economisch belang1 gelijk te stellen met aandeelhoudersbelang
2.3.6.
De strekking van het enqueterecht brengt mee dat de verschaffer van risicodragend
kapitaal die een eigen economisch belang heeft in de vennootschap waarop het verzoek betrekking heeft, welk belang in zoverre op een lijn kan worden gesteld met
het belang van een aandeelhouder of certificaathouder, voor de toepassing van artikel 2:346 BW moet worden gelijkgesteld met aandeelhouders of certificaathouders,
12
aldus (Hoge Raad-)jurisprudentie.
2.3.7.
Verzoekers hebben een zodanig eigen economisch belang in SNS REAAL behouden.
2.3.8. Ten eerste bestaat dit eigen economisch belang uit hun wettelijke aanspraak op
schadeloosstelling als onteigende SNS REAAL aandeelhouders voor hun onteigende
aandelen. Die aanspraak bestaat uit vergoeding van de werkelijke waarde die de
onteigende aandelen hebben, aldus artikel 6:8 lid 2 Wft. Bij het bepalen van deze
werkelijke waarde wordt uitgegaan van "het te verwachten toekomstperspectief van
de betrokken financiiHe onderneming in de situatie dot geen onteigening zou hebben
p/aatsgevonden" (artikel 6:9 Wft).
2.3.9. Ten tweede zijn de onteigende SNS REAAL aandeelhouders, waaronder Verzoekers,
blijkens het RvS Besluit (Bijlage 5) gerechtigd gebleven tot al hun vorderingen en
aanspraken jegens SNS REAAL en SNS Bank "voor zover die verplichtingen of aan-
sprake/ijkheden verband houden met het (voormalig) bezit van bedoe/de effecten".
11
O.m. OK 27 april 2000, JOR 2000/12 (Leather Design), OK 14 februari 2011, ARO 2011/36 (Amtrada) en HR 10 september
2010, JOR 2010/337 (Butot). Zie oak Josephus Jitta onder JOR 2013/250, punt 10, en Assing/Siagter, Compendium
Ondernemingsrecht (Deel 2). 2013, p. 1606.
12
Aldus expliciet HR 29 maart 2012, JOR 2013/166 (Chinese Workers), ro. 3.4. Vgl. oak HR 6 juni 2003, NJ 2003, 486; JOR
2203/161 (Scheipar); HR 4 februari 2005, NJ 2005, 127; JOR 2005/58 (Landis); HR 10 september 2010, NJ 2010, 665; JOR
2010/337 (Butot); HR 8 april 2011, NJ 2011, 338; JOR 2011/178 (TESN); en HR 11 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:905.
12
Le m st ra vaJe r Ko r st
Het gaat hierbij om aanspraken en vorderingen van de onteigende aandeelhouders
jegens SNS REAAL en SNS Bank op grand van hun toenmalig aandeelhouderschap, bij
voorbeeld op grand van misleiding of ander onrechtmatig handelen.
2.3.10. De Minister beoogde in het Onteigeningsbesluit deze aanspraken en vorderingen te
onteigenen 13 , maar de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State vernietigde in het RvS Besluie4 dit onderdeel van het Onteigeningsbesluit. Deze aanspraken en vorderingen van Verzoekers zijn dus niet onteigend en de onteigende SNS
REAAL aandeelhouders, waaronder Verzoekers, zijn volledig gerechtigd gebleven tot
15
deze aanspraken en vorderingen.
2.3.11. Kortom, de onteigende SNS REAAL aandeelhouders, waaronder Verzoekers:
hebben op grand van artikel 6:8 Wft aanspraak op vergoeding van de werkelijke
waarde van de onteigende aandelen, gebaseerd op "het te verwachten toe-
komstperspectief van de betrokken financie/e onderneming in de situatie dot
geen onteigening zou hebben p/aatsgevonden"; en
zijn op grand van het RvS Besluit gerechtigd gebleven tot al hun vorderingen en
aanspraken jegens SNS REAAL en SNS Bank "voor zover die verplichtingen of
aansprakelijkheden verband houden met het (voormalig} bezit van bedoe/de effecten".
2.3.12. Verzoekers hebben daarmee een eigen economisch belang in SNS REAAL (behoudenL dat op een lijn kan worden gesteld met het belang van een aandeelhouder of
certificaathouder in SNS REAAL.
C.
Economisch belang, gelijk te ste/len met aandeelhoudersbelang in faillissement
2.3.13. De Minister legde aan de Onteigening ten grondslag:
"lk ben van oordee/ dot zonder inqrijpen van de Nederlandse Staat, SNS REAAL
fail/iet zou zijn qeqaan. Op basis van analyses van mijn adviseurs meen ik dot in
een faillissement de waarde van de onteigende effecten en vermogensbestandde/en van SNS REAAL en SNS Bank, met inachtneming van de te verwachten verJiezen en de nog terug te beta/en staatsteun, negatief zou zijn." 16
[onderstreping toegevoegd]
2.3.14. De Minister herhaalde die visie in zijn brief van 4 maart 2013, waarbij hij de onteigende partijen een schadeloosstelling aanbood van nihil:
"Ge/et op onder andere het gegeven dot SNS Bank op 1 februari 2013 niet beschikte over een aanvaardbare op/ossing voor het door de Nederlandse Bank
{DNB} geconstateerde kapitaa/tekort en de gevo/gen die DNB had aangekondigd
13
Onteigeningsbesluit (Bijlage 8}, artikel1, tweede lid onderdeel b).
14
Bijlage 5.
15
RvS Besluit (Bijlage 5), randnummer 31.2.
16
Onteigeningsbesluit (Bijlage 4), p. 10.
13
Le m st r a vacre r Ko r st
daaraan te zullen verbinden, en ge/et op het feit dat er geen a/ternatieven waren, ben ik van oordeel dat zonder onteiqeninq SNS REAAL en SNS Bank fail/iet of
in /iquidatie zouden zijn geqaan" .17
[onderstreping toegevoegd]
2.3.15. De positie van de SNS REAAL aandeelhouders, waaronder Verzoekers, na- en als
gevolg van de Onteigening kan op een lijn worden gesteld met het belang van een
aandeelhouder of certificaathouder in geval van faillissement van de betrokken vennootschap.18 Net als in geval van faillissement hebben de onteigende SNS REAAL
aandeelhouders een eigen economisch belang behouden, als hiervoor in randnummers 2.3.6. t/m 2.3.12. uiteengezet.
2.3.16. In geval van faillissement verliest een aandeelhouder zijn bevoegdheid tot enquete
niet, aldus Hoge Raad-jurisprudentie. De betrokken aandeelhouders behouden in die
situatie rechtmatig belang bij een declaratoire uitspraak dat is gebleken van wanbeleid, zonder om een of meer van de in artikel 2:356 BW genoemde voorzieningen te
19
hoeven verzoeken. Het feit dat in faillissement sanering of herstel van gezonde
verhoudingen in de vennootschap niet meer tot de mogelijkheden behoort, doet
niet af aan hun belang en hun enquetebevoegdheid. In diezelfde lijn past de wetswijziging per 1 januari 2013, waarbij de curator enquetebevoegdheid is toegekend,
met de overweging "dat oak de curator er belong bij kan hebben dat wordt vastgesteld of voorafgaand a an het faillissement wanbe/eid he eft p/aatsgevonden". 20
2.3.17. Verzoekers verkeren in een voldoende vergelijkbare situatie als de aandeelhouders
in een faillissement en hebben een voldoende vergelijkbaar belang bij een enquete.
Zij hebben nag immer rechtmatig belang bij opening van zaken en de vaststelling bij
wie de verantwoordelijkheid berust voor mogelijk wanbeleid bij SNS REAAL en haar
dochtermaatschappijen. Dit geldt in het bijzonder ten aanzien van de oorzaken van-,
en de gang van zaken rand de Onteigening.
2.3.18. VEB c.s. verwijzen hierbij oak naar de beschikking van de Ondernemingskamer inza21
ke Meavita.
Vakbond Abvakabo FNV verzocht om een enquete inzake
(zorg}stichtingen die in faillissement verkeerden en hun onderneming hadden gestaakt. De door Abvakabo FNV vertegenwoordigde werknemers waren als gevolg
daarvan op het moment van indiening van het enqueteverzoek niet Ianger werkzaam bij de stichtingen. De Ondernemingskamer overwoog:
17
Brief van de Minister van 4 maart 2013 (Bijlage 6), p. 1/2.
18
Evenzo DeJongh en Schild, 'Supersnelrecht bij de afdeling', NJB 2013/606: "Wij s/uiten niet uit dat de Ondernemingska-
mer de onteigende aandeelhouders onder toepassing van art. 2:8 lid 2 BW in hun enqueteverzoek zou willen ontvangen.
Gelet op de strekking van het enqueterecht en de omstandigheid dat in een fai/Jissementssituatie de aandee/houders ook
het recht gehad zouden hebben om te verzoeken om een enquete, /ijkt ons dat ook redelijk. ".
19
OK 22 december 1983, NJ 1985, 383 en HR 10 januari 1990, NJ 1990, 466 (Ogem). Evenzo OK 29 april 2003, JOR
20
Tweede Kamer, vergaderjaar 2010-2011, 32 887, nr. 3, p. 29.
21
OK 14 april 2010, JOR 2010/185.
2003/167 (Decidewise), HR 26 juni 2009, JOR 2009/192 (KPN Qwest) en OK 14 april 2010, JOR 2010/185 (Meavita).
14
Lemstra
vaJer
Karst
"Een rede/ijke en op de praktijk toegesneden wetstoepassing die recht doet aan
de aard en strekking van het enqueterecht brengt mee dat aan de hier bedoe/de
voorwaarde van art. 2:347 BW is vo/daan indien de desbetreffende vakvereniging ten tijde van de (eventuee/) te onderzoeken gedragingen /eden onder de bij
de te onderzoeken rechtspersoon werkzame personen te/de en dit, zoa/s in casu
moet worden aangenomen, vanwege het faiffissement van de rechtspersoon ten
tijde van het indienen van het enqueteverzoek niet Ianger het geval is".
2.3.19. Verzoekers verkeren in een voldoende vergelijkbare situatie als de werknemers in de
Meavita-situatie: zij waren ten tijde van de te onderzoeken gedragingen aandeelhouders van SNS REAAL en dit was ten tijde van het indienen van het enqueteverzoek niet Ianger het gevallouter ten gevolge van de Onteigening.
D.
Onteigening als onderzoeksobject kan niet Jeiden tot onbevoegdheid
2.3.20. Er is des te meer reden dat een redelijke en op de praktijk toegesneden wetstoepassing er toe leidt dat Verzoekers enquetegerechtigd zijn ten aanzien van SNS REAAL,
omdat enerzijds de Onteigening heeft geleid tot hun verlies van aandeelhouderschap, en anderzijds hun enqueteverzoek juist betrekking heeft op de oorzaken van
de Onteigening, in het bijzonder het beleid en de gang van zaken rond de Onteigening en de betrokkenheid van SNS REAAL, haar bestuur en haar RvC daarbij (zoals
hierna in dit Verzoekschrift uiteengezet).
2.3.21. De positie van de onteigende SNS REAAL aandeelhouders, waaronder Verzoekers, is
vergelijkbaar met de positie van een aandeelhouder wiens kapitaalbelang voor de
indiening van het enqueteverzoek is verwaterd tot onder de enquetedrempel van
artikel 2:346 BW. Ook in die situatie is de aandeelhouder nog immer bevoegd tot indiening van een enqueteverzoek.
2.3.22. De strekking van het enqueterecht brengt, aldus de Hoge Raad, mee:
"dat een aandee/houder of certificaathouder, die a/s gevo/g van een uitgifte van
(certificaten van) aande/en niet Ianger voldoet aan de in art. 2:346 lid 1 [... ] BW
bedoe/de kapitaa/eis, bevoegd is tot het indienen van een verzoek om een enquete [... ]_ mits het verzoek (mede) betrekking heeft op een onderzoek naar die
uitgifte en de verzoeker ste/t dat er gegronde redenen bestaan om te twijfelen
aan een juist be/eid of een juiste gang van zaken bij die uitgifte". 22
2.3.23. Dit enqueteverzoek van VEB c.s. heeft (mede) betrekking op een onderzoek naar de
oorzaken van de Onteigening, en VEB c.s. stelt dat er gegronde redenen bestaan om
te twijfelen aan een juist beleid of een juiste gang van zaken bij SNS REAAL rond de
Onteigening.
2.3.24. In lijn met deze uitspraak is het passend is dat de onteigende SNS aandeelhouders
hun recht behouden om door middel van een enquete twee doeleinden van het en22
HR 11 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:905 (Siotervaartziekenhuis), ro. 5.3.2. In vergelijkbare zin OK 14 februari 2011, ARO
2011/36 (Amtrada); OK 27 april 2000, JOR 2000/125 (Leather Design). Zie, instemmend, C. Bulten In haar noot bij voornoemde Slotervaartziekenhuis arrest (Ondernemingsrecht 2014/124).
15
Le m st ra vacre r Ko r st
queterecht nate streven: opening van zaken en vaststelling bij wie verantwoordelijkheid berust voor mogelijk wanbeleid. Aldus ook Koster, die in zijn recente column
in Ondernemingsrecht oppert dat deze overweging van de Hoge Raad:
"evenzeer toepassing kan vinden bij onteigening op grand van de lnterventiewet."23
E.
Maatschappelijk belang enquete SNS REAAL
2.3.25. De aard en inhoud van de gegronde redenen om te twijfelen aan een juist beleid bij
SNS REAAL - zoals hierna in dit verzoekschrift uiteen gezet -, en de ernstige schade
die de problemen rand SNS REAAL hebben toegebracht aan het financiele systeem
en de reele economie maken een onderzoek naar de dit beleid en deze gang van zaken noodzakelijk. Het beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL, met name in haar
hoedanigheid van 100% aandeelhouder en beleidsbepaler van SNS Bank, moet in het
kader van het enqueterecht oak worden getoetst aan het algemeen belang, waaronder het belang van de beleggers en "het pub/iek in het a/gemeen".
2.3.26. SNS Bank is door De Nederlandsche Bank ("DNB") gekwalificeerd als een "systeemre/evante instelling" 24 , oak wei aangeduid als systeembank. Oak Fortis (thans Ageas)
was en is een systeembank. De Ondernemingskamer overwoog in de 2de_fase beschikking in de Fortis-enqueteprocedure:
"Bij de beoordeling geldt voorts- vanze/fsprekend- a/s uitgangspunt dot ondernemen risico's meebrengt. De beoordeling en afweging van die risico's is voorwerp van beleid van het bestuur. De vrijheid die het bestuur daarbij heeft wordt
mede bei"nvloed door de aard van de onderneminq en de mate waarin de diverse
stakeholders en -in sommiqe qevallen- de samenlevinq a/s qehee/ bij de resu/taten van dat be/eid belong hebben";
en
"banken [zijn] in het bijzonder afhankelijk van het vertrouwen dat de spaarders,
de depositohouders, andere (svsteem)banken, de aandee/houders en het pub/iek
in het a/qemeen in hen stel/en. Ondermijning van dat - voor een goed functioneren van een bank- essentie/e vertrouwen brengt grate en onmiddel/ijke risico's
mee voor dat functioneren en daarmee voor de continui'teit van de bank";
en
"Door de omvang van haar activiteiten was Fortis diep geworte/d in het financiee/ en economisch verkeer van Nederland en vervulde zij daarin een nutsfunctie.
Men noemt een dergelijke bank (thans) oak we/ een systeembank. De moge/ijkheid dat een dergelijke bank onder bepaa/de omstandigheden haar rol niet naar
behoren kan vervullen, respectieve/ijk de (dreigende) ondergang van een dergelijke bank, houdt het risico in dat zeer ernstiqe schade wordt toeqebracht aan
23
H.Koster, 'Enquete Slotervaartziekenhuis en de overweging ten overvloede van de Hoge Raad', Ondernemingsrecht
24
Zie Onteigeningsbesluit (Bijlage 4), p. 6.
2014/118.
16
Le m 5 t ra vaJe r Ko r 5 t
het financii:!le svsteem en de rei!le economie. Dit betekent dat het bestuur van
Fortis bij zijn be/eidsatweqinqen en bes/uitvorminq [. .. ] oak het a/qemeen belong
dat qemoeid is met Fortis' instandhoudinq diende te betrekken." 25
[onderstrepingen toegevoegd]
2.3.27. VEB heeft de Minister bij brief van 4 februari 2013 uitgenodigd om in overleg te
treden over een enqueteverzoek inzake de gang van zaken bij SNS REAAL (Bijlage
13). De Minister was als 100% aandeelhouder van SNS REAAL bevoegd tot het indienen van een enqueteverzoek. De Minister is niet op dit verzoek van VEB ingegaan.
2.3.28. De Minister heeft integendeel op Kamervragen in maart 2013 geantwoord dat hij
geen enqueteverzoek ter zake van het beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL zal
indienen (Bijlage 14). Hij stelde dat een enqueteprocedure geen meerwaarde zou
hebben ten opzichte van "de reeds in gang gezette maatregelen". Hij verwees daarvoor naar het door hem ge'initieerde onderzoek door de Evaluatiecommissie Nationalisatie SNS REAAL, met de stelling dat het rapport van die commissie tot voldoende openheid van zaken zou leiden.
2.3.29. Dat onderzoek en dat rapport is, anders dan de Minister kennelijk meent, niet een
substituut voor een enquete. De Minister gaf de Evaluatiecommissie Nationalisatie
SNS REAAL (de heren R.J. Hoekstra en J. Frijns) als onderzoeksvraag of DNB en het
Ministerie van Financien tijdig en toereikend hebben gehandeld ten aanzien van SNS
REAAL, waarbij oak de samenwerking tussen DNB en het ministerie aan de orde
moest komen. Deze onderzoeksvraag aan de Evaluatiecommissie is een geheel andere onderzoeksopdracht met een geheel andere doelstelling dan de enquete naar het
beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL die door VEB c.s. wordt verzocht. De vragen die VEB c.s. aan de orde stelt over het beleid en de gang van zaken bij SNS
REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance worden niet, althans in heel beperkte mate, beantwoord in het rapport van de Evaluatiecommissie. SNS REAAL geeft dan oak
aan in haar Jaarverslag 2013:
"Na het verschijnen van het rapport is door verschillende partijen, de wense/ijkheid van nader onderzoek dat specifiek op SNS REAAL is gericht, benadrukt." 26
2.3.30. VEB heeft bij brief van 21 februari 2013 de advocaat-generaal bij het gerechtshof te
Amsterdam verzocht om redenen van openbaar belang een enqueteverzoek in te
dienen ter zake van het beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL (Bijlage 15). De
advocaat-generaal is in overleg getreden met VEB, maar dit heeft niet geresulteerd
in het indienen van een enqueteverzoek door de advocaat-generaal en evenmin tot
een concrete aanwijzing dat hij daartoe zal overgaan.
2.3.31. De raadsman van VEB heeft bij brieven van 29 september 2014 (Bijlagen 18A en B)
SNS REAAL, SNS Bank, SNS Property Finance en de STAK Financiele lnstellingen in
overweging gegeven om een enqueteverzoek in te dienen, of om aan VEB contrac-
25
OK 5 april 2012, JOR 2013/41, alsmede HR 6 december 2013, JOR 2014/65 (Fortis).
26
Bijlage 84, p. 21.
17
Le m st ra vacre r Ko r st
tueel enquetebevoegdheid toe te kennen. De raadsman van SNS REAAL, SNS Bank en
SNS Property Finance heeft bij brief van 14 oktober 2014 Iaten weten dat deze vennootschappen niet zelf een enqueteverzoek zullen indienen en oak niet contractueel
enquetebevoegdheid zullen toekennen aan VEB. Op 19 oktober 2014 ontving de
raadsman van VEB van de STAK Financiele lnstellingen het bericht dat oak de STAK
Financiele lnstellingen geen enqueteverzoek zal indienen.
2.3.32. Het uitblijven van een enqueteverzoek van de Minister, de advocaat-generaal, SNS
REAAL, SNS Bank, SNS Property Finance en de STAK Financiele lnstellingen maakt het
des te meer noodzakelijk en des te meer opportuun dat VEB c.s. wordt toegelaten
als verzoeker, om de redenen als hiervoor uiteengezet.
2.4.
Enquetebevoegdheid van VEB op grond van artikel 3:305a BW
2.4.1.
VEB is oak in haar hoedanigheid van vereniging met volledige rechtsbevoegdheid in
de zin van artikel 3:30Sa lid 1 BW bevoegd tot indiening van dit enqueteverzoek,
aangezien de door vertegenwoordigde onteigende aandeelhouders van SNS REAAL
voldoen aan de eisen die wet en jurisprudentie stellen aan enquetebevoegdheid
{zoals hiervoor in onderdeel 2.3. uiteengezet).
2.4.2.
VEB behartigt conform haar statuten en blijkens haar feitelijke werkzaamheden de
collectieve en algemene belangen van effectenbezitters. Zij behartigt en vertegen27
woordigt in het bijzonder de belangen van ten minste 8.417 voormalige houders
van onteigende SNS REAAL-effecten die zich daartoe bij VEB hebben aangemeld,
alsmede de belangen van voormalig houders van onteigende SNS REAAL-effecten die
zich nag bij VEB zullen aanmelden.
2.4.3.
Bij invoering van de collectieve actie op grand van artikel 3:30Sa BW heeft de wetgever geen andere beperking beoogd op te nemen dan het verbod tot het instellen
van een vordering tot schadevergoeding in geld {artikel 3:30Sa lid 3 BW). De verdere
gevallen moeten worden beoordeeld aan de hand van de maatstaf of de vordering
zich leent tot bundeling van de be Iangen waarvoor de 30Sa-rechtspesoon in de prak28
tijk en krachtens haar statuten opkomt. Er is geen reden waarom de belangen van
{onteigende) aandeelhouders niet kunnen worden gebundeld in het verzoek van VEB
29
tot het instellen van een enquete.
2.4.4.
Als aanvankelijk bezwaar hiertegen gold dat toegang tot het enqueterecht voor een
30Sa-rechtspersoon tot gevolg zou kunnen hebben dat aandeelhouders met een miniem kapitaalbelang in staat zouden zijn om een enqueteprocedure te starten, zon30
der te voldoen aan de eisen voor enquetebevoegdheid.
2.4.5.
Dit bezwaar is weggenomen door de wetswijziging van artikel 3:30Sa lid 2 {laatste
volzin) BW per 1 juli 2013. Vanaf die datum moet de rechter toetsen of door de door
de 30Sa-rechtspersoon ingestelde vordering de belangen van de vertegenwoordigde
27
Stand aanmeldingen bij VEB inzake SNS REAAL per 3 september 2014.
28
Kamerstukken 111991/1992, 22 486, nr. 4, p. 12/13.
29
T.M.C. Arons en G.F.E. Koster, 20 jaar collectieve actie in het Nederlands BW, in Ondernemingsrecht 2014/68, p. 341.
30
Aldus de Minister van Justitie, Kamerstukken II 2011/2011, 32 887, nr. 3, p. 17.
18
Le m 5 t r a vaJe r Ko r 5 t
31
personen voldoende gewaarborgd zijn. Als de vertegenwoordigde personen voldoen aan de eisen van enquetebevoegdheid - hetgeen het geval is voor de ruim
8.000 voormalige houders van onteigende SNS-effecten die VEB vertegenwoordigt- volgt hieruit dat VEB in deze procedure evenzeer als 305a-vereniging enquetebevoegd is.
2.5.
Bezwaren kenbaar gemaakt
2.5.1. Verzoekers hebben hun bezwaren tegen het beleid en de gang van zaken bij Verweerders, zoals nader uiteen gezet in dit verzoekschrift, herhaaldelijk schriftelijk
kenbaar gemaakt. Verzoekers leggen over (i) de brief van VEB aan (de besturen en
de raden van commissarissen van) Verweerders van 21 februari 2013 (Bijlage 16), (ii)
de brief van de raadsman van VEB aan (de besturen en de raden van commissarissen
van) SNS REAAL en SNS Bank van 25 september 2013 (Bijlage 17) en (iii) de brief van
de raadsman van VEB aan (de besturen en de raden van commissarissen van) SNS
REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance van 29 september 2014 (Bijlage 18A).
2.6.
Verzoek om een concernenquete
A. Primair- concernenquete in SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance
2.6.1. VEB c.s. verzoekt primair om een concernenquete, dat wil zeggen een onderzoek
niet aileen naar het beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL, maar ook bij haar directe 100%-dochtervennootschap SNS Bank en haar voormalige indirecte 100%dochtervennootschap SNS Property Finance (nu Propertize B.V.). De doeleinden en
de daarmee verband houdende draagwijdte van het enqueterecht kunnen in deze
procedure slechts- volledig- tot hun recht komen als het te bevelen onderzoek zich
32
mede uitstrekt tot deze (deels voormalige) dochtervennootschappen. Een volledig
beeld van het beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL is aileen mogelijk als ook
het beleid en de gang van zaken bij deze (deels voormalige) dochtervennootschappen in het onderzoek wordt betrokken.
2.6.2.
Het is vaste rechtspraak dat aandeelhouders van een moedervennootschap onder
omstandigheden bevoegd zijn om ook een onderzoek te verzoeken naar het beleid
33
en de gang van zaken bij een of meer dochtervennootschappen. In de Landisprocedure oordeelde de Hoge Raad dat een concernenquete mogelijk is, mits de betreffende vennootschappen "tezamen een economische en organisatorische eenheid
onder gemeenschappe/ijke Ieiding [vormen] en dat er wat de samenstelling van de
onderscheiden besturen betreft sprake [is] van een vrijwel volledige personele unie".
In deze vereisten ligt volgens de Hoge Raad besloten dat binnen een dochtervennootschap geen sprake is van enig ten opzichte van de moedermaatschappij zelfstandig bepaald en gevoerd bestuursbeleid, en dat derhalve het beleid en de gang
van zaken van die dochtervennootschap de belangen van de aandeelhouders in de
moedervennootschap evenzeer en op gelijke wijze raken als het beleid en de gang
31
Kamerstukken II 2011/2012, 33 126, nr. 3 (MvT), p. 12/13.
32
OK 27 april 2000, JOR 2000/127 (Bot Bouw).
33
Zie hierover o.a. Asser/Van Solinge & Nieuwe Weme 2-11* 2009/739.
19
Lem 5 t ra vaJer Kor 5 t
van zaken van de moedervennootschap zelf. In dat geval is een concernenquete toegestaan.34 De criteria voor een concernenquete zijn in daaropvolgende uitspraken
35
bevestigd.
2.6.3.
SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance vormden in de relevante periode een
economische en organisatorische eenheid onder gemeenschappelijke Ieiding. Dit
blijkt bijvoorbeeld uit de jaarverslagen van SNS REAAL, waarin de hele groep, inclusief SNS Bank en SNS Property Finance, als een economische en organisatorische
eenheid onder gemeenschappelijke Ieiding werd gepresenteerd. SNS REAAL heeft op
4 december 2006 een verklaring conform artikel 2:403 lid 1 sub f BW afgegeven voor
SNS Bank en SNS Bank heeft op die datum hetzelfde gedaan voor SNS Property Finance (Bijlage 19), op grand waarvan SNS Bank en SNS Property Finance vanaf die
datum waren vrijgesteld van de jaarrekeningplicht conform die wetsbepaling. Op
grand van die 403-verklaringen verklaarde SNS REAAL zich hoofdelijk aansprakelijk
voor aile schulden van SNS Bank en verklaarde SNS Bank zich hoofdelijk aansprakelijk voor aile schulden van SNS Property Finance. Oak vormden SNS REAAL, SNS Bank
en SNS Property Finance een fiscale eenheid. Dit alles onderstreept de economische
en organisatorische eenheid.
2.6.4.
Voorts was tot op grate hoogte sprake van een personele unie (VEB c.s. verwijst
naar de paragrafen 1.2.6 t/m 1.2.10 hiervoor):
(i)
tussen de RvC's van SNS REAAL en SNS Bank bestond een volledige personele
unie;
(ii)
tussen het bestuur van SNS REAAL (waarvan gemiddeld de helft van de leden
oak bestuurder was van SNS Bank) en de RvC van SNS Property Finance bestand een volledig personele unie, welke vanaf 22 september 2011 werd aangevuld met een extra bestuurder van SNS Bank;
(iii) in de periode vanaf 1 januari 2006 tot en met de Onteigening had gemiddeld de
helft van de bestuurders van SNS REAAL oak zitting in het bestuur van SNS
Bank; en
(iv) voor grate tijdvakken in de periode vanaf 1 december 2006 tot en met de Onteigening had een bestuurder van SNS Bank zitting in het bestuur van SNS Property Finance.
2.6.5.
34
35
In het voorgaande ligt besloten dat op het niveau van SNS Bank en SNS Property
Finance geen sprake was van enig ten opzichte van SNS REAAL zelfstandig bepaald
en gevoerd bestuursbeleid conform de zojuist aangehaald Landis uitspraak, althans
daarin ligt besloten dat daarvan geen sprake had behoren te zijn.
HR 4 februari 2005, JOR 2005/58 (Landis), ro. 3.3.4.-3.3.5.
Bijvoorbeeld OK 28 augustus 2012, ARO 2012/119; OK 26 november 2012, ARO 2012/165; OK 8 januari 2013, ARO
2013/24; OK 17 januari 2013, ARO 2013/2; OK 2 april 2013, JOR 2013/204; OK 31 juli 2013, ARO 2013/127 en OK 24 oktober 2013, ARO 2013/120.
20
Lem 5 t ra vaJer Kor 5 t
2.6.6.
Hierbij komt dat vanaf in ieder geval 2009 uit de jaarverslagen van SNS REAAL nadrukkelijk blijkt dat zij oak in de praktijk de strategie en het beleid van SNS Property
Finance bepaalde. Dit is beschreven in paragraaf 7.6 hierna.
2.6.7.
Oak waren vanaf de overname de besturen van SNS REAAL en SNS Bank vertegenwoordigd in het centrale risicocomite van SNS Property Finance dat goedkeuring
verleende aan aile majeure kredietverstrekkingen door SNS Property Finance. Daarnaast moesten de grootste kredieten van SNS Property Finance ter goedkeuring
worden voorgelegd aan de (Kredietcommissie van) de RvC van SNS REAAL. Dit is beschreven in 7.2 hierna. Oak op deze wijze hadden de besturen van SNS REAAL en
SNS Bank in belangrijk mate invloed op de core business van SNS Property Finance.
2.6.8. Tegen deze achtergrond en op de gronden als hierna uiteengezet zijn de belangen
van Verzoekers als (onteigende) aandeelhouders evenzeer en op gelijke wijze geraakt door het beleid en de gang van zaken bij SNS Bank en SNS Property Finance als
36
door het beleid en de gang van zaken bij SNS REAAL. Met andere woorden: een
concernenquete naar het beleid en de gang van zaken van zowel SNS REAAL, SNS
Bank als SNS Property Finance is vereist en toegestaan.
B.
Subsidiair- enquete in SNS REAAL
2.6.9. VEB c.s. verzoekt subsidiair, voor het geval een concernenquete niet wordt gelast,
een onderzoek naar het beleid en gang van zaken bij SNS REAAL. In dat onderzoek
dient vanzelfsprekend het door SNS REAAL ten aanzien van SNS Bank en SNS Proper37
ty Finance gevoerde beleid te worden onderzocht.
2.6.10. Ten behoeve van dit onderzoek kan de Ondernemingskamer te zijner tijd de onderzoekers op hun verzoek conform artikel 2:351 lid 2 BW machtigen tot het raadplegen van de boeken, bescheiden en andere gegevensdragers en het zich doen tonen
van de bezittingen van SNS Bank, SNS Property Finance of andere nauw met SNS
REAAL verbonden voor het onderzoek relevante rechtspersonen.
C.
Enquete naar voormalige dochtervennootschappen
2.6.11. Het feit dat SNS Property Finance (nu Propertize B.V.) sinds 31 december 2013 niet
Ianger een (indirecte) dochtervennootschap is van SNS REAAL, staat niet in de weg
aan een onderzoek naar het beleid en de gang van zaken van SNS Property Finance,
dan wei naar het beleid van SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance. Een
onderzoek naar voormalige concernrechtspersonen is mogelijk voor zover het de pe38
riode betreft dat deze rechtspersonen deel uitmaakten van het concern. Een andere lezing zou een goede toepassing van het enqueterecht in de weg staan: het bemoeilijkt de verkrijging van de opening van zaken en de vaststelling bij wie de
verantwoordelijkheid berust voor mogelijk wanbeleid.
36
37
HR 4 februari 2005, JOR 2005/58 (Landis).
OK 6 januari 2005, JOR 2005/6 (Ahold); OK 22 december 1983, NJ 1985, 383 (Ogem), gesanctioneerd door HR 10 januari
1990, NJ 1990, 465 (Ogem). Evenzo Asser/Maeijer/Van Solinge & Nieuwe Weme 2-11* 2009/828.
38
OK 30 mei 2011, JOR 2011/219 (Meavita), ro. 3.1.
21
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
3.
FElTEN - ACHTERGROND
3.1.
lnleiding
3.1.1.
Dit hoofdstuk 3 bevat een kart feitenoverzicht. De hoofdstukken 5 tot en met 10
bevatten een uiteenzetting van de gegronde redenen om te twijfelen aan een juist
beleid van SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance. Die hoofdstukken bevatten een meer uitgebreide feitenbeschrijving ten aanzien van de voor dit verzoek
meest relevante onderwerpen.
3.2.
Het concern van SNS REAAL
A. Aandeelhoudersstructuur
3.2.1.
SNS REAAL verkreeg op 18 mei 2006 een beursnotering aan Euronext Amsterdam.
Sinds die dag was circa 34,5% van de gewone aandelen in SNS REAAL vrij verhandelbaar op de beurs in Amsterdam en was circa 65,5% in handen van Stichting Beheer
SNS REAAL (hierna: "Stichting Beheer SNS"}. Stichting Beheer SNS is opgericht in
1988. Doelstellingen van Stichting Beheer SNS was het in de vorm van aandelen
deelnemen in het kapitaal van SNS REAAL en het behartigen van de belangen van
SNS REAAL op zodanige wijze dat de belangen van de onderneming en allen die
daarbij waren betrokken, gewaarborgd werden, en het doen van uitkeringen met
39
een ideele of sociale strekking.
3.2.2.
In mei 2007 heeft Stichting Beheer SNS haar belang door middel van een verkoop
van 15,2 miljoen gewone aandelen teruggebracht tot circa 54,3%, zodat vanaf dat
40
moment circa 45J% van de SNS REAAL aandelen vrij verhandelbaar was.
3.2.3. Ten behoeve van de acquisitie van verzekeraar Zwitserleven werden op 28 april
2008 in totaal 6 niet vrij overdraagbare aandelen B uitgegeven aan Stichting Beheer
SNS voor een bedrag van EUR 600 miljoen. Deze aandelen hadden dezelfde nominale waarde als gewone aandelen van EUR 1,63, zodat aan de aandelen B geen bijzondere zeggenschapsrechten verbonden waren. Er gold wei een aparte agio- en winstuitkeringsregeling voor de aandelen B.
3.2.4.
In september 2009 verwaterde het belang van Stichting Beheer tot 50,00001% als
gevolg van een aandelenuitgifte door SNS REAAL. 41 Vanaf die uitgifte tot aan de da42
tum van de Onteigening was dus vrijwel de helft van de aandelen SNS REAAL vrij
verhandelbaar.
3.2.5.
Aangezien aan ieder aandeel in het geplaatste kapitaal van SNS REAAL evenveel
zeggenschapsrechten waren verbonden, had Stichting Beheer SNS gedurende deze
periode de meerderheid van de stemmen in de algemene vergadering van SNS
REAAL. Vanaf de beursgang waren drie leden van het vijfkoppig bestuur van Stichting Beheer SNS tevens lid van de RvC's van SNS REAAL en SNS Bank. Op 9 mei 2007
39
Jaarverslag 2006, p. 94 (Bijlage 65).
40
Jaarverslag 2008, p. 87 (Bijlage 68A).
41
Jaarverslag 2010, p. 113 (Bijlage 76A).
42
Jaarverslag 2012, p. 146 (Bijlage 83).
22
Le m 5 t r a vaJe r Ko r 5 t
werd dit aantal terug gebracht tot twee van de vijf, op 7 oktober 2010 tot een van
de vijf en vanaf 20 april 2011 was het bestuur van de Stichting Beheer SNS onafhankelijk van SNS REAAL en SNS Bank. 43
B.
3.2.6.
Concernstructuur (voor zover relevant)
Zeals in het inleidende hoofdstuk beschreven, houdt SNS REAAL vanaf 1 januari 2006
tot en met heden 100% van de aandelen in SNS Bank. Vanaf 1 december 2006 tot en
met 31 december 2013 hield SNS REAAL ook (indirect via SNS Bank) 100% van de
aandelen in SNS Property Finance. Op 31 december 2013 heeft SNS Bank aile aandelen in SNS Property Finance overgedragen aan de STAK Financiele lnstellingen.
C.
3.2.7.
Corporate Governance structuur
De corporate governance structuur van SNS REAAL blijkt uit de statuten van SNS
REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance (Bijlagen 4, 5 en 6). Op grand van artikel
2:391 lid 5 BW en de daarop gebaseerde besluiten 44 diende SNS REAAL de Neder45
landse Corporate Governance Code toe te passen of in haar jaarverslag uit te leggen in hoeverre zij dat niet deed. In het vervolg van dit verzoekschrift worden een
aantal afwijkingen door SNS REAAL van de Corporate Governance Code besproken
die door SNS REAAL niet in haar jaarverslagen zijn vermeld of toegelicht (zie met
name paragrafen 7.4.14 en 8.9.1 hierna).
Besturen en RvC~s SNS REAAL~ SNS Bank en SNS Property Finance
D.
3.2.8.
VEB c.s. legt als Bijlage 7 over een overzicht van de samenstellingen van de besturen
en RvC's van SNS REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance in de periode vanaf 1
december 2006 tot en met 31 januari 2013. Zie hierover oak paragrafen 1.2.6 t/m
1.2.10 hiervoor.
3.3.
Kort chronologisch overzicht
A.
3.3.1.
SNS REAAL bestaat sinds 1997 uit de SNS tak (Samenwerkende Nederlandse Spaarbanken) en de REAAL tak (verzekeringen). Beide takken zijn het resultaat van fusies.
B.
3.3.2.
43
Voorgeschiedenis
Beursgang SNS REAAL (mei 2006}
SNS REAAL verkreeg op 18 mei 2006 een beursnotering aan Euronext Amsterdam
door plaatsing van 80.487.548 aandelen SNS REAAL tegen een emissiekoers van
Handelsregisterhistorie Stichting Beheer SNS (Bijlage 20) in combinatie met Bijlage 7. Op 9 mei 2007 trad Den Hoed af
als lid van de RvC's van SNS REAAl en SNS Bank. Op 7 oktober 2010 werd hij gevolgd door Kortmann en op 20 april 2011
door Muller.
44
Besluit van 23 december 2004 tot vaststelling van nadere voorschriften omtrent de inhoud van het jaarverslag (Stb.
2004, 747) en Besluit van 10 december 2009 tot wijziging van het Besluit van 23 december 2004 tot vaststelling van nadere voorschriften omtrent de inhoud van het jaarverslag (Stb. 2009, 545).
45
De Nederlandse Corporate Governance Code, Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen", in de versie in werking getreden vanaf het boekjaar beginnend op 1 januari 2009 respectievelijk (daarvoor) in de
versie van december 2003.
23
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
EUR 17. Daartoe gat SNS REAAL 24.496.210 nieuwe aandelen uit en verkocht Stich46
ting Beheer SNS 55.991.338 aandelen.
3.3.3. In totaal werd met de beursgang EUR 1,368 miljard opgehaald. Daarvan kwam
EUR 952 miljoen ten goede aan grootaandeelhouder Stichting Beheer SNS en
EUR 416 miljoen aan de onderneming van SNS REAAL en haar dochtervennootschappen.47
3.3.4. Blijkens het prospectus bedroeg het balanstotaal van SNS REAAL per ultimo 2005
EUR 68,1 miljard. Uit de haltjaarcijters over 2012, dat wil zeggen de laatst gepubliceerde cijters voor de Onteigening op 1 tebruari 2013, blijkt dat het balanstotaal van
SNS REAAL op dat moment was verdubbeld tot EUR 134,16 miljard. 48
3.3.5. In het kader van de beursgang publiceerde SNS een Initial Public Offering Prospectus
{het "Prospectus"), gedateerd 5 mei 2006. Het Prospectus wordt overgelegd als Bijlage 21.
3.3.6. In het Prospectus zette SNS onder andere uiteen:
a.
haar bedrijtsdoelstellingen;
b.
de door haar voorgestane bedrijtsstrategie;
c.
haar risicoprotiel;
d.
haar tinanciele positie per ultimo 2004 en 2005 {bestaande uit de geconsolideerde balans, de winst- en verliesrekening en het kasstroomoverzicht); en
e.
de voorgenomen besteding van de emissieopbrengst.
C.
Acquisitie Bouwfonds (ju/i-december 2006)
3.3.7. SNS REAAL en ABN AMRO Bank tekenden op 30 juli 2006, dus kart na de beursgang,
een intentieverklaring over de overname van Bouwtonds Property Finance voor een
bedrag van EUR 840 miljoen. Op 10 oktober 2006 maakte SNS REAAL bekend Bouwtonds Property Finance voor een bedrag van EUR 810 miljoen te hebben verworven.49 Op 1 december 2006 werd de overname geettectueerd. 50
3.3.8. SNS kocht met Bouwtonds Property Finance een vastgoedtinancieringsporteteuille
van bijna EUR 9 miljard. Dat was ruim 8 keer zo groat als de reeds bestaande vastgoedtinancieringsporteteuille van SNS REAAL van circa EUR 1,1 miljard. 51
D.
Staatssteun (november 2008}
3.3.9. Op 11 december 2008 gat SNS REAAL voor een bedrag van EUR 750 miljoen nietstemgerechtigd securities capital uit aan de Nederlandse Staat. Deze etfecten moch46
Jaarverslag 2006, p. 19 (Bijlage 65).
47
Jaarverslag 2006, p. 19 (Bijlage 65).
48
Halfjaarverslag 2012, p. 1 (Bijlage 80A).
49
Persbericht SNS REAAl van 10 oktober 2006 (Bijlage 22).
50
Jaarverslag 2006, p. 29 (Bijlage 65).
51
Jaarverslag 2007, p. 56 en 60 (Bijlage 66).
24
Lemstra
vaJer
Karst
ten door SNS REAAL worden geconverteerd in gewone aandelen, waarbij de Neder52
landse Staat het recht had te kiezen voor een betaling in contanten.
3.3.10. Op 11 december 2008 werd tevens voor een bedrag van EUR 500 miljoen aan nietstemgerechtigd securities capital uitgegeven aan Stichting Beheer SNS. De aan Stich53
ting Beheer SNS uitgegeven effecten waren niet converteerbaar.
3.3.11. Eind 2011 bedroeg de kapitaalsteun van de Nederlandse Staat nag EUR 565 miljoen
54
en van de Stichting Beheer SNS nag EUR 435 miljoen. Ten tijde van de Onteigening
55
op 1 februari 2013 waren deze bedragen ongewijzigd.
E.
Problemen binnen Bouwfonds
3.3.12. VEB c.s. verwijst naar de hoofdstukken 5, 6 en 7 voor een beschrijving van de problemen bij SNS Property Finance. De kern van die problemen is dat SNS Property Finance zowel in het buitenland als in Nederland op ongecontroleerde wijze miljarden
aan financieringen heeft verstrekt. Op deze financieringen heeft SNS REAAL tot en
met 2013 circa EUR 3,6 miljard afgeschreven. Deze afschrijvingen drukten SNS Property Finance diep in de rode cijfers en verhinderden dat SNS Property Finance de
aan haar door SNS Bank verstrekte leningen kon terugbetalen. Dit alies ging ten koste van het bufferkapitaal (waaronder eigen vermogen) van SNS Bank, waardoor SNS
Bank niet Ianger kon voldoen aan de solvabiliteitseisen van DNB. Uiteindelijk leidde
dit tot de nationalisatie van SNS REAAL.
3.3.13. Afgezien van deze problemen binnen SNS Property Finance presteerde SNS REAAL
goed. In 2011 realiseerde het bankbedrijf (exclusief SNS Property Finance) een net56
toresultaat van EUR 262 miljoen en het verzekeringsbedrijf een nettoresultaat van
57
EUR 166 miljoen. Uit de laatst gepubliceerde cijfers van SNS voor de Onteigeningde halfjaarcijfers 2012- blijkt over het eerste halfjaar van 2012 een nettoresultaat
voor het bankbedrijf (exclusief SNS Property Finance) van EUR 73 miljoen en voor
58
het verzekeringsbedrijf van EUR 216 miljoen.
F.
Voorbereidingen Onteigening (oktober 2012- januari 2013)
3.3.14. Voorafgaand aan de Onteigening vond intensief overleg plaats tussen SNS REAAL,
DNB, de Autoriteit Financiele Markten (de "AFM") en het Ministerie van Financien.
Het ministerie schakelde in oktober 2012 vastgoedspecialisten van Cushman & Wakefield in om de vastgoedportefeuille van SNS Property Finance te waarderen.
3.3.15. In het Onteigeningsbesluit van 1 februari 2013 schreef de Minister van Financien
hierover:
52
Jaarverslag 2008, p. 99 (Bijlage 68A).
53
Jaarverslag 2008, p. 99 (Bijlage 68A).
54
Jaarverslag 2011, p. 11 (Bijlage 79A).
55
Af te leiden uit jaarverslag 2012, p. 146 (Bijlage 83).
56
Jaarverslag 2011, p. 2 en 3 (Bijlage 79A).
57
Jaarverslag 2011, p. 2 en 3 {Bijlage 79A). EUR 166 miljoen is EUR 257 miljoen minus EUR 91 miljoen verlies van Zwitserleven.
58
Halfjaarcijfers SNS REAAL 2012, p. 1 (Bijlage 80A).
25
Lem 5 t ra vacPer Kor 5 t
"Sinds december 2011 is er veelvuldig en intensief contact geweest tussen DNB
en het Ministerie van Financien over de situatie van de SNS REAAL groep. Op
verzoek van de Minister van Financien heeft DNB bij brief van 2 oktober 2012 de
ontwikkelingen geschetst die sinds 2009 hebben geleid tot de fragiele situatie
waarin de SNS REAAL groep op dot moment verkeerde; een situatie die sindsdien
nag verder is verslechterd. De markt voor commercieel vastgoed, zowel in Nederland als daarbuiten, was volgens DNB dusdanig verslechterd dot de verwachte verliezen op de vastgoedportefeuil/e van SNS Property Finance, bestaande uit
vastgoedleningen en vastgoed, ondanks de reeds gerealiseerde afbouw daarvan,
een grate claim legden op zowel de toenmalige als de toekomstige solvabiliteit
van het bedrijf. SNS REAAL beschikte over onvoldoende buffers om deze verliezen op te vangen."
en
"SNS Property Finance heeft op basis van media 2012 beschikbare informatie
zelf de additioneel te verwachten verliezen op de vastgoedportefeuil/e ingeschat. De vastgoedportefeuil/e had toen een netto omvang van ongeveer 8,3
miljard euro (bruto omvang ongeveer 9,0 miljard minus 0,7 miljard euro voorzieningen). SNS Property Finance heeft ingeschat dot deze additioneel te verwachten verliezen in een basisscenario ongeveer 1,4 miljard euro en in een negatief scenario ongeveer 2,1 miljard zouden bedragen."
3.3.16. DNB schreef op 18 januari 2013 een brief aan SNS Bank (Bijlage 23) over de kapitaalspositie van de bank, het zogeheten supervisory review and evaluation process
(SREP). DNB constateerde dat SNS Bank een kapitaaltekort had van minimaal
EUR 1,9 miljard. DNB deelde SNS Bank mee dat de bank uiterlijk op 31 januari 2013
om 18.00 uur haar kapitaal met EUR 1,9 miljard moest hebben aangevuld. In die
brief stand tevens dat DNB het "niet Ianger verantwoord acht" dat SNS Bank het
bankbedrijf uitoefent, als de kapitaalspositie niet tijdig en voldoende zou worden
versterkt.
3.3.17. Op 24 januari 2013 schreef DNB een brief aan het Ministerie van Financien (Bijlage
24) over de situatie bij SNS REAAL. DNB noemde daarin de situatie "zeer fragiel en
zorgwekkend". Ook stand in deze brief dat sinds aile negatieve media-aandacht circa
EUR 1,4 miljard aan spaargeld was weggehaald bij SNS Bank.
3.3.18. DNB besloot deze brief aan het ministerie met het advies om voorbereidingen te
treffen voor nationalisatie van SNS REAAL. Als SNS REAAL na het verstrijken van de
deadline haar kapitaal niet zou hebben aangevuld, was nationalisatie volgens DNB
de enige oplossing.
3.3.19. DNB legde op 27 januari 2013 aan SNS Bank de volgende maatregel op (Bijlage 25;
het "SREP Besluit"):
"SNS Bank dient uiterlijk 31 januari 2013 om 18.00 uur hoar kernkapitaal met
minimaal EUR 1,84 miljard te hebben aangevuld, althans SNS Bank dient uiterlijk
31 januari 2013 om 18.00 uur een finale oplossing te presenteren welke naar het
oordeel van DNB een voldoende mate van zekerheid van slagen heeft, waarbij
26
Le m st r a vacre r Ko r st
tenminste is vereist dat aile daarbij betrokken partijen zich aantoonbaar aan de
gepresenteerde op/ossing hebben gecommitteerd, en we/ke op korte termijn
daadwerke/ijk /eidt tot aanvulling van het genoemde kapitaa/tekort. "59
3.3.20. DNB baseerde dit besluit op artikel 3:111a lid 2 Wft. Op 31 januari 2013 constateerde DNB dat SNS Bank niet binnen de daarvoor gegeven termijn aan de haar opgelegde verplichting had voldaan.
G.
De Onteigening (1 februari 2013}
3.3.21. De Minister besloot daarom op 1 februari 2013 tot de onteigening van bepaalde
effecten, waaronder de aandelen, uitgegeven door SNS REAAL en SNS Bank en bepaalde vermogensbestanddelen van SNS REAAL en SNS Bank (Bijlage 8).
3.3.22. Blijkens het Onteigeningsbesluit oordeelde de Minister- na raadplegen van DNBdat "de kern van de problemen van SNS REAAL en SNS Bank zit bij SNS Property Finance".60 De Minister gaf als reden voor de Onteigening dat die hoofdzakelijk was
gelegen in noodzakelijk geachte afwaarderingen op de vastgoedportefeuille waardoor het buffervermogen (solvabiliteit) significant zou dalen.
3.3.23. De Minister stelde in het Onteigeningsbesluit:
"Voor de so/vabiliteit van SNS Bank moet rekening worden gehouden met een
afwaardering van de vastgoedportefeui/le van SNS Property Finance met een
bedrag tussen de 2,4 miljard en 3,2 miljard euro. Een afwaardering van de vastgoedleningen en het vastgoed betekent dat SNS Property Finance haar schulden
niet meer zal kunnen dragen. SNS Property Finance wordt vrijwel gehee/ door
SNS Bank gefinancierd. "61
En:
"Tevens heeft SNS Bank zich door een zogenaamde "403-verk/aring" (een verklaring a/s bedoe/d in artike/ 2:403 BW) garant gesteld voor de verplichtingen uit
rechtshande/ingen van SNS Property Finance. De vordering van SNS Bank op SNS
Property Finance is dus niet volledig verhaa/baar, waardoor SNS Bank een groat
verlies lijdt. SNS Bank heeft onvoldoende kapitaa/ om een dergelijk verlies op te
vangen, waardoor het prob/eem zich vertaalt in een so/vabiliteitstekort bij SNS
Bank. Dit tekort manifesteert zich op het moment dat SNS Property Finance de
/ening aan SNS Bank moet terugbetalen, maar nu reeds stoat vast dat SNS Property Finance die /ening niet vol/edig za/ kunnen terugbetalen, gegeven haar (te)
geringe draagkracht. " 62
3.3.24. Onteigening is de meest verregaande beslissing die ten aanzien van een financiele
instelling door DNB en het Ministerie van Financien kan worden genomen. De natio-
59
Bijlage 25, p. 15.
60
Bijlage 8, p. 8, overweging 29.
61
Bijlage 8, p. 8, overweging 29.
62
Bijlage 8, p. 8, overweging 29.
27
Le m 5 t r a vaJe r Ko r 5 t
nalisatie ging gepaard met een aanzienlijke kapitaalinjectie door de Staat. Naar de
Minister stelt, kost stabilisatie van SNS Bank de Staat direct EUR 3,7 miljard, 63 opgebouwd uit EUR 2,2 miljard nieuwe kapitaalinjecties, EUR 0,8 miljard als afschrijving
van de eerdere steun uit 2008 en EUR 0,7 miljard voor de isolatie van het vastgoed.
Daarnaast verschaft de Staat een overbruggingskrediet van EUR 1,1 miljard en circa
64
EUR 5 miljard aan garanties. Ten slotte stelde de Staat niet uit te sluiten dat in de
toekomst bij verdere problemen nag meer kapitaal in SNS REAAL gestort zal moeten
worden.
3.3.25. Minister-president Rutte noemde op de dag van de nationalisatie "mismanagement"
van SNS-bestuurders als oorzaak van de nationalisatie. 65
H.
Ontwikkeling beurskoers SNS REAAL
3.3.26. De introductiekoers van het aandeel SNS REAAL op de beurs van Euronext Amsterdam op 18 mei 2006 was EUR 17. De slotkoers op 31 januari 2013 (direct voorafgaand aan de Onteigening) was EUR 0,841.
3.3.27. De beurswaarde van SNS REAAL (het aantal geplaatste aandelen vermenigvuldigd
met de beurskoers) was op de introductiedag (uitgaande van de initiele uitgiftekoers
van EUR 17) EUR 3,99 miljard. Eind 2006 bedroeg de marktkapitalisatie EUR 3,9 miljard.66 De marktkapitalisatie op 31 januari 2013 (direct voorafgaand aan de Onteigening) was EUR 242 miljoen, hetgeen neerkomt op een negatief verloop van de
marktkapitalisatie van circa -94%.
63
Bijlage 26.
64
Jaarverslag 2012, p. 9 (Bijlage 83).
65
Bijlage 27.
66
Jaarverslag 2006, p. 7 (Bijlage 65).
28
Le m st r a vacre r Ko r st
4.
GEGRONDE REDENEN- INTRODUCTIE EN BRONNEN
4.1.1. VEB c.s. zet in de hoofdstukken 5 t/m 10 uiteen dat-, en welke gegronde redenen
bestaan om te twijfelen aan een juist beleid en een juiste gang van zaken bij SNS
REAAL en de andere verweerders. Ieder van de hierna uiteengezette gegronde redenen vormt op zichzelf genomen voldoende reden tot het gelasten van een onderzoek, en dat geldt eens te meer voor deze gronden in onderlinge samenhang.
4.1.2.
Die gronden zijn:
a.
de (te) snelle en onzorgvuldige acquisitie door SNS REAAL van de risicovolle
onderneming van Bouwfonds Property Finance in 2006;
b.
de misstanden bij SNS Property Finance;
c.
het tekortschietend risicobeheer van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien van
SNS Property Finance;
d.
het inadequate en zwalkende beleid van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien
van SNS Property Finance;
e.
de misleidende mededelingen van, althans het verstrekken van onvoldoende
informatie door, SNS REAAL aan het beleggend publiek over (de problemen bij)
SNS Property Finance;
f.
het onvoldoende inzicht dat de jaarrekeningen en de jaarverslagen van SNS
REAAL verschaften in de financiele en operationele toestand van SNS REAAL,
SNS Bank en SNS Property Finance;
g.
de rol van het bestuur van SNS REAAL bij de beoogde onteigening van de nietachtergestelde schadevorderingen van de onteigende aandeelhouders van SNS
REAAL;en
h.
de intrekking door SNS REAAL en SNS Bank van hun bezwaar tegen het SREP
Besluit van DNB.
4.1.3. VEB c.s. heeft de feitenweergave in de hoofdstukken 5 t/m 10 met name ontleend
aan de jaarverslagen en andere publicaties van SNS REAAL, het handelsregister, andere openbare bronnen en de volgende publicaties:
het rapport van de Evaluatiecommissie Nationalisatie SNS REAAL (de heren R.J.
Hoekstra en J. Frijns) uit 2014 ("Rapport Evaluatiecommissie") (Bijlage 28). De
Minister gaf deze commissie als voornaamste onderzoeksvraag of DNB en het
Ministerie van Financien tijdig en toereikend hebben gehandeld ten aanzien van
SNS REAAL, waarbij ook de samenwerking tussen DNB en het ministerie aan de
orde moest komen. De Minister heeft de Evaluatiecommissie ook gevraagd aandacht te besteden aan "de integriteit van hande/en bij SNS REAAL'1, met name of
"SNS REAAL bij de overname van Property Finance vo/doende aandacht [heeft]
besteed aan integriteitskwesties en SNS REAAL de signa/en over mogelijke misstanden bij Bouwfonds serieus [heeft] genomen", en "om oak te kijken naar het
29
Le m st r a vale r Ko r st
risicobeheer binnen SNS REAAL". Dit laatste heeft de commissie maar in beperkte mate gedaan;
het verslag van de hoorzitting over de nationalisatie van SNS REAAL van de Vaste Commissie voor Financien van de Tweede Kamer, vastgesteld op 28 maart
2013 (Bijlage 29); 67
het boek "Giftig krediet, de onvermijdelijke ondergang van SNS REAAL" (uitgeverij Balans, 2014), van Tom Kreling en Esther Rosenberg (journalisten van NRC
Handelsblad). Verzoekers wijzen op de Verantwoording die in dit boek is opgenomen vanaf pagina 277. Daar staat in dat het boek is gebaseerd op "een om-
vangrijke hoeveelheid interne documenten van SNS REAAL en op gesprekken [... ]
met ruim honderd betrokkenen"; en
het boek "De val van SNS Reaal, hoogmoed, het snelle geld en blinde ambitie"
(Uitgeverij Nw A'dam, 2013), van Vasco van der Boon, Pieter Couwenbergh, Cor
de Horde, Pieter Lalkens en Martine Wolzak (journalisten van Het Financieele
Dagblad). Verzoekers wijzen op de Verantwoording die in dit boek is opgenomen
vanaf pagina 269. Daar staat in dat het boek is gebaseerd op "gesprekken met
zo'n vijftig sleutelfiguren [... ] [en] talloze documenten [... ] waaronder strafdos-
siers, notulen (bijvoorbeeld van de road van bestuur van Bouwfonds) en onderzoeken naar vastgoedprojecten van Property Finance."
67
Kamerstukken II vergaderjaar 2012/2013, 33 532, nr. 26.
30
Le m st r a vaJe r Ka r st
5.
GEGRONDE REDENEN - HOOFDLIJNEN FINANCIELE RESULTATEN SNS PROPERTY
FINANCE 2006-2013
5.1.
lnleiding
5.1.1.
De kern van de problemen bij SNS Property Finance blijkt te zijn dat zij zowel in het
buitenland als in Nederland op ongecontroleerde wijze miljarden aan financieringen
verstrekte. SNS heeft op deze financieringen tot en met 2013 circa EUR 3,6 miljard
afgesch reve n.
5.1.2.
VEB c.s. gaat in dit hoofdstuk, vooruitlopend op hoofdstukken 6 en 7, in op de financiele ontwikkelingen binnen SNS Property Finance. Daarbij zij vermeld dat de financiele resultaten niet telkens helder zijn weergegeven in de jaarverslagen en halfjaarverslagen vanaf 2006. Bovendien heeft SNS REAAL door de jaren heen dezelfde
parameters op verschillende wijzen in de jaarrekening gepresenteerd en heeft zij
bepaalde categorieen van cijfers het ene jaar wei en het andere jaar niet weergegeven.
5.1.3. Tegen deze achtergrond vormt de navolgende weergave van de financiele resultaten
een reconstructie op basis van de jaarverslagen, de halfjaarverslagen en de Investor
Day presentaties van SNS REAAL. Voor zover deze reconstructie op onderdelen inconsistent is (bijvoorbeeld omdat deelgetallen niet precies optellen tot het totaal), is
dat het gevolg van de inconsistente presentatie door SNS REAAL.
5.2.
De onderneming van SNS Property Finance in het kort
5.2.1.
SNS Property Finance had in hoofdlijnen twee soorten activiteiten: beleggingsfinanciering en projectfinanciering.
A. Beleggingsfinanciering
5.2.2.
Beleggingsfinanciering betreft met name het verstrekken van leningen aan investeerders in bestaand vastgoed. De investeerder komt zijn renteverplichting na en
betaalt de hoofdsom terug met de middelen die beschikbaar komen uit verhuur
en/of verkoop van het vastgoed. Oak vestigt de investeerder doorgaans een hypotheekrecht op het vastgoed ten behoeve van SNS Property Finance tot zekerheid van
de nakoming van zijn verplichtingen.
5.2.3.
Vrijwel de gehele beleggingsfinancieringsportefeuille van SNS Property Finance had
betrekking op de Nederlandse markt. De problemen bij SNS Property Finance die tot
de Onteigening hebben geleid, speelden zich aanvankelijk niet af binnen deze tak.
Vanaf 2010 echter speelden ook in deze tak problemen en werd een deel van de
Nederlandse beleggingsfinancieringen ondergebracht in het zogenoemde Non-Core
68
deel van SNS Property Finance, welk deel volledig zou worden afgebouwd.
B.
5.2.4.
68
Projectfinanciering
Projectfinanciering is een aanmerkelijk riskantere activiteit dan beleggingsfinanciering. Het betreft het verstrekken van leningen aan vastgoedprojectontwikkelaars,
Bijlage 75, slide 23.
31
Le m st ra vacre r Ko r st
ofwel leningen met name met betrekking tot nag niet bestaand vastgoed. De lening
wordt verstrekt in tranches. Nieuwe tranches worden vrijgegeven naarmate het
bouwproces vordert. De projectontwikkelaar heeft doorgaans gedurende de ontwikkeling geen inkomsten waaruit renteverplichtingen kunnen worden nagekomen.
Rente en hoofdsom worden (terug)betaald aan het einde van het project, doorgaans
uit de middelen die beschikbaar komen uit de verkoop van het gerealiseerde vastgeed. Oak bij projectfinanciering vestigt de projectontwikkelaar doorgaans een hypotheekrecht op het vastgoed ten behoeve van SNS Property Finance tot zekerheid
van de nakoming van zijn verplichtingen. Ten opzichte van beleggingsfinanciering is
het verschil echter dat het vastgoed nag in aanbouw is, zodat de waarde van het
onderpand moet toenemen naarmate de bouw vordert. Als de bouw van het vastgoed niet (tijdig) wordt afgerond en/of het ontwikkelde vastgoed uiteindelijk niet (of
slechts deels) wordt verkocht en/of de koopprijs tegenvalt, is de kans groat dat de
projectontwikkelaar niet in staat is om hoofdsom plus rente terug te betalen en het
onderpand onvoldoende waarde heeft voor de bank om zich daarop volledig te verhalen.
5.2.5.
De projectfinancieringsportefeuille van SNS Property Finance had betrekking op
zowel de Nederlandse markt als de internationale markt (met name Noord-Amerika,
Spanje, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg en Belgie). De problemen bij SNS Property
Finance die tot de Onteigening hebben geleid, deden zich met name voor bij de projectfinancieringstak. Aanvankelijk met name bij de buitenlandse projectfinancieringen, maar later oak bij de Nederlandse projectfinancieringen.
5.3.
Relevante financiele posten projectfinanciering SNS Property Finance
5.3.1.
In paragraaf 5.4 zet VEB c.s. aan aantal relevante financiele resultaten van SNS Property Finance over de jaren 2006 t/m 2012 uiteen. In deze paragraaf verklaart VEB
c.s. eerst een aantal relevante posten uit de jaarrekening van SNS REAAL met betrekking tot SNS Property Finance.
5.3.2.
De meest relevante balansposten ten aanzien van SNS Property Finance zijn:
69
(i)
Kredietlimiet: de leningen die SNS Property Finance heeft gecommitteerd te
verstrekken.
(ii)
Onbenutte kredietlimiet: het deel van de kredietlimiet dat nag niet daadwerkelijk is verstrekt.
(iii) Uitstaande bruto vorderingen: het deel van de kredietlimiet datal is verstrekt.
(iv) Uitstaande netto vorderingen: het deel van de kredietlimiet dat al is verstrekt
minus de balansvoorzieningen die voor die kredieten zijn getroffen.
(v)
Voorziene leningen: leningen ten aanzien waarvan de debiteur in verzuim is
70
(oak genoemd Non-Performing Loans ("NPL")).
69
De benaming van deze posten in de verschillende jaarverslagen is niet telkens consequent. Dit zijn de benamingen uit
70
Zie voor een nadere toelichting Bijlage 71, slide 83.
het Jaarverslag 2010 (Bijlage 76A).
32
Lemstra
vad'er
Karst
(vi) Balansvoorzieningen: voorzieningen op de balans in verband met de onzekerheid of een lening geheel zal worden terugbetaald.
(vii) Vastgoedprojecten: projecten waarover SNS Property Finance feitelijke zeggenschap heeft gekregen om deze te kunnen herstructureren en potentiele verliezen te verminderen. 71
(viii) Aangehouden voor verkoop: Vastgoedprojecten ten aanzien waarvan de leningen niet worden terugbetaald en die door SNS Property Finance op de balans
worden gehouden om te worden verkocht, zodat door ontvangst van de koopprijs (nag enige) waarde kan worden gerealiseerd.
5.3.3.
De meest relevante post uit de winst- en verliesrekening van SNS Property Finance
is:
(i)
5.3.4.
Bijzondere waardeverminderingen vorderingen: afschrijvingen op leningen
vanwege het feit dat, en voor zover, deze (zeker of hoogstwaarschijnlijk) niet
worden terugbetaald en/of in verband met de herclassificatie van uitstaande
bruto vorderingen naar vastgoedprojecten.
Overige relevante financiele informatie is:
(i)
Leningproductie: het totaal aan nieuw gecommitteerde leningen. 72
(ii)
Voorziene leningen als% van de totale portefeuille: voorziene leningen gedeeld
door uitstaande brute vorderingen, uitgedrukt in procenten. Hoe hager het
percentage, hoe meer problematische leningen er zijn.
(iii) Dekkingsgraad: balansvoorzieningen gedeeld door voorziene leningen, uitgedrukt in procenten. Hoe hager het percentage, hoe meer potentiele verliezen
op voorziene leningen zijn afgedekt door voorzieningen.
(iv) Loan-to-Value ("LtV"): uitstaande bruto vordering op een specifieke lening gedeeld door de waarde van het onderpand voor die lening, uitgedrukt in procenten. Hoe hager het percentage, hoe minder de specifieke lening is gedekt door
onderpand.
5.4.
Financiele resultaten SNS Property Finance
5.4.1.
VEB c.s. legt overzichten over van de financiele resultaten van SNS Property Finance
in de jaren 2006 tot en met 2013 (Bijlage 30) en van de financiele resultaten van
specifiek de projectfinancieringstak van SNS Property Finance in datzelfde tijdvak
(Bijlage 31). Ten aanzien van ieder onderdeel heeft VEB c.s. aangegeven waar dit is
terug te vinden in de publicaties van SNS REAAL. Ten aanzien van deze resultaten is
met name het volgende relevant.
71
72
Jaarverslag 2009, p. 47 (Bijlage 72A).
Niet geheel zeker is of de term "leningproductie" ziet op het totaal aan gecommitteerde leningen of op het totaal aan
daadwerkelijk verstrekte leningen.
33
Le m st ra vacre r Ko r st
A. Overwegend positieve resultaten beleggingsfinancieringen
5.4.2.
In de jaren 2009 tot en met 2012 boekte SNS Property Finance forse negatieve nettoresultaten. Deze verliezen zijn voor het overgrote deel veroorzaakt door de bijzondere waardeverminderingen op de leningen in, en op de lasten van, de projectfinancieringstak. Dit betekent dat op een groat deel van de beleggingsfinancieringstak
van SNS Property Finance gedurende de hele periode 2006 tot en met 2012 positie73
ve resultaten werden behaald.
B.
Sterke groei projectfinancieringen
5.4.3. Het totaal aan uitstaande bruto vorderingen van SNS Property Finance was eind
2006 circa EUR 8,8 miljard. Daarvan had circa EUR 5,6 miljard (64%), betrekking op
de beleggingsfinancieringstak en circa EUR 3,2 miljard (36%) op de projectfinancieringstak.74 Van de projectfinancieringen was circa EUR 1,1 miljard verstrekt in Nederland en circa 2,0 in het buitenland.
5.4.4. Na 2006 is de projectfinancieringstak sterk gegroeid tot een hoogtepunt eind 2008
van circa EUR 6,1 miljard aan uitstaande bruto vorderingen. Daarvan betrof circa
75
EUR 3,8 miljard buitenlands projectfinancieringen en circa EUR 2,3 miljard Nederlandse projectfinancieringen.
5.4.5. Vanaf halverwege 2009 is de omvang van de uitstaande bruto vorderingen op de
buitenlandse projectfinancieringen gedaald tot circa EUR 1,55 miljard eind 2012.
Opvallend is dat de uitstaande bruto vorderingen op de Nederlandse projectfinancieringen vanaf 2008 tot en met 30 september 2012 niet zijn gedaald, maar zijn ge76
stegen tot circa EUR 2,55 miljard.
C.
Afschrijvingen en voorziene leningen
5.4.6. Het totaal aan afschrijvingen op de financieringen van SNS Property Finance in de
periode 2006 tot en met 2013 bedraagt circa EUR 3,6 miljard. Ruim EUR 2 miljard
heeft betrekking op de buitenlandse financieringen. lets minder dan EUR 1,6 miljard
heeft betrekking op de Nederlandse financieringen. Daarbovenop heeft de huidige
aimdeelhouder van SNS REAAL, de Staat der Nederlanden, bijna EUR 1 miljard afgeschreven op SNS Property Finance bij de afstoting van dit bedrijfsonderdeel eind
2013.
5.4.7. Aanvankelijk deden de problemen zich met name voor bij de buitenlandse financieringen. De afschrijvingen liepen op van EUR 15 miljoen in 2007 naar EUR 610 miljoen
in 2010. In 2011 daalden de afschrijvingen in de buitenlandse tak tot EUR 128 mil-
73
Dit geldt mogelijk niet voor een gedeelte van de beleggingsfinancieringen ter grootte van circa EUR 1,S miljard per 30
juni 2010 dat werd ondergebracht in het Non-Core deel van SNS Property Finance dat volledig zou worden afgebouwd
(Bijlage 75, slide 23).
74
Jaarverslag 2006, p. 56 (Bijlage 65).
75
Dit getal omvat een klein percentage buitenlandse beleggingsfinancieringen.
76
Bijlage 82, slide 38.
34
Le m st ra vad'e r Ko r st
joen, waarna zij in 2012 en 2013 weer opliepen tot, respectievelijk, EUR 372 miljoen
en EUR 390 miljoen.
5.4.8.
De problemen bleven niet beperkt tot het buitenland. Nadat het bestuur van SNS
REAAL in 2009 besloot dat SNS Property Finance zich bij het verstrekken van nieuwe
77
kredieten zou beperken tot de Nederlandse markt, nam de omvang van de Nederlandse projectfinancieringsportefeuille toe (zie paragraaf 5.4.5 hiervoor). Op 30 september 2012 overstegen de bruto uitstaande vorderingen van de binnenlandse projectfinancieringen de bruto uitstaande vorderingen van de buitenlandse
projectfinancieringen met circa EUR 1,0 miljard.
5.4.9.
Dat de problemen zich niet beperkten tot de buitenlandse financieringen, blijkt uit
de toename van de afschrijvingen op de binnenlandse financieringen. Hoewel in
2010 in totaal EUR 784 miljoen werd afgeschreven op de financieringen waarvan
EUR 174 miljoen in Nederland, werd in 2012 EUR 941 miljoen afgeschreven waarvan
EUR 569 miljoen in Nederland.
5.4.10. Eenzelfde beeld komt naar voren bij de voorziene leningen. In 2009 had krap 34%
van het totaal aan voorziene leningen van circa EUR 1,5 miljard betrekking op Nederlandse financieringen. In 2011 was dat ruim 65% op een totaal van EUR 1,7 miljard en in 2012 ruim 71% op een totaal van EUR 2,6 miljard. Het bestuur van SNS
REAAL heeft nooit duidelijk aan de markt gecommuniceerd dat de problemen bij SNS
Property Finance zich evenzeer voordeden bij de Nederlandse financieringen en dat
dit mede zijn oorzaak vindt in het feit dat het bestuur van SNS REAAL, nadat in 2009
de kredietkraan voor de buitenlandse financieringen werd dichtgedraaid, heeft toegestaan dat de kredietkraan voor Nederlandse financieringen bleef openstaan.
D.
Verliezen SNS Property Finance
5.4.11. Vanwege aile afschrijvingen, alsook vanwege aile bijzondere kosten die met de problemen waren gemoeid, boekte SNS Property Finance vanaf 2009 de volgende negatieve nettoresultaten:
x miljoen
2009
2010
2011
2012
1013
Totaal
Resultaat voor belastingen
-271
-749
-316
-1.021
-1.064
-3.421
Nettoresultaat
-225
-593
-243
-813
-811
-2.685
E.
Verliezen SNS Bank
5.4.12. Dit ging ten koste van het nettoresultaat van SNS Bank. Zander SNS Property Finance
zou SNS Bank vanaf 2009 positieve resultaten hebben behaald. Met SNS Property Finance waren de resultaten echter als volgt:
77
Analistenpresentatie halfjaarverslag 2009, sheet 20 (Bijlage 708).
35
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
x miljoen
2009
2010
2011
2012
1013
Totaal
Resultaat voor belastingen
-99
-532
28
-901
-767 78
-2.271
Nettoresu Ita at
-98
-431
15
-725
-621 79
-1.860
F.
Verliezen SNS REAAL
5.4.13. Op het niveau van SNS REAAL (dus inclusief het verzekeringsbedrijf en groepsactiviteiten) werd het nettoresultaat eveneens aangetast door de verliezen bij SNS Property Finance. In 2010 dook SNS REAAL in de rode cijfers vanwege SNS Property Finance. In 2012 en 2013 droeg SNS Property Finance voor, respectievelijk, 84% en
66% bij aan de nettoverliezen van SNS REAAL. Vanaf 2009 waren de resultaten als
volgt:
x miljoen
2009
2010
2011
2012
1013
Totaal
Resultaat voor belastingen
51
-269
165
-1.166
-1.510 80
-2.729
Nettoresu Ita at
22
-224
115
-968
-1.225
81
-2.280
G.
Verliezen SNS Bank veroorzaakten nationalisatie
5.4.14. Door de verliezen van SNS Bank, die werden veroorzaakt door de afschrijvingen bij
SNS Property Finance, daalde de core Tier 1 ratio van SNS Bank van 9,2% eind 2011
82
naar 6,1% eind 2012. Dat was onder de limiet die DNB stelde. Omdat SNS Banker
niet in slaagde om aanvullend risicodragend kapitaal aan te trekken teneinde de core Tier 1 ratio te verbeteren, heeft de Minister SNS REAAL op 1 februari 2013 genationaliseerd (zie paragraaf 3.3.16 e.v. hiervoor).
78
Exclusief het brutoresultaat van de overdracht aan de STAK Financiele lnstellingen van EUR -967 miljoen.
79
Exclusief het nettoresultaat van de overdracht aan de STAI< Financiele lnstellingen van EUR -725 miljoen.
80
Exclusief het brutoresultaat van de overdracht a an STAK Financiele lnstellingen van EUR -967 miljoen.
81
Exclusief het nettoresultaat van de overdracht a an STAK Financiele lnstellingen van EUR -725 miljoen.
82
Jaarverslag 2012, p. 226 (Bijlage 83).
36
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
6.
GEGRONDE REDENEN- OVERNAME BOUWFONDS
6.1.
lnleiding
6.1.1. VEB c.s. zet in dit hoofdstuk uiteen dat ter zake van de overname van Bouwfonds
Property Finance door SNS REAAL in 2006 sprake is van gegronde redenen om te
twijfelen aan een juist beleid en een juiste gang van zaken, omdat:
(i)
de overname van Bouwfonds Property Finance niet paste binnen de, kart voor
deze overname, in het Prospectus gecommuniceerde strategie;
(ii)
SNS REAAL met de overname van Bouwfonds Property Finance significante risico's nam; en
(iii) SNS REAAL desondanks overhaast en op basis van te beperkt onderzoek overging tot overname van Bouwfonds Property Finance.
6.2.
De in het Prospectus gecommuniceerde strategie
6.2.1.
Op 18 mei 2006 verkreeg SNS REAAL een beursnotering op Euronext Amsterdam. In
het Prospectus van 5 mei 2006 beschreef SNS REAAL de door haar voorgestane bedrijfsstrategie en het risicoprofiel.
6.2.2.
SNS REAAL meldde in het Prospectus een geografisch gefocuste (op Nederland gerichte) strategie te volgen, zich te richten op retail-plus klanten en drie productgroepen, te weten: 1) hypotheken, 2) Ievens- en niet-levensverzekeringen en 3) spa83
ren en beleggen. De bedrijfsmissie omschreef SNS REAAL als "to be the favoured
retail financial services specialist in the Dutch market" [onderstreping advocaat].
6.2.3.
In het Prospectus beschreef SNS REAAL voorts op welke wijze de emissieopbrengst
zou worden aangewend:
"The company intends to use the net proceeds from the Offering of the New
Shares entirely for general corporate purposes to sustain growth and capture
new growth opportunities, both organically and through selected acquisitions". 84
6.2.4. Ten aanzien van acquisities gaf SNS REAAL het volgende te kennen:
"Acquisition decisions at SNS REAAL are based on strong strategic and business
fit, strengthening of existing market positions or expansions in new strategic
markets, moderate integration and execution risks, and attractive level of
achievable synergies, thus creating value and contributing to stated financial
targets. "85
6.2.5. Oak meldde SNS REAAL op dezelfde plaats in het Prospectus:
83
Prospectus, p. 33 (Bijlage 21).
84
Prospectus, p. 25 (Bijlage 21).
85
Prospectus, p. 38 (Bijlage 21).
37
Le m 5 t ra vacre r Ko r5 t
"The Company believes it is a natural consolidator in the Dutch-focused retail financial services market, given its size, operational model and integration capabilities."
6.2.6.
In het Prospectus gaf SNS REAAL onder het kopje 'competitieve sterktes' (pagina 39)
aan een op Nederland gerichte focusstrategie te hanteren ("SNS Reaal concentrates
on the retail-plus market in the Netherlands").
"SNS Reaal has a focused strategy, which enables it to spend both management
time and capital on those areas in which it chooses to become a specialist. SNS
Reaal concentrates on the retail-plus market in the Netherlands and the distribution of standardized product in three core product groups. The Company believes that this focus has resulted in a moderate risk profile, efficient and low
cost back-offices, a simple organization structure and clear decision-making
processes, cost efficiencies, improved risk management, and a distinctive branding and positioning of SNS Rea a I". 86
6.2.7. Verder gaf SNS REAAL aan dat zij door middel van specifieke acquisities groei wilde
realiseren. Bij toekomstige acquisities moest onder meer sprake zijn van een sterke
strategische en organisatorische fit, het versterken van bestaande marktposities of
uitbreiding naar nieuwe aangrenzende markten en een attractief niveau van reali87
seerbare synergien.
6.2.8. Vervolgens beschreef SNS REAAL in het Prospectus oak haar gematigd risicoprofiel. 88
Zij benadrukte haar streven om een gematigd risicoprofiel te handhaven. Daarbij
hechtte zij onder meer belang aan de focus op de retail-plus markt, de Nederlandse
markt en de drie kernproductgroepen. 89
6.3.
De overname van Bouwfonds Property Finance
6.3.1.
SNS REAAL maakte op 31 juli 2006, dus amper 2,5 maanden na de beursgang, bekend een intentieverklaring met ABN AMRO Bank te hebben getekend over de overname van Bouwfonds Property Finance voor een bedrag van EUR 840 miljoen. In het
persbericht meldde SNS REAAL: "De definitieve overname is mede afhankelijk van de
uitkomst van verder due diligence onderzoek en is onder voorbehoud van de benodigde goedkeuringen van toezichthouders". 90
6.3.2. Op 10 oktober 2006 maakte SNS REAAL bekend Bouwfonds Property Finance te ko91
pen voor een bed rag van EUR 810 miljoen. SNS REAAL sprak de verwachting uit dat
86
Prospectus, p. 39 (Bijlage 21).
87
Prospectus, p. 38 (Bijlage 21}: "SNS REAAL also intends to achieve growth through selected acquisitions. Acquisition
decisions at SNS REAAL are based on strong strategic and business fit, strengthening of existing market position or expansion in new adjacent markets [... ] and attractive level of achievable synergies [... ] ".
88
Prospectus, p. 40-41 (Bijlage 21).
89
Prospectus, p. 40 (Bijlage 21).
90
Persbericht SNS REAAL van 31 juli 2006 (Bijlage 32}.
91
Persbericht SNS REAAL van 10 oktober 2006 (Bijlage 22}.
38
Lem 5 t ra vacrer Kor 5 t
de overname voor het einde van het jaar zou worden afgerond. In het persbericht
stand met betrekking tot Bouwfonds Property Finance het volgende:
"Bouwfonds Property Finance {BPF) neemt een vooraanstaande positie in op het
gebied van vastgoedfinanciering in Nederland. Tot de activiteiten van BPF behoren Investment Finance {beleggingsfinanciering) en Project Finance {vastgoedfinanciering). Per ultimo juni 2006 bedroeg de kredietportefeuille € 9,8 miljard.
Beleggingsfinanciering maakt 54% van de kredietportefeuille uit en richt zich
uitsluitend op Nederland. Projectfinanciering vindt zowel in Nederland als daarbuiten plaats en vertegenwoordigt 46% van de kredietportefeuil/e. Geografisch
gezien bevinden 70% van de activo van BPF zich in Nederland en 30% in het buitenland, voornamelijk via Nederlandse klanten."
6.3.3.
SNS REAAL en ABN AMRO rondden de overname van Bouwfonds Property Finance af
op 1 december 2006.
6.4.
Overname stond haaks op gecommuniceerde strategie
6.4.1.
De overname van Bouwfonds Property Finance, de eerste die SNS REAAL deed met
de bij de beursgang opgehaalde financiele middelen, stand haaks op de in het Prospectus opgenomen lijst van mogelijke acquisitiekandidaten die SNS REAAL in ogenschouw zou (kunnen) nemen. Zij voldeed niet aan de door SNS REAAL geformuleerde
strategie en focus op de Nederlandse markt, en evenmin aan het beoogde en gecommuniceerde gematigde risicoprofiel. SNS REAAL werd hier voorafgaand aan de
overname op gewezen door KPMG, dat door SNS REAAL was ingehuurd om due diligence voor de overname te doen. 92 Ook Lehman Brothers, dat SNS REAAL adviseerde
bij de beursgang, had het bestuur van SNS REAAL er op gewezen dat de overname
van Bouwfonds Property Finance niet paste binnen de in het Prospectus gecommuniceerde strategie. Lehman Brothers was bevreesd voor misleiding van beleggers bij
93
de beursgang.
6.4.2.
Bouwfonds Property Finance hield zich bezig met beleggingsfinancieringen en projectfinancieringen van zakelijk onroerend goed. Deze activiteiten vielen niet onder
een van de drie kernproductgroepen van SNS REAAL en waren evenmin gericht op
de detailhandel of het midden- en kleinbedrijf.
6.4.3.
Voorts werd met de overname van Bouwfonds Property Finance de gecommuniceerde focus op Nederland ingeruild voor een internationaler profiel. SNS REAAL
kreeg een aanzienlijke blootstelling aan de vastgoedmarkten in Noord-Amerika,
Spanje, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg en Belgie. In het jaarverslag 2006 meldde
SNS REAAL onder "Kansen": "De vastgoedfinancieringsactiviteiten van SNS Property
Finance bieden goede internationale groeimogelijkheden". 94 Onder "Structurele
92
Rapport Evaluatiecommissie, p. 28 (Bijlage 28).
93
Vander Boom (e.a.), De val van SNS Reaal, 2013, p. 64-65.
94
Jaarverslag 2006, p. 16 (Bijlage 65).
39
L e m s t r a vacre r Ko r s t
groei" vermeldde SNS REAAL als ambitie: "SNS Property Finance wil uitgroeien tot
een duide/ijk herkenbare internationale financier van vastgoed." 95
6.4.4.
Hoewel blijkens het Prospectus synergievoordelen werden genoemd als relevant
acquisitiecriterium, bleek dat bij de overname van Bouwfonds Property Finance
geen rol te spelen. Tijdens een telefonische toelichting aan analisten door SNS
REAAL op de dag van de overname herhaalde CFO Latenstein van Voorst van SNS
REAAL enkele malen dat het niet om de synergie met de rest van het SNS concern
ging. "Het is geen synergiedea/. Er zal misschien we/ wat synergie zijn, maar daar is
het ons niet om te doen."
6.4.5.
De overname van Bouwfonds Property Finance stand op gespannen voet met het
door SNS REAAL gecommuniceerde streven om een gematigd risicoprofiel te handhaven (zie paragraaf 6.2.8 hiervoor). Bouwfonds Property Finance was een riskante
asset die actief was op de riskante projectfinancieringsmarkt, en dan oak nog grotendeels in het buitenland.
6.4.6.
Dit was eerder de reden geweest voor Rabobank om Bouwfonds Property Finance
niet te kopen. ABN AMRO was over de verkoop van heel Bouwfonds langdurig in onderhandeling geweest met Rabobank. Die wilde wei de projectontwikkeling en het
vermogensbeheer van Bouwfonds overnemen, maar had geen interesse in de vastgoedfinancieringstak. Rabobank vond de vastgoedfinancieringstak van Bouwfonds
riskant. Dit bevestigde toenmalig Rabo-bestuurder Hans ten Cate in een interview in
zakenblad FEM:
"'De overname (van Bouwfonds Vastgoedfinanciering) is riskant', a/dus Ten Cote
in 2007. 'Bouwfonds Property Finance heeft geen zeperds gehaa/d in het verleden, maar de markt is de afge/open jaren aileen maar gegroeid. Dat kan snel
veranderen a/s de markt tegenzit. Financieringen in de VS zijn te vee/ een vervan-ons-bed-show. "'96
Ten Cate was een insider en goed ingevoerd in Bouwfonds. Als ABN AMRO bestuurder had hij jaren eerder Bouwfonds overgenomen.
6.4.7. SNS REAAL kocht met Bouwfonds Property Finance een vastgoedfinancieringsportefeuille van bijna EUR 9 miljard. Dat was ruim 8 keer zo groat als de toenmalige vast97
goedfinancieringsportefeuille van SNS REAAL van circa EUR 1,1 miljard. SNS REAAL
en SNS Bank hadden niet de expertise in huis om een commerciele vastgoedportefeuille van een dergelijk omvang te managen. Oat gold in versterkte mate voor de
buitenlandse projectfinancieringsportefeuille. Het was dus de vraag of SNS REAAL en
SNS Bank binnen het groepsverband SNS Property Finance voldoende zouden kunnen controleren en aansturen. In het boek Giftig Krediet komt het beeld naar voren
dat dit niet zo was, omdat het bestuur van SNS REAAL een na'ief beeld had van goed
95
Jaarverslag 2006, p. 18 (Bijlage 65).
96
FEM Business 5 augustus 2006 (Bijlage 33).
97
Jaarverslag 2007, p. 56 en 60 (Bijlage 66).
40
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
98
ondernemerschap op de vastgoedfinancieringsmarkt. Tegen deze achtergrond
heeft het bestuur jarenlang vele risicosignalen ten aanzien van SNS Property Finance
genegeerd (zie paragraaf 7.4 hierna).
6.4.8. SNS REAAL erkende in het persbericht ter gelegenheid van de jaarcijfers over 2006
dat " ... [d]e activiteiten van Bouwfonds Property Finance (... ) een hager risicoprofiel
99
met zich mee [brengen] [ ... ]."
6.4.9.
Dat de overname ingrijpend was en afweek van de uitgezette risicokaders, blijkt oak
uit het feit dat SNS REAAL als rechtstreeks gevolg van de overname haar financiele
doelstelling, onder andere ten aanzien van de nettowinst per aandeel, wijzigde. In
plaats van een groei van de nettowinst per aandeel met ten minste 10% per jaar,
werd die doelstelling aangepast naar een gemiddelde nettowinst-groei per aandeel
van 10% over de periode van 2006 en tot en met 2009.
6.4.10. Latenstein lichtte die aanpassing in de AvA van 9 mei 2007 toe. In de notulen (Bijlage 36) is daarover het volgende opgenomen:
"De heer Latenstein van Voorst antwoordt dat de Road van Bestuur inderdaad
vorig jaar heeft aangegeven bij de acquisitie van Bouwfonds Property Finance
dat de doe/stellingen herzien zouden worden. Oat betrof met name de winst per
aandee/-doe/stelling, de rendementsdoe/stelling en de efficiencyratio. Oat komt
toch omdat het profie/ qua kosten en baten en rendement van Bouwfonds Property Finance anders is dan wat SNS REAAL had in de orqanisatie". 100
[Onderstreping adv.]
6.4.11. De overname van Bouwfonds Property Finance kwam voor aandeelhouders, analisten en andere SNS REAAL-volgers onverwacht. Terwijl zij op basis van het Prospectus
en andere uitlatingen van SNS REAAL er van uitgingen te hebben ge'investeerd in een
prudent opererende bank-verzekeraar die selectief overnames in (met name) het
Nederlandse verzekeringssegment zou overwegen, werd SNS REAAL in een geheel
andere tak actief, namelijk die van de aanzienlijk riskantere projectfinanciering, en
dan oak nog grotendeels in het buitenland. Dat de overname onverwacht kwam, bevestigde toenmalig CEO Van Keulen in een interview op 19 januari 2008: "De markt
had dit totaa/ niet verwacht. Oat was Jastig. Mensen houden niet van verrassingen,
be/eggers ook niet, en analisten a/ helemaa/ niet". 101
6.4.12. Ruim een jaar later, op de AvA van april 2009 (Bijlage 37), liet Van Keulen desgevraagd weten dat terecht de vraag kan worden gesteld of Bouwfonds Property Finance wei paste binnen de strategie van SNS REAAL:
"De heer Van Keulen merkt op dat de vraag van de heer Rienks we/ een goede is.
Het is inderdaad de vraag of Property Finance we/ past binnen de strategie van
98
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. hoofdstukken 3 t/m 5.
99
Persbericht 14 maart 2007, p. 4, rechterkolom (Biilage 34). Zie oak jaarverslag 2006, pag. 32 (Bijlage 65).
100
Bijlage 36, p. 26.
101
FEM Business 19 januari 2008, 'Topman van het jaar 'Doet het goed, dan zit je goed", p. 30 (Bijlage 35). Zie over de
reacties in de markt oak Rapport Evaluatiecommissie, p. 23.
41
Le m 5 t ra vaJe r Ko r5 t
SNS REAAL. Hij merkt daarbij we/ op dat hij hier niets mee wil suggereren. Hij
geeft aan dat momentee/ nog steeds gezegd kan worden dat de keuze voor de
aankoop van Property Finance destijds een goede was, maar dat anderzijds SNS
REAAL onge/ukkig is met de waardedalingen van vastgoed in het buitenland."102
6.5.
Een overhaast en onzorgvuldig besluit
6.5.1.
Er zijn gegronde redenen om aan te nemen dat sprake was van een onvoldoende
rationele beslissing die overhaast is genomen op basis van onzorgvuldig en onvoldoende onderzoek. VEB c.s. is bekend met de volgende feiten uit het besluitvormingsproces rand de overname.
6.5.2.
Omdat Rabobank geen interesse had om Bouwfonds Property Finance te kopen,
nam de verkopende partij ABN AMRO contact op met SNS REAAL. Blijkens een interview met de toenmalige CEO van SNS REAAL Van Keulen belde een vertegenwoordiger van ABN AMRO hem begin juli 2006 open zei: "Jij hebt tach gezegd dat je snel
kon schakelen?" 103 Vervolgens tekende SNS REAAL nag voor het einde van die maand
een intentieverklaring om Bouwfonds Property Finance over te nemen voor een bedrag van EUR 840 miljoen. Aldus heeft SNS REAAL nauwelijks een maand uitgetrokken voor een majeure acquisitie die niet binnen de gecommuniceerde strategische
kaders paste, het risicoprofiel van SNS REAAL ingrijpend wijzigde, de geografische
reikwijdte van het concern verbreedde en de bedrijfsbalans aanzienlijk verlengde.
6.5.3.
Van Keulen heeft over deze razendsnelle besluitvorming verklaard tijdens een op 12
oktober 2006 gehouden buitengewone aandeelhoudersvergadering {"BAVA") die
werd gehouden in verband met de benoeming van twee nieuwe commissarissen,
toevallig twee dagen na het aankondigen van de overname van Bouwfonds Property
Finance. De VEB bracht de overname naar voren. De VEB wees op uitlatingen in het
Prospectus, financiele media en tijdens de roadshow voor beleggers waar SNS REAAL
juist had aangegeven vooral de verzekeringstak te willen versterken, maar direct na
de beursgang plots in strijd met die uitlatingen handelde door Bouwfonds Property
Finance over te nemen. Daarop antwoordde Van Keulen - blijkens de webcast die
nag te zien is via de website van SNS REAAL, de notulen (Bijlage 38) vormen geen
goede weerslag van de discussie- onder meer het volgende:
"Toen we eigen/ijk heel onverwacht de ge/egenheid kregen om op een bepaa/d
dee/ van Bouwfonds, Bouwfonds Property Finance, vastgoedfinanciering, om
daarop te bieden, hebben we dat eigenlijk in een aantal weken gedaan door een
Letter of Intent te maken sam en met de verkopende partij ABN AMR0."104
6.5.4. Tijdens de aandeelhoudersvergadering {"AvA") van 9 mei 2007, de eerste reguliere
aandeelhoudersvergadering na afronding van de acquisitie, voegde Van Keulen hier
aan toe:
102
Bijlage 37, p. 34.
103
Bijlage 35, p. 28.
104
http://www .sns rea aI. nl/corporate-governance-1/ aandeel houder/a Igem eneaandeelhoudersvergaderingen.html#accordion-section-11, rand minuut 14:30, terugtellend vanaf minuut 48:10.
42
Lem 5 t ra vacfer Kor 5 t
"De heer Van Keulen merkt op dot Bouwfonds te koop heeft gestaan sinds januari van 2006. De bedoeling van ABN AMRO was om dit bedrijf a/s totaa/ te verkopen. SNS REAAL was met name gei'nteresseerd in het dee/ Property Finance,
omdat SNS REAAL op het gebied van vastgoedfinanciering zelf a/ een heel aardige portefeuil/e had opgebouwd op dot moment; namelijk van een kleine 2 miljard. [... ] Die portefeuille van 2 miljard kon SNS REAAL a/s zij dit derde dee/ wist
te verkrijgen plotseling Iaten groeien met een k/eine 9,5 mi/jard. Voor SNS REAAL
dus een heel belangrijke kans. De heer Van Keu/en geeft aan dot de Road van
Bestuur nooit gedacht had dot SNS REAAL die kans zou krijgen, omdat ABN
AMRO inderdaad van zin is geweest om het a/s een totaa/ te verkopen. Op het
laatste moment heeft Rabobank bes/oten om zich terug te trekken, waarna SNS
REAAL de kans kreeg om in een /uttel aantal weken een bieding uit te brengen.
Die bieding is geaccepteerd. De heer Van Keulen geeft aan dot vanuit strategisch perspectief de Road van Bestuur heel erg verheugd is over de kwaliteit van
de portefeuille. Hij merkt op dot ook een zeer grondige due diligence is gedaan
waarbij SNS REAAL is bijgestaan door een groat aantal experts op dit gebied. "105
6.5.5.
Hieruit ontstaat een beeld dat de overname in onverantwoord korte tijd beslag
heeft gekregen, zonder dat SNS REAAL zich voldoende had verdiept in de vastgoedfinancieringsportefeuille van Bouwfonds Property Finance. Van Keulen bevestigde
dit beeld in een interview met FEM Business:
"Piotseling werd dot dee/ [vastgoedfinanciering] van het Bouwfonds aangeboden. We hadden er niet meer op gerekend totdat ik dot telefoontje kreeg. 'Jij
hebt tach gezegd dot je snel kon schakelen', zei de vertegenwoordiger van ABN
AMRO tegen mij. lk was totaa/ verrast. lk was op vakantie in Zuid-Afrika, had me
niet voorbereid. De direct betrokkenen waaronder ik, hebben toen hun vakantie
onderbroken. Daarna was de deal in recordtijd rond." 106
6.5.6. Zowel op het moment van ondertekenen van de intentieverklaring als daarna was
informatie beschikbaar voor SNS REAAL die erop duidde dat aan overname van
Bouwfonds Property Finance aanmerkelijke risico's kleefden.
6.5.7.
In een interview van Het Financieele Dagblad met de heer De Koste, lid van het kredietcomite van Bouwfonds Property Finance onder drie verschillende eigenaren,
verklaarde De Koste bijvoorbeeld dat in 2004 bij Bouwfonds een inval was gedaan
door de Fiscale lnlichtingen- en Opsporingsdienst ("FIOD"):
"In 2004 was er een grate doorzoeking van de Fiod bij Bouwfonds. Oat is geen
geheim. Oat /everde destijds vee/ commotie op, die ik zelf a/s rechterhand van
Bertus Pijper ook merkte. lk kan me niet herinneren dot ik ze/f ook werd onderzocht.' Dit onderzoek stopte no de moord op Property Finance-k/ant Willem
Endstra. "107
105
Bijlage 36, p. 4.
106
Bijlage 35, p. 30.
107
FD 8 maart 2013, "Niemand zat zo lang als ik in het Kredietcomite" (Bijlage 39).
43
Le m 5 t ra vaJe r Ko r 5 t
6.5.8.
Oak andere feiten wijzen er op datal voor de overname door SNS REAAL in 2006 dat
Bouwfonds Property Finance een omstreden organisatie was. Zo vielen politie en
justitie op 9 januari 2002 binnen op het hoofdkantoor van Bouwfonds in Hoevelaken, het statutaire vestigingsadres van Bouwfonds Property Finance (BPF) Onroerend Goed Beheer, voorheen ABN AMRO Onroerend Goed Beheer. Tegelijk vonden
invallen plaats in kantoren en woningen van Willem Endstra, Klaas Hummel en een
derde persoon. De ambtenaren hadden opdracht "aile documenten over de relaties
tussen Bouwfonds" en deze drie ondernemers in beslag te nemen. 108
6.5.9.
lnstellingen met een bankvergunning, zoals destijds Bouwfonds, zijn verplicht dit
soort gebeurtenissen te melden bij toezichthouder DNB. Begin september 2002
werden de invallen bij Bouwfonds oak bij het grate publiek bekend. Zoals via De Telegraaf van 3 september 2002:
"De Amsterdamse po/itie blijkt begin dit jaar een inval te hebben gedaan bij
Bouwfonds, vanwege verdenkingen die zijn gerezen tegen Bertus Pijper. Hij zou
volgens justitie Willem Endstra en Klaas Hummel een krediet hebben verstrekt
voor 600 mi/joen gulden, zonder dat daar voldoende zekerheden tegenover
stonden. Justitie vermoedt dat de Bouwfondsdirecteur steekpenningen kreeg en
oak onroerend goed beneden de werkelijke waarde doorverkocht aan Hummel
en Endstra. "109
6.5.10. De hiermee gepaard gaande publiciteit is destijds uitgebreid bediscussieerd binnen
DNB, meldden medewerkers van DNB die anoniem willen blijven in 2013 aan Het Fi110
nancieele Dagblad. De conclusie in 2006 was dat de centrale bank zou afwachten
wat het Openbaar Ministerie zou doen, maar dat de centrale bank vooralsnog geen
actie zou ondernemen richting Bouwfonds.
6.5.11. In NRC werd op 22 januari 2013 (Bijlage 41) gemeld dat de FIOD onderzocht of
strafbare feiten zijn gepleegd bij vastgoedfinancieringen van Bouwfonds Property
Finance. NRC meldde:
"De opsporingsdienst heeft de afgelopen weken betrokkenen bij de vastgoedprojecten gehoord en documenten in be slag genomen."
6.5.12. Een woordvoerder van SNS REAAL bevestigde in het artikel dat de FIOD:
"in het kader van een onderzoek naar voormalige c/ienten vragen heeft gesteld
aan Property Finance. Omdat we integriteit belangrijk vinden, werken we mee
aan de onderzoeken."
6.5.13. Het FIOD-onderzoek richtte zich volgens NRC:
"oorspronkelijk op het Spaanse project van ondernemer Cees Priem, La Ciguefia,
en breidde zich vervolgens uit naar meerdere vastgoedprojecten die de bank financierde."
108
Bijlage 40.
109
Bijlage 40.
110
Bijlage 40.
44
Le m 5 t ra vale r Ko r 5 t
6.5.14. Dat aan Bouwfonds Property Finance aanmerkelijke integriteitsrisico's kleefden,
werd door ABN AMRO ook niet ontkend. SNS REAAL en SNS Bank wisten dat reputatierisico een van de redenen was voor ABN AMRO om Bouwfonds Property Finance
111
te verkopen .
6.5.15. Naast integriteitsrisico's werd SNS REAAL door haar adviseurs gewezen op andere
aanmerkelijke risico's die kleefden aan Bouwfonds Property Finance. De intentieverklaring ten aanzien van de overname was getekend op basis van de informatie die
was opgenomen in een door de adviseurs van ABN AMRO opgesteld zogeheten vendor due diligence rapport. De adviseurs van SNS REAAL die vervolgens in opdracht
van SNS REAAL due diligence deden concludeerden eensgezind dat de informatie in
het vendor due diligence rapport van slechte kwaliteit was. Ook uitten zij zorgen
112
over de administratie van Bouwfonds Property Finance. Voorts merkte adviseur
KPMG Transaction Services op dat de data room waarin ABN AMRO informatie be113
schikbaar had gemaakt "not well managed" was.
6.5.16. KPMG Transaction Services signaleerde ook problemen bij het risicomanagement
van Bouwfonds Property Finance. De administratie was niet op orde en leningen
waarop de schuldenaar in verzuim was werden niet elk kwartaal geevalueerd.
6.5.17. KPMG Transaction Services heeft maar een beperkt deel van de kredietportefeuille
114
van Bouwfonds Property Finance onderzocht. SNS REAAL had haar kennelijk niet
de opdracht verstrekt om de volledige kredietportefeuille door te lichten. Dat vindt
waarschijnlijk zijn oorzaak in het feit dat SNS REAAL met ABN AMRO had afgesproken dat SNS REAAL slechts 21 dagen zou krijgen voor haar eigen due diligence onderzoek.115
6.5.18. Ook juridisch adviseur Houthoff Buruma signaleerde in de juridische due diligence
aanmerkelijke risico's. Leningdocumentatie was eenvoudig en niet gedetailleerd.
Bovendien was de leningdocumentatie niet up to date en niet conform de eisen van
116
kredietbeoordelaa rs.
6.5.19. Kredietbeoordelaar Moody's verlaagde vanwege de overname de credit rating van
SNS REAAL. De RvC van SNS REAAL had als voorwaarde aan de overname gesteld dat
117
deze niet tot gevolg zou hebben dat de credit rating zou worden verlaagd. Dit gebeurde wei, maar SNS REAAL zette de overname desondanks door.
6.5.20. Uit het voorgaande blijkt dat SNS REAAL Bouwfonds Property Finance overhaast
heeft overgenomen en dat de besluitvorming daaromtrent onvoldoende zorgvuldig
111
Rapport Evaluatiecommissie, p. 21 (Bijlage 28).
112
Rapport Evaluatiecommissie, p. 28 (Bijlage 28).
113
Rapport Evaluatiecommissie, p. 28 (Bijlage 28).
114
Rapport Evaluatiecommissie, p. 28 (Bijlage 28).
115
Rapport Evaluatiecommissie, p. 27 (Bijlage 28).
116
Rapport Evaluatiecommissie, p. 29 (Bijlage 28).
117
Rapport Evaluatiecommissie, p. 26. Zie ook p. 28 en 29 (Bijlage 28).
45
Lem 5 t ra vacrer Kor 5 t
is geweest, ondanks de voor SNS REAAL kenbare risico's die kleefden aan Bouwfonds
Property Finance.
6.5.21. Dit wordt bevestigd in het interne rapport Lessons Learned dat in 2010 op verzoek
van de RvC van SNS REAAL werd opgesteld. Het rapport betreft een intern onderzoek naar hoe de overname van Bouwfonds tot stand kwam en welke fouten daarbij
zijn gemaakt. In het boek Giftig Krediet wordt beschreven dat de conclusies in het
rapport luiden dat op aile fronten fouten zijn gemaakt, dat het bestuur de overname
te graag wilde, dat de overname te snel ging en dat het bestuur onvoldoende had
118
stil gestaan bij alarmerende signalen.
6.5.22. Dit Ievert gegronde redenen op om te twijfelen aan een juist beleid en een juiste
gang van zaken. Bij een voorgenomen overname behoort het tot de taak van het bestuur van de kopende vennootschap om een deugdelijk onderzoek te (Iaten) verrichten naar de staat, waaronder de financiele toestand en de betrouwbaarheid van de
administratie, van de over te nemen vennootschap. Het niet (volledig) uitvoeren van
een dergelijk onderzoek in het kader van een overname kwalificeert als onzorgvuldig
119
en is reden voor twijfel aan een juist beleid of juiste gang van zaken. Het bestuur
vervult haar taak onbehoorlijk als zij bij een overname niet de vereiste voorzichtigheid in acht neemt, door bijvoorbeeld geen garanties te bedingen of nader onderzoek uit te (Iaten) voeren. De Ondernemingskamer overwoog in een eerder vergelijkbaar geval:
"De normaa/ te betrachten voorzichtigheid brengt mee dat de kopende partij zeker dient te stellen dat zij een deugde/ijke zaak koopt voor een juiste prijs en dat
zij daarbij de gebruike/ijke garanties bedingt. "120
6.6.
Rol RvC
6.6.1.
NRC Handelsblad berichtte op 18 januari 2013 dat uit voormeld intern rapport van
SNS REAAL, Lessons Learned, zou blijken dat het bestuur van SNS REAAL in 2010 concludeerde dat het bestuur destijds de RvC onvolledig heeft ge'informeerd over de ri121
sico's van de overname. 1n het rapport werd vastgesteld dat de RvC op 8 oktober
2006 instemde met de overname op basis van slechts een incomplete samenvatting
van het boekenonderzoek van KPMG, waarin niet aile kritiekpunten uit dit onderzoek waren meegenomen. NRC citeert de volgende conclusie uit het rapport: "Op
basis van aileen deze samenvatting, zonder het volledige rapport, kan geen volledige
discussie hebben p/aatsgevonden over aile belangrijke bevindingen van KPMG." 122
6.6.2.
118
119
Het had, mede gezien de aard en omvang van de overname van Bouwfonds Property
Finance, op de weg van de RvC gelegen om de (volledige) resultaten van het due di-
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 192.
HR 10 januari 1990, NJ 1990, 466 {Ogem), ro 8.2-8.3; OK 27 mei 1993, NJ 1993, 724 (Zinkwit II), ro. 4.2; OK 18 juni 2001,
JOR 2001/148 (De Vries Robbe), ro. 3.11-3.16; OK 6 januari 2005, JOR 2005/6 (Ahold), ro. 3.29-3.30.
120
OK 18 juni 2011, JOR 2001/148 (De Vries/Robbe), ro. 3.11.
121
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 192.
122
Bij Iage 42.
46
Le m s t r a vacrer Kor s t
/igence onderzoek op te vragen. Dit heeft hij nagelaten. De RvC heeft oak nagelaten
om de door hemzelf gestelde voorwaarden te handhaven.
6.6.3.
Zoals hiervoor al aangegeven (paragraaf 6.5.19.L stelde de RvC als voorwaarde voor
goedkeuring aan de transactie dat deze niet zou leiden tot een verlaging van de credit rating door kredietbeoordelaars. De RvC heeft die voorwaarde niet gehandhaafd.
De RvC heeft op 15 november 2006 de wens uitgesproken dat het bestuur in een
bijeenkomst met de RvC de buitenlandse activiteiten van Bouwfonds Property Finance in hun totaliteit tegen het Iicht zou houden. Ook dat is kennelijk nooit gebeurd.123 Ook zou de RvC voorafgaand aan de overname door het bestuur zijn ge'informeerd, en het van groat belang hebben geacht, dat de internationale
124
kredietportefeuille zou worden afgebouwd. Ook dat is niet gebeurd. lntegendeel,
125
zonder overleg met de RvC werd uitbouw van de internationale kredietportefeuille direct na de overname onderdeel van de strategie (zie paragraaf 6.4.3.). De RvC
heeft hiertegen niet opgetreden en geen bezwaar gemaakt. Ook berichtte NRC dat
uit het rapport Lessons Learned blijkt dat de RvC had gevraagd om de due dilgence
mede te Iaten uitvoeren door buitenlandse vastgoedexperts. Oak dat heeft het be126
stuur niet gedaan, zonder bezwaar van de RvC.
6.6.4.
Deze feiten leveren gegronde redenen op om aan een juist beleid en een juiste gang
van zaken te twijfelen, omdat het bestuur de raad van commissarissen de voor de
uitoefening van zijn taak noodzakelijke gegevens dient te verschaffen (artikel 2:141
BW en principe 11.1 Corporate Governance Code). Het niet tijdig of gebrekkig informeren van de raad van commissarissen door het bestuur kan worden aangemerkt
127
als (kennelijk) onbehoorlijke taakvervulling.
6.6.5.
De raad van commissarissen moet zich actief opstellen en zo nodig zelf (nadere)
128
noodzakelijke informatie vergaren. Hij mag onder omstandigheden geen genoegen nemen met door het bestuur verschafte informatie, en moet kritische vragen
129
stellen, althans doorvragen. Het toezicht van de raad van commissarissen omvat
onder andere de strategie en de risico's verbonden aan de ondernemingsactivit€+
130
ten.
6.6.6.
Door onterecht stil te zitten, miskende de raad van commissarissen zijn toezichthoudende taak. Dat geldt ook voor het niet handhaven, respectievelijk het niet toezien op de hand having, van door de raad zelf gestelde voorwaarden.
123
Rapport Evaluatiecommissie, p. 32 (Bijlage 28).
124
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 40 en 41.
115
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 41 en 90.
126
Bijlage 42.
127
O.m. HR 10 januari 1990, NJ 1990, 466 (Ogem), ro. 8.5; OK 7 december 1989, NJ 1990, 242 (Bredero), ro. 4.1021; OK 22
maart 2002, JOR 2002/83 (RNA).
128
HR 28 juni 1996, NJ 1997, 5 (Bodam Jachtservice), ro. 3.5.; OK 9 juni 1998, NJ 1998, 882 (Vie d'Or), r. 6.7.2.
129
OK 16 oktober 2003, JOR 2003/260 (Laurus), ro. 3.8.
130
Best practice bepaling 111.1.6.b. Corporate Governance Code.
47
Lem 5 t ra vacrer Kor 5 t
I
7.
GEGRONDE REDENEN- MISSTANDEN BIJ SNS PROPERTY FINANCE
SCHIET TEKORT I INADEQUAAT EN ZWALKEND BELEID
7.1.
lnleiding
7.1.1.
VEB c.s. zet in dit hoofdstuk uiteen dat na de overname van Bouwfonds Property
Finance sprake is van de volgende gegronde redenen om te twijfelen aan een juist
beleid en een juiste gang van zaken:
-
RISICOBEHEER
ook na de overname van SNS Property Finance door SNS REAAL bleven in haar
organisatie ernstige misstanden bestaan;
het risicobeheer van SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance schoot
ernstig tekort; en
-
SNS REAAL voerde een inadequaat en zwalkend beleid ten aanzien van SNS Property Finance.
7.1.2. Alvorens VEB c.s. deze gegronde redenen toelicht beschrijft zij de risicobeheerstructuur van SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance.
7.2.
Risicobeheerstructuur SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance
7.2.1. SNS REAAL integreerde SNS Property Finance in haar bestaande risicobeheerstructuur. Zij beschreef in het jaarverslag 2006 het risicobeheer ten aanzien van SNS Property Finance- voor zover relevant- als volgt.
7.2.2.
Risicobeheer vond plaats op het niveau van SNS Property Finance zelf. Voor een
goed risicobeheer was vereist dat er een zorgvuldige (financiele) administratie zou
worden gevoerd. Ook waren er richtlijnen voor kredietverstrekking die waren vast131
gelegd in een zogeheten Policy & Procedures Manual ("P&P Manual"). Op basis
van dit document behoorde SNS Property Finance de klant gebonden risico's, zoals
132
kredietrisico, customer due diligence en nakoming van zorgplichten te beheersen.
Ook was er binnen SNS Property Finance een naar zeggen onafhankelijk georganiseerde afdeling Risk Management, die kennelijk aile financieringen boven EUR 1 mil133
joen voorzag van een schriftelijke analyse. Voorts waren er op niveau van SNS
Property Finance local compliance officers en controllers, etc.
7.2.3.
De kredietverstrekking van SNS Property Finance kende een fiatstructuur op vier
niveaus:
(i)
de (adjunct)directeuren binnen de verschillende business units;
(ii)
de risicocomites binnen de business units;
(iii) het centrale risicocomite; en
131
Zie Bijlage 46, p. 2.
132
Jaarverslag 2006, p. 62 en 63 (Bijlage 65).
133
Jaarverslag 2006, p. 66 (Bijlage 65).
48
L e m s t r a vacre r Ko r s t
{iv) kredietcommissarissen - leden van de RvC van SNS REAAL die zitting hadden in
de Kredietcommissie van deze RvC- met de kennelijke bevoegdheid om verkla134
ringen van geen bezwaar af te geven.
7.2.4. SNS REAAL presenteerde in het jaarverslag 2006 het instellen van het centrale risi135
cocomite als een belangrijke wijziging van de risicobeheerstructuur.
Daarbij
speelde met name dat SNS Property Finance ten opzichte van de rest van de groep
grate kredieten verstrekte, zodat het van belang was om deze door een speciaal opgericht comite te Iaten beoordelen en fiatteren. Kredieten van meer dan EUR 25 mil136
joen moesten door het centrale kredietcomite worden goedgekeurd.
7.2.5.
In het centrale risicocomit, namen, naast functionarissen van SNS Property Finance
zelf, vertegenwoordigers plaats uit de raden van bestuur van SNS REAAL en SNS
Bank. Namens SNS REAAL waren dit Latenstein van Voorst {CFO) en Hinssen. Namens SNS Bank waren dit {opnieuw) Hinssen {CEO) en Kroeze {CFO). De eerste daad
van het centrale risicocomite was het vaststellen van de nieuwe kredietfiatteringsbevoegdheden.137 Deze bevoegdheden werden afgestemd met de Kredietcommissie
van de RvC van SNS REAAL en goedgekeurd door de voltallige RvC van SNS REAAL. 138
Gegeven de bezetting van het centrale risicocomite, was de informatie die het ter
kennis kwam, dus ook bekend op het niveau van de raden van bestuur van SNS
REAAL en SNS Bank.
7.2.6.
De CFO van SNS REAAL merkte in de AvA van 9 mei 2007 naar aanleiding van een
vraag van VEB het volgende op over het centrale risicocomite:
"De heer Smit [vertegenwoordiger VEB, adv.] verwijst naar punt 17, het risicobeheer. Hij geeft aan dot in het jaarverslag daar 10 b/adzijden aan gewijd worden, hetgeen op zich een goede zaak is. Hij geeft aan dat hij die niet helemaa/
door za//open, anders is hij daar uren mee bezig, maar dat er ook sprake is van
een nieuw kredietcomite voor SNS, voor Bouwfonds Property Finance. De heer
Smit geeft aan dat je daar goed bedoe/de kritische vragen over kan stel/en. Hij
vraagt of bij Bouwfonds Property mensen zitten die ook een commercii?le functie
hebben. Hij geeft aan dat je er toch a/tijd kritisch op moet zijn dot mensen die
commercie/e functies hebben ook tege/ijkertijd hun eigen krediet moeten gaan
beoordelen en dat hij daar benieuwd naar is.
De heer Latenstein van Voorst geeft aan dat dat nieuwe kredietcomite speciaa/
is opgericht gezien de activiteiten van Property Finance. Daar zitten naast commercie/e mensen die de kredietvoorstellen inbrengen natuurlijk ook de operationele mensen, de risicomensen, maar ook heer Hinssen en de heer Latenstein van
Voorst ze/f, evenals de CFO van de bank die daar nu voorzitter van is. De heer
134
Jaarverslag 2006, p. 66 (Bijlage 6S}. Zie oak p. 88 van dit jaarverslag: "De /eden van het comite krijgen oak buiten Verga-
dering kredietaanvragen en revisies ter toetsing voorgelegd."
135
Jaarverslag 2006, p. 63 (Bijlage 65).
136
Bijlage 67, slide 122.
137
Jaarverslag 2006, p. 63 (Bijlage 65).
138
Jaarverslag 2006, p. 88 (Bijlage 65).
49
L e m st r a vaJe r Ko r s t
Latenstein van Voorst geeft aan dot daarmee een heel multidisciplinair gezelschap aanwezig is met de nodige ervaring met kredietverlening, die wekelijks bij
elkaar komt om de kredietvoorstel/en te beoordelen. Hij geeft aan dot hij heel
blij is met die mensen. SNS REAAL heeft de mensen behouden binnen Bouwfonds
Property Finance en er is eigenlijk nauwelijks verloop geweest. Hij geeft aan dot
dot ook betekent dot er continui'teit is in dot opzicht. Uit de directie van de bank
is Marius Menkveld CEO geworden van SNS Property Finance, het voormalige
Bouwfonds Property Finance. Met die mengeling is een heel goede setting gecreeerd om dot risicomanagement in brede zin, maar dan specifiek het kredietcomite, op een goede manier in te vullen. 11139
7.2.7.
Het risicobeheer bij SNS Property Finance en de fiatteringsstructuur werd aangevuld
met concernbreed risicobeheer. In de praktijk was het belangrijkste risicobeheer or140
gaan in dit verband Concern Audit. Sinds 2010 heette deze afdeling Group Audit.
In het jaarverslag 2006 werd deze afdeling beschreven als de interne accountant die
de opzet van de risico-organisatie en operatie toetst. Concern Audit voerde onderzoeken uit ten behoeve van het bestuur van zowel SNS REAAL als SNS Bank. Concern
Audit ressorteerde rechtstreeks onder de CEO van SNS REAAL. De raad van bestuur
van SNS REAAL ontving (al dan niet via het bestuur van SNS Bank) samenvattingen
van de rapportages van Concern Audit. Aanvullende informatie werd verstrekt als de
141
rapportages daartoe aanleiding gaven. Oak de RvC van SNS REAAL ontving en be142
sprak de kwartaalrapportages van Concern Audit.
7.2.8.
Naast de interne accountant was er de externe accountant, KPMG, die onder meer
rapporteerde over risicobeheer en de staat van de interne organisatie.
7.2.9.
Het jaarverslag 2006 maakt oak melding van de afdeling Compliance & Operationeel
Risico Management. Deze afdeling adviseerde het bestuur van SNS REAAL en onder
meer de besturen van SNS Bank en SNS Property Finance over de beheersing van
niet-financiele risico's, zoals die verband houden met 6f het gedrag van mensen 6f
143
de inrichting van bedrijfsprocessen.
7.2.10. Het bestuur van SNS REAAL was eindverantwoordelijk voor risicobeheersing en de
144
CFO van SNS REAAL was tevens Chief Risk Officer.
7.2.11. Voorts had de RvC van SNS REAAL een Audit Committee ingesteld. Deze hield onder
meer toezicht op het risicobeheer. Het jaarverslag 2007 vermeldde bijvoorbeeld
over het jaar 2007:
139
Bijlage 36, p. 33.
140
SNS REAAL jaarverslag 2010, p. 185.
141
Jaarverslag 2006, g. 66 (Bijlage 65).
142
Zie bijvoorbeeld jaarverslag 2007, p. 101 (Bijlage 66). Zie ook jaarverslag 2008, p. 82 (Bijlage 68A) en jaarverslag 2009, p.
143
Jaarverslag 2006, p. 65 (Bijlage 65).
144
Jaarverslag 2006, p. 64 (Bijlage 65).
83 (Bijlage 72A).
so
Le m st ra vacre r Ko r st
"De Audit-commissie kwam zesmaa/ bijeen. Het is de specifieke opdracht van
deze commissie opzet en werking van de risicobeheerorganisatie te beoordelen.
Vergaderingen van deze commissie worden steevast bijgewoond door de voorzitter van de Road van Bestuur, de CFO, het hoofd van de afdeling Concern Audit
en de externe accountant. [... ] Tijdens de vergadering in januari kwam aan de
orde: [... ] de kwartaa/risicorapportage van de afdeling Concern Audit. In maart
en augustus kwam aan de orde: [... ] het risicobeheer van SNS Property Finance. "145
7.2.12. In uitzonderlijke gevallen kon de directeur van Concern Audit rechtstreeks contact
opnemen met de voorzitter van de RvC van SNS REAAL en de voorzitter van de Audit
Committee van de RvC. Daarnaast had de Audit Committee minstens een keer per
jaar een bespreking met de interne en de externe accountant, buiten aanwezigheid
van het bestuur van SNS REAAL. 146
7.2.13. Zoals hiervoor aangegeven, had de RvC van SNS REAAL oak een Kredietcommissie
ingesteld. Deze vormde de hoogste laag in voormelde kredietfiatteringsstructuur
{zie paragraaf 7.2.3 hiervoor). Uit het jaarverslag 2007 blijkt dat deze commissie
"kredietvoorstellen voor SNS Property Finance" besprak. 147 In het jaarverslag 2008
stand:
"De Kredietcommissie kwam tweemaa/, in mei en in december, bijeen, steeds in
aanwezigheid van onder meer de directievoorzitter en de CFO van SNS Bank en
bestuurders van SNS Property Finance. In beide vergaderingen werden de kredietvoorstellen met een omvang van meer dan € 100 miljoen gepresenteerd en
besproken. Tussentijds gaf de Kredietcommissie vee/ aandacht aan de periodieke
kredietvoorstel/en van SNS Property Finance. " 148
7.2.14. Per 1 januari 2010 kende de RvC van SNS REAAL oak een Risicocommissie. 149
7.2.15. Het voorgaande betekent dat als het centrale risicocomite van SNS Property Finance, Concern Audit en/of KPMG op de hoogte raakte van misstanden binnen SNS Property Finance, zowel de besturen als de RvC's van SNS REAAL en SNS Bank van deze
misstanden op de hoogte waren of behoorden te zijn.
7.3.
Misstanden bij SNS Property Finance
7.3.1.
Vlak na de overname presenteerde SNS Property Finance zich extern als de vastgoedfinancier met een hoge risk appetite. Op haar website stelde SNS Property Fi150
nance dat zij bereid was "door te goon waar anderen afhaken".
145
Jaarverslag 2007, p. 102 (Bijlage 66).
146
Jaarverslag 2006, p. 64 (Bijlage 65). Zie oak jaarverslag 2007, p. 102 (Bijlage 66).
147
Jaarverslag 2007, p. 103 (Bijlage 66).
148
Jaarverslag 2008, p. 83 (Bijlage 68A)
149
Jaarverslag 2009, p. 81 (Bijlage 72A).
°
15
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 96.
51
Lems t ra vacrer Kor st
7.3.2. Zo stand SNS Property Finance binnen de vastgoedwereld oak bekend. Het was de
partij die gemakkelijk grate kredieten verstrekte aan projectontwikkelaars en vastgoedhandelaren. Zo liet NRC een anonieme bankier aan het woord, die dienaangaande het volgende verklaarde:
'~, Vastgoedhandelaren en projectontwikke/aars die bij andere banken werden
afgewezen, zagen we vervo/gens a/tijd bij SNS opduiken", vertelt een voorma/ig
151
bankier. "Het was door een soort Joterij zonder nieten. "
7.3.3.
Oak vernam NRC uit de markt:
"ledere projectontwikke/aar wist waar je geld kon Jenen a/s geen onder dot aandurfde. Als je rijk wilde worden met andermans geld, dan moest je bij Bouwfonds Property Finance (BPF) wezen. Door kon je zo tientallen miljoenen Jenen.
Ze ste/den niet te vee/ vragen, deden niet zo moeilijk a/s je niet aan aile eisen
vo/deed. Bij de meeste banken moest je behoorlijk wat eigen vermogen meenemen om een Jening te krijgen. Bij BPF hoefde dot niet. In sommige gevallen
hoefden ontwikke/aars helemaa/ geen eigen geld mee te nemen en werd het heJe bedrag door BPF gefinancierd. " 152
7.3.4. Zakenman Erik de Vlieger verklaarde aan het NRC:
"Je kon er hoge Jeningen krijgen. Als een project 30 mi/joen euro kostte, dan kon
je er zo 28 miljoen euro aan Jeningen krijgen. Na twee jaar verkocht je het pro153
ject met relatief grate winst en Joste je af. ledereen was we/kom."
7.3.5.
Een en ander vindt bevestiging in een anekdote van Ruud de Wit, een journalist met
eigen weblog154 die jarenlang de ontwikkelingen rand SNS Property Finance heeft
gevolgd als hoofdredacteur van vakblad Vastgoedmarkt. De anekdote werd opgetekend door De Telegraaf:
"lk herinner me een gesprek met een Amerikaanse ontwikke/aar, die op zoek
was naar een financier voor een groot appartementencomplex in het zuiden van
de VS. Hij vroeg mij of ik geen financier voor hem wist. lk raadde hem aan eens
contact op te nemen met Bouwfonds. Een aantal maanden later be/de hij me
met de mededeling dat zijn bezoek- onaangekondigd- uitermate succesvol was
verlopen. Binnen een uur had hij een financiering van ruim honderd miljoen weten te rege/en. Dit project is later een van de hoofdpijndossiers van SNS geworden." 155
7.3.6.
Belangrijke regels die andere banken hanteerden, werden bij SNS Property Finance
makkelijk opzij gezet, zoals de regel dat nooit meer dan 5 procent van het eigen
vermogen van het concern aan een klant mag worden uitgeleend. In 2010 had SNS
151
Bijlage 43.
152
Bijlage 43.
153
Bijlage 44.
154
http://visieopvastgoed.wordpress.com/
155
Bijlage 45.
52
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
REAAL een eigen vermogen van ruim EUR 4,8 miljard. De limiet van 5 procent ligt
dus bij EUR 240 miljoen. Tach was er een aantal klanten bij SNS Property Finance
met een meer omvangrijke kredietpositie. Er waren zelfs klanten die EUR 400 mil156
joen of meer konden lenen.
7.3.7.
Oak de afdeling Concern Audit constateerde dat SNS Property Finance een ongeevenaard hoge risk appetite had. 157
7.3.8. SNS Property Finance combineerde haar hoge risk appetite met een stevige groeiambitie. Die ambitie zag niet zozeer op een toename van de baten of het bruto of
netto bedrijfsresultaat, maar met name op een groei van het aantal verstrekte le158
ningen en het volume daarvan. In het jaar van de overname door SNS REAAL ver159
strekte SNS Property Finance maar liefst EUR 3,8 miljard aan nieuwe kredieten.
Aan het begin van het jaar 2007 was de totale omvang van de uitstaande bruto vorderingen van SNS Property Finance circa EUR 8,8 miljard. In het jaar 2007 werden
160
hieraan EUR 5,6 miljard nieuwe kredieten toegevoegd. Zelfs in het crisisjaar 2008
161
verstrekte SNS Property Finance nag voor EUR 4,7 miljard aan nieuwe leningen.
7.3.9.
Naar nu blijkt, werden al deze nieuwe leningen niet zorgvuldig gedocumenteerd en
geadministreerd en was er geen sprake van adequate risicobeheersing bij de kred i etverstrekking.
7.3.10. AI tijdens de due diligence hadden de adviseurs van SNS REAAL zorgen geuit over de
administratie van Bouwfonds Property Finance. Deze was niet op orde. Oak was leningdocumentatie eenvoudig, niet gedetailleerd, niet up to date en niet conform de
eisen van kredietbeoordelaars. KPMG Transaction Services had oak problemen gesignaleerd bij het risicomanagement van Bouwfonds Property Finance. Leningen
waarop de schuldenaar in verzuim was werden bijvoorbeeld niet elk kwartaal geevalueerd (zie paragrafen 6.5.15 t/m 6.5.18 hiervoor). Deze problemen werden niet
aangepakt en bleven dus na de overname bestaan.
7.3.11. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een rapport van de afdeling Concern Audit (zie paragraaf
7.2.7 hiervoor) uit september 2007 (Bijlage 46) ten aanzien van de internationale activiteiten van SNS Property Finance. Zoals gezegd hield deze afdeling zich met name
bezig met de riskante activiteit van projectfinanciering (zie paragraaf 5.2.4 hiervoor).
156
Bijlage 43.
157
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 150
158
Bijlage 46, p. 2: "In de Balance Score Card en business plannen wordt de nadruk gelegd op het realiseren van productiedoelstel/ingen." Zie ook Jaarverslag 2007, p. 30 (Bijlage 66). Dit veranderde pas in de tweede helft van 2008. Onder het
kopje Vastgoedfinanciering schrijft het bestuur van SNS REAAL: "In verband met veranderende marktomstandigheden
werden in de tweede helft van het jaar de groeidoelstellingen ondergeschikt gemaakt aan de margedoelste/lingen."
159
Jaarverslag 2006, p. 56 (Bijlage 65).
160
Jaarverslag 2007, p. 60 (Bijlage 66).
161
Jaarverslag 2008, p. 41 (Bijlage 68A).
(Jaarverslag 2008, p. 24 (Bijlage 68A).)
53
Le m 5 t ra vale r Ko r 5 t
Doel van de audit was om een oordeel te vormen over het proces van kredietverle162
ning en het kredietbeheer en zo nodig aanbevelingen te doen.
7.3.12. Wat betreft de administratie stelde Concern Audit de volgende misstanden vast:
163
(i)
de kredietverleningsdossiers zijn onvolledig en er is geen verantwoordelijke
aangewezen voor de volledigheid van de dossiers;
(ii)
documenten uit hetzelfde dossier liggen verspreid door de organisatie;
(iii) checklists worden niet allemaal ingevuld en ondertekend;
(iv) vanwege personeelsgebrek worden voor afgesloten kredietverleningsdossiers
geen nacalculaties opgesteld, zodat de winstgevendheid van een project niet
blijkt en niet kan worden vergeleken met de aanvankelijk verwachte winstgevendheid;
(v)
onvoldoende waarborging van de betrouwbaarheid van de informatie in het
Project Status Overview; en
(vi) vanwege personeelsgebrek worden projecten en klanten niet bezocht teneinde
de voortgang van bouwprojecten te controleren en te bespreken.
7.3.13. Voor een projectfinancier zijn dit ernstige misstanden. Zoals oak Concern Audit vaststelde, konden bijvoorbeeld vanwege de onvolledigheid van de dossiers en van de
onbetrouwbaarheid van de Project Status Overviews, de kredieten bij gebreke van
164
volledige en volledig actuele informatie niet goed worden beheerd.
7.3.14. Zoals Concern Audit tevens vaststelde, bestond vanwege het feit dat projecten niet
werden bezocht het risico dat leningdelen werden uitbetaald die niet in verhouding
stonden tot de projectvoortgang. Oak bestond hierdoor het risico dat problemen in
165
de projectvoortgang niet tijdig werden ontdekt. Dit is extra kwalijk omdat de
waarde van het onderpand voor SNS Property Finance doorgaans afhankelijk is van
de projectvoortgang. Het betreft dus het risico van het verstrekken van niet gezekerd krediet.
7.3.15. Dit risico heeft zich in de praktijk verwezenlijkt. In het boek Giftig Krediet komt het
voorbeeld van het Luxemburgse project Belval aan de orde. Op dat project heeft SNS
Property Finance zonder controle op de projectvoortgang 2,5 jaar lang maandelijks
miljoenen overgemaakt. Dit leidde er uiteindelijk toe dat voor EUR 46 miljoen aan
krediet was verstrekt, terwijl de bouw voor slechts EUR 7 miljoen was gevorderd.
Waaraan de financiering wei is besteed is onbekend. 166 Later stelde het bestuur van
SNS Property Finance oak zelf vast dat zich op dit project ernstige onregelmatigheden hadden voorgedaan (zie Bijlage 47).
162
Bijlage 46, p. 2.
163
Bijlage 46, p. 5 t/m 7.
164
Bijlage 46, p. 5.
165
Bijlage 46, p. 6 en 7.
166
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 136 en 137.
54
Lem 5 t ra vaJer Kor 5 t
7.3.16. Oak de Loan-to-Value ratio van de financieringen die SNS Property Finance had verstrekt, vormt een aanwijzing dat het risico van ongedekte kredietverstrekking zich
heeft verwezenlijkt. De gemiddelde Loan-to-Value op de voorziene leningen was
167
eind 2011 bijvoorbeeld 141%. Dit betekent dat de zekerheden voor de voorziene
leningen gemiddeld voor slechts (1 I 1,41 =) 71% dekking baden. Mogelijk nag erger
is dat op 30 september 2012 de gemiddelde Loan-to-Value van de hele portefeuille
112% was. 168 Gemiddeld oversteeg de omvang van een krediet van SNS Property Finance dus de waarde van de voor het krediet gestelde zekerheid met (1- (1 I 1,12)
=) 11%.
7.3.17. Projecten werden niet bezocht door medewerkers van SNS Property Finance. Kennelijk had zij te weinig medewerkers in dienst om haar kredietportefeuille behoorlijk te
beheren. Dit had reden moeten zijn om na september 2007 nieuw personeel aan te
nemen en de verlening van nieuwe kredieten te beperken. Geen van beide gebeurde. Het is niet bekend dat het personeelsbestand werd uitgebreid en de kredietverstrekking werd niet getemperd, maar nam juist een ongekende vlucht. In 2007 werd
voor EUR 5,6 miljard aan nieuwe kredieten verstrekt. In 2008 was dit EUR 4,7 miljard. Gezien het personeelsgebrek was dit volstrekt onverantwoord. Pas in 2011
stelde het toenmalige bestuur van SNS Property Finance dit zelf oak vast (zie paragraaf 7.3.32 hierna, alsook Bijlage 47, p. 4).
7.3.18. Naast voormelde problemen maakte Concern Audit in het rapport van september
2007 oak melding van ernstige gebreken in de risicobeheerstructuur van SNS Property Finance. Ondanks de positieve teksten over deze structuur in het jaarverslag
2006 (zie paragrafen 7.2.3 tim 7.2.4 hiervoor), bleek in de praktijk onder meer het
volgende:
(i)
De afdeling Risk Management was in tegenstelling tot wat in het jaarverslag
2006 werd vermeld 169 en in strijd met de Wet op het financieel toezicht niet
onafhankelijk georganiseerd, maar was geplaatst in de verschillende business
units. Concern Audit constateerde dat Risk Management hierdoor haar taken
onvoldoende onafhankelijk en objectief kon vervullen. Dit werd verergerd
doordat het toepasselijke interne richtlijndocument 'Risk Management Governance SNS Property Finance' voorschreef dat risk managers mede een com170
merciele instelling moesten hebben. Aldus helde de balans tussen commercie en risicobeheer bij SNS Property Finance sterk naar de commercie. Concern
Audit concludeerde dan oak:
"Binnen SNS PF International heerst een sterke focus op commercie. Dit
blijkt zowel uit de organisatie-inrichting als uit de manier waarop de organisatie wordt aangestuurd en processen worden uitgevoerd." 171
167
Bijlage 79B, slide 21.
168
Bijlage 82, slide 30.
169
Jaarverslag 2006, pag. 66 (Bijlage 65).
170
Bijlage 46, p. 3.
171
Bijlage 46, p. 2.
55
Lems t r a vacrer Kor st
{ii)
De algemeen directeur van de internationale tak van SNS Property Finance was
zowel verantwoordelijk voor risk management als commercieel verantwoordelijk voor de portefeuille Noord-Amerika. Concern Audit concludeerde dat dit
kon leiden tot belangenverstrengeling bij kredietverstrekking in Noord-Amerika
en bij het beheer van de bestaande Noord-Amerikaanse portefeuille. 172
{iii) De commerciele accountmanagers en de project controllers zaten in de praktijk
per land als team bij elkaar, waardoor het risico bestond dat ook de project
controllers teveel met de klant gingen meedenken in plaats van onafhankelijk
de risico's te beoordelen. 173
{iv) De verschillende Ianden teams hadden verschillende werkwijzen en leefden de
richtlijnen voor kredietverstrekking in het P&P Manual niet na. Concern Audit
concludeerde dat hierdoor het risico bestond dat essentiele stappen in het
proces van kredietverlening werden overgeslagen en projectrisico's niet adequaat werden beheerst. 174
{v)
De taken en verantwoordelijkheden van de afdeling Controlling binnen SNS
Property Finance waren nog niet geformaliseerd en volledig vormgegeven.
Hierdoor beschikte Controlling over onvoldoende informatie om haar taken kritisch en zelfstandig te kunnen uitoefenen en bestond het risico dat fouten in
managementinformatie en externe verslaggeving richting SNS Bank en SNS
REAAL niet werden gesignaleerd. 175
7.3.19. Gezien deze onvolkomenheden in de risicobeheerstructuur, concludeerde Concern
Audit in haar rapport van september 2007:
"Juist in een organisatie waar de nadruk Jigt op commercie, dient een adequaat
beheersingskader aanwezig te zijn om te voorkomen dat aan de interne beheersing voorbij wordt gegaan. Nu bestaat het risico dat wet- en rege/geving niet
wordt nage/eefd en dat tijdens de Jooptijd onvoldoende aandacht is voor de projectrisico's wat kan Jeiden tot onverwachte defaults.
Wij zijn van mening dat in de organisatie-inrichting, aansturing en na/eving van
procedures meer aandacht dient te zijn voor de beheersing van operationele risico's en kredietrisico's binnen SNS PF. "176
7.3.20. Het risico van de onverwachte defaults heeft zich verwezenlijkt. Halverwege 2009
was de omvang van de voorziene leningen opgelopen naar ruim EUR 1,4 miljard.
Zelfs na aile aflossingen, verkopen van leningen en de daarmee gepaard gaande afschrijvingen, overige afschrijvingen en herclassificaties naar vastgoedprojecten in de
jaren 2009 t/m 2012, was eind 2012 de totale omvang van de voorziene leningen
172
Bijlage 46, p. 3.
173
Bijlage 46, p. 3 en 4.
174
Bijlage 46, p. 4.
175
Bijlage 46, p. 5.
176
Bijlage 46, p. 2 en 3.
56
Lems t ra vacrer Kor st
opgelopen naar ruim EUR 2,6 miljard. Oat betekent dat eind 2012 nog steeds bij 34%
van de door SNS Property verstrekte leningen de debiteur in verzuim was.
7.3.21. De misstanden die Concern Audit bij SNS Property Finance in 2007 constateerde
werden niet verholpen. VEB c.s. beschikt niet over de meeste interne rapporten,
maar uit het boek Giftig Krediet blijkt dat de hiervoor genoemde misstanden keer op
keer terugkwamen in de rap portages van Concern Audit, en dat daarmee niets of te
177
weinig gebeurde. In het NRC van 23 maart 2013 staat hierover:
"Uit tientallen interne documenten die deze krant bezit, b/ijkt dat SNS Property
Finance [... ] e/ementaire zaken a/s de administratie niet op orde had. Niet voor
de overname, niet de jaren erna.
[... ] wat vaststaat is dat interne rapporten, verslagen en notulen van 2005 tot en
met 2009 steeds dezelfde tekortkomingen signaleren: incomplete dossiers, onvoldoende kennis van klanten, onkundige werknemers, wanke/e IT-systemen,
een zwak risicomanagement.
De raad van bestuur van SNS REAAL is op de hoogte, maar toont geen zichtbare
belangstelling. [... ]
Niemand lost de problemen op. "178
7.3.22. Volgens NRC vermeldt een audit rapport uit 2009 dat niemand binnen SNS Property
Finance zeker wist hoeveel krediet een bepaalde klant precies had uitstaan. Een
voormalig medewerker van SNS Property Finance verklaarde hierover aan NRC:
"Er waren we/ zeven verschillende computersystemen die niet op e/kaar aans/oten. Als je wilde weten wat de bank nog van iemand tegoed had, kreeg je
soms drie verschillende antwoorden". 179
7.3.23. Oak huisaccountant KPMG constateerde dat de computersystemen waren verouderd en dat, zo citeert het NRC, "de kwaliteit en tijdigheid van aanlevering van stukken" voor het opstellen van de jaarrekening te wensen over Ia at. Volgens de accountant kwam dit door een krappe deadline, maar oak andere factoren speelden mee.
"Een daarvan is de kwaliteit van het personee/", met name bij de internationale af180
deling "lijkt dit een belangrijke factor", zo citeert het NRC.
7.3.24. In verband met de misstanden binnen SNS Property Finance is ook van belang dat
het opgerichte centrale risicocomite (zie paragraaf 7.2.4 hiervoor) in de praktijk
geen waarborg vormde voor voldoende risicobeheersing bij kredietverstrekking. In
het boek Giftig Krediet wordt verhaald van de eerste vergadering van dit comite.
Daarin werden aile kredietaanvragen met een totaal beloop van EUR 415 miljoen
goedgekeurd. Dat was opmerkelijk. De aanvragen zagen op zeer grate riskante projecten, meerdere dossiers bevatten gedateerde of slechts mondeling gecommuni177
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 121, 122,128, 148 en 149.
178
Bijlage 48.
179
Bijlage 48.
180
Bijlage 48.
57
Le m 5 t ra vaJe r Ko r 5 t
ceerde geschatte cijfers en er was onvoldoende bekend over de reeds bestaande
schuld bij SNS Property Finance van enkele van de kredietnemers. 181
7.3.25. Oak stand het centrale risicocomite toe dat de interne normen voor kredietverstrekking in meer dan de helft van de gevallen werden overschreden. In het boek
Giftig Krediet wordt beschreven dat een risicomanager bij SNS Property Finance
vaststelde dat in de vier maanden voorafgaand aan april 2008 maar liefst 62 kredietaanvragen door de kredietcommissie werden goedgekeurd, terwijl bij 36 van deze
aanvragen de interne normen voor kredietverstrekking werden overschreden. Oat
betrof 25 Nederlandse en 11 internationale kredieten. 182
7.3.26. SNS REAAL gaf op 20 november 2008 impliciet toe dat SNS Property Finance tot dan
toe bij kredietverstrekking haar eigen normen niet serieus nam. Op de Investor Day
die toen werd gehouden, gaf SNS REAAL aan dat SNS Property Finance in reactie op
de verslechterende marktomstandigheden zich onder andere het volgende had
voorgenomen:
"Tightened acceptance criteria
Strict compliance with tightened acceptance criteria:
[... ]
Strict implementation and enforcement of Joan conditions"183
Kennelijk deed SNS Property Finance dit dus v66r 20 november 2008 niet. Het is de
vraag of het nadien wei gebeurde.
7.3.27. Eveneens opmerkelijk is dat het centrale risicocomite bij fiattering van een krediet
kennelijk niet altijd eiste dat de klant al zijn bankzaken via SNS Bank liet lopen. Andere banken met vastgoedfinancieringstakken stelden en stellen die eis wei. Dit
wordt gezien als een gebruikelijke en belangrijke manier om kredietrisico te managen. Zo kan de bank voorkomen dat onopgemerkt inkomsten van vastgoedbedrijven,
zoals huurbetalingen, achterblijven bij de niveaus die de geldlener aan de bank had
beloofd bij het aangaan van het krediet. Oak kunnen banken de vinger aan de pols
houden bij het uitgavenpatroon van de kredietnemer.
7.3.28. De ongeevenaard hoge risk apetite, de ambitie om te groeien, de onzorgvuldige
wijze van kredietverstrekking en -beheer en de bekendheid in de markt met deze eigenschappen van SNS Property Finance, leidden tot ernstige onregelmatigheden.
SNS Property Finance trok zwakke, onvoldoende kredietwaardige klanten en riskante projecten aan en bood zowel aan deze klanten als aan haar personeel aanmerkelijke gelegenheid voor het plegen van onregelmatigheden. In de RvC van SNS REAAL
werd op 18 mei 2009 door een van de commissarissen van SNS REAAL opgemerkt
dat SNS Property Finance 'het putje van de markt was'. 184
181
Kreling/Rosenberg, Gijtig Krediet, 2014, p. 87 t/m 89.
182
Kreling/Rosenberg, Gijtig Krediet, 2014, p. 129.
183
Bijlage 67, slide 121.
184
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 161.
58
Le m st r a vacre r Ko r st
7.3.29. Dat bij SNS Property Finance onregelmatigheden plaatsvonden is inmiddels alge185
meen bekend en breed uitgemeten in de media. Uit een onderzoek van het forensisch onderzoekbureau Holland Integrity Group ("HIG") van eind 2011 naar 14 door
SNS Property Finance verstrekte verdachte kredieten blijkt dat er bij aile 14 projecten sterke aanwijzingen waren voor fraude: ABC-constructies, mogelijke zelfver186
rijking, misleidende informatieverstrekking, etc.
7.3.30. Dat deze onregelmatigheden rechtstreeks verband hielden met de misstanden binnen SNS Property Finance die in het voorgaande werden beschreven blijkt uit het
memorandum van 11 mei 2011 van het bestuur van SNS Property Finance aan de
CEO en CFO van SNS REAAL en de CEO en COO van SNS Bank (Bijlage 47). Daarin informeerde het bestuur van SNS Property Finance de besturen van SNS REAAL en SNS
Bank onder meer over de resultaten van een eerder door HIG uitgevoerd onderzoek
naar drie verdachte kredieten van SNS Property Finance: voor de projecten Belval,
The Key en La Ciguena.
7.3.31. Deze drie projecten werden onderzocht vanwege vermoedens over 'misappropriation of funds". Na voorlopig onderzoek bleken "serieuze integriteitsissues". 187 Deze
hielden rechtstreeks verband met de misstanden binnen SNS Property Finance. HIG
schetste een beeld "van onregelmatigheden en mogelijke zelfverrijking, waarbij mis-
bruik lijkt te zijn gemaakt van tekortkomingen in de toenmalige interne organisatie
van SNSPF." 188
7.3.32. Het bestuur van SNS Property Finance noemde in het memorandum de voorlopige
bevindingen ten aanzien van de drie projecten "zeer ernstig" en stelde vast: "Het
goat om grove nalatigheden qua beheer in het verleden." 189 Ook oordeelde het bestuur van SNS Property Finance:
"Naar de mening van de huidige Directie van SNSPF zijn voornoemde onregelmatigheden toe te schrijven aan de in het verleden ernstig tekortschietende
"control environment" bij de business unit International (en voorheen ook Special Projects) van SNSPF. Hier is in 2008 door Group Audit op gewezen. Dit is in de
hand gewerkt doordat de beheerorganisatie is achtergebleven bij de explosieve
commerciele groei van SNSPF in die jaren. "190
7.3.33. Het bestuur van SNS Property Finance werd al vanaf in ieder geval september 2007
gewezen op de ernstige misstanden in de administratie en risicobeheerstructuur (zie
paragraaf 7.3.11 e.v. hiervoor), maar heeft pas vanaf media 2009 maatregelen ge-
185
Zie bijvoorbeeld Bijlagen 41 en 43. Zie oak Persbericht SNS REAAL van 23 januari 2013 (Bijlage 49). NRC 31 december
2012, 'SNS REAAL mogelijk betrokken bij Franse strafzaak' (Bijlage 50) en NRC 26 maart 2013, 'Hoe SNS REAAL een crimineel aan vastgoed helpt' (Bijlage 51)
186
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 226 t/m 230.
187
Bijlage 47, p.2.
188
Bijlage 47, p. 3.
189
Bijlage 47, p. 3.
190
Bijlage 47, p. 4.
59
Le m st ra vacre r Ko r st
191
nomen om de control environment te verbeteren. Dat was veel te laat. In de tussentijd verstrekte SNS Property Finance naar schatting voor nag minstens EUR 6 miljard aan krediet (zie paragraaf 7.3.8 hiervoor) en oak na media 2009 ging de kredietkraan niet dicht.
7.3.34. Uit het voorgaande blijkt dater sprake was van een gebrekkige administratieve organisatie binnen SNS Property Finance en dat de interne controle systemen binnen
de vennootschap niet (correct) functioneerden. Dit Ievert gegronde redenen op voor
twijfel aan een juist beleid en juiste gang van zaken op het niveau van SNS Property
Finance. 192
7.3.35. Dit kan oak worden toegerekend aan het bestuur van SNS REAAL, omdat de bestuurders van SNS REAAL zitting hadden in de RvC van SNS Property Finance. Gegeven die functie waren zij met al het voorgaande bekend, althans behoorden zij
daarmee bekend te zijn. Zij hebben zowel in hun hoedanigheid vari commissaris van
SNS Property Finance als in hun hoedanigheid van bestuurders van SNS REAAL nagelaten om in te grijpen. Zij zijn aldus tekortgeschoten in hun toezichthoudende taak
op het niveau van SNS Property Finance en tegelijkertijd in hun bestuurstaak op het
193
niveau van SNS REAAL.
7.4.
Risicobeheer SNS REAAL ten aanzien van SNS Property Finance schoot tekort
7.4.1.
Na de beursgang in mei 2006 had het bestuur van SNS REAAL de ambitie om de
groep te Iaten groeien. De overname van SNS Property Finance was voor het bestuur
een belangrijke bouwsteen voor de realisering van deze ambitie. In het jaarverslag
2006 schreef het bestuur:
"Met de acquisitie van Bouwfonds Property Finance en de voorgenomen acquisitie van Regia Bank versterken we de basis voor toekomstige groei en spreiden
we onze inkomstenbronnen. "194
7.4.2. Tegelijkertijd hadden de bestuurders en commissarissen van SNS REAAL en SNS Bank
195
vrijwel geen affiniteit met, of specifieke kennis van, vastgoedfinanciering. In het
bestuur en RvC had niemand zitting die specifieke kennis en ervaring had in de vastgoedsector en op het gebied van vastgoedfinanciering. Daardoor bestond een aanmerkelijk risico dat SNS REAAL en SNS Bank niet voldoende in staat zouden zijn om
de specifiek aan SNS Property Finance verbonden risico's adequaat te beheersen. De
benoeming, direct na de overname, van de heer Menkveld tot bestuursvoorzitter
van SNS Property Finance, veranderde dit niet. Ook de heer Menkveld had geen specifieke kennis van vastgoedfinanciering.
191
Op 11 mei 2011 schrijft de directie van SNS Property Finance namelijk: "Er zijn de afgelopen twee jaar verschi/lende
maatregelen genomen, waarmee de control environment is verbeterd en waardoor de kans op herhaling beperkt is" (Bijlage 47, p. 6.
192
OK 6 januari 2005, ARO 2005/7 ro. 3.31, OK 19 april 2007, ARO 2007/72 ro. 3.13 en OK 30 mei 2011, ARO 2011/87 ro.
3.4.
193
OK 6 januari 2005, ARO 2005/7 ro. 3.31 en OK 15 november 2011, ARO 2012/9 ro. 4.111.
194
Jaarverslag 2006, p. 11 (Bijlage 65). Zie oak jaarverslag 2007, p. 25 (Bijlage 66}.
195
Zie bijvoorbeeld FD 13 februari 2013.
60
Lemstra
vacrer
Karst
7.4.3.
Het risico dat SNS REAAL en SNS Bank niet voldoende in staat zouden zijn om de
specifiek aan SNS Property Finance verbonden risico's adequaat te beheersen, heeft
zich verwezenlijkt. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het hiervoor beschreven disfunctioneren van het centrale risicocomite van SNS Property Finance. De bestuurders van SNS
REAAL en SNS Bank die zitting namen in dit comite waren niet bij machte om in dit
comite adequate controle uit te oefenen op de ongeevenaarde gretigheid van SNS
Property Finance om kredieten te verstrekken (zie paragrafen 7.3.1. t/m 7.3.28.).
7.4.4.
Daarnaast lijkt er bij de bestuurders van SNS REAAL oak desinteresse te hebben
bestaan ten aanzien van de activiteiten van SNS Property Finance. In het boek Giftig
Krediet wordt bijvoorbeeld besproken dat de CFO van SNS REAAL die zitting had in
het centrale risicocomite, in de eerste negen maanden van 2007 slechts 5 van de 37
196
vergaderingen van het comite bijwoonde. Oak zouden de bestuurders van SNS
REAAL zich vrijwel nooit hebben Iaten zien op het hoofdkantoor van SNS Property
Finance in Leusden. 197 Kennelijk zagen zij Bouwfonds Property Finance als een bedrijf
dat, zonder aansturing door SNS REAAL zou bijdragen aan het resultaat van de
groep.
7.4.5. Erger nag is dat de bestuurders van SNS REAAL niet of onvoldoende ontvankelijk
waren voor de risicosignalen ten aanzien van SNS Property Finance die hen bereikten. Na de overname verbeterde dit niet. Mogelijk speelde hierbij mee dat de bestuurders moeite hadden om de mogelijkheid onder ogen te zien dat zij met de
overname van Bouwfonds Property Finance een grate fout hadden gemaakt.
7.4.6.
Oat de bestuurders niet of onvoldoende ontvankelijk waren voor de risicosignalen
die hen bereikten, blijkt uit het volgende.
7.4.7.
Er was ten eerste bij het bestuur van SNS REAAL geen sense of urgency om de in de
due diligence rapporten geconstateerde risico's te adresseren. Tijdens de due diligence was bijvoorbeeld geconstateerd dat onvoldoende duidelijk was of aile zekerheidsrechten op de kredieten van Bouwfonds Property Finance geldig waren gevestigd. Om die reden spraken ABN AMRO en SNS REAAL af dat SNS REAAL de
mogelijkheid kreeg om in de twaalf maanden na de overname de leningenportefeuille van Bouwfonds Property Finance te onderzoeken om te bepalen of aile zekerheidsrechten geldig waren gevestigd. Uit het in paragraaf 6.5.21 aangehaalde interne rapport Lessons Learned, blijkt echter dat SNS REAAL niet aile leningen van
Bouwfonds Property Finance heeft Iaten onderzoeken. Zij heeft de internationale
project financieringen slechts at face value en aan de hand van common sense Iaten
beoordelen. Van de 3.000 beleggingsfinancieringen werden maar 300 dossiers onderzocht.198
7.4.8. Ten tweede hebben het bestuur en de RvC van SNS REAAL tot in ieder geval 2009
niets of onvoldoende gedaan met aile risicosignalen die hen onder meer via de rap-
196
Kreling/Rosenberg, Gijtig Krediet, 2014, p. 93.
197
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 138.
198
Rapport Evaluatiecommissie, p. 29-30 (Bijlage 28}. Kreling/Rosenberg, Gijtig Krediet, 2014, p. 47 t/m 49.
61
Le m 5 t r a vale r Ko r 5 t
porten van Concern Audit bereikten (zie paragrafen 7.2.7, 7.2.10 t/m 7.2.14, 7.3.7
199
en 7.3.11 t/m 7.3.21 hiervoor}. Het bestuur en de RvC van SNS REAAL zijn dus niet
aileen formeel, maar oak feitelijk medeverantwoordelijk voor de verwezenlijking van
die risico's (zie paragrafen 7.3.15 t/m 7.3.17, 7.3.20 en 7.3.28 t/m 7.3.33 hiervoor).
Een adviseur van het centrale risicocomite van SNS Property Finance zou tegen een
ex-collega bij ABN AMRO hebben gezegd: "Bij SNS REAAL zien ze het risico nag niet
a/s ze erover struike/en." 200
7 .4.9.
Het is echter nag erger. Niet aileen werden risicosignalen genegeerd, de bestuurders
van SNS REAAL hebben SNS Property Finance, tegen aile risicosignalen in, zelfs gestimuleerd om nag meer risico te nemen teneinde hun resultaatsambities voor de
groep te verwezenlijken. In het boek Giftig Krediet wordt beschreven hoe de CEO en
CFO van SNS RAAL Menkveld, bestuursvoorzitter van SNS Property Finance, op 22
september 2008 aanspoorden om meer ambitie te tonen wat betreft de groei van de
kredietportefeuille in 2009. Menkveld wilde vanwege de stagnerende markt voor
commercieel vastgoed en de onrustige en onvoorspelbare financiele markten de
portefeuille met niet meer Iaten groeien dan 1%. Alvorens verder te groeien wilde
hij eerste wachten tot de markt weer zou aantrekken en in de tussentijd zijn bedrijf
op orde brengen. De bestuurders van SNS REAAL namen daarmee geen genoegen en
eisten een portefeuille groei van 3 5 %. Dit ligt kennelijk vast in notulen van de be201
spreking op 22 september 2008. Als kennelijk gevolg hiervan kwam de totale lening productie van SNS Property Finance in 2009, nadat in 2008 de mondiale crisis
op de financiele markten en de vastgoedmarkt in aile hevigheid was losgebarsten,
202
nag steeds uit op EUR 1,8 miljard. Oat is een groei van 11,25% ten opzichte van de
203
kredietlimiet ultimo 2008 van EUR 16 miljard.
a
7.4.10. Naast het feit dat de bestuurders van SNS REAAL niet of onvoldoende ontvankelijk
waren voor de risicosignalen die hen bereikten, hebben zij oak onvoldoende gedaan
om ervoor te zorgen dat materiele risico's die bekend waren bij het bestuur van SNS
Property Finance tijdig werden doorgegeven aan het bestuur van SNS REAAL. Dit
blijkt uit het hiervoor genoemde memorandum van 11 mei 2011 van het bestuur van
SNS Property Finance aan de CEO en CFO van SNS REAAL en de CEO en COO van SNS
Bank. Aanleiding voor het opstellen van het memorandum was dat het bestuur van
SNS Property Finance op de hoogte raakte van ernstige integriteitsissues op drie grate projecten, maar dit niet tijdig doorgaven aan het bestuur van SNS REAAL, waardoor het risico bestond dat het bestuur van SNS REAAL op 7 maart 2011 een onjuiste
Letter of Representation afgaf aan de controlerend accountant ten behoeve van de
199
Zie oak Jaarverslag 2008, p. 82 (Bijlage 68A)): "In de vergadering van januari besprak de AC [Audit Committee van de RvC
-van SNS REAAL, adv.] [ ... ] de rapportage van de afdeling Concern Audit over het vierde kwartaa/ van 2007" en "In de ver-
gadering van mei besprak de AC met de Ieiding van SNS Property Finance het risicobeheer bij de internationale projecten
van SNS Property Finance. Ook besprak de AC [... ]de eerstekwartaalsrapportage van Concern Audit".
200
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 92 en 115.
201
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 140 en 141.
202
Jaarverslag 2009, p. 46 (Bijlage 72A).
203
Bijlage 72B, slide 9.
62
Lem 5 t ra vacPer Kor 5 t
controle van de jaarrekening 2010. 204 Uit het memorandum blijkt dat het bij het bestuur van SNS Property Finance heeft "ontbroken aan "awareness" voor de moge/ij-
ke re/evantie van dit soort onderzoeken voor de Letter of Representation [... ] die
voorafgaand aan het vaststellen van de jaarrekening aan de contro/erend accountant (KPMG) wordt afgegeven." Het was de verantwoordelijkheid van het bestuur
van SNS REAAL, als eindverantwoordelijk orgaan voor risicobeheersing in de
groep/05 om ervoor te zorgen dat dergelijk bewustzijn bestond op het niveau van aile groepsmaatschappijen. Het ontbreken daarvan kan dus aan het bestuur van SNS
REAAL worden verweten.
7.4.11. Op basis van het voorgaande zijn er gegronde redenen om te twijfelen aan een juist
beleid en een juiste gang van zaken bij SNS REAAL. Een moedervennootschap behoort sturing en Ieiding te geven aan haar dochtervennootschap(pen). Het bestuur is
verantwoordelijk voor het beheersen van aile risico's verbonden aan de ondernemingsactiviteiten.206 Onderdeel daarvan is dat zij toeziet op een juiste administratieve organisatie en interne controle bij haar dochter(s), alsmede de rapportering hierover aan haar. In geval van een gebrekkige administratieve organisatie en interne
controle bij een dochtervennootschap moet de moedervennootschap ingrijpen. Het
niet (tijdig) treffen van maatregelen Ievert gegronde redenen op om te twijfelen aan
207
een juist beleid of juiste gang van zaken. Het bestuur van SNS REAAL heeft verzuimd om tijdig adequate maatregelen te treffen (zie naast het voorgaande oak paragraaf 7.6 hierna).
7.4.12. Ook wat betreft de RvC van SNS REAAL zijn er gegronde redenen om te twijfelen aan
een juist beleid en een juiste gang van zaken. De RvC heeft tot taak om toezicht te
houden op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de ven208
nootschap en de met haar verbonden onderneming. Hiertoe behoren ook (het beleid van) de dochtervennootschappen die onder centrale Ieiding van de moederven209
nootschap staan. De raad van commissarissen moet daarom ingrijpen bij een
gebrekkig holdingbeleid ter zake van de dochtervennootschappen. Als de raad van
210
commissarissen passief blijft, schiet hij tekort in zijn toezichthoudende taak. Conform de Corporate Governance Code moet de auditcommissie van de RvC zich in ieder geval richten op het toezicht op het bestuur ten aanzien van (onder andere) de
naleving van aanbevelingen en opvolging van opmerkingen van in- en externe accountants.211 Voorts moet de raad van commissarissen zodanig te zijn samengesteld
204
Bijlage 47, p. 1, 2 en 4 t/m 6.
205
Jaarverslag 2006, pag. 64 (Bijlage 65).
206
Principe 11.1 Corporate Governance Code.
207
OK 6 januari 2005, JOR 2005/6 (Ahold). In vergelijkbare zin over de concernleidingsplicht: OK 22 december 1983, NJ
1985, 383 (Ogem), gesanctioneerd door HR 10 januari 1990, NJ 1990, 465 {Ogem) en Asser/Maeijer/Van Solinge & Nieuwe Weme 2-11* 2009/828.
208
Artikel 2:140/250 BW en principe 111.1 Corporate Governance Code, zeals geldend vanaf het boekjaar beginnend op 1
januari 2009.
209
O.a. Bartman/Dorresteijn, Van het concern, 2013, p. 112-113.
210
HR 28 juni 1996, NJ 1997, 58 (Bodam 1). Zie ook Best practice bepaling 111.1.6.c.
211
Best practice bepaling 111.5.4.
63
Lem 5 t ra vacPer Kor 5 t
dat hij zijn taak naar behoren kan vervullen. Elke commissaris dient geschikt te zijn
om de hoofdlijnen van het totale beleid te beoordelen (principe 111.3 Corporate Governance Code). De Raad van Commissarissen dient een profielschets op te stellen
voor zijn omvang en samenstelling, rekening houdend met de aard van de onderneming, haar activiteiten en de gewenste deskundigheid en achtergrond van de commissarissen.212
7.4.13. Uit het voorgaande blijkt dat de RvC van SNS REAAL onvoldoende toezicht heeft
gehouden op het beleid van het bestuur van SNS REAAL met betrekking tot SNS Property Finance. Hij was de toezichthouder op het risicobeheer van SNS REAAL en
heeft nagelaten om (tijdig) in te grijpen naar aanleiding van de majeure eenduidige
risicosignalen die hem via het bestuur van SNS REAAL en de rapporten van Concern
Audit bereikten (zie over de rapportagelijnen richting RvC paragraaf 7.2.11 e.v. hiervoor). Oak beschikte de RvC tijdens en na de overname van SNS Property Finance
over onvoldoende kennis op het gebied van commercieel vastgoed om adequaat
toezicht te kunnen houden op het beleid met betrekking tot SNS Property Finance.
Geen van de commissarissen bezat specifieke kennis van de vastgoedsector en vastgoedfinanciering. Na onderzoek werd in Het Financieel Dagblad geconcludeerd dat
"de road van commissarissen van SNS REAAL tekortschoot in sector- en vastgoedkennis; de kennis van risicomanagement is voor verbetering vatbaar''. 213
7.4.14. Het feit dat geen van de commissarissen specifieke kennis bezat van de vastgoedsector en vastgoedfinanciering vormt een afwijking van de Corporate Governance Code
die SNS REAAL niet in haar jaarverslagen heeft toegelicht en die dus in strijd is met
de comply or explain regel die vastligt in de besluiten die op grand van artikel 2:391
214
lid 5 BW zijn genomen.
7.5.
Onvoldoende risicocompartimentering
7.5.1.
De nu bekende feiten wijzen er oak op dat het bestuur en de RvC van SNS REAAL de
risico's die waren verbonden aan SNS Property Finance onvoldoende hebben gecompartimenteerd. De Minister stelde in het Onteigeningsbesluit:
"Voor de solvabiliteit van SNS Bank moet rekening worden gehouden met een
afwaardering van de vastgoedportefeuil/e van SNS Property Finance met een
bedrag tussen de 2,4 miljard en 3,2 miljard euro. Een afwaardering van de vastgoedleningen en het vastgoed betekent dot SNS Property Finance hoar schulden
niet meer zal kunnen dragen. SNS Property Finance wordt vrijwel geheel door
SNS Bank gefinancierd. "215
En:
212
Best practice bepaling 111.3.1.
213
Bijlage 52.
214
Besluit van 23 december 2004 tot vaststelling van nadere voorschriften omtrent de inhoud van het jaarverslag {Stb.
2004, 747) en Besluit van 10 december 2009 tot wijziging van het Besluit van 23 december 2004 tot vaststelling van nadere voorschriften omtrent de inhoud van het jaarverslag {Stb. 2009, 545).
215
Bijlage 8, p. 8, overweging 29.
64
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
"Tevens heeft SNS Bank zich door een zogenaamde "403-verklaring 11 (een verklaring a/s bedoe/d in artike/ 2:403 BW) garant geste/d voor de verplichtingen uit
rechtshandelingen van SNS Property Finance. De vordering van SNS Bank op SNS
Property Finance is dus niet vol/edig verhaa/baar, waardoor SNS Bank een groat
verlies lijdt. SNS Bank heeft onvoldoende kapitaa/ om een dergelijk verlies op te
vangen, waardoor het prob/eem zich vertaalt in een so/vabiliteitstekort bij SNS
Bank. Dit tekort manifesteert zich op het moment dat SNS Property Finance de
/ening aan SNS Bank moet terugbetalen, maar nu reeds staat vast dat SNS Property Finance die lening niet vol/edig zal kunnen terugbetalen, gegeven haar (te)
geringe draagkracht. 11216
7.5.2.
Deze onderlinge verwevenheid tussen SNS REAAL (op basis van de 403-verklaring),
SNS Bank (op basis van de 403-verklaring en de kredietverstrekkingen) en SNS Property Finance heeft er toe geleid dat de Minister- naar zijn zeggen- geen andere
keuze had dan tot Onteigening van SNS REAAL over te gaan. Een deugdelijke compartimentering van de risico's verbonden aan SNS Property Finance door het bestuur
van SNS REAAL had de negatieve gevolgen - oak voor de nu onteigende aandeelhouders- zeer aanzienlijk kunnen beperken.
7.6.
Niet adequaat en zwalkend beleid ten aanzien van SNS Property Finance
7.6.1.
Pas halverwege 2009, na het oplopen van de afschrijvingen op de internationale
financieringen van SNS Property Finance, besloot het bestuur van SNS REAAL om actief risicobeleid te voeren ten aanzien van SNS Property Finance. Adequaat risicobeleid werd het niet. Het bestuur holde tot aan de Onteigening achter de feiten aan.
Het telkens wisselende beleid werd steeds gebaseerd op de problemen die zich op
dat moment voordeden. Op geen moment heeft het bestuur voldoende onderzoek
Iaten doen naar de omvang van het totale potentiele probleem dat in de portefeuille
van SNS Property Finance besloten lag. Zo werd het bestuur steeds weer verrast
door de steeds weer grater blijkende problemen bij SNS Property Finance. Pas vlak
voor de Onteigening werden de problemen echt goed in kaart gebracht. Dat was te
Ia at.
7.6.2.
Het bestuur van SNS REAAL kondigde in het voorjaar van 2009 aan dat SNS Property
Finance streefde naar een beperking van de kredietrisico's in Noord-Amerika en
Spanje. 217 Dat waren op dat moment de grootste probleemmarkten.
7.6.3.
Op 19 mei 2009 maakte SNS REAAL bekend dat:
"een brede evaluatie van de internationale operaties van SNS Property Finance
p/aats[vond]. 11218
7.6.4. Vervolgens kondigde het bestuur van SNS REAAL op 18 augustus 2009 aan dat SNS
Property Finance haar buitenlandse portefeuille geleidelijk geheel zou afbouwen en
216
Bijlage 8, p. 8, overweging 29.
217
Jaarverslag 2008, p. 42 en 58 (Bijlage 68A).
218
Trading Update Eerste Kwartaal 2009 (Bijlage 69).
65
Lems t ra vacrer Kor st
219
zich exclusief zou richten op de Nederlandse markt. Op dat moment wist het bestuur of behoorde het te weten dat deze maatregel slechts de helft van het probleem adresseerde. Het bestuur wist namelijk, althans behoorde te weten, dat de
tekortkomingen bij SNS Property Finance niet beperkt waren tot de buitenlandse
projectfinancieringen.
7.6.5.
Oak bij de Nederlandse project- en beleggingsfinancieringen was sprake van ernstige
onregelmatigheden. In paragraaf 7.3.25 hiervoor werd al aangehaald dat in de vier
maanden voorafgaand aan april 2008 maar liefst 25 Nederlandse kredietaanvragen
door het centrale risicocomite van SNS Property Finance werden goedgekeurd, terwijl de interne normen voor kredietverstrekking werden overschreden. De bestuurders van SNS REAAL en SNS Bank die zitting namen in dit comite waren hiervan op
de hoogte of behoorden hiervan op de hoogte te zijn.
7.6.6.
Dit betekent dat de risk appetite van SNS Property Finance in Nederland niet aanmerkelijk kleiner was dan in het buitenland. Oak in Nederland waren de bruto uitstaande vorderingen vanaf eind 2006 tot media 2009 gegroeid van circa EUR 6,8 mil220
jard naar EUR 9,9 miljard.
7.6.7.
Het betekent eveneens dat het proces van kredietverstrekking in Nederland minstens net zo onzorgvuldig was als in het buitenland. Dit vindt bevestiging in het boek
Giftig Krediet waarin wordt beschreven hoe lichtzinnig het centrale risicocomite om221
vangrijke Nederlandse projectfinancieringen goedkeurde. Oak uit de due diligence
bij de overname was de onzorgvuldige bedrijfsvoering bij onder meer de Nederlandse tak van SNS Property Finance naar boven gekomen. Het bleek destijds dat de administratie niet op orde was en dat leningdocumentatie eenvoudig, niet gedetailleerd, niet up to date en niet conform de eisen van kredietbeoordelaars was.
Daarnaast had KPMG Transaction Services problemen gesignaleerd bij het risicomanagement van Bouwfonds Property Finance (zie paragraaf 7.3.10 hiervoor).
7.6.8.
Oak Concern Audit waarschuwde het bestuur van SNS REAAL vanaf de zomer van
2007 voor misstanden en tekortschietend risicobeheer in de Nederlandse tak van
SNS Property Finance. 222 Hierbij komt dat de risicosignalen van Concern Audit ten
aanzien van de buitenlandse projectfinancieringen niet van dien aard waren dat
mocht worden aangenomen dat deze misstanden zich uitsluitend voordeden binnen
de Nederlandse tak. Concern Audit had bijvoorbeeld gewaarschuwd voor gebreken
in de risicobeheerstructuur (zie paragraaf 7.3.18 hiervoor), zoals:
(i)
dat de afdeling Risk Management niet onafhankelijk was georganiseerd, maar
was geplaatst in de verschillende business units, en dat het toepasselijke interne richtlijndocument 'Risk Management Governance SNS Property Finance'
voorschreef dat risk managers mede een commerciele instelling moesten hebben;en
219
Halfjaarverslag 2009, p. 4 (Bijlage 70A).
220
Jaarverslag 2006, p. 56 (Bijlage 65) en Analistenpresentatie halfjaarcijfers 2009, slide 20 (Bijlage 708).
221
Kreling/Rosenberg, Gijtig Krediet, 2014, p. 87 t/m 89 en 123 t/m 128.
222
Kreling/Rosenberg, Gijtig Krediet, 2014, p. 120 en 121.
66
Lemstra
(ii)
7.6.9.
vacrer
Karst
dat de taken en verantwoordelijkheden van de afdeling Controlling binnen SNS
Property Finance nag niet waren geformaliseerd en volledig vormgegeven.
Hierdoor beschikte Controlling over onvoldoende informatie om haar taken kritisch en zelfstandig te kunnen uitoefenen en bestond het risico dat fouten in
managementinformatie en externe verslaggeving richting SNS Bank en SNS
REAAL niet werden gesignaleerd.
De strategie van het bestuur van SNS REAAL, dat SNS Property Finance zich exclusief
zou richten op de Nederlandse markt, vormde aldus geen adequate reactie op de
problemen. Met deze strategie werden de (potentiele) problemen vanwege onverantwoorde kredietverstrekking op de Nederlandse markt in het verleden niet aangepakt.
7.6.10. De strategie bood evenmin een oplossing voor de toekomst. Tegelijkertijd met het
dichtdraaien van de kredietkraan in het buitenland koos SNS REAAL er voor om de
kredietkraan in Nederland open te houden. 223 De ernstig gebrekkige organisatie van
SNS Property Finance mocht van het bestuur van SNS REAAL dus gewoon doorgaan
met kredietverstrekking in Nederland. Het boek Giftig Krediet opent met een beschrijving van een door SNS Property Finance in februari 2010 georganiseerd diner
dat als doel had om Nederlandse vastgoedondernemers te verzekeren dat zij oak na
224
2009 zaken konden blijven doen met SNS Property Finance in Nederland.
7.6.11. SNS Property Finance mocht dus ook na 2009 in Nederland de eind 2008 als volgt
gecommuniceerde strategie voortzetten:
"Investment finance
Maintain and strengthen top-3 position [... ]
Possibilities for market expansion outside of the Randstad region
[... ]
Project Finance
-
SNS PF is the specialised property project financier in the Netherlands
Goal: maintain and strengthen current position
-
[ ... ]
Growth potential outside Randstad region"225
223
Zie ook het jaarverslag 2009, p. 22 (Bijlage 72A): "SNS Property Finance wordt de op Nederland gerichte vastgoedfinancier van SNS REAAL." [onderstreping adv.] Zie ook p. 47: "Ondanks een terughoudende opste/ling bij nieuwe projecten
blijft SNS Property Finance zich orienteren op nieuwe, kansrijke mogelijkheden op de Nederlandse markt."
224
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 7 t/m 15 (met name p. 11) en 178 en 179.
225
Bijlage 67, slide 130.
67
Le m st r a vad'e r Ko r s t
7.6.12. Op deze basis werd vanaf media 2009 de Nederlandse portefeuille projectfinancieringen niet afgebouwd, maar juist verder uitgebouwd. Halverwege 2009 had deze
portefeuille een omvang van circa EUR 2,35 miljard aan bruto uitstaande vorderingen.226 Zelfs na aflossingen en na afschrijvingen ter waarde van naar schatting
EUR 0,5 miljard in de drie jaar daarna waren de bruto uitstaande vorderingen op 30
227
september 2012 gegroeid tot circa EUR 2,55 miljard. Op dat moment was een
groat aantal van de debiteuren in deze portefeuille in verzuim, mogelijk op een to228
taal bedrag aan leningen van circa EUR 1,41 miljard.
7.6.13. Ruim een jaar na de beslissing om de activiteiten van SNS Property Finance exclusief
te richten op de Nederlandse markt en de kredietkraan in Nederland open te houden, liepen de voorziene leningen in Nederland snel op. Media 2009 had het totaal
aan voorziene leningen in Nederland een omvang van circa EUR 175 miljoen. Op 30
229
september 2010 was dit bedrag bijna verviervoudigd tot EUR 666 miljoen. Dit
heeft er kennelijk mede toe geleid dat het bestuur van SNS REAAL de strategie opnieuw wijzigde. Op 9 november 2010 kondigde het bestuur aan dat het had besloten
om:
"niet aileen de internationale /eningen maar ook een dee/ van de binnenlandse
/eningenportefeuille van SNS Property Finance af te bouwen en de to tale afbouw
in een a parte organisatie tot stand te brengen. "230
7.6.14. Vanaf dat moment werd SNS Property Finance gesplitst in een Core gedeelte dat zou
worden voortgezet en een Non-Core gedeelte dat zou worden afgebouwd. Van het
Non-Core gedeelte met een totaal aan bruto uitstaande vorderingen per 30 juni
231
2010 van circa EUR 6,9 miljard maakten deel uit:
de buitenlandse financieringen met bruto uitstaande vorderingen van circa
EUR 3,4 miljard;
de Nederlandse projectfinancieringen met bruto uitstaande vorderingen van
circa EUR 2,0 miljard; en
Nederlandse beleggingsfinancieringen met een bruto uitstaande vorderingen
van circa EUR 1,5 miljard.
Daarnaast maakte circa EUR 0,6 miljard aan vastgoedprojecten deel uit van de NonCore portefeuille.
226
Bijlage 71, slide 72.
227
Bijlage 82, slide 38.
228
Bijlage 82, slide 33.
229
Bijlage 75, slide 48
230
Bijlage 74.
231
Bijlage 75, slide 23.
68
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
7.6.15. De Core portefeuille van SNS Property Finance, met uitstaande bruto vorderingen
van circa EUR 5,5 miljard op Nederlandse beleggingsfinancieringen, werd toegevoegd aan het nieuwe bedrijfsonderdeel SNS Zakelijk. 232
7.6.16. In het boek Giftig Krediet wordt beschreven dat het bestuur van SNS REAAL verder
had willen gaan dan deze opdeling in een Core en een Non-Core. Het had eigenlijk
de bedrijfsactiviteiten van heel SNS Property Finance willen beeindigen. 233 Op suggestie van het bestuur van SNS Property Finance gebeurde dat echter niet. Het bestuur van SNS REAAL besloot te communiceren dat slechts een deel van SNS Property Finance werd afgebouwd. 234 Aldus wekte SNS REAAL in de markt de suggestie dat
het Core gedeelte van SNS Property Finance gezond zou zijn geweest en zou bijdragen aan de toekomstige resultaten van de groep.
7.6.17. Ook het Core gedeelte van SNS Property Finance was echter niet gezond. In het jaarverslag van 2011, ruim een jaar na de opdeling van SNS Property Finance, schrijft
SNS REAAL dat het risicoprofiel van SNS Zakelijk, dus inclusief dit Core gedeelte, gematigd is, maar wei onderhevig is aan verslechterende marktomstandigheden. 235 1n
2011 was er sprake van een verdubbeling van de bijzondere waardeverminderingen
van SNS Zakelijk vanwege de Core portefeuille van SNS Property Finance. Ook was er
sprake van bijna een verachtvoudiging van de voorziene leningen van SNS Zakelijk. 236
7.6.18. Uit het jaarverslag 2011 blijkt bovendien dat SNS Zakelijk, in tegenstelling tot de
berichtgeving eind 2010, niet een bedrijfsonderdeel was dat met voile kracht werd
voortgezet. In 2011 heeft SNS REAAL juist ook het Core deel van de portefeuille van
SNS Property Finance dat was opgenomen in SNS Zakelijk sterk afgebouwd. De af237
bouw had in 2011 een omvang van EUR 1,7 miljard en was daarmee zelfs aanmerkelijk grater dan de afbouw op de Non-Core portefeuille van circa EUR 1 miljard. 238
Dit vormt een sterke aanwijzing dat de communicatie van het bestuur van SNS
REAAL eind 2010 over de verschillende bestemmingen van de Core en de Non-Core
portefeuille, die ook blijkt uit de benaming van die portefeuilles, misleidend is geweest (zie paragrafen 7.6.14 t/m 7.6.16 hiervoor).
7.6.19. Uiteindelijk besloot SNS REAAL in oktober 2012 om het Core gedeelte van de portefeuille van SNS Property Finance weer uit SNS Zakelijk te nemen en weer samen te
voegen met het Non-Core gedeelte. Vanaf dat moment was het bestuur van SNS
REAAL duidelijk dat de hele portefeuille van het oorspronkelijke SNS Property Finan239
ce moest worden afgebouwd. In feite was dit besluit al in 2010 genomen (zie pa-
232
Bijlage 7S, slide 23.
233
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 191 en 192.
234
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 193, 194 en 205 t/m 207.
235
Jaarverslag 2011, p. 64 (Bijlage 79A).
236
Jaarverslag 2011, p. 66 (Bijlage 79A).
237
Jaarverslag 2011, p. 66 (Bijlage 79A).
238
Jaarverslag 2011, p. 70 (Bijlage 79A).
239
Bijlage 81, p. 1 en 3, en Bijlage 82, slide 8.
69
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
ragraaf 7.6.16 hiervoor) en werd het vanaf in ieder geval 2011 al uitgevoerd (zie vorige paragraaf).
7.6.20. Hoe groat de problemen bij het oorspronkelijke SNS Property Finance eind 2012 nog
steeds waren, blijkt met name uit de brief van het bestuur van SNS REAAL aan het
Ministerie van Financien van 13 januari 2013 (Bijlage 53). Daaruit blijkt dat SNS
REAAL eind 2012, ondanks aile aflossingen, verkopen van leningen en de daarmee
gepaard gaande afschrijvingen, overige afschrijvingen en herclassificaties naar vastgoedprojecten in de voorgaande jaren, nog steeds aanvullende verliezen verwachtte
van circa EUR 1,4 tot EUR 2,1 miljard. Daarvan had circa EUR 0,4 tot EUR 0,7 miljard
betrekking op de Core portefeuille en circa EUR 1 tot EUR 1,4 miljard op de NonCore portefeuille.
7.6.21. Het niet adequate en zwalkende beleid dat in het voorgaande is beschreven, Ievert
gegronde redenen op om te twijfelen aan een juiste gang van zaken en een juist beleid. Het roept het beeld op dat SNS REAAL ook na media 2009 onvoldoende onderzoek heeft Iaten doen naar de portefeuille van SNS Property Finance en dus onvoldoende in staat was om afschrijvingen op die portefeuille te beoordelen. Het feit dat
SNS REAAL na vier jaar van grate afschrijvingen eind 2012 nog steeds verwachtte
aanvullende afschrijvingen van EUR 1,4 tot EUR 2,1 miljard te zullen verrichten, impliceert dat SNS REAAL v66r die tijd nooit de voile omvang van de problemen onder
ogen heeft gezien of heeft willen zien, zoals dat ook voor media 2009 het geval was.
Dit vindt bevestiging in het boek Giftig Krediet. Daarin wordt verhaald dat de CEO
van SNS Property Finance van een bestuurder van SNS REAAL (Hinssen), tevens CEO
van SNS Bank, de instructie kreeg om in 2010 niet meer voorzieningen te nemen dan
EUR 300 miljoen. 240 Oat zou betekenen dat SNS REAAL en SNS Bank niet voldoende
bereid waren om de risico's van SNS Property Finance volledig te verwerken in de
balans en de winst- en verliesrekening.
7.6.22. Ook roept het voorgaande het beeld op dat het niet verantwoord was om in 2009 te
besluiten dat de kredietkraan in Nederland zou blijven openstaan, gezien aile risicosignalen die het bestuur van SNS REAAL aangaande de Nederlandse tak van SNS Property Finance hadden bereikt en gezien de diepe recessie waarin de Nederlandse
markt voor commercieel vastgoed toen al verkeerde. Het lijkt er sterk op dat door
dit besluit de problemen in de Nederland tak van SNS Property Finance aanmerkelijk
werden vergroot. Dit leidde ertoe dat in 2011 ruim 65% van de totale voorziene leningen van EUR 1,7 miljard van Nederlandse origine was. In 2012 was dat ruim 71%
op een totaal van EUR 2,6 miljard.
24
°
Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 203 en 204.
70
Lemstra
vaJer
Karst
8.
GEGRONDE REDENEN - MISLEIDING / GEBREKKIGE INFORMATIEVOORZIENING
AAN BELEGGEND PUBLIEK
8.1.
lnleiding
8.1.1. Vergelijking van de publicaties van SNS REAAL in de periode 2008 t/m 2012 met de
feiten die op dit moment bekend zijn leert dat SNS REAAL in die publicaties een misleidende voorstelling van zaken heeft gegeven ten aanzien van de intern bekende
problemen bij SNS Property Finance. In de jaarverslagen is met name opgeschreven
wat het bestuur van SNS REAAL wilde geloven en wat het de markt wilde Iaten geloven. Gezien alies wat het bestuur van SNS REAAL destijds wist of behoorde te weten,
blijkt nu dat meerdere mededelingen destijds misleidend zijn geweest.
8.2.
Misleiding in het Prospectus
8.2.1.
In het Prospectus has SNS REAAL de markt ge'lnformeerd dat zij een behouden, op
de Nederlandse markt gerichte, strategie voerde. Nag geen drie maanden na de
overname wendde SNS REAAL echter een bedrag aan (EUR 810 miljoen) dat twee
keer zo groat was als het bedrag dat zij bij de beursgang had opgehaald (EUR 416
miljoen) om een majeure overname te doen die haaks stand op deze strategie (zie
paragraaf 6.4 hiervoor).
8.3.
Misleiding over SNS Property Finance in verband met de overname
8.3.1.
Op de algemene vergadering van SNS REAAL van 9 mei 2007 stelde de heer Van Keulen het volgende over SNS Property Finance dat in strijd was met de waarheid:
"De heer Van Keulen merkt op dot Bouwfonds te koop heeft gestaan sinds januari van 2006. De bedoe/ing van ABN AMRO was om dit bedrijf a/s totaa/ te verkopen. SNS REAAL was met name gei'nteresseerd in het dee/ Property Finance,
omdat SNS REAAL op het gebied van vastgoedfinanciering zelf a/ een heel aardige portefeuil/e had opgebouwd op dot moment; name/ijk van een k/eine 2 miljard. De heer Van Keulen geeft aan dot de Road van Bestuur het een he/e interessante markt vindt; het heeft zo'n beetje een retailkarakter, een residential
karakter. Met andere woorden: het risico en het risicoprofie/Jigqen heel dicht bij
de normale particu/iere huizenmarkt, de normale particu/iere hypotheekmarktrisico's, aan. Die portefeuille van 2 miljard kon SNS REAAL a/s zij dit derde dee/
wist te verkrijgen p/otseling Iaten groeien met een k/eine 9,5 miljard. Voor SNS
REAAL dus een heel be/angrijke kans. [... ]
De heer Van Keulen geeft aan oak zeer blij te zijn, omdat daar een team is aan-
getroffen van zeer enthousiaste en zeer professionele mensen met een heel
nuchter, de heer Van Keu/en geeft aan dot hij bijna zou zeggen: "Nederlands",
karakter. Dot betekent dot ze hun business in de afqe/open jaren op een heel gecontro/eerde manier hebben opgebouwd. "241
[onderstreping adv.]
241
Bijlage 36, p. 4.
71
Le m 5 t ra vale r Ko r 5 t
En:
"Property Finance vertegenwoordigt zeker een groeimarkt, zowel in het binnenland als in het buitenland. SNS REAAL is ook heel blij met dat buitenland, want
te zien is dat de heren van Property Finance dot op een verschrikkelijk gedisciplineerde en professionele manier doen. De heer Van Keulen geeft aan dot hij
zich heel comfortabe/ voe/t bij de manier waarop men kijkt naar een business en
bouwt aan een business. Het is ook niet meer een ''fremdkorper", het is echt een
groep van mensen die deelnemen aan onze besprekingen en ook in toenemende
mate andere culturen leren kennen. "242
8.4.
Misleiding in 2007 met betrekking tot risicobeheer SNS Property Finance
8.4.1.
De mededeling in het jaarverslag 2006 dat de afdeling Risk Management binnen SNS
243
Property Finance onafhankelijk was georganiseerd was misleidend. Uit het rapport
van Concern Audit van september 2007 bleek dat de afdeling juist in de verschillende business units was geplaatst en daardoor haar taken onvoldoende onafhankelijk
en objectief kon vervullen (zie paragraaf 7.3.18(i) hiervoor). In dit Iicht blijkt oak dat
de mededeling in het jaarverslag 2007 misleidend was, dat een van de concernbrede
risicoprincipes was: "Bewaking en beoordeling van risico's onafhanke/ijk van de
commerciele activiteiten." 244 Het feit dat er bij SNS Property Finance geen of onvoldoende afhankelijk risicobeleid was, was voor de markt vanzelfsprekend een relevant gegeven voor de waardering van het aandeel van SNS REAAL, zeker gezien de
snelle groei die SNS Property Finance op dat moment doormaakte.
8.4.2.
Misleidend was eveneens:
"SNS Property Finance hanteert bij de verstrekking van vastgoedfinancieringen
acceptatienormen en beleidsregels aan de hand waarvan kredietcommissies
kredietaanvragen beoordelen en fiatteren. "245
Dit statement is opgenomen in de jaarrekening 2007 die begin 2008 publiekelijk bekend werd gemaakt. Oat is dezelfde periode waarin bij meer dan de helft van de 62
kredietaanvragen die door het centrale risicocomite van SNS Property Finance werden goedgekeurd de interne normen voor kredietverstrekking werden overschreden
(zie paragraaf 7.3.25 hiervoor). Drie bestuursleden van SNS REAAL en SNS Bank hadden zitting in dit comite. Deze bestuursleden wisten dus, of konden weten, dat SNS
Property Finance in het merendeel van de gevallen geen acceptatienormen en beleidsregels hanteerde, maar daaraan voorbijging. Oak het feit dat SNS Property Finance haar eigen richtlijnen voor kredietverstrekking negeerde, was voor de markt
een relevant gegeven voor de waardering van het aandeel van SNS REAAL, zeker gezien de snelle groei die SNS Property Finance op dat moment doormaakte.
242
Bijlage 36, p. 18.
243
Jaarverslag 2006, p. 66 (Bijlage 65).
244
Jaarverslag 2007, p. 68 (Bijlage 66).
245
Jaarverslag 2007, p. 70 (Bijlage 66).
72
Le m 5 t ra vate r Ko r 5 t
8.4.3.
Oak de volgende positieve mededelingen op de Investor Day van 20 november 2008
met betrekking tot het risicobeheer bij SNS Property Finance blijken achteraf misleidend:
"SNS Property Finance Key Take-Aways:
[ ... ]
Sound risk management
[ ••• ]"246
"Tightened acceptance criteria
Strict compliance with tightened acceptance criteria:
[. .. ]
Strict implementation and enforcement of loan conditions"247
"Risk management SNS PF operates in accordance with SNS REAAL's
framework"
248
"Response to changing markets
The current situation in financial and property markets requires a transparent
and prudent approach. Organisation, processes and product offerings have been
adapted in order to adequately respond to changing markets. "249
8.5.
Misleiding met betrekking tot onderzoek naar de problemen bij SNS Property Finance
8.5.1.
Misleiding vond oak plaats in het jaarverslag 2008, toen SNS REAAL voor het eerst
een grate toename van de bijzondere waardeverminderingen bij SNS Property Finance bekend moest maken. Deze stegen van EUR 15 miljoen in 2007 naar EUR 116
250
miljoen in 2008. Wat SNS REAAL in dit verband kennelijk graag aan de markt wilde
Iaten weten, was dat de achtergronden van deze sterke stijging tot op de bodem waren uitgezocht, dat het een lokaal probleem was dat met name beperkt was tot de
activiteiten in Noord-Amerika en Spanje en dat het in de toekomst niet erger zou
worden. SNS REAAL liet aan de markt weten:
"De bijzondere waardeverminderingen betroffen in het tweede ha/fjaar van
2008 vooral bijzondere waardeverminderingen in Noord-Amerika en Spanje en
daarnaast een beperkt aantalleningen in andere Europese Ianden. De bijzonde-
246
Bijlage 67, slide 132.
247
Bijlage 67, slide 121.
248
Bijlage 67, slide 122.
249
Bijlage 67, slide 120.
250
Jaarverslag 2008, p. 41 (Bijlage 68A).
73
Lem 5 t ra vaJer Kor 5 t
re waardeverminderinqen van 2008 zijn qebaseerd op een diepqaande analyse
van de portefeuil/e. " 251
"De bestaande portefeuille is post voor post beoordeeld ten aanzien van de mogelijkheid om kasstromen te genereren en ten aanzien van de waarde van het
onderpand." 252
"De verwachting [voor 2009, adv.] is dat de bijzondere waardeverminderingen
bij SNS Property Finance op een met 2008 vergelijkbaar niveau blijven. " 253
[Onderstrepingen adv.]
8.5.2.
In de analistenpresentatie voegde SNS REAAL hier aan toe dat ze op het allerergste
was voorbereid. Ten aanzien van de portefeuille van SNS Property Finance stelde zij:
"Stress models strengthened to reflect new 'crisis' scenarios: 'thinking the unthinkable"'.254
8.5.3.
Er moet ernstig worden getwijfeld aan de juistheid van deze uitspraken. Uit niets
blijkt dat SNS REAAL in 2008 inderdaad een post-voor-post beoordeling van de portefeuille van SNS Property Finance had uitgevoerd. De nu bekende feiten wijzen er
op dat SNS REAAL in die tijd de risicosignalen uit de rapporten van Concern Audit
255
grotendeels negeerde.
8.5.4.
Het zou zich evenmin verdragen met het feit dat SNS Property Finance kampte met
een personeelstekort (zie paragraaf 7.3.12 hiervoor) en dat een post voor post beoordeling van de portefeuille aangaande verwachte kastromen en waarde van het
onderpand een aanmerkelijk beslag op de organisatie zou hebben gelegd. In 2012
moest Ernst & Young bijvoorbeeld 16 weken lang werken met een "substantial
team" 256 om een soortgelijk onderzoek gedaan te krijgen (Bijlagen 54 en 55}. 257 Op
dat moment had de totale portefeuille van SNS Property Finance een omvang van
circa EUR 8,5 miljard aan uitstaande bruto vorderingen. Eind 2008 lagen de bruto
uitstaande vorderingen nag circa EUR 5 miljard hager (en de kredietlimieten circa
EUR 7,5 miljard hager), zodat een onderzoek in die tijd nag veel intensiever zou zijn
251
Jaarverslag 2008, p. 41 (Bijlage 68A).
257
Jaarverslag 2008, p. 68 (Bijlage 68A).
753
Jaarverslag 2008, p. 29 (Bijlage 68A). Zie oak Persbericht 29 februari 2009, p. 23 (Bijlage 68B). Zie oak de Analistenpresentatie van 19 februari 2009, slide 21 (Bijlage 68B), onder de kop "Asset Quality Existing Portfolio": "Rigorous line-by-
line year-end appraisals."
254
Analistenpresentatie van 19 februari 2009, slide 21 (Bijlage 68B).
255
Zie paragrafen 7.3.11 t/m 7.3.21 hiervoor. Zie ook Kreling/Rosenberg, Giftig Krediet, 2014, p. 121, 122,128, 148 en 149.
256
Bijlage 55, p. 2 van de brief, bovenaan.
257
Ernst & Young onderzocht ten aanzien van de Core portefeuille van SNS Property Finance: "the potential shortfall of
SNSPF's Core relationship complexes [... ]. The potential shortfall estimate is defined as the difference between the outstanding balance of the loans [... ] and the estimated recoverable amount [... ]"(Bijlage 55). Ernst & Young onderzocht ten
aanzien van de Non-Core portefeuille van SNS Property Finance: "the potential additional shortfall of SNSPF's Non-Core
loans, Real Estate Owned [... ], and relationship complexes [... ]. The potential additional shortfall estimate is defined as
the difference between the net outstanding balance of the loans [... ] and the estimated recoverable amount[ ... ]" (Bijlage
55).
74
Le m 5 t ra vaJe r Ko r 5 t
geweest. Het is dus onwaarschijnlijk dat in 2008 de "bestaande portefeuil/e [... ] post
voor post [is] beoordee/d ten aanzien van de moge/ijkheid om kasstromen te genere-
ren en ten aanzien van de waarde van het onderpand."
8.5.5. Dit is temeer onwaarschijnlijk, omdat als een dergelijk onderzoek in 2008 zou zijn
uitgevoerd, de onregelmatigheden op de projecten Belval, The Key en La Ciguena al
in 2008 zouden zijn ontdekt. In 2008 werd immers beweerdelijk onderzoek gedaan
naar de waarde van de onderpanden. Op het project Belval was het probleem dat
SNS Property Finance wei maandelijks geld overmaakte voor de bouw, maar dat er
niet of nauwelijks werd gebouwd, zodat de waarde van het onderpand niet of nauwelijks toenam (zie paragraaf 7.3.15 hiervoor). Als die waarde in 2008 zou zijn onderzocht, zou dit dus oak in 2008 moeten zijn ontdekt. Dat is echter kennelijk niet
zo, want naar aanleiding van signalen van onregelmatigheden die SNS Property Finance kennelijk pas later bereikten, deed zij pas vanaf januari 2010 onderzoek naar
258
dit project.
8.5.6. Ten slotte verdraagt het beweerdelijk plaatsvinden van het onderzoek in 2008 en de
op basis daarvan uitgesproken verwachting voor 2009 "dat de bijzondere waardeverminderingen bij SNS Property Finance op een met 2008 verge/ijkbaar niveau b/ijven", zich niet met het feit dat de bijzondere waardeverminderingen in 2009 niet ge259
lijk bleven, maar stegen met 360% naar EUR 418 miljoen. Oak de portefeuille met
260
261
(problematische) vastgoedprojecten steeg met 500% naar EUR 599 miljoen. Dit
had SNS REAAL niet zien aankomen. Als zij in 2008 onderzoek zou hebben gedaan,
zou dit waarschijnlijk anders zijn geweest.
8.5.7. SNS REAAL heeft in 2008 mogelijk zelfs niet eens onderzoek gedaan naar de financieringen in Noord-Amerika en Spanje, waar de problemen zich toen met name manifesteerden. In het jaarverslag 2009 schreef zij namelijk dat de problemen zich op262
nieuw met name voordeden op projecten in Noord-Amerika en Spanje. Dat zag
SNS REAAL in 2008 niet aankomen, zodat zij in 2008 zelfs de kredieten in de probleemmarkten waarschijnlijk niet of onvoldoende heeft onderzocht.
8.6.
Misleiding in 2008 met betrekking tot het risicobeheer en de verbetering daarvan
8.6.1. Achteraf moet worden vastgesteld dat de heer Van Keulen en de heer Latenstein
Van Voorst misleidend positieve mededelingen hebben gedaan in de algemeen vergadering van SNS REAAL van 16 april 2008 (Bijlage 56) over de risicobeheersing ten
aanzien van SNS Property Finance. Met de volgende uitlatingen wilden zij beleggers
doen geloven dat het risicobeheer volledig op orde was, terwijl zij wisten of moesten weten dat SNS REAAL de risico's bij SNS Property Finance niet onder controle
had:
258
Bijlage 4 7 p. 2.
259
Jaarverslag 2009, p. 45 (Bijlage 72A).
260
Vastgoedprojecten waren projecten waarover SNS Property Finance feitelijke zeggenschap kreeg om deze te kunnen
261
Jaarverslag 2009, p. 45 (Bijlage 72A).
262
Jaarverslag 2009, p. 45 (Bijlage 72A).
J
herstructureren en potentiele verliezen te verminderen.
75
Lems t r a vacfer Kor st
"De heer Van Keulen merkt op dot de overname en integratie van Property Finance achter de rug is en bijdraagt tot de winst. De heer Van Keulen wijst ten
s/otte nog een keer het be/angrijke punt aan dot zij bij het voorqaande vol/ediq
het qematiqde risicoprofie/ van de Vennootschap hebben qehandhaafd [... ]. " 263
[Onderstrepingen adv.]
En:
"De heer Van Keulen merkt op dot dit inderdaad ook een il/ustratie is van de ca-
paciteit en de kwaliteit die de Vennootschap als operationee/ bedrijf heeft om
snel overnames te integreren en te conso/ideren. De heer Van Keulen vervo/gt
dot hier Property Finance te zien is, hetgeen de Vennootschap heeft gekocht en
per 1 december 2006 is geconsolideerd. Hij qeeft aan dot het vol/ediq is qei'nteqreerd in het risicomanaqement van de Vennootschap. De heer Van Keulen
geeft aan dot het een eigen p/aats heeft, een eigen gezicht en ook een eigen
profiel in de markt, maar voor de rest qua risicomanaqement, qua financierinq
en qua funding ze vol/ediq onderdee/ van dit bedrijf zijn qeworden, ook in toenemende mate qua cultuur. [... ] De heer Van Keulen merkt op dot Property Finance ook qua risicomanagement en qua fi/osofie een bedrijf is waarmee ze erg
in hun sas zijn en dot ze zien dot het een 10/78 autonome groei van EUR
1.800.000.000,- heeft opgeleverd."264
[Onderstrepingen adv.]
En:
"De heer Latenstein van Voorst geeft aan dot Property Finance een acquisitie is
die in 2007 voor het eerst helemaa/ meetelt in de cijfers en dot Property Finance
het bijzonder goed heeft gedaan. De heer Latenstein van Voorst roept hierbij
nog in herinnering dot dit een acquisitie is waar ze vorig jaar voor de afschrijving van goodwill EUR 109.000.000,- hebben verdiend, hetgeen een stijging is
van 16%, en ze er EUR 810.000.000,- voor hebben betaa/d. De heer Latenstein
van Voorst vervolgt dot dit hen tot tevredenheid stemt vanuit de financiiHe performance van het bedrijf en hij qeeft aan dot de risicobeheersinq vollediq is qeinteqreerd en dot dit ook in relatie tot de prijs en de beoogde diversificatie een
belangrijke component is geworden van de groep en dot dit ook zal blijven. "265
[Onderstrepingen adv.]
8.6.2.
Mogelijk eveneens misleidend in het jaarverslag 2008 was de berichtgeving dat de
risicobeheerorganisatie van SNS Property Finance zou zijn verbeterd:
"SNS Property Finance versterkte in 2008 hoar organisatie. Centralisatie van ondersteunende taken voor verschillende afdelingen Jeidde tot meer transparantie,
263
Bijlage 56, p. 5.
264
Bijlage 56, p. 9.
265
Bijlage 56, p. 16.
76
Le m 5 t ra vale r Ko r 5 t
efficiency en effectiviteit in de financii!le administratie, het risicomanagement
en de bes/uitvorming. "266
"De onroerend goed markten in binnen- en buitenland staan onder grate druk
[. .. ] De beheersingssystemen zijn daar inmiddels op aangepast, en worden regelmatig getoetst en verbeterd. "267
8.6.3.
Deze informatie verdraagt zich niet met het feit dat SNS REAAL in het jaarverslag van
2009 opnieuw, maar dit keer veel concreter, schreef over de verbetering van het risicobeheer:
"SNS Property Finance paste naast de strategie ook de organisatie aan in verband met turbulente ontwikkelingen op de vastgoedmarkten. [... ]
SNS Property Finance scherpte het beheer van de portefeuil/e aan met een '4-ren be/eid', dot stoat voor revisie (revision), terugbetaling (repayment), herstructurering (restructuring) en prijsaanpassing (repricing). Dit betekent meer focus
op het monitoren van klanten, waaronder hun kredietwaardigheid, een striktere
inning van af/ossingen en rentebetalingen en hogere tarieven indien de ingeschatte risico's, bijvoorbee/d door veranderende marktomstandigheden, een extra risico-ops/ag vereisen. "268
8.6.4.
Deze 'aanscherpingen' vormen in feite een erkenning van de misstanden bij SNS
Property Finance van v66r 2009. De 'aanscherpingen' zijn immers geen bijzondere
maatregelen. Zij vormen de basis van het bankieren: monitoren van kredietwaardigheid klanten, inning van rente en aflossingen en doorberekenen van risico's. Deze
basis van het bankieren werd kennelijk voorheen niet of onvoldoende in de praktijk
gebracht door SNS Property Finance. Zij was voor 2009 met name bezig met kredietverstrekking (zie paragraaf 7.3.8 hiervoor). Kredietverstrekking zonder voormelde
'aanscherpingen' is onverantwoorde bedrijfsvoering.
8.7.
Misleiding met betrekking tot de opsplitsing van SNS Property Finance
8.7.1. Zoals in paragrafen 7.6.13 tot en met 7.6.19 besproken, was oak misleidend de aankondiging op 9 november 2011 dat SNS Property Finance werd opgesplitst in een af
te bouwen Non-Core gedeelte en in een voort te zetten Core gedeelte. Met die aankondiging wekte SNS REAAL de suggestie dat er oak een gezond onderdeel van SNS
Property Finance was dat zou kunnen bijdragen aan toekomstige positieve resultaten van de groep. Deze suggestie spoorde niet met het werkelijke beleid van SNS
REAAL, datal direct in 2011 in de praktijk werd gebracht, om oak de Core portefeuille af te bouwen. De Core portefeuille werd zelfs aanmerkelijk sneller afgebouwd dan
de Non-Core portefeuille. Voormelde suggestie spoort evenmin met het feit dat SNS
REAAL eind 2012 inschatte dat op de Core portefeuille nag aanvullende verliezen
zouden worden geleden van EUR 0,4 tot EUR 0,7 miljard (zie paragraaf 7.6.20 hiervoor).
266
Jaarverslag 2008, p. 41 (Bijlage 68A).
267
Jaarverslag 2008, p. 68 (Bijlage 68A).
268
Jaarverslag 2009, p. 45 en 46 (Bijlage 72A).
77
Le m 5 t ra vale r Ko r 5 t
8.8.
Misleiding met betrekking tot het risicobeleid, verantwoord ondernemen en het
integriteitsbeleid
8.8.1.
Voorts waren misleidend aile rooskleurige teksten in de jaarverslagen van SNS
REAAL over het risicobeleid, verantwoord ondernemen, het integriteitsbeleid en het
belang dat daaraan door SNS REAAL werd gehecht, waaronder, zonder volledigheid
nate streven:
"Om haar gematigde risicoprofiel te bewaken ste/t SNS REAAL in haar be/eid een
het handhaven van een beheerste bedrijfsvoering centraa/. Als voornaamste
voorwaarde daarvoor ge/dt het kunnen werken fangs de /ijnen van goed ingerichte processen."269
"SNS REAAL [... } ziet af van relaties met klanten en intermediairs die naar ons
oordee/ niet integer handelen en de fatsoensnormen overschrijden."270
"Voor een financiiHe dienstverlener met een be/angrijke rol in het maatschappeJijk verkeer is het noodzakelijk dat kansen en risico's op aile niveaus van de organisatie met zorgvu/digheid worden afgewogen. [... ] Binnen SNS REAAL is de
RvB verantwoorde/ijk voor het handhaven van een bedrijfscu/tuur en bedrijfsvoering waarbinnen dergelijke beoordelingen kunnen en worden gemaakt."271
"In deze tijd van uiterst volatie/e financiiHe markten onderstreept SNS REAAL dat
zij vee/ belong hecht aan het behouden van een gematigd risicoprofie/."272
"Het tota/e risicobeheer is via be/eid, functies en comites verankerd in de dage/ijkse bedrijfsvoering. De processen voor waarborging (contra/e) van het risicobeheer zijn voor SNS REAAL overzichtelijk en relatief eenvoudig door de focus op
Nederland en op retail- en mkb-klanten. Daardoor heeft SNS REAAL een transparante risicobeheerorganisatie en is transparante informatie over risico's goed
moge/ijk."273
8.8.2.
Door middel van deze teksten stand SNS REAAL voor dat zij risico's en risicobeheer
uiterst serieus nam. Dat is niet te rijmen met een praktijk waarin de bestuurders en
commissarissen van SNS REAAL en SNS Bank de risicosignalen die uit SNS Property
Finance naar boven kwamen tot op grate hoogte negeerden en niet adequaat hebben geadresseerd (zie met paragrafen 7.3 t/m 7.6 hiervoor).
8.9.
Verzwijging tekortkomingen van de interne risicobeheersings- en controlesystemen
8.9.1.
De in de vorige paragraaf beschreven rooskleurige weergave en, daaraan gekoppeld,
de verzwijging van de bij het bestuur en de RvC van SNS REAAL bekende tekortkomingen in de interne risicobeheersings- en controlesystemen, verdraagt zich niet
169
Jaarverslag 2007, p. 78 (Bijlage 66).
270
Jaarverslag 2007, p. 94 (Bijlage 66).
171
Jaarverslag 2007, p. 115 (Bijlage 66).
272
Jaarverslag 2008, p. 58 (Bijlage 68A).
273
Jaarverslag 2008, p. 64 (Bijlage 68A).
78
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
274
met de Corporate Governance Code , waarin is bepaald dat het bestuur in het jaarverslag een beschrijving opneemt van eventuele belangrijke tekortkomingen in de
interne risicobeheersings- en controlesystemen die in het boekjaar zijn geconstateerd.275 Het feit dat de tekortkomingen (zie met paragrafen 7.3 t/m 7.6 hiervoor}
niet in de jaarverslagen van SNS REAAL zijn beschreven, vormt een afwijking van de
Corporate Governance Code die SNS REAAL niet in haar jaarverslagen heeft toegelicht en die dus in strijd is met de comply or explain regel die vastligt in de besluiten
die op grand van artikel 2:391 lid 5 BW zijn genomen. 276 Het vormt eveneens een
schending van artikelen 2:3911eden 1 en 2 BW, die onder meer bepalen:
"Het jaarverslag geeft tevens eens beschrijving van de voornaamste risico's en
onzekerheden waarmee de rechtspersoon wordt geconfronteerd."
"In het jaarverslag worden mededelingen gedaan omtrent de verwachte gang
van zaken; daarbij wordt, voor zover gewichtige belangen zich hiertegen niet
verzetten in het bijzonder aandacht besteed [... ] aan de omstandigheden waarvan de ontwikkeling van de omzet en van de rentabiliteit afhankelijk is."
8.10.
Misleiding met betrekking tot de oorzaak van de verliezen van SNS Property Finance
8.10.1. Ten slotte was het misleidend om de verliezen bij SNS Property Finance in de jaarverslagen toe te schrijven aan neergaande vastgoedmarkten. SNS Property Finance
zal oak verlies hebben geleden vanwege de slechte marktomstandigheden. De
marktontwikkelingen Iaten echter onverlet dat de lichtzinnige en onzorgvuldige wijze van kredietverstrekking tot en met in ieder geval 2009 oak op zichzelf enorme
verliezen heeft veroorzaakt. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de afschrijvingen op de projecten Belva!, The Key en La Ciguena, ten aanzien waarvan SNS Property Finance in
2011 zelf oordeelde dat de onregelmatigheden op die projecten hun oorzaak vonden
in de "in het verleden ernstig tekortschietende "control environment" bij de business
unit International (en voorheen ook Special Projects) van SNSPF". 277 Uitsluitend in
het jaarverslag 2010 lichtte SNS REAAL een tipje van deze sluier op:
"De belangrijkste risico's voor SNS REAAL zijn:
Kwaliteit van de kredietportefeuil/e van Property Finance: de kredietverliezen van Property Finance voerden dit jaar de boventoon. De kredietrisico's werden mede bepaald door de algehele macro-economische ontwikkelingen, terwiil tegelijkertijd de resultaten op individuele posten het
beeld bepaalden."278
m
Zoals in werking getreden vanaf het boekjaar beginnend op 1 januari 2009.
275
Best practice bepaling 11.1.4.
276
Besluit van 23 december 2004 tot vaststelling van nadere voorschriften omtrent de inhoud van het jaarverslag {Stb.
2004, 747) en Besluit van 10 december 2009 tot wijziging van het Besluit van 23 december 2004 tot vaststelling van nadere voorschriften omtrent de inhoud van het jaarverslag {Stb. 2009, 545).
277
Bijlage 47, p. 4.
278
Jaarverslag 2010, p. 76 (Bijlage 76A).
79
Lemstra
vaJer
Karst
[Onderstreping adv.]
8.10.2. Meer dan deze bijzin heeft SNS REAAL in haar jaarverslagen niet Iaten blijken van de
slechte kwaliteit van de kredietportefeuille van SNS Property Finance in verband met
de lichtzinnige en onzorgvuldige wijze van kredietverstrekking tot en met in ieder
geval 2009. Aldus liet SNS REAAL de markt in de waan dat de problemen bij SNS Property Finance met het aantrekken van de vastgoedmarkt grotendeels zouden kunnen verdwijnen, alsook dat SNS Property Finance en/of haar portefeuille tegen een
redelijke vergoeding zou kunnen worden verkocht. Dit was niet realistisch. Aldus is
SNS REAAL niet voldoende transparant geweest over de problemen bij SNS Property
Finance.
8.11.
Gegronde redenen voor twijfel aan een juist beleid en een juiste gang van zaken
8.11.1. Met de misleidende mededelingen die in het voorgaande werden besproken, heeft
SNS REAAL consequent een te rooskleurig beeld geschetst van (i) de problemen ten
aanzien van de kredietportefeuille van SNS Property Finance en haar kennis daarvan,
(ii) de kwaliteit van het risicobeheer binnen SNS REAAL en dan met name ten aanzien van SNS Property Finance, zowel bij de kredietverstrekking als bij het beheer
van de portefeuille, en (iii) de redelijke toekomstverwachtingen voor SNS Property
Finance. Dit Ievert een gegronde reden op om te twijfelen aan een juist beleid en
een juiste gang van zaken bij SNS REAAL, 279 temeer omdat gelet op het feit dat SNS
REAAL het bankbedrijf uitoefende en gelet op de daarbij betrokken belangen, op het
bestuur van SNS REAAL een bijzondere zorgplicht rustte, oak op het punt van zorgvuldige communicatie:
"Ge/et op de aard van de door Fortis gedreven onderneming, (onder meer) een
bank, en ge/et op de voormelde daarbij betrokken belangen rust op het bestuur
een bijzondere zorgp/icht die risico's steeds zorgvuldig en adequaat in het oog te
houden, te beoorde/en en bij zijn be/eidsafwegingen, bes/uitvorming en optreden te betrekken.
Daarbij valt nog op te merken dat banken in het bijzonder afhanke/ijk zijn van
het vertrouwen dat de spaarders, de depositohouders, andere (systeem)banken,
de aandee/houders en het publiek in het a/gemeen in hen stellen. Ondermijning
van dat - voor een goed functioneren van een bank - essentie/e vertrouwen
brengt grate en onmiddel/ijke risico's mee voor dat functioneren en daarmee
voor de continui'teit van de bank. Dit kenmerk scherpt de zorgplicht van de bank
[... ] aan, ook op het punt van een zorgvuldig communicatiebe/eid, dat hierna aan
de orde zal komen. "280
279
Zie samenvattend, Conclusie A-G Timmerman bij Hoge Raad 6 december 2013, lOR 2014/65 (Fortis), par. 3.32.
280
Ondernemingskamer 5 april 2012, JOR 2013/41 (Fortis), r.o. 4.3.
80
Le m 5 t ra vaJe r Ko r 5 t
9.
GEGRONDE REDENEN- ROL SNS REAAL BIJ ONTEIGENING
9.1.1.
Het Onteigeningsbesluit voorzag niet aileen in de onteigening van de aandelen in
het kapitaal van SNS REAAL en de door SNS REAAL en SNS Bank uitgegeven achtergestelde obligaties, maar ook in de onteigening van aile overige achtergestelde
schuldinstrumenten en de verplichtingen of aansprakelijkheden van SNS REAAL en
SNS Bank "voor zover [deze] verplichtingen of aansprake/ijkheden verband houden
met het (voormalig) bezit van bedoe/de effecten". 281 Het gaat hierbij om aanspraken
en vorderingen van de onteigende aandeelhouders jegens SNS REAAL en SNS Bank
op grand van hun toenmalig aandeelhouderschap, bijvoorbeeld op grand van misleiding of ander onrechtmatig handelen.
9.1.2.
De Minister onteigende deze schulden van SNS REAAL en SNS Bank door deze schulden te Iaten overnemen door de Stichting Afwikkeling Onderhandse Schulden SNS
REAAL {"Stichting AOS"). Deze stichting is op 1 februari 2013 opgericht met medewerking van SNS REAAL, die benoemd werd tot enig bestuurder. VEB c.s. legt als Bijlagen 57 en 58 over de akte van oprichting en een uittreksel van het Handelsregister
inzake deze stichting. Bij de oprichting werd Stichting AOS niet voorzien van enig
vermogen. Als gevolg van de overname van deze verplichtingen kreeg zij Iauter
schulden. Uit het Onteigeningsbesluit blijkt dat de Minister een afwikkeling van de
282
Stichting via faillissement voor ogen stond.
9.1.3.
Dit wijst er op dat SNS REAAL eraan heeft meegewerkt dat haar aandeelhouders niet
aileen hun aandelen verloren, maar oak hun schadevorderingen op SNS REAAL en
SNS Bank zouden verliezen die grondslag vinden in het wanbeleid waardoor zij hun
aandelen verloren. Aldus werkte SNS REAAL mee aan een dubbele benadeling van
haar aandeelhouders.
9.1.4.
Deze gang van zaken rand de onteigening van {onder meer) de aansprakelijkheden
van SNS REAAL en SNS Bank jegens de onteigende aandeelhouders, Ievert evenzeer
een gegronde reden op om te twijfelen aan een juist beleid en een juiste gang van
zaken bij SNS REAAL.
9.1.5. Op 14 oktober 2013 is het faillissement van Stichting AOS uitgesproken met benoeming van mr. W.J.M. van Andel tot curator {"de Curator"). De Curator meldde in zijn
1ste openbare verslag (Bijlage 59) dat hij onderzoek heeft gedaan naar onder meer
"de rechtmatigheid van de gehe/e gang van zaken met betrekking tot de oprichting
van Stichting A05". 283 Ook de Curator concludeerde dat "vraagtekens te p/aatsen
[zijn] bij de rol van SNS REAAL als bestuurder van Stichting AOS" en gaf aan dat hij dit
nader zal onderzoeken.
9.1.6.
281
284
De Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State vernietigde in het RvSbesluit van 25 februari 2013 het Onteigeningsbesluit voor zover het zag op de ontei-
Bijlage 8, p. 18.
282
Bijlage 8, p. 15, par. 52.
283
Bijlage 59, tweede pagina onderaan.
284
Bijlage 59, derde pagina halverwege.
81
Le m st r a vacre r Ko r st
gening van de niet-achtergestelde schadevorderingen van de voormalige aandeelhouders van SNS REAAL op SNS REAAL en SNS Bank. 285 Oat doet niet af aan het belang van VEB c.s. om de rol van bestuur en RvC van SNS REAAL bij de voorbereiding
van de Onteigening en de oprichting van Stichting AOS, en daarmee de beoogde benadeling van de aandeelhouders van SNS REAAL, onderzocht te zien.
285
Bijlage 9, p. 30 onder Ill.
82
Lems t r a vaJer Kor st
10.
GEGRONDE REDENEN -INTREKKING BEZWAAR TEGEN SREP-BESLUIT
10.1.
Het SREP Besluit
10.1.1. DNB legde op 27 januari 2013 aan SNS Bank het volgende besluit (het SREP-Besluit)
op:
"SNS Bank dient uiter/ijk 31 januari 2013 om 18.00 uur haar kernkapitaa/ met minimaal EUR 1,84 mi/jard te hebben aangevuld, a/thans SNS Bank dient uiterlijk 31
januari 2013 om 18.00 uur een finale op/ossing te presenteren we/ke naar het
oordee/ van DNB een vo/doende mate zekerheid van s/agen heeft, waarbij tenminste is vereist dat aile daarbij betrokken partijen zich aantoonbaar aan de gepresenteerde op/ossing hebben gecommitteerd, en we/ke op korte termijn daadwerke/ijk /eidt tot aanvulling van het genoemde kapitaa/tekort."286
10.1.2. DNB baseerde dit besluit op artikel 3:111a tweede lid van de Wet financieel toezicht
("Wft"). Op 31 januari 2013 constateerde DNB dat SNS Bank niet binnen de daarvoor
gegeven termijn aan de haar opgelegde verplichting had voldaan.
10.1.3. In de procedure bij de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State waar het
Onteigeningsbesluit is getoetst, en in het kader van de schadevergoedingsprocedure
bij de Ondernemingskamer, bleek dat de Minister het besluit tot onteigening in belangrijke mate baseerde op het oordeel van DNB dater bij SNS Bank sprake zou zijn
van een acuut kapitaaltekort van circa EUR 1.9 miljard.
10.2.
Bezwaar tegen het SREP Besluit
10.2.1. VEB heeft, evenals andere partijen, bezwaar en beroep tegen het SREP-besluit aangetekend. Het bezwaar van VEB en andere bezwaarmakers is door DNB bij beslissing
op bezwaar van 9 augustus 2013 (Bijlage 60) niet-ontvankelijk verklaard, omdat zij
geen belanghebbenden zouden zijn in de zin van artikel 1:2 van de Algemene wet
bestuursrecht. VEB heeft tezamen met andere partijen beroep ingesteld tegen deze
niet-ontvankelijk verklaring. De rechtbank te Rotterdam heeft bij uitspraak van 31
juli 2014 dit beroep ongegrond verklaard (Bijlage 61).
10.2.2. SNS REAAL en SNS Bank hebben aanvankelijk ook bezwaar gemaakt tegen het SREPbesluit. De raadsman van VEB, mr. Doets, schreef SNS REAAL en SNS Bank hierover
aan bij brief van 6 mei 2013. (Bijlage 62), en wees op het belang dat SNS Bank en
SNS REAAL hun bezwaar tegen het SREP-besluit zouden handhaven en onderbouwen. Bij e-mail van 21 mei 2013 berichtte SNS REAAL aan mr. Doets (Bijlage 63):
"Naar aanleiding van uw fax d.d. 6 mei j/. kan ik u berichten dat SNS REAAL en
SNS Bank het bezwaar tegen het SREP-bes/uit vooralsnog handhaven en (verder)
inhoudelijk zul/en gaan voorbereiden."
10.3.
lntrekking bezwaar door SNS
10.3.1. Mr. Doets bood bij brief van 6 mei 2013 aan dat de bezwaargronden van VEB aan
SNS REAAL en SNS Bank op verzoek konden worden verstrekt. Hij zond deze toe bij
286
Bijlage 25, p. 15.
83
Le m st ra vacre r Ko r st
e-mail van 22 mei 2013 (Bijlage 64). DNB meldde echter in het besluit van 9 augustus 2013 dat SNS Bank en SNS REAAL aan DNB bij brief van 22 juli 2013 hebben be287
richt dat zij het bezwaar tegen het prima ire besluit niet doorzetten.
10.3.2. SNS REAAL heeft geen verklaring gegeven voor het alsnog intrekken van het bezwaar
tegen het SREP-besluit. Daarvoor is oak geen redelijke objectieve reden te verzinnen. De kosten van bezwaar en beroep zouden voor SNS REAAL en SNS Bank mineur
zijn geweest, omdat mr. Doets SNS REAAL de bezwaargronden van VEB heeft aangeleverd, terwijl het belang van een zorgvuldige toetsing van het SREP-besluit zeer
groat is.
10.3.3. Uit het verslag van de mondelinge zienswijze van 24 januari 2013 bij het SREPbesluit blijkt dat SNS REAAL en SNS Bank een groat aantal inhoudelijke bezwaren
hadden tegen het SREP-besluit en het hanteren van het C&W rapport als basis. In
het verslag staat onder meer:
"Menken [hoofd juridische zaken SNS REAAL, adv.] herhaalt dat SNS bezwaar
heeft tegen het rapport van C&W en daarmee tegen het hanteren van dit rapport als uitgangspunt bij de berekening van het kapitaaltekort van 1,9 mlrd. In
het kader van de SREP zouden de bezwaren van SNS tegen het C& W rapport aan
de orde moeten komen. De onderbouwing in het voorgenomen besluit C& W a/s
uitgangspunt te nemen, is naar de mening van SNS ontoereikend. Het hanteren
van C& W als uitgangspunt heeft bovendien majeure implicaties voor de gehele
financiele sector. Hierop is ook ingegaan in de brieven aan Financien die integraal onderdeel zijn van deze zienswijze. Lamp Iicht dit nader toe."288
en
"Menken geeft aan dat ook de berekening van het kapitaa/tekort onjuist is.
Lamp Iicht dit nader toe."289
en
"Volgens Menken kan bij de berekening van het kapitaaltekort niet zonder meer
a/s uitgangspunt worden genomen dat PF wordt afgezonderd met een verlies
van 2,4 mlrd. De verwijzing naar de EC in dit verband is volgens SNS onvoldoende onderbouwd. "290
10.3.4. De bezwaren van SNS REAAL en SNS Bank tegen het gebruik van het rapport van
C&W als basis voor de afschrijvingen in verband met SNS Property Finance blijken
oak uit de brief van 13 januari 2013 van SNS REAAL aan de Minister (Bijlage 55), en
zijn kennelijk nader uiteengezet in een tweede brief van 13 maart 2013, waarover
VEB c.s. niet beschikt.
287
Bijlage 60 1 p. 3.
288
Bijlage 25, p. 20.
289
Bijlage 25, p. 20.
290
Bijlage 25, p. 21.
84
Le m st ra vacre r Ko r st
10.3.5. DNB is niet tegemoet gekomen aan de bezwaren van SNS REAAL als naar voren ge291
bracht in het kader van de mondelinge zienswijze.
10.3.6. SNS REAAL en SNS Bank waren de aangewezen partijen om het bezwaar tegen het
SREP-besluit in te stellen en- in een voorkomend geval- in administratief beroep te
gaan tegen een beslissing op bezwaar tegen het SREP-besluit. Aileen binnen SNS
REAAL is voldoende kennis beschikbaar over de stand van zaken random het SREPbesluit. Dit blijkt ook uit de bezwaren die SNS REAAL tegen het voorgenomen SREPBesluit uitte bij de mondelinge toelichting van haar zienswijze op 24 januari 2013.
10.4.
lntrekking bezwaar in strijd met redelijkheid en billijkheid
10.4.1. Het besluit van SNS REAAL om het bezwaar en beroep tegen het SREP-besluit niet
door te zetten brengt de onteigende SNS REAAL-aandeelhouders ernstige schade
toe. Dit besluit van SNS REAAL leidt . ertoe dat het SREP-besluit niet op
{on)rechtmatigheid wordt getoetst. Als onrechtmatigheid van het SREP-besluit zou
komen vast te staan, zou dat {mede) grondslag kunnen vormen voor vorderingen tot
schadeloosstelling door/namens onteigende houders van SNS REAAL-aandelen. Als
{kart gezegd) de werkelijke feiten en omstandigheden rand SNS REAAL het SREPbesluit per 27 januari 2013 niet kunnen dragen, was het toekomstperspectief van
SNS REAAL per 1 februari 2013 aanmerkelijk beter dan tot uitgangspunt is genomen
door {in ieder geval) DNB, de Minister, en ook in het voorlopig oordeel van de Ondernemingskamer, zoals dat volgt uit de beschikking van 11 juli 2013 {Bijlage 11).
10.4.2. De gang van zaken rand de intrekking van het bezwaar tegen het SREP-besluit wijst
er op dat dit heeft plaatsgevonden onder druk van de Minister als aandeelhouder.
Het bestuur van SNS REAAL heeft op goede gronden bezwaar gemaakt. Na de Onteigening heef SNS REAAL dit bezwaar ingetrokken zonder enige redengeving.
10.4.3. Het niet doorzetten van bezwaar en beroep tegen het SREP-besluit komt in strijd
met de redelijkheid en billijkheid die het bestuur van SNS REAAL jegens de onteigende aandeelhouders in acht had moeten nemen. {Het bestuur van) SNS REAAL
moet zich op grand van artikel 2:8 BW de belangen van haar voormalig aandeelhouders {blijven) aantrekken.
10.4.4. De reikwijdte van artikel 2:8 BW is verstrekkend. De Ondernemingskamer heeft bijvoorbeeld aangenomen dat de verplichting van artikel 2:8 BW onder omstandigheden ook rust op {rechts)personen die op dat moment nog niet bij de vennootschap
292
zijn betrokken. Als een nog niet bij de organisatie van de vennootschap betrokken
aandeelhouder zich op grand van de redelijkheid en billijkheid de belangen van de
vennootschap {en andere betrokkenen) moet aantrekken, dan geldt des te sterker
dat de vennootschap zich jegens haar onteigende voormalige aandeelhouders met
een aantoonbaar economisch belang conform artikel 2:8 BW moet gedragen.
291
Bijlage 60, inleidende brief.
292
OK 27 mei 2010, RO 2010/48, ro. 3.13. Zie oak OK 27 mei 1999, NJ 1999/121 {Gucci), ro. 3.6 en OK 16 juni 2010, RO
2010/68 {Cascal), ro. 3.23.
85
Le m 5 t ra vaJe r Ko r 5 t
11.
INHOUD EN STREKKING VAN HET ONDERZOEK
11.1.1. Gezien de opsomming in hoofdstukken 5 t/m 10 van de gegronde redenen om aan
een juist beleid en een juiste gang van zaken te twijfelen, zal een te gelasten onderzoek zich in ieder geval dienen te richten op:
a.
de (te) snelle en onzorgvuldige acquisitie door SNS REAAL van de risicovolle
onderneming Bouwfonds Property Finance in 2006;
b.
de misstanden bij SNS Property Finance;
c.
het tekortschietend risicobeheer van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien van
SNS Property Finance;
d.
het inadequate en zwalkende beleid van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien
van SNS Property Finance;
e.
de misleidende mededelingen van, althans het verstrekken van onvoldoende
informatie door, SNS REAAL aan het beleggend publiek over (de problemen bij)
SNS Property Finance;
f.
het onvoldoende inzicht dat de jaarrekeningen en de jaarverslagen van SNS
REAAL verschaften in de financiele en operationele toestand van SNS REAAL,
SNS Bank en SNS Property Finance;
g.
de rol van het bestuur van SNS REAAL bij de beoogde onteigening van de nietachtergestelde schadevorderingen van de onteigende aandeelhouders van SNS
REAAL; en
h.
de intrekking door SNS REAAL en SNS Bank van hun bezwaar tegen het SREP
Besluit van DNB.
11.1.2. Gezien het feit dat de gegronde redenen om aan een juist beleid en een juiste gang
van zaken te twijfelen teruggaan tot het jaar 2006 dient het onderzoek zich uit te
strekken over de periode vanaf 1 januari 2006 tot en met het moment waarop het
onderzoek is afgerond.
11.1.3. Wat betreft de expertise van de te benoemen onderzoekers meent VEB c.s. dat drie
onderzoekers moeten worden benoemd, waarvan bij voorkeur een met juridische
expertise, een met accounting expertise en een met expertise op het gebied van risicobeheer en interne controle.
86
Le m 5 t ra vacre r Ko r 5 t
VERZOEK:
Verzoekers verzoeken de Ondernemingskamer bij beschikking, voor zover mogelijk uitvoerbaar bij voorraad, om een onderzoek in te stellen naar het beleid en de gang van zaken bij
SNS REAAL N.V., SNS Bank N.V. en Propertize B.V. vanaf 1 januari 2006 tot en met het moment waarop het onderzoek is afgerond met betrekking tot de in hoofdstukken 5 t/m 10 van
dit verzoekschrift genoemde onderwerpen, waaronder in ieder geval de onderwerpen die in
hoofdstuk 11 zijn opgesomd, en om ieder der verweersters hoofdelijk te veroordelen in de
kosten van dit geding.
Amsterdam, 6 november 2014
Advoca~t:en;:==+=~~~~~~---
Deze zaak wordt behandeld door mr. dr. P.J. van der Karst en mr. J. van Bekkum, Lemstra Vander Karst N.V.
T 020 2050 540 I F 020 2050 560 I E [email protected]
87
Le m st r a vate r Ko r st
LUST VAN BIJLAGEN
1.
Uittreksels Handelsregister betreffende SNS REAAL N.V. d.d. 5 november 2014
2.
Uittreksels Handelsregister betreffende SNS Bank N.V. d.d. 5 november 2014
3.
Uittreksels Handelsregister betreffende Propertize B.V. d.d. 5 november 2014
4.
Doorlopende teksten van de statuten van SNS REAAL N.V. zoals die van kracht waren
vanaf:
A. 3 mei 2006 t/m 21 mei 2007
B. 21 mei 2007 t/m 28 april 2008
C. 28 april 2008 t/m 22 april 2010
D. 22 april 2010 t/m 5 februari 2013
5.
Doorlopende teksten van de statuten van SNS Bank N.V. zoals die van kracht waren
vanaf:
A. 13 januari 2003 t/m 22 september 2011
B. 22 september 2011 t/m 1 juli 2014
6.
Doorlopende teksten van de statuten van Propertize B.V. zoals die van kracht waren
vanaf:
A. 1 december 2006 t/m 16 november 2007
B. 16 november 2007 t/m 4 juli 2013
7.
Overzicht van de samenstelling van de besturen en de RvC's van SNS REAAL, SNS Bank
en SNS Property Finance in de periode vanaf 1 januari 2006 tot en met de Onteigening
8.
Het Onteigeningsbesluit
9.
Het RvS-besluit
10. Brief Minister van Financien van 4 maart 2013
11. Beschikking Ondernemingskamer van 11 juli 2013
12. Uitsplitsing SNS REAAL-aandelen van Verzoekers per 31 januari 2013 en bewijzen van
aandeelhouderschap
13. Brief VEB aan de Minister van Financien van 4 februari 2013
14. Brief Minister van Financien met antwoord op Kamervragen van maart 2013
88
Lem 5 t ra vacfer Kor 5 t
15. Brief VEB aan de advocaat-generaal bij het gerechtshof te Amsterdam van 21 februari
2013
16. Brief VEB aan (de besturen en de raden van commissarissen van) Verweerders van 21
februari 2013
17. Brief raadsman van VEB aan (de besturen en de raden van commissarissen van) SNS
REAAL en SNS Bank van 25 september 2013
18. Brieven van:
A. de raadsman van VEB aan (de besturen en de raden van commissarissen van) SNS
REAAL, SNS Bank en SNS Property Finance van 29 september 2014; en
B. de raadsman van VEB aan de STAK Financiele lnstellingen van 29 september 2014
19. 403-verklaringen van SNS REAAL en SNS Bank ten aanzien van, respectievelijk, SNS Bank
en SNS Property Finance van 4 december 2006.
20. Handelsregisterhistorie Stichting Beheer SNS
21. Het Prospectus van 5 mei 2006
22. Persbericht SNS REAAL van 10 oktober 2006
23. Brief DNB aan SNS Bank van 18 januari 2013
24. Brief DNB aan het Ministerie van Financien van 24 januari 2013
25. Het SREP Besluit van 27 januari 2013
26. FD 5 februari 2013, 'Jongleren met cijfers bij redding SNS REAAL'
27. NRC 1 februari 2013, 'Rutte: dit kon gebeuren door mismanagement bij SNS'
28. Rapport Evaluatiecommissie Nationalisatie SNS REAAL (van de heren R.J. Hoekstra en J.
Frijns) uit 2014
29. Verslag van de hoorzitting over de nationalisatie van SNS REAAL van de Vaste Commissie
voor Financien van de Tweede Kamer, vastgesteld op 28 maart 2013
30. Financieel overzicht SNS Property Finance 2006-2012
31. Financieel overzicht projectfinancieringstak SNS Property Finance 2006-2012
32. Persbericht SNS REAAL van 31 juli 2006
89
Le m s t r a vacre r Ko r st
33. FEM Business 5 augustus 2006
34. Persbericht SNS REAAL 14 maart 2007
35. FEM Business 19 januari 2008
36. Notulen AvA SNS REAAL 9 mei 2007
37. Notulen AvA SNS REAAL 15 april 2009
38. Notulen BAvA SNS REAAL 12 oktober 2006
39. FD 8 maart 2013, "Niemand zat zo lang als ik in het Kredietcomite"
40. FD 25 maart 2013, 'DNB was bij SNS REAAL voor fraude Oost-lndische doof'
41. NRC 22 januari 2013, 'FIOD onderzoekt vastgoed van SNS'
42. NRC 18 januari 2014, 'Top van SNS informeerde commissarissen onvolledig'
43. NRC 29 december 2012, 'SNS te klein voor de grote vastgoedwereld', 'Het was een soort
loterij zonder nieten'; Reconstructie van een bankiersdrama (deel1)'
44. NRC 1 februari 2013, 'Property Finance luidde ondergang in'
45. De Telegraaf 2 februari 2013, 'Dewilde jaren van SNS; Cowboys en avonturiers zadelden
keurige klein bank op met 'verrot' vastgoed'
46. Auditrapport van de afdeling Concern Audit van SNS REAAL van September 2007
47. Memorandum van het bestuur van SNS Property Finance aan de CEO en CFO van SNS
REAAL en de CEO en COO van SNS Bank van 11 mei 2011
48. NRC 23 maart 2013, 'Jaar in jaar uit kampt SNS met dezelfde problemen'
49. Persbericht SNS REAAL van 23 januari 2013
50. NRC 31 december 2012, 'SNS REAAL mogelijk betrokken bij Franse strafzaak'
51. NRC 26 maart 2013, 'Hoe SNS REAAL een crimineel aan vastgoed helpt'
52. FD 7 maart 2013, 'Toezicht SNS ontbeerde elke kennis van vastgoed'
53. Brief van het bestuur van SNS REAAL aan het Ministerie van Financien van 13 januari
2013
90
Le m 5 t r a vaJe r Ko r 5 t
54. Analysis of SNSPF's Core Portfolio van Ernst & Young van 31 oktober 2012
55. Analysis of SNSPF's Non-Core Portfolio van Ernst & Young van 31 oktober 2012
56. Notulen AvA SNS REAAL 16 april 2008
57. Akte van oprichting Stichting AOS van 1 februari 2013
58. Handelsregisteruittreksel Stichting AOS van 18 november 2013
59. Openbaar verslag in het faillissement van Stichting AOS van 4 april 2014
60. Beslissing op bezwaar DNB van 9 augustus 2013
61. Uitspraak rechtbank Rotterdam 31 juli 2014
62. Brief van mr. Doets aan SNS REAAL en SNS Bank van 6 mei 2013
63. E-mail van SNS REAAL aan mr. Doets van 21 mei 2013
64. E-mail van mr. Doets aan SNS REAAL van 22 mei 2013
65. Jaarverslag 2006
66. Jaarverslag 2007
67. Investor Day presentatie 20 november 2008
68. Jaarverslag 2008:
A. Jaarverslag
B. Analistenpresentatie
69. Trading Update Eerste Kwartaal 2009
70. Halfjaarverslag SNS REAAL 2009:
A. Persbericht
B. Analistenpresentatie
71. Investor Day presentatie 19 november 2009
72. Jaarverslag 2009:
C. Jaarverslag
D. Analistenpresentatie
91
Lem 5 t ra vacrer Kor 5 t
73. Halfjaarverslag SNS REAAL 2010:
A. Persbericht
B. Analistenpresentatie
74. Trading Update Derde Kwartaal 2010
75. Investor Day presentatie 18 november 2010
76. Jaarverslag 2010:
A. Jaarverslag
B. Analistenpresentatie
77. Halfjaarverslag SNS REAAL 2011:
A. Persbericht
B. Analistenpresentatie
78. Investor Day presentatie 17 november 2011
79. Jaarverslag 2011:
A. Jaarverslag
B. Analistenpresentatie
80. Halfjaarverslag SNS REAAL 2012:
A. Persbericht
B. Analistenpresentatie
81. Trading Update Derde Kwartaal 2012
82. Investor Day presentatie 15 november 2012
83. Jaarverslag 2012
84. Jaarverslag 2013
92

overzicht - Vereniging Eigen Huis

het overlijdensbericht (in PDF-formaat)

EU-conformiteitsverklaring

CAMPIONATI ITALIANI ENDURO MINIENDURO 1^PROVA

Toelichting examendeelname MBGF 2015

De Heer Barend Köbben Soendastraat 45 NL

EENMALIGE MACHTIGING S€PA - baby-peuter

Download CV (pdf) - Kennedy Van der Laan

LES 1: De wereld in verandering

Doorlopende machtiging S€PA Psf: 03.17.10.01