PROGRAMMATOELICHTING Kafka Fragmente

György Kurtág
Kafka-Fragmente
Tony Arnold · sopraan
Movses Pogossian · viool
zondag 20 september · 15.15 - 16.30 uur
sint janskerk
György Kurtág 1926
deel II bestaat uit één lang stuk, als hart van de cyclus.
Kafka-Fragmente opus 24
Deel III omvat twaalf weer kortere stukken, waarna
voor sopraan en viool (1985-1987)
de acht stukken in deel IV grotere bogen laten horen,
op teksten van Franz Kafka (1883-1924)
ook vocaal.
Toelichting
Kurtág schreef de Kafka-Fragmente voor Adrienne
Csengery, in wie hij een ideale vertolkster van zijn
vocale muziek gevonden had, en voor de violist András
Voor de prozateksten voor zijn Kafka-Fragmente putte
Keller. Zang en viool vormen een ongebruikelijke com-
György Kurtág uit dagboeken, brieven en nagelaten
binatie. Beide bewegen zich in hetzelfde register,
teksten van Franz Kafka (1883-1924). Uit deze aforis- zonder het houvast van een bas: als het ware zoals
men, korte scènes en invallen komt de voor Kafka zo
twee koorddansers zonder net. De viool treedt op als
typische belevingswereld vol raadsels en paradoxen
‘alter ego’ van de stem, als echo, spiegel en dubbel-
naar voren, waarin wanhoop en absurde humor dicht
ganger. Daarbij versterkt, imiteert en illustreert het
naast elkaar liggen. Kafka’s fragmentarische teksten
instrument de gezongen woorden, maar er ontstaat
worden bij Kurtág tot veertig afgeronde miniaturen,
geen dialoog. Stem en viool weerspiegelen zo het
gebundeld in vier delen. Deel I omvat negentien korte,
isolement, het onvermogen tot communiceren, dat
uit versplinterde motiefjes opgebouwde stukken;
uit Kafka’s teksten spreekt. De Kafka-Fragmente zijn
opgedragen aan Marianne Stein, een psychologe,
Der wahre Weg geht über ein Seil,
das nicht in der Höhe gespannt ist,
sondern knapp über dem Boden.
Es scheint mehr bestimmt,
stolpern zu machen,
als begangen zu werden.
die Kurtág in 1957/58 in Parijs had leren kennen en
die hem hielp een hevige persoonlijke en creatieve
crisis te overwinnen. Ze raadde hem aan, zich bij het
componeren op elementaire vraagstellingen te concentreren. Kurtág heeft sindsdien een uiterst gecomprimeerde muzikale taal ontwikkeld, waarin hij aan
minimale middelen genoeg heeft om een heel eigen
expressieve kosmos op te roepen. Zijn complexe en
(tekst van deel II, waaraan het motto van deze
editie van Musica Sacra Maastricht is ontleend)
gedetailleerde schrijfwijze leidt tot uitermate beeldende klanken.
1
zondag t 15.15
György Kurtág
Kafka-Fragmente opus 24
Het beeld van de weg loopt als een
rode draad door de cyclus, variërend
van het concrete gaan of lopen tot
verschillende metaforen: de weg als
I. Teil
levensreis, als symbool voor ballingschap of diaspora; ook het zoeken
naar de ‘ware weg’. Het ‘onderweg
1. Die Guten gehn im gleichen Schritt…
zijn’ wordt telkens anders verklankt,
Die Guten gehn im gleichen Schritt.
maar een uitweg is er niet: ‘Meine
Ohne von ihnen zu wissen, tanzen die andern
Gefängniszelle – meine Festung’ (III.3)
um sie die Tänze der Zeit.
luidde de oorspronkelijke titel
boven Kurtágs manuscript.
2. Wie ein Weg im Herbst
Wie ein Weg im Herbst: kaum ist er reingekehrt,
bedeckt er sich wieder mit den trockenen Blättern.
Beschrijving van de fragmenten
In I.1 gaat de viool onverstoorbaar op
3. Verstecke
pad, op de elementaire tonen c en d
Verstecke sind unzählige,
als perpetuum mobile. De viool kijkt
Rettung nur eine,
niet op of om, wanneer de zangstem
aber Möglichkeiten der Rettung
al snel van dit muzikale ‘rechte pad’
wieder so viele
afraakt en halsbrekende toeren maakt,
wie Verstecke.
ritmisch en qua toonmateriaal, opgaand in de ‘Tänze der Zeit’.
4. Ruhelos
[tacet]
5. Berceuse I
Schlage deinen Mantel, hoher Traum, um das Kind.
6. Nimmermehr (Excommunicatio)
Nimmermehr, nimmermehr
kehrst Du wieder in die Städte,
nimmermehr tönt die große Glocke über Dir.
7. ‘Wenn er mich immer frägt’
‘Wenn er mich immer frägt.’
Das ä, losgelöst vom Satz,
flog dahin wie ein Ball auf der Wiese.
8. Es zupfte mich jemand am Kleid
Es zupfte mich jemand am Kleid,
aber ich schüttelte ihn ab.
9. Die Weißnäherinnen
Die Weißnäherinnen in den Regengüssen.
2
Franz Kafka
10. Szene am Bahnhof
Kafka’s beelden genereren illustra-
Die Zuschauer erstarren, wenn der Zug vorbeifährt.
tieve klanken en bewegingspatronen:
11. Sonntag, den 19. Juli 1910 (Berceuse II) (Hommage à Jeney)
als stortbui in I.9 en als trein in I.10.
de viool treedt als windvlaag op in I.2,
Geschlafen, aufgewacht, geschlafen, aufgewacht, elendes Leben.
Eerste inspiratiebron was voor Kurtág
12. Meine Ohrmuschel…
het ritme van Kafka’s teksten. Dit ritme
Meine Ohrmuschel fühlte sich frisch, rauh, kühl, saftig an
vertegenwoordigde voor hem de
wie ein Blatt.
gevoelsmatige kern van de woorden,
heel duidelijk bijvoorbeeld in I.11.
13. Einmal brach ich mir das Bein (Chassidischer Tanz)
Einmal brach ich mir das Bein,
Dat de Kafka-Fragmente in het ex-
es war das schönste Erlebnis meines Lebens.
pressionisme geworteld zijn, blijkt niet
alleen uit het ‘Sprechgesang’, maar
14. Umpanzert
vooral ook uit de vele groteske ele-
Einen Augenblick lang fühlte ich mich umpanzert.
menten. Over een afstand van 75 jaar
sluit Kurtág aan bij Pierrot Lunaire van
15. Zwei Spazierstöcke (Authentisch-plagal)
Arnold Schönberg: I.12 bijvoorbeeld
Auf Balzacs Spazierstockgriff: Ich breche alle Hindernisse.
heeft eenzelfde cabareteske onder-
Auf meinem: Mich brechen alle Hindernisse.
toon.
Gemeinsam ist das ‘alle’.
Als toonvoorraad benut Kurtág het
16. Keine Rückkehr
geheel van de twaalf chromatische
Von einem gewissen Punkt an gibt es keine Rückkehr mehr.
tonen. Hij perst ze echter niet in een
Dieser Punkt ist zu erreichen.
reeksen-corset, maar draagt er zorg
voor dat ze op een evenwichtige
17. Stolz (1910/15. November, zehn Uhr)
manier stuk voor stuk belicht worden.
Ich werde mich nicht müde werden lassen.
De spaarzaamheid die hij daarbij in
Ich werde in meine Novelle hineinspringen
zijn miniaturen aan de dag legt, is een
und wenn es mir das Gesicht zerschneiden sollte.
erfenis van Anton Webern. Kurtágs
gecomprimeerde uitdrukkingswijze
18. Träumend hing die Blume (Hommage à Schumann)
kan ertoe leiden dat een vocale frase
Träumend hing die Blume am hohen Stengel.
(of zelfs een heel stuk) afgerond is
Abenddämmerung umzog sie.
wanneer (of zelfs voordat) alle twaalf
tonen in de zangstem aan bod ge-
19. Nichts dergleichen
weest zijn, zoals in I.14.
Nichts dergleichen, nichts dergleichen.
Zoals Kafka elke gedachte op de spits
drijft, zo drijft Kurtág in zijn virtuoze
In ‘Kafka-Fragmente’ lijkt het niet-weten het onontkoombare
kernprobleem van de onvermijdelijke voortgang van het leven
te zijn, het leven dat in zichzelf een pad is. Het is een rijke
plek voor artistieke exploratie, en deed me steeds, jaar na jaar,
terugkeren om méér te ontdekken.’ · Tony Arnold
miniaturen de muzikale expressie op
de spits en vergt daarbij het uiterste
van de musici. ‘... bis die Stimme völlig
versagt’, zo bijt het ‘Nichts dergleichen!’ in I.19 zich vast in razernij –
zonder uitweg.
3
II. Teil
Der wahre Weg (Hommage-message à Pierre Boulez)
Kafka’s vraag naar de ‘ware weg’ in
Der wahre Weg geht über ein Seil,
deel II maakt Kurtág tot een vraag
das nicht in der Höhe gespannt ist,
voor muzikale evenwichtskunstenaars.
sondern knapp über dem Boden.
De violist balanceert op de snaren van
Es scheint mehr bestimmt,
zijn viool als op het slappe koord
stolpern zu machen,
waarvan in de tekst sprake is. Uitgaand
als begangen zu werden.
van een zuiver octaaf zoekt hij naar
het volgende punt om zijn vinger
III. Teil
zeker op de snaar te kunnen plaatsen
– zoals een koorddanser zijn tenen
vooruitschuift op het koord. Wanneer
1. Haben? Sein?
de viool zo, schuifelend in kwarttoons
Es gibt kein Haben, nur ein Sein,
afstanden, precies een halve toon
nur ein nach letztem Atem,
opgeschoten is, zet de sopraan in,
nach Ersticken verlangendes Sein.
eveneens met minimale stapjes. Vervolgens wordt de muzikale ruimte wel
2. Der Coitus als Bestrafung (Canticulum Mariae Magdalenae)
groter, maar al spoedig keert het ba-
Der Coitus als Bestrafung des Glückes des Beisammenseins.
lancerende begin terug, nu echter in
achterwaartse beweging, hetgeen
3. Meine Festung
aan het bestaan van een ‘ware weg’
Meine Gefängniszelle – meine Festung.
doet twijfelen.
4. Schmutzig bin ich, Milena…
In III.4 komt er een tweede viool in het
Schmutzig bin ich, Milena, endlos schmutzig,
spel, waarvan twee snaren tijdens
darum mache ich ein solches Geschrei mit der Reinheit.
het spelen omgestemd worden. De
Niemand singt so rein als die, welche in der tiefsten Hölle sind;
diepe glissandi die door het draaien
was wir für den Gesang der Engel halten, ist ihr Gesang.
aan de stemknoppen ontstaan, begeleiden het gezang ‘in der tiefsten
5. Elendes Leben (Double)
Hölle’. Aan het slot van III.4 probeert
Geschlafen, aufgewacht, geschlafen, aufgewacht, elendes Leben.
de violist de vier open snaren van zijn
nu omgestemde viool uit, waarna
6. Der begrenzte Kreis
deze gebruiksklaar weggelegd wordt
Der begrenzte Kreis ist rein.
tot III.12, wanneer het instrument
weer aan de beurt is – Kurtág is als
7. Ziel, Weg, Zögern
componist een man van de praktijk.
Es gibt ein Ziel, aber keinen Weg;
was wir Weg nennen, ist Zögern.
III.5 en III.10 vormen ‘doubles’, variaties, op I.11 en I.3, zoals dromen, die in
8. So fest
varianten terugkeren. Dit geldt vooral
So fest wie die Hand den Stein hält.
voor III.10, waarin vrijwel dezelfde ge-
Sie hält ihn aber fest, nur um ihn desto weiter zu verwerfen.
zongen melodie als in I.3 in combinatie
Aber auch in jene Weite führt der Weg.
met een nieuwe vioolbegeleiding tot
een volstrekt andere sfeer leidt.
4
9. Verstecke (Double)
Verstecke sind unzählige, Rettung nur eine,
aber Möglichkeiten der Rettung wieder so viele wie Verstecke.
10. Penetrant jüdisch
Im Kampf zwischen dir und der Welt sekundiere der Welt.
11. Staunend sahen wir das große Pferd
Staunend sahen wir das große Pferd.
Es durchbrach das Dach unserer Stube.
Der bewölkte Himmel zog sich schwach
entlang des gewaltigen Umrisses,
und rauschend flog die Mähne im Wind.
12. Szene in der Elektrischen
Het opmerkelijk onbezwaarde
(1910: ‘Ich bat im Traum die Tänzerin Eduardowa,
karakter van III.12, de expliciete scène
sie möchte doch den Csárdás noch einmal tanzen.’)
van de danseres Eduardowa met haar
Die Tänzerin Eduardowa, eine Liebhaberin der Musik,
twee violisten in de tram, komt tot
fährt wie überall so auch in der Elektrischen
uitdrukking in een (weliswaar houte-
in Begleitung zweier Violinisten, die sie häufig spielen läßt.
rige en stotterende) wals en in een
Denn es besteht kein Verbot, warum in der Elektrischen
wilde Hongaarse volksdans.
nicht gespielt werden dürfte, wenn das Spiel gut,
den Mitfahrenden angenehm ist und nichts kostet,
das heißt, wenn nachher nicht eingesammelt wird.
Es ist allerdings im Anfang ein wenig überraschend,
und ein Weilchen lang findet jeder, es sei unpassend.
Aber bei voller Fahrt, starkem Luftzug
und stiller Gasse klingt es hübsch.
IV. Teil
1. Zu spät (22. Oktober 1913)
Zu spät.
Die Süßigkeit der Trauer und der Liebe.
Von ihr angelächelt werden im Boot.
Das war das Allerschönste.
Immer nur das Verlangen, zu sterben
und das Sich-noch-Halten, das allein ist Liebe.
2. Eine lange Geschichte
Ich sehe einem Mädchen in die Augen,
und es war eine sehr lange Liebesgeschichte
mit Donner und Küssen und Blitz.
Ich lebe rasch.
György Kurtág © István Huszti
5
3. In memoriam Robert Klein
Noch spielen die Jagdhunde im Hof,
aber das Wild entgeht ihnen nicht,
so sehr es jetzt schon durch die Wälder jagt.
4. Aus einem alten Notizbuch
Jetzt am Abend, nachdem ich von sechs Uhr früh an gelernt habe,
bemerkte ich, wie meine linke Hand die Rechte schon ein Weilchen
lang aus Mitleid bei den Fingern umfaßt hielt.
5. Leoparden
Leoparden brechen in den Tempel ein
In IV.6 blijkt spreken even moeilijk als
und saufen die Opferkrüge leer:
leren lopen. De stem doet haar ‘eerste
das wiederholt sich immer wieder:
stappen’ in een aarzelend unisono
schließlich kann man es vorausberechnen,
– als het ware hand in hand – met de
und es wird ein Teil der Zeremonie.
viool.
6. In memoriam Joannis Pilinszky
Kurtág maakt, in navolging van
Ich kann… nicht eigentlich erzählen,
Bartók, veelvuldig gebruik van
ja fast nicht einmal reden;
ostinati, onafgebroken herhaalde,
wenn ich erzähle, habe ich meistens ein Gefühl,
korte motorische motieven. In IV.7
wie es kleine Kinder haben könnten,
onderstrepen ze de onontkoom-
die die ersten Gehversuche machen.
baarheid van de verbanning.
7. Wiederum, wiederum
In het laatste deel, IV.8, ontstijgt de
Wiederum, wiederum, weit verbannt, weit verbannt.
stem aan het ritme van het gesproken
Berge, Wüste, weites Land gilt es zu durchwandern.
woord in lange, instrumentaal aandoende vocalises. De oriëntaalse
8. Es blendete uns die Mondnacht…
klanken roepen een surrealistisch
Es blendete uns die Mondnacht.
beeld op van een slangenpaar, dat
Vögel schrien von Baum zu Baum.
door het stof kruipt – Kurtág verwijst
In den Feldern sauste es.
naar zichzelf en zijn vrouw Márta. t
Wir krochen durch den Staub,
ein Schlangenpaar.
toelichting · Hella Melkert
‘Uit de samenwerking met György Kurtág bleek duidelijk dat de overdracht van de tekst
als spreektaal het meest basale, en daarom het meest belangrijke, objectieve was.
Kurtág spreekt zeven talen vloeiend, is in de ban van taal, en zet taal nauwgezet
op muziek volgens retorische principes. […] De ervaring met zijn toewijding aan
de nuances van taal en de muzikale consequenties daarvan heeft mijn benadering
van het musiceren vanaf dat moment veranderd.’
Tony Arnold, in een interview van 23 december 2013
6
Tony Arnold · sopraan
De sopraan Tony Arnold behaalde in 2001 de eerste
prijs bij de Gaudeamus International Interpreters Competition in Amsterdam en bij de Louise D. McMahon
International Music Competition. Zij heeft met veel
succes samengewerkt met onder meer het International Contemporary Ensemble, het Chicago Symphony
Orchestra MusicNOW, de L.A. Philharmonic New Music
Group, het New York New Music Ensemble, eighth
blackbird, het Santa Fe Chamber Music Festival en het
Boston Modern Orchestra Project. Zij heeft opgetreden
Movses Pogossian
op internationale festivals in Darmstadt, Cervantino
In 2009 verscheen op het label Bridge een opname
(Mexico), Luzern, Tongyeong (Korea) en op het festival
van Kurtágs Kafka-Fragmente door Tony Arnold en
SoundSCAPE in Italië, waar zij tevens zomercussen
Movses Pogossian, inclusief een documentaire over
geeft. Zij werkte met vooraanstaande componisten als
hun samenwerking met György Kurtág.
George Crumb, György Kurtág, Georges Aperghis,
David Lang, Ricardo Zohn Muldoon en Jason Eckardt.
Movses Pogossian · viool
Sinds 2003 doceert Tony Arnold aan de University at
Movses Pogossian studeerde aan het Komitas Conser-
Buffalo. In 2009 was ze Howard Hanson Visiting Pro-
vatorium in zijn geboorteland Armenië en vervolgde
fessor of American Music aan de Eastman School of
zijn studie aan het Tsjaikovski Conservatorium in
Music. Opnamen die zij heeft gemaakt zijn versche-
Moskou. In 1985 behaalde hij als jongste deelnemer
nen op de labels Bridge, Naxos en New Focus.
ooit de eerste prijs van het USSR Nationaal Vioolcon-
Tony Arnold © Claudia Hansen
7
cours. Een jaar later won hij het vermaarde Tsjaikovski
t SLOTCONCERT · El Viaje de Jerusalem
Concours. Als solist trad hij op met het Philharmonisch
zondag 20 september · 20.00 - 21.15 uur
Orkest van Moskou en met vele Europese orkesten.
onze lieve vrouwebasiliek
· € 22
Zijn Amerikaanse debuut maakte hij in 1990 met
Tsjaikovski’s Vioolconcert begeleid door de Boston
Música Temprana
Pops.
o.l.v. Adrián Rodríguez Van der Spoel
Kamermuziek voert Pogossian uit met vooraanstaande
musici zoals de leden van het Tokyo String Quartet en
In 1588, 60 jaar oud, trok Francisco Guerrero, kapel-
het Kronos Quartet, en met collega’s als Lynn Harrell
meester van de kathedraal in Sevilla, naar het Heilig
en Kim Kashkashian.
Land. Heen en terug ging de reis langs Venetië, waar
Movses Pogossian heeft veel affiniteit met heden-
hij twee bundels liet uitgeven, met motetten en met
daagse muziek en werkte samen met componisten als
Spaanse geestelijke liederen. Toen Jeruzalem eindelijk
György Kurtág, Tigran Mansurian en Leif Segerstam.
in zicht kwam, hieven hij en zijn medereizigers ontroerd
In 2011 ontving hij de Forte Award voor zijn inspan-
de hymne Urbs beata Jerusalem aan, een visioen van
ningen ter promotie van nieuwe muziek.
vrede. De terugreis was turbulent. Guerrero kwam
Movses Pogossian is docent viool aan de University of
behouden maar geruïneerd thuis en publiceerde zijn
California - Los Angeles (UCLA) en artistiek directeur
reisverhaal, tevens een artistieke autobiografie. Tien
van de Dilijan Chamber Music Series.
jaar later stierf hij aan de pest.
Música Temprana roept het beeld op van Guerrero’s
epische, ultieme pelgrimage, met muziek uit zijn
Venetiaanse bundels en van zijn vereerde leermeester
Cristóbal de Morales, met fragmenten uit het boek,
en in dialoog met improvisaties op Arabische luit.
Dit concert wordt opgenomen door Omroep MAX voor NPO Radio 4. Uitzending zal plaatsvinden
op donderdag 15 oktober 20.15 vanaf 20.00 uur in het programma MAX Avondconcert.
Stichting Musica Sacra,
Theater aan het Vrijthof Maastricht en Omroep MAX Radio 4.
festivaldirectie Hugo Haeghens bestuur Jean Jacobs, Eddy Klomp, Bas Huijser
en Michel Cobben programmacommissie Jacques Giesen (voorzitter), Jos Leussink
(adviseur), Sylvester Beelaert (Musica Sacra Maastricht), Hugo Haeghens en Fons
Dejong (Theater a/h Vrijthof), Russell Postema (Omroep MAX) projectleiding en
fondsenwerving Fons Dejong marketing en publiciteit Nicole de Boer productiebureau Peter Noten, Raf Meijers en Joyce Limpens-Paquay redactie Philip Leussink
en Jacinta Wetzer vormgeving Philip Leussink uitbalie Daan Grol, Judith Bruijnzeels,
Kirstin Görtz, Diederik Honing, Elsbeth Willems en Jules Indemans techniek Remco
van der Giessen facilitair Claire Dullens en Nandi Nijsten financiën Jos Spauwen,
Marc Berkmans en Willy Spronck
festivalbeeld GOTRA | Maïté Guérin © David Peskens
samenwerkingspartners Theater aan het Vrijthof, Omroep MAX, NPO Radio 4,
RKK, Academie Beeldende Kunsten Maastricht, Conservatorium Maastricht,
Koninklijk Conservatorium Den Haag, Intro in situ, Lumière Cinema Maastricht,
Philharmonie Zuidnederland, Stichting Maastrichtse Componisten, Studium
musica sacra maastricht is een coproductie van
8
Chorale, Toneelacademie Maastricht, VVV Maastricht, Boekhandel Dominicanen,
Universiteit Tilburg (School of Humanities, Department of Culture Studies),
dr. Fons Kurris, ds. Joen Drost en alle deelnemende locaties en podia.
mediapartners Omroep MAX, L1, Media Groep Limburg, RTV Maastricht.
Omroep MAX maakt opnamen voor (live) uitzending op NPO Radio 4.
met dank aan Fonds Podiumkunsten, Provincie Limburg, Gemeente Maastricht,
Stichting Elisabeth Strouven, VSBfonds, Fonds 21, Prins Bernhard Cultuurfonds
Limburg, Stichting Kanunnik Salden Nieuwenhof, Limburgs Festival Platform en
VVV Maastricht. De activiteiten worden mede mogelijk gemaakt door de Vrienden
van Musica Sacra Maastricht en door anonieme giften van particulieren.
word vriend van het festival Steun ons met een bijdrage vanaf € 40
en geniet als Vriend van het festival vele voordelen. Zie voor meer informatie
en aanmelding www.musicasacramaastricht.nl/vriend.
stichting musica sacra Vrijthof 47, 6211 LE Maastricht
[email protected] • www.musicasacramaastricht.nl

Download Report