Nacht van de Journalistiek_Brussel tijdens WOI_LenBuggenhout

BRUSSEL'TIJDENS'WOI'
Weerwerk&tegen&Duitsers,&de&tijd&en&zichzelf&
!
De! weerbarstige! Brusselaars! onder! de! knie! krijgen,! is! weinigen! gegeven.! Daar!
weten!de!Duitsers!alles!van.!Honderd!jaar!na!de!Eerste!Wereldoorlog!lijkt!ook!nu!
niemand! vat! te! hebben! op! de! hoofdstad.! Verzet! en! eigenzinnigheid,! twee!
sleutelwoorden!in!de!zoektocht!naar!het!verhaal!achter!de!identiteitscrisis.!
'
"De' Belgische' hoofdstad' is' een' mosselbank,' verloren' in' een' zee' van' faro' en'
gemakkelijke' scepsis,"' oordeelde' de' Naamse' kunstenaar' Félicien' Rops' aan' het'
einde' van' de' 19e' eeuw.' In' Parijs' moest' je' zijn' voor' het' moderne' leven.' De'
Oostenrijkse' neuroloog' Sigmund' Freud' was' daarentegen' wel' vol' bewondering.'
"Brussel'was'wondermooi:'een'indrukwekkende'stad'met'heerlijke'gebouwen'en'
straatnaamborden' in' het' Frans' en' Vlaams,"' schreef' hij' aan' zijn' verloofde.' Het'
was' niet' de' eerste' keer' en' het' zou' niet' de' laatste' keer' zijn' dat' de' stad' de'
meningen'verdeelde.'
'
We'spoelen'door'naar'17'november'1918.'Als'een'held,'triomfantelijk'en'in'een'
wagen' gezeten,' komt' burgemeester' Adolphe' Max' aan' in' Brussel.' Zes' dagen' na'
het' einde' van' de' Eerste' Wereldoorlog' groet' een' mensenzee' aan' beide' kanten'
van' de' weg' zijn' oorlogsburgemeester.' Op' anderhalve' maand' na' heeft' hij' de'
volledige' strijd,' de' grootste' die' de' wereld' tot' dan' toe' had' gekend,' vanuit' een'
Duitse'gevangenis'moeten'volgen.'
'
Subtiel&verzet&
Toch'is'het'er'in'Brussel'nooit'gewelddadig'aan'toegegaan.'"In'tegenstelling'tot'
wat'er'bij'de'forten'rond'Luik'en'Antwerpen'gebeurde,'werd'er'niet'gevochten'
om'de'hoofdstad.'Enkele'dagen'na'een'karavaan'van'hevig'gewonde'burgers'uit'
Wallonië,'trok'de'Duitse'bezetter'met'een'indrukwekkende'optocht'van'soldaten'
door' de' straten' van' Brussel."' Aan' het' woord' is' Frank' Staeren,' een' robuuste'
leraar' geschiedenis' in' een' school' in' het' hart' van' de' stad.' Gepassioneerd' door'
beide'wereldoorlogen'gaat'hij'in'zijn'vrije'tijd'op'zoek'naar'overgebleven'militair'
materieel.'
'
"Er'zijn'schoten'gelost'in'Brussel,'maar'er'hebben'gedurende'de'vier'jaren'oorlog'
geen' grote' militaire' acties' plaatsgevonden,"' zegt' hij' met' een' zweem' van'
teleurstelling'in'zijn'blik'over'de'stad'waar'hij'al'vijftien'jaar'lesgeeft.'Wat'had'hij'
het'toch'graag'gehad'over'de'wreedaardige'spelletjes'die'zovele'mensen'toen'het'
leven'hebben'gekost.'"Het'verzet'hier'was'subtieler."''
'
Correctie:' het' verzet' was' eigenzinnig.' Want' hoe' verklaar' je' anders' dat' een'
burgemeester' onthaald' wordt' op' een' manier' die' tegenwoordig' enkel' nog'
monarchen'en'Amerikaanse'presidenten'te'beurt'valt?''Vanaf'het'begin'doet'Max'
zijn' uiterste' best' om' vreedzaam' elke' vorm' van' vergelding' door' de' bezetter' te'
voorkomen.' Op' 26' september' 1914' weigert' Max' de' bijdrage' die' Brussel' moet'
leveren' voor' de' oorlog' nog' langer' te' betalen.' Zijn' onbuigzame' houding' en' zijn'
ongehoorzaamheid'tegenover'de'Duitse'bezetter'leiden'tot'zijn'arrestatie.''
'
In' 1917' zijn' ook' waarnemend^burgemeester' Maurice' Lemonnier' en' schepen'
Emile'Jacqmain'hetzelfde'lot'beschoren.'Op'8'mei,'goed'anderhalf'jaar'voor'het'
einde' van' de' oorlog,' worden' zij' gearresteerd' omdat' zij' tegen' wil' en' dank' de'
burgerrechten'van'de'Brusselaars'blijven'verdedigen.'
'
Centrale&lanen&
Honderd' jaar' na' datum' gaan' hun' namen' nog' steeds' vlot' over' de' tongen.' De'
onvermijdelijke' Anspachlaan,' die' dwars' door' het' centrum' van' Brussel' loopt,'
verbindt'namelijk'andere'lanen'die'genoemd'zijn'naar'deze'drie'Brusselse'luizen'
in'de'Duitse'bezetterspels.'Max'en'Jacqmain'zijn'de'noordelijke'uitlopers,'terwijl'
Lemonnier'tot'aan'het'zuidstation'gaat.'Het'resultaat'van'een'nauwgezette'vorm'
van' stadsplanning' kun' je' deze' lanen' bezwaarlijk' noemen,' want' luxewinkels'
wisselen' zonder' verpinken' af' met' sfeervolle' cafés,' vreemde' nachtwinkels' en'
seksshops.''
'
"Neen,' dat' wisten' we' niet,"' zeggen' drie' rusteloos' rondhangende' jongemannen'
als' ik' hen' vertel' wat' het' historisch' belang' achter' de' hen' omringende'
straatnamen' is.' De' grootste' zet' ondertussen' zijn' donkerblauwe' pet' recht,' de'
anderen'knipogen'naar'elkaar.'Een'licht'omhoog'krullende'mondhoek'verraadt'
alles.'"En'wat'kan'het'ons'eigenlijk'schelen?"'denken'ze.'Aan'de'overkant'van'het'
De' Brouckèreplein' haasten' zich' mannen' en' vrouwen,' toeristen' en' Brusselaars,'
werkenden'en'werklozen.'De'kersverse'burgemeester'van'de'stad,'Yvan'Mayeur,'
wil'hier'een'Europese'variant'van'Times!Square'in'New'York'maken.'Dat'weten'
de'drie'jongens'dan'weer'wel.'Een'eigenzinnige'vorm'van'bestuur'is'nog'steeds'
de'enige'juiste,'zo'blijkt.'Geen'geschiedenis,'alleen'het'heden'telt.'
'
Sterke&vrouw&
Voor' de' Britse' verpleegster' Edith' Cavell' loopt' het' minder' goed.' Op' 12' oktober'
1915'staat'zij'tegenover'een'Duits'vuurpeloton,'ondanks'internationale'druk'om'
het' vonnis' te' herroepen,' en' wordt' geëxecuteerd.' Enkele' dagen' eerder' werd' zij'
immers' veroordeeld' voor' hoogverraad,' omdat' zij' enkele' honderden' gewonde'
soldaten' van' de' geallieerden' de' grens' met' Nederland' hielp' oversteken.' Al' snel'
wordt' haar' naam' geassocieerd' met' het' selecte' groepje' Helden! van! het! verzet,'
omdat' zij' als' verpleegster' nooit' een' onderscheid' heeft' willen' maken' tussen'
soldaten' van' de' bezetter' en' soldaten' van' de' geallieerden.' Sterke' vrouw,'
uitgesproken' mening.' "I! can't! stop! when! there! are! lives! to! be! saved,"' schijnt' ze'
ooit'te'hebben'uitgeroepen.'In'Schaarbeek'was'er'die'dag'niemand'die'haar'leven'
kon'redden.'
'
Zelfs' in' de' hoogste' politieke' kringen' werd' vol' afschuw' gereageerd' op' deze'
terechtstelling.' De' Belgische' ambassadeur' van' de' Verenigde' Staten' deed' zijn'
best' om' de' Duitsers' te' overtuigen' haar' niet' te' executeren.' Het' feit' dat' Edith'
Cavell' alsnog' gedood' is,' groeide' in' de' Angelsaksische' pers' algauw' uit' tot' het'
bewijs'dat'de'gruwelijke'Duitsers'geen'grenzen'kenden.'Op'Wikipedia'staan'dan'
ook' talrijke' verwijzingen' naar' straatnamen,' scholen' en' ziekenhuisvleugels'
wereldwijd'die'naar'haar'genoemd'zijn.'In'Brussel'is'zij'in'1907'aangekomen'als'
directrice' van' een' net' opgerichte' verpleegstersschool.' Tegenwoordig' wordt' zij'
hier'herinnerd'door'het'Edith'Cavell^ziekenhuis'in'Ukkel.'
'
Waar' vroeger' de' ingang' van' de' verpleegstersschool' was,' en' tegenwoordig' niet'
meer'dan'een'doodse'rode'zijmuur'van'het'ziekenhuis'te'zien'is,'leunt'ze'samen'
met'een'engel'op'een'stenen'blok'en'staart'ze'naar'de'grond.'Aan'hun'voeten,'op'
de' hoek' van' de' Edith' Cavell^' en' Marie' Depagestraat,' zit' de' gepensioneerde'
Gérard' rustig' voor' zich' uit' te' staren.' "Ik' heb' eigenlijk' nooit' geweten' wie' Edith'
Cavell'was,"'zegt'hij.'"En'ik'woon'nochtans'al'een'tijdje'in'de'buurt."'Wel'heeft'hij'
het' opschrift' op' het' voetstuk' altijd' nogal' fors' gevonden.' "Passant,! disGle! à! tes!
enfants:!ils!les!ont!tuées"'staat'er.'Velen'hebben'het'advies'blijkbaar'niet'ter'harte'
genomen.' "Misschien' moet' ik' dat' maar' eens' gaan' doen,"' vult' Gérard' aan' met'
rustige' en' gesmoorde' stem.' "Mijn' kleinkinderen' komen' dit' weekend' langs!"' Zo'
lang' hoeft' het' zelfs' niet' te' duren.' We' zijn' nog' wat' aan' het' keuvelen' als' Hamid,'
een'Marokkaanse'grijzende'buurtbewoner,'langskomt'en'Gérard'het'verhaal'uit'
de'doeken'doet.'"Incroyable,"'zegt'hij'hoofdschuddend.''
'
“Ik&zal&hen&tonen&hoe&een&Belgische&vrouw&sterft”&
Op' dezelfde' plaats' als' waar' Edith' Cavell' aan' haar' einde' is' gekomen,' staat' op' 1'
april' 1916' de' Belgische' Gabrielle' Petit' terecht' voor' krijgsverraad.' Het' kleine'
meisje'uit'Doornik'trekt'in'het'najaar'van'1914,'pas'21'jaar'oud,'naar'Brussel'als'
gouvernante'van'een'welgesteld'Brussels'gezin.'De'oorlog'woedt'dan'al'volop,'en'
ergens'begin'1915'komt'ze'in'contact'met'de'Britse'inlichtingendienst'die'haar'
rekruteert' als' spion.' Het' is' de' enige' manier' om' de' Duitsers' van' binnenuit' te'
raken,' vindt' ze' zelf.' Vermomd' als' kindermeisje,' handelsreiziger' of'
dagbladverkoopster,' soms' zelfs' als' man,' reist' ze' het' land' rond' per' trein' om' de'
Duitse'troepenbewegingen'in'kaart'te'brengen.'Begin'1916'wordt'ze'ontmaskerd'
en'gevangengezet'in'Sint^Gillis,'totdat'ook'zij'wordt'geëxecuteerd.'
'
Een' jonge' vrouw' die' alles' op' het' spel' zet' om' het' vaderland' op' een' wel' zeer'
gewaagde' manier' te' dienen,' spreekt' tot' de' verbeelding.' Gabrielle's' strijdlust,'
maar' ook' haar' eigenwijze' manier' van' werken,' maken' van' haar' het' Belgische'
verzetssymbool.' Op' het' Sint^Jansplein,' schuin' tegenover' het' Brusselse'
parlement,' is' zij' intussen' al' meer' dan' 90' jaar' vereeuwigd.' Een' rijzige' vrouw'
gewikkeld' in' een' zware' mantel,' destijds' ingehuldigd' door' koningin' Elisabeth,'
met'op'het'voetstuk'haar'laatste'veelzeggende'woorden:'"...!et!je!leur!montrerai!
comment!une!femme!belge!sait!mourir."'
'
Ereveld&der&Gefusilleerden&
"Straf,"' zegt' Marie,' een' vrouw' van' middelbare' leeftijd,' als' ik' haar' beleefd'
benader' en' vertel' wie' die' jonge' vrouw' daar' voorstelt.' De' rode' mantel' die' ze'
draagt,'terwijl'ze'op'een'bankje'in'de'winterzon'zit'te'wachten'op'een'vriendin,'
geeft'het'plein'zijn'enige'kleur.'"Ik'zit'hier'regelmatig,'maar'nooit'heb'ik'er'zelfs'
over'nagedacht'wat'die'vrouw'zou'hebben'betekend."''
'
Ook' twee' Poolse' studentes' reageren' enthousiast.' "Het' is' onze' eerste' keer' in'
België,'dus'staat'de'Westhoek'op'onze'planning,"'zegt'een'van'hen.'"We'hadden'
er' eigenlijk' geen' idee' van' dat' we' hier' ook' verhalen' konden' vinden."' Of' hoe' de'
Eerste'Wereldoorlog'zich'in'ons'land'vernauwt'tot'de'onbeweeglijke'loopgraven'
in'West^Vlaanderen.'Ze'kijken'nog'eens'op'naar'Gabrielle'Petit'en'maken'gauw'
een'foto.'Ze'hebben'zich'oorlogsmonumenten'wellicht'heroïscher'voorgesteld.'
'
Als' ik' het' plein' verlaat,' staan' Marie' en' haar' vriendin' op' en' wandelen' naar' het'
standbeeld.'Verhalen'leven,'maar'verdwijnen'snel'en'soms'onherroepelijk'tussen'
de'plooien'van'de'geschiedenis.''
'
Op' de' plaats' waar' nu' de' gebouwen' van' de' openbare' omroepen' VRT' en' RTBF'
staan,' opent' in' 1889' de' Nationale' Schietbaan,' een' trainingscentrum' voor'
beroepsschutters' en' liefhebbers.' Dit' centrum' wordt' na' de' Duitse' bezetting'
omgebouwd' tot' gevangenis' en' executieplaats,' waar' naast' Edith' Cavell' en'
Gabrielle' Petit' nog' heel' wat' anderen' werden' gedood.' Het' Ereveld! der!
Gefusilleerden,'tussen'de'gebouwen'van'de'RTBF,'brengt'hulde.'Beide'dames'zijn'
gesneuveld' in' het' verzet,' maar' voor' eeuwig' verbonden' in' de' dood.' Op' twee'
uiteenlopende'plaatsen'in'de'onmetelijke'grootheid'van'de'stad'zijn'de'prachtig'
geoxideerde'beelden'van'Cavell'en'Petit'latent'aanwezig.''
'
Identiteit&
Omgaan' met' het' oorlogsverleden' in' Brussel' vraagt' inzet.' De' grens' tussen'
eeuwigheid'en'vergetelheid'is'vaag.'Kleine'verhalen'zijn'nodig,'maar'algauw'is'de'
interesse' zoek' en' overwint' de' onwetendheid.' “Ik' vind' het' jammer' dat' ik' zo'
weinig'weet'over'de'oorlog'in'Brussel,”'zegt'Marie.'''
'
Intussen' wordt' de' Europese' hoofdstad' veracht' en' verafschuwd,' omwille' van'
internationale' en' binnenlandse' politieke' tegenstellingen,' economische'
beslissingen,' architecturale' blunders' en' maatschappelijke' problemen.' Honderd'
jaar' na' datum' zijn' er' duizenden' mensen' neergestreken' die' van' dicht' noch' van'
ver' iets' met' deze' oorlog' te' maken' hebben' gehad.' Toch' toont' de' veerkracht' en'
zelfrelativering' van' haar' inwoners' dat' het' koppige' doorzettingsvermogen' van'
toen'nog'steeds'door'de'straten'dwaalt.'
'
In'zijn'boek'Oorlog!en!terpentijn'beschrijft'Stefan'Hertmans'het'mooi:'“In'de'lade'
van' het' oude' tafeltje' van' mijn' grootvader' vond' ik:' […]' een' foto' van' de' parade'
van'de'Amerikaanse'artillerie,'de'optocht'van'de'Belgische'jagers,'[…]'een'Franse'
fanfare,'de'plechtige'terugkeer'van'de'heldhaftige'burgemeester'Adolphe'Max'in'
Brussel,' de' stoet' met' de' koninklijke' familie,' en' ten' slotte' een' foto' van' een' zich'
verdringende,' opgewonden' menigte.”' Niemand' die' het' nog' weet.' Er' wordt'
geschermd'met'een'gebrek'aan'eigenheid'van'de'Brusselse'bevolking.'Maar'een'
gebrek' aan' identiteit' is' ook' een' identiteit.' "Niet' alle' verhalen' moeten' over' het'
brute' geweld' gaan,"' besluit' Frank' Staeren.' Misschien' moeten' we' het' voor' een'
keer'over'persoonlijkheid'hebben,'dan?'
'

Download Report