glas - WPG

Dit boek kwam tot stand op initiatief van en in samenwerking met het Nationaal Glasmuseum Leerdam, dat de grootste
(Rijks)collectie glas bezit, van 1880 tot heden. Meer dan 10.000 objecten zijn permanent te zien in het Transparante Depot
en vormen een unieke combinatie met de historische en hedendaagse tentoonstellingen.
Glasmuseum: Lingedijk 28-30, Leerdam
Glasblazerij: Zuidwal, Leerdam
Tel.: 0345 - 614 960
E-mail: [email protected]
www.nationaalglasmuseum.nl
Met ﬁnanciële steun van:
Prins Bernhard Cultuurfonds
Het Nationaal Glasmuseum bedankt de volgende instanties voor hun steun:
Bert van Voorden Fonds
Rabobank VijfHeerenlanden
Gemeente Leerdam
NN Group (Nationale-Nederlanden)
De auteurs willen speciaal bedanken:
Het Nationaal Glasmuseum Leerdam; Arend-Jan Weijsters; Bibi Smit; Arnout Visser; Marcus Kayser;
Gary Greenberg; Glasfabriek Manufacturing O-I Netherlands bv, Schiedam; Rijksmuseum voor Oudheden,
Leiden; Robert Rauschenberg Foundation, New York; Schunck centrum voor cultuur, hedendaagse kunst,
ﬁlm, muziek- en dansonderwijs en architectuur, Heerlen; Stedelijk Museum Amsterdam; Museum Boijmans
van Beuningen, Rotterdam; GGD Amsterdam; Urijan Poerink, Sterrenwacht Halley Vinkel/Heesch;
Charles Bartens; Hans de Kruyk; Vintage Janssen, Amsterdam; Leone Langeslag; Geologisch Museum
Hoﬂand, Laren; KIT Biomedical Research; en natuurlijk alle kinderen die mee hebben gedaan, en zij
die (kosteloos) bijgedragen hebben aan het beeldmateriaal.
isbn 978 90 216 7129 1 / nur 214
© Tekst: Ceciel de Bie en Reinoud Leenen 2015
© Foto’s: zie vermelding bij de foto’s; copyright overige foto’s Ceciel de Bie en Reinoud Leenen 2015
© Illustraties: Alex de Wolf 2015
© Illustraties blz. 21, 26, 63: Ceciel de Bie 2015
© Illustratie blz. 45: Reinoud Leenen 2015
© Omslagillustratie: Alice Hoogstad 2015
Vormgeving omslag: Petra Gerritsen
Vormgeving binnenwerk: Annemieke Groenhuijzen
© Deze uitgave: Uitgeverij Ploegsma bv, Amsterdam 2015
Alle rechten voorbehouden.
We hebben getracht alle bronnen van het beeldmateriaal te achterhalen. Mocht u hierin een omissie zien,
geeft u dit dan door aan de uitgeverij zodat dit bij een eventuele herdruk gecorrigeerd kan worden.
Ceciel de Bie
Glas
Word een
glasexpert!
Uitgeverij Ploegsma Amsterdam
inhoudsopgave
Inhoudsopgave
1
Glas is overal
5
2
De magie van glas 8
3
Bestaan er mensen zonder spiegelbeeld? 24
4
Scherven zijn superbelangrijk! 33
5
Een kijkje in de glasfabriek 36
6
Op de kermis 44
7
Het verborgen glas in de toverlantaarn 48
8
De studio van Arnout Visser 54
9
Met geslepen glas kun je vergroten, verkleinen en licht breken 56
10
Glaspaleizen 61
11
Het vuurgeheim ontrafeld door Bibi? 66
12
Zelf glasblazen 75
13
De natuur als inspiratiebron 78
14
Het Nationaal Glasmuseum in Leerdam 82
15
Glas in de toekomst 84
16
Geen dag meer zonder glas 86
17
Zelf maken en doen met glas 88
3
hoofdstuk 1
Glas
is overal
Waarom zou je een heel boek over
glas gaan lezen? Het antwoord is
simpel, je bent dagelijks omringd
door glas. Sterker nog, er gaat
geen dag voorbij dat je niet door
glas heen kijkt, ook als je geen bril
draagt. Ga maar eens bij jezelf na.
En wist je dat glas bijna zo oud is
als de aarde zelf ?
Dit boek is een zoektocht naar de
geheimen van glas. Je ontmoet
verschillende mensen die met glas
werken. Zij vertellen met veel vuur
over hun beroep. Want glas is een
supermateriaal. Er wordt van alles
van gemaakt. Maar vooral kan glas
heel betoverend zijn, dat zeggen ze
allemaal! Ontdek wat jij magisch
vindt aan glas. Begin eens met…
glas is overal
5
e Glas is overal!
…rond te snuffelen in je eigen huis.
Open de ijskast. Er staat vast wel een
glazen potje of een ﬂes in het zijvak.
Of kijk in het keukenkastje waar de
drinkglazen staan. Misschien heeft
je moeder een glazen vaas met een
bos bloemen op tafel gezet en is het
tafelblad ook van glas, of de lamp
naast de bank. En wie weet heeft de
voordeur een rond raampje, net zoals de wasmachine. Glas is overal.
Maar dat geldt toch voor meer dingen, zul je meteen zeggen, zoals
zand of schaduwen. Toch zijn er
duizenden en duizenden jaren geweest dat mensen niet wisten hoe
glas kon worden gemaakt. Wat ze
wel kenden, was vulkanisch glas.
Je begrijpt het al, de allereerste
glasmakers op aarde waren de
vulkanen!
hoofdstuk 1
Bij een vulkaanuitbarsting stroomt er lava naar
buiten, dat is een hete vloeibare steenmassa.
Soms zit in lava een stof die de eigenschappen
van glas heeft. Dit lavaglas heet obsidiaan. Het
heeft verschillende kleuren, van donkergroen
tot diepzwart. Ook op de maan is glas aanwezig.
In 1971 landde de bemande raket Apollo 14 op
de maan. In de maanstenen die de astronauten
meenamen naar de aarde, werd glas gevonden.
Verschillende brokken obsidiaan d
7
Geslepen obsidiaan d
foto: Geologisch Museum Hofland, laren
Natuurglas
glas is overal
De magie
van glas
Je hebt vast wel ergens knikkers in
huis liggen. Hou eens een knikker
omhoog in het licht. Zie je de zonnestralen weerkaatsen? De knikker lijkt
opeens wel een edelsteen. Je ziet, glas
en licht versterken elkaar. Ze zijn
hele dikke maatjes. Denk ook eens
aan een spiegelende discobal die een
ruimte omtovert tot een heelal van
lichtpuntjes. ‘Wauw!’ roept iedereen
dan verrukt uit, ‘net een sterrenhemel!’ Of zonlicht dat door gekleurde
glas-in-loodramen schijnt.
Gekleurd glas kun je trouwens thuis
zo maken. Hoe dan? Schenk wat
limonade in een drinkglas, het liefst
eentje met golfjes of ribbeltjes. Zet je
glas op een plek waar licht schijnt.
Zie je wat er gebeurt in de schaduw?
Is dat niet magisch?
Voordat we verder op zoek gaan naar
glas in deze wereld, is het handig om
te weten hoe glas gemaakt wordt.
hoofdstuk 2
de magie van glas
9
10
hoofdstuk 2
de magie van glas
Sinds wanneer kunnen mensen glas maken?
Plinius, een Romeinse geleerde, beweerde dat er 5000 jaar voor Christus (dat is dus 7000 jaar geleden!)
een schip uit Phoenicië* volgeladen
met sodablokken* onderweg was
naar een grote handelsstad. De bemanning besloot te overnachten
op een uitgestrekt zandstrand. Een
grote ijzeren kookketel werd van het
schip meegesjouwd, want er moest
nog gegeten worden. Maar eenmaal
op vaste bodem konden de zeelieden
geen stenen vinden om de ketel op
te zetten. ‘Dan nemen we toch wat
sodablokken!’ riep een van de zee-
* Phoenicië is het huidige Libanon | * Soda is een soort zout
bonken. Zo gezegd zo gedaan. Nu
kon er vuur onder de ketel gestookt
worden. Na een lange dag varen had
iedereen vreselijke trek gekregen. Er
werd gelachen en gedronken en de
scheepskok roerde nog eens ﬂink
door de pan, toen plots met gesis
en gepruttel iets oranjes onder de
ijzeren ketel vandaan stroomde. Tot
ieders grote verbazing koelde deze
stroperige smurrie af in een glanzende groene massa. Het vuur had
het strandzand, de sodablokken en
schelpen samengesmolten tot glas.
Zo zou glas maken zijn ontdekt.
hoofdstuk 2
de magie van glas
11
Het verhaal klinkt als waar gebeurd
maar we weten inmiddels dat een
kampvuur nooit heter kan worden
dan zo’n 900 graden Celsius*. Dat is
niet genoeg, want het smeltpunt van
glas ligt rond de 1500 graden Celsius! Wie als eerste het recept voor
glas ontdekt heeft, blijft voor altijd
een groot mysterie…
* Er zijn verschillende systemen om temperaturen te meten. Veel landen, waaronder Nederland, gebruiken het systeem van Celsius.
Maar in Amerika bijvoorbeeld meten ze temperatuur volgens het systeem van Fahrenheit.
Donderstenen, glasbommen of woestijnglas
Toch kan zand zonder soda en
schelpen in één ﬂits glas worden!
En daar heb je geen toverstok voor
nodig. Maar wat dan wel? Een ﬂinke bliksemschicht! Die haalt temperaturen van rond de 3000 graden
Celsius. Door blikseminslagen in
zandbodems ontstaan holle glazen buisjes onder de grond doordat zandkorrels aan elkaar vast
smelten. Die worden fulgurieten,
bliksembuizen of donderstenen
genoemd. In Nederland worden
dagelijks fulgurieten gevonden.
Er zit nog veel meer glas in het
zand verborgen. In de Saharawoestijn heeft men ook stukken glas
Foto: Hans de Kruyk
dEen stuk fulguriet
gevonden. Sommige zijn zo groot
als een voetbal. Ze noemen dit
woestijnglas, maar eigenlijk is het
buitenaards glas. Want ooit sloeg
12
hoofdstuk 2
de magie van glas
Foto: Hans de Kruyk
foto: Geologisch museum Hofland, Laren
e Woestijnglas
c Een glasbom uit Zuid-Duitsland
van ongeveer 14 miljoen jaar oud
Moldaviet d
* Een meteoriet is een stukje steen of ijs dat door de ruimte zweeft. | * Verglazen betekent dat een materiaal door de hitte in iets glasachtigs verandert.
foto: Geologisch museum Hofland, Laren
Foto: shutterstock
er vanuit het heelal een meteoriet*
in. De meteoriet spatte in ontelbaar
veel stukjes uit elkaar. Daarbij kwam
zo veel hitte vrij dat de stukjes meteoriet verglaasden*. De kleur van het
glas varieert van een beetje grauw
tot doorzichtig helder geel.
Maar een meteoriet kan ook op
steen inslaan. Door de hitte smelt
het steen dan samen met de meteoriet, en dat bij elkaar wordt de lucht
in geslingerd. In draaiende bewegingen vallen de stukken terug op
aarde. Daardoor krijgen de stenen
bijzondere vormen. Ze worden glasbommen en moldavieten genoemd.
Maar een moldaviet is veel verder
weggeslingerd dan een glasbom.
hoofdstuk 2
de magie van glas
Kan je thuis zelf glas maken?
Dat zal moeilijk worden. Je hebt een
apparaat nodig dat een hele hoge
temperatuur kan bereiken. ‘Een
tosti-ijzer!’ roept een slimmerik. Ja
hoor, daar kun je kaas mee smelten,
maar geen zand, schelpen en soda.
Een fornuis of magnetron dan? Ook
niet, want die halen in hun hoogste
stand maar 250 graden Celsius. Je
hebt een oven nodig die zeker zes
keer zo heet kan worden. En dat is
veel te warm om taarten in te bakken. De heetste oven op aarde is
trouwens de aarde zelf. Binnen in de
aarde is het zo’n 5200 graden Celsius. Zo heet dat zelfs steen smelt! En
op de zon is het zo’n 5500 graden
Celsius! Dat is zo ontiegelijk heet,
dat ijzeren kookketels in een zoef
zouden verdampen.
Wat is precies een smeltpunt?
Een smeltpunt is de temperatuur
waarbij een vaste stof vloeibaar
wordt. Denk eens aan een dikke
reep chocola en een staaf goud.
Welke van deze twee vaste stoffen
zal zeker smelten op een superwarme zomerdag?* Heb je ’m? Een
superwarme zomerdag zal nooit een
staaf goud slap en kleverig maken,
maar een reep chocola natuurlijk
wel. Goud smelt pas bij 1062 graden Celsius. Dus belangrijk om te
onthouden is dat niet elke vaste stof
hetzelfde smeltpunt heeft. En dat
niet alle vaste stoffen smelten, want
hout bijvoorbeeld verbrandt.
Zelf vuur maken
Stel je voor, je bent aan het kamperen bij de zee en je zit te genieten
van een prachtige zonsondergang.
‘Hm,’ denk je bij jezelf, ‘het is tijd
om eens een lekker potje warm eten
te gaan koken.’ Je pakt een lucifer-
doosje om je kookstelletje aan te
steken. Nu is dat de allergewoonste
zaak van de wereld. Maar voor onze
verre voorouders was een vuurtje
maken een hele heisa.
Ze kwamen aan vuur door bosbran-
* De heetste dag op aarde ooit gemeten was 56,7 graden Celsius, op 11 juli 1907 in Amerika.
13
14
hoofdstuk 2
de magie van glas
den, vulkaanuitbarstingen en blikseminslagen. En dan was het nog
knap lastig om het gevonden vuur
brandende te houden. Alles veranderde toen de mens trucjes uitvond
om zelf vuur te maken. Door bijvoorbeeld met een stokje hardhout
langdurig over een stukje zachthout
te wrijven. Zachthout begint dan te
smeulen. En door droge bladeren
eromheen te leggen en dan te blazen
ontstaat er een vuurtje. Of door het
tegen elkaar slaan van een vuursteen
en een ijzerhoudende steen. Dan
ontstaan er vonken. In veel aanstekers zitten nog steeds vuursteentjes.
Ergens blijven we een beetje oermens.
Probeer je nu eens een plekje op
aarde voor te stellen waar geen glas
aanwezig is. Midden in het oerwoud? Heb je dan geen kompas bij
je of een horloge met een glazen beschermplaatje? Of een mobieltje?
hoofdstuk 2
de magie van glas
Om glas te maken heb je vier dingen nodig:
De formule voor glas is:
zand + soda +
+ hitte = glas
zand
kalk
soda
15
16
hoofdstuk 2
de magie van glas
hitte
Zand:
Zand is het belangrijkste ingredient om glas te maken. Als je zand
verhit, smelt het tot een stroperige
massa. Daarna koelt het af tot glas.
Het smeltpunt van zand is rond de
1700 graden Celsius!
Als zand smelt, is het net stroop d
Soda:
Hé, zul je misschien opmerken, het
smeltpunt van glas is 1500 graden
en dat van zand zo’n 1700 graden!
Glas is toch gesmolten zand?! Goed
gezien, maar wat is het geval: men
ontdekte dat soda het smeltpunt van
zand met zo’n 200 graden Celsius
verlaagt. Dat scheelde ﬂink in de
stookkosten. Alleen natuursoda was
niet overal te vinden. Om de soda
te vervangen maakte men potas*.
Potas werd verkregen uit de as van
verbrande bomen. Pas in 1790 konden de mensen zelf soda maken.
Sindsdien wordt er overal ter wereld
enorm veel glas geproduceerd.
* De naam potas is letterlijk samengesteld uit de woorden ‘pot’ (kookpot) en ‘as’.
hoofdstuk 2
:
Kalk wordt toegevoegd om het glas
wat steviger te maken. Daar werden
vroeger ook schelpen voor gebruikt.
Kalk wordt gehaald uit steengroeven. De kalksteen wordt gebrand in
een speciale kalkoven en ﬁjngemalen. Jouw stoepkrijtjes zijn ook van
kalk gemaakt.
de magie van glas
17
18
hoofdstuk 2
de magie van glas
Ziezo, nu zijn je eerste stappen naar
het begrijpen van de geheimen van
glas gezet. Zonder zand dus geen ramen in je huis. En zonder hitte geen
glazen in je bril. Want zand moet
gesmolten worden tot glas. Daarvoor is een kampvuurtje niet heet
genoeg. Nadat de mens het vuur had
leren beheersen, werden er ovens
uitgevonden. Zo konden de mensen
broden en koekjes bakken. Ze wisten
steeds hogere oventemperaturen te
bereiken. En zo ontdekten ze hoe
je brons en ijzer kon gieten en zand
kon smelten tot glas. Overigens,
zandkoekjes bevatten geen zand,
maar bloem, boter en suiker. De
koekjes worden naar zand genoemd
vanwege hun kruimelige structuur.
Maar ze hebben toch één grote eigenschap met glas gemeen, ze zijn
ook breekbaar!
Op zoek naar verhalen over glas
Glas kan altijd gemaakt worden
omdat er heel veel zand in de wereld is. Maar thuis glas maken, zal
niet gaan. Over glas valt natuurlijk
wel heel veel te ontdekken. En wie
kan ons meer over glas vertellen?
Natuurlijk iemand die dagelijks met
glas in de weer is. Bijvoorbeeld een
glazenwasser!
hoofdstuk 2
de magie van glas
De glazenwasser
Kijk, daar staat er al een.
‘Wel, potv...’
Een emmer met zeepsop klettert
op de stoep. Een seconde later
staat de glazenwasser voor onze
neus. Hij bukt om zijn spulletjes
op te rapen.
‘Weten jullie niet,’ snauwt hij,
‘dat onder een ladder doorlopen
ongeluk brengt, stelletje dagdromers!’
‘Hè, hoezo?! We liepen helemaal niet onder de ladder door.
U staat zelf met uw hoofd in de
wolken.’
‘Ha ha, dat is een goeie. Dat
kan ik me echt niet permitteren!
Als je hoog op een ladder staat,
moet je de hele dag goed opletten. Ik sta wel constant tegen
mijn spiegelbeeld aan te kijken.
19
20
hoofdstuk 2
de magie van glas
Veeg ik een beetje naar rechts, beweegt hij mee naar rechts. Doe ik
linksonder een stukje raam, doet
mijn spiegelbeeld dat ook. Soms zou
ik wel willen dat ik geen spiegelbeeld
had.’
‘Behalve als je heel ijdel bent.’
‘Ik, ijdel? Nou, dat valt wel mee. Ik
ken wel iemand die zijn ramen altijd
toppie toppie schoon zeemt, alleen
maar om er zelf beter in weerspiegeld te worden. Maar wat pas echt
ergerlijk is, is een collega die vals
zingt, want dat doet de hele dag pijn
aan je oren. Het is een wonder dat
de ramen dan nog heel blijven. Oké,
genoeg gekletst, ik moet weer aan
de slag!’
De glazenwasser klimt razendsnel
zijn ladder op.
Staan glazenwassers de hele dag
met hun hoofden in de wolken? Wel
als ze de ramen van een wolkenkrabber moeten lappen. En ben je
eindelijk klaar met een wolkenkrabber, dan kun je weer van voren af
aan beginnen. Maar steeds vaker
hebben moderne gebouwen een
zelfreinigend vuilafstotend laagje op
de ramen waardoor er minder glazenwassers nodig zijn.

Download Report