Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 “Moord in het bos” Thema paddenstoelen Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 1 Achtergrondinfo Wat zijn paddenstoelen? Paddenstoelen zijn geen planten en geen dieren, maar ze vormen een heel eigen groep. Ze behoren tot het schimmelrijk. Zowel de schimmels die je soms op bedorven eten vindt, de gist die in brood en in bier zit als de gewone paddenstoelen, al dan niet met hoed en steel horen in die groep thuis. De studie van de paddenstoelen is een vak apart: de mycologie. Paddenstoeldeskundigen heten mycologen. Nog niet zo lang geleden dacht men dat paddenstoelen planten waren. Er zijn echter belangrijke verschillen. Planten hebben bladgroen en kunnen hiermee hun eigen voedsel maken onder invloed van het zonlicht (= fotosynthese). Schimmels hebben nooit bladgroen. De stof waaruit paddenstoelen zijn opgebouwd, komt in het hele plantenrijk niet voor. Het is chitine. Chitine komt wel voor in het dierenrijk, onder andere in het pantser van insecten, spinnen of zelfs kreeften, krabben en garnalen. Paddenstoelen vormen sporen. Die kan je vergelijken met zaden van planten: in gunstige omstandigheden groeien er nieuwe exemplaren uit. Sporen zijn heel klein. Om ze goed te kunnen zien heb je een microscoop die 1000 keer kan vergroten nodig. Onder de microscoop zien sporen van verschillende soorten er allemaal anders uit. Ze kunnen heel uiteenlopende vormen (bolrond, eivormig, hoekig, langwerpig, met stekeltjes, …) en kleuren (wit, geel, roze, bruin, paars, zwart, …) hebben. Om de kleur van de sporen te zien, kan je ook een sporenfiguur maken. Je moet hiervoor een hoed van een paddenstoel met de plaatjes of buisjes naar beneden op een blad papier leggen. Na een dag ongeveer til je voorzichtig de hoed op. Op een papier is nu een afdruk zichtbaar van de plaatjes of de buisjes. De afdruk wordt gevormd door miljoenen sporen. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 2 Sporenafdruk Verschillende soorten sporen Wat is er te zien aan een paddenstoel? Als je de naam van een paddenstoel wil opzoeken in een paddenstoelengids, moet je natuurlijk weten waar je naar moet kijken. De meest bekende paddenstoelen bestaan uit een hoed en een steel. Aan de steel hangt dikwijls nog een stukje van een vliesje: de ring of manchet. Dat is het overblijfsel van het algemeen omhulsel waardoor de paddenstoel omsloten is als hij pas ontstaat. Zo’n “jonge” paddenstoel lijkt wel op een pingpongbal of een ei. Als de steel en de hoed langzaam groeien, wordt het vlies dat er rond zit langzaam uitgerekt en scheurt uiteindelijk open. Soms zie je op de hoed ook nog restjes van dat omhulsel, vb.: de witte stipjes op de rode hoed van de vliegenzwam zijn zo ontstaan. Aan de onderkant van de steel zie je vaak ook nog een restant van het algemeen omhulsel zitten: de schede. Aan de onderkant van de hoed bevinden zich plaatjes of buisjes met de sporen. Die kunnen ook verschillen van vorm, van breedte, van lengte, van de manier waarop ze aan de steel gehecht zijn, … Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 3 Delen van een paddenstoel Hoe groeien paddenstoelen? Paddenstoelen hebben allemaal hun eigen groeiplaats. Sommigen vind je alleen in dennenbossen, anderen op hout van bepaalde bomen en nog anderen op mest. Om ervoor te zorgen dat een spore op een geschikte plaats terechtkomt en een nieuw schimmelweefsel vormt, moet een paddenstoel dus heel veel sporen maken. In de lucht zweven overal sporen: iedere keer als je in een herfstbos inademt, adem je wel 1000 sporen in. Ze kunnen over grote afstanden vervoerd worden, zelfs over zeeën en oceanen. Als een spore op een geschikte plaats terechtkomt, ontkiemt hij en groeit er een schimmeldraadje uit, een hyfe. Een paddenstoel vormt mannelijke en vrouwelijke sporen. Ze zien er juist hetzelfde uit, maar toch zijn ze verschillend. Uit een mannelijke spore groeit een mannelijke schimmeldraad en uit een vrouwelijke spore groeit een vrouwelijke schimmeldraad. Als een mannelijke en een vrouwelijke schimmeldraad met elkaar versmelten, kan de nieuw ontstane schimmeldraad uitgroeien tot een dicht netwerk: een zwamvlok of mycelium. Het versmelten van beide schimmeldraden is eigenlijk de paring bij de schimmels. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 4 De zwamvlok is de eigenlijke schimmel en is het hele jaar aanwezig. Aan de uiteinden van de draden van de zwamvlok ontstaan op een zeker moment de paddenstoelen. Bij de meeste soorten gebeurt dat in de herfst. Wanneer de bodem overal dezelfde samenstelling heeft, groeit de zwamvlok uit tot een cirkel. Binnen de cirkel zijn er op den duur geen voedingsstoffen meer. Daardoor staan de paddenstoelen ieder jaar in een grotere kring: de heksenkring. Heksenkring Verschillende soorten en vormen. Niet alle paddenstoelen hebben een hoed en een steel. Je hebt paddenstoelen in verschillende vormen. De koraalzwammen bijvoorbeeld hebben veel vertakkingen en lijken op koralen, Aardsterren hebben een bolvormig vruchtlichaam en daar rond een stervormige krans. Morieltjes hebben een steel, maar hun hoed heeft een zeer onregelmatige vorm en heeft meestal veel kuiltjes, spleetjes en groefjes. Bekerzwammen hebben de vorm van een kommetje of beker, truffels zien er uit als een verrimpelde aardappel, knotszwammen bestaan alleen uit een soort knuppel die onderaan smal is en bovenaan breder en bovisten zijn bolvormige paddenstoelen zonder steel of krans rond. Naast grote zwammen bestaan er nog ontelbare microscopisch kleine zwammetjes. Enkele daarvan zijn ziekteverwekkers bij mensen, dieren en planten. Anderen leveren waardevolle geneesmiddelen. Penicilline bijvoorbeeld wordt uit een kleine schimmelzwam gewonnen, die speciaal voor dit doel wordt gekweekt. Ook bakkersgist en biergist horen bij de zwammen en hebben een nuttige toepassing voor de mens. Verder zijn er ook nog heel wat schimmels die je kan terugvinden op bedorven etenswaren. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 5 Hoe leven paddenstoelen? Paddenstoelen spelen een belangrijke rol in de kringloop van de natuur. Sommigen breken dood plantaardig materiaal af. Andere leven ten koste van bomen. En weer andere vind je altijd met bepaalde bomen samen. Paddenstoelen die van afgevallen bladeren of dood hout leven, noemt met saprotrofen. Dat betekent: afvaleters. Zij zijn de vuilkar van de natuur. Als zij er niet zouden zijn, lagen de bossen en parken na een tijd dikke lagen strooisel, waardoor bomen en andere planten zouden verstikken. Bovendien zouden de planten niet genoeg mineralen meer vinden in de grond. Voorbeelden van saprotrofen zijn inktzwammen en kluifzwammen. De geschubde inktzwam komt vrij algemeen voor. Hij heeft een witte hoed, met schubben, die na enkele dagen helemaal zwart wordt en op krult tot de hij uiteindelijk helemaal verdwenen is. Van de zwarte brij die hieruit ontstaat kan je inkt maken om mee te schrijven. De witte kluifzwam vind je in parken en bossen. De witte zwamvlok van deze paddenstoelen kan je zien als je tussen de afgevallen bladeren in het bos kijkt. Geschubde inktzwam Kluifzwam Onder de schors of aan de onderkant van afgevallen takken is de zwamvlok te zien van houtpaddenstoelen. Een voorbeeld hiervan zijn elfenbankjes. Sommige elfenbankjes groeien op nog levende bomen. De paddenstoel leeft dan ten koste van de boom en wordt dan een parasiet genoemd. Een aangetaste boom gaat na kortere of langere tijd dood. Parasieten komen vooral voor op bomen die verzwakt of beschadigd zijn. Een heel Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 6 gevaarlijke maar prachtige parasiet is de honingzwam. Hij maakt dikke, zwarte schimmeldraden waarmee andere bomen in de buurt snel worden aangetast. De zwamvlok van de honingzwam geeft licht. Op een warme zomernacht tijdens een boswandeling kan je soms zijn betoverend, zachtgroen schijnsel zien. De meeste parasieten leven, als de boom gestorven is, nog lang door op het dode hout. Ze verteren het hout helemaal en ruimen het dus op. Elfenbankje Honingzwam Sommige wortels van bomen (berk, eik of den) zijn helemaal vergroeid met de zwamvlok van een paddenstoel. Dit verschijnsel heet mycorrhiza of zwamwortel. De paddenstoel zorgt ervoor dat de boom gemakkelijk water en mineralen uit de bodem kan opnemen en de boom levert de paddenstoel voedingsstoffen. Bij berk en den is het vaak de zwamvlok van de vliegenzwam en bij eik de zwamvlok van eekhoorntjesbrood. Deze vorm van samenleven heet symbiose: zowel de boom als de paddenstoel hebben er voordeel aan. In een gezond bos zijn veel paddenstoelen te vinden die zwamwortels vormen. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 7 Eekhoorntjesbrood en vliegenzwam Sommige soorten zijn bijzonder kieskeurig: de lariksboleet groeit uitsluitend met de lariks samen. Andere, zoals krulzoom, kun je dan weer bij verschillende boomsoorten aantreffen. Krulzoom Waar en wanneer vind je ze? Misschien denk je dat er alleen paddenstoelen te vinden zijn in de herfst. Dat is niet waar. Het hele jaar door zijn er zwammen te vinden. De herfst is natuurlijk de paddenstoelentijd bij uitstek, maar ook in de andere seizoenen vind je heel wat paddenstoelen. De voorjaarspronkridderzwam vind je bijvoorbeeld in de lente. In de zomer kan je onder andere parasolzwammen tegenkomen. Zelfs in de winter vind je paddenstoelen. De wintermycena is hier een voorbeeld van. Alleen als het in de zomer langdurig droog is of in de winter hard vriest, zijn er soms geen paddenstoelen te vinden. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 8 Als je op paddenstoelenzoektocht gaat, denk je waarschijnlijk in de eerste plaats bij een tocht door het bos. In loofbossen vind je meestal andere soorten paddenstoelen als in dennenbossen. Maar het is niet zo dat er alleen in een bos paddenstoelen groeien. Ook in de duinen, weilanden, parken, op de heide en zelfs midden in de stad vind je paddenstoelen. Zijn paddenstoelen giftig? In een paddenstoelengids kan je meestal lezen of een paddenstoel eetbaar is of niet. Bij sommige soorten wordt vermeld dat ze “ongenietbaar” zijn. Met dat woord bedoelt men eigenlijk dat ze oneetbaar zijn omdat ze niet lekker smaken of heel hard zijn. Daarom zijn ze nog niet giftig. Er zijn maar enkele soorten écht giftig. In ons land komt 1 zwam voor die dodelijk is voor de mens: de groene knolamaniet. De vliegenzwam is ook giftig, maar je gaat er niet dood van. Eetbare paddenstoelen zijn lekker én gezond. Champignons, kastanjechampignons, oesterzwam, mergelchampignon, shii-take en fluweelpootje zijn eetbare paddenstoelen die men kan kweken. Je kan ze in heel wat winkels kopen. Er zijn echter ook heel wat eetbare paddenstoelen die men niet kan kweken: cantharellen, eekhoorntjesbrood, zomerboleet, reuzenbovist, morielje, truffels … Voor veel mensen zijn het echte lekkernijen. Ze worden meestal ingevoerd vanuit andere landen en zijn dus ook te koop. Het is zeker niet aan te raden om zelf op zoek te gaan naar eetbare paddenstoelen. Er zijn een aantal redenen waarom je dat beter niet kan doen. In natuurgebieden is het niet toegestaan. Het kan zijn dat je een eetbare soort verwart met een niet-eetbare of giftige soort. Dat zou jammer zijn voor jezelf en je tafelgenoten. Paddenstoelen nemen bovendien vaak giftige stoffen uit de bodem op. Je zou dus eigenlijk heel goed moet weten of ze in schone grond groeien of niet. En dat weet je niet natuurlijk. Paddenstoelen om te eten koop je dus altijd best in de winkel. Paddenstoelen en dieren. Er zijn ook veel dieren in het bos die graag paddenstoelen lusten: slakken, kevers, bosmuizen, woelmuizen, konijnen, hazen, eekhoorns, egels, reeën, everzwijnen…. Dat kan je zien aan sporen van tanden in de hoed van sommige zwammen. Maar dat betekent niet dat die paddenstoelen dan ook eetbaar zijn voor de mens! Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 9 Tijgerslak die zich te goed doet aan een Russula Paddenstoelen kunnen ook een voedselbron voor insectenlarven zijn. Er bestaat onder andere een mug die haar eitjes legt in een paddenstoel: de paddenstoelmug. Als de eitjes uitkomen, eten de larven zich een weg door de paddenstoel. Sommige paddenstoelen lokken opzettelijk dieren omdat ze op één of andere manier gebruik maken van hen. De reuzenstinkzwam bijvoorbeeld verspreidt de geur van rottend vlees als zijn sporen rijp zijn. Vliegen komen op die geur af en kruipen rond op de groene, kleverige hoed van de paddenstoel. De sporen kleven aan de vliegenpootjes en worden zo verspreid. De sporen van truffels worden door grotere dieren (zoals everzwijnen) verspreid via hun uitwerpselen. Er zijn echter ook heel wat zwammen die als parasieten leven op dieren. Zo kunnen schimmels voor heel wat dierenleed zorgen. Soms zie je dode vliegen die vastgeplakt zijn aan een muur of ruit die helemaal vastzitten in een soort van web, zoals een spinnenweb. Dat kunnen zwamdraden zijn van een schimmel die de vlieg helemaal heeft “leeg gegeten”. Ook vissen kunnen door heel wat schimmelziektes getroffen worden. Ze tasten de huid en de schubben aan en zijn meestal dodelijk voor de vissen. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 10 Zelf aan de slag Paddenstoelen kweken Minicultuur van champignons In de handel kan je champignonkweekbakken kopen. De kweekbak is een piepschuimdoos met daarin een laag compost/stro die met champignonbroed is ge-ent, en een zakje aarde. Stappenplan om champignons te kweken via minicultuur: Plaats de bak (deksel incluis) gedurende 1 week in een warme omgeving. Strooi de dekaarde die je bij de kweekbak krijgt, over de compost. Verzeker je ervan dat deze dekaarde vochtig (niet nat!) blijft. De schimmel groeit na een tijdje door de dekaarde. Dat merk je aan de schimmeldraden die de oppervlakte bereiken. Eens je de schimmeldraden duidelijk ziet, verhuis je de bak naar een koelere omgeving van ongeveer 17 graden Celsius. Verwijder het deksel van de bak voor voldoende luchtbeweging. Houd de dekaarde ook nu vochtig. 14 dagen later volgt de eerste oogst. Trek de champignons met een draaiende beweging uit de aarde. Minicultuur levert in 3 vluchten een gemiddelde opbrengst van 1 kilogram champignons op. Voor een maximale opbrengst laat je de champignons best niet te groot worden. Tips voor het kweken van champignons Ten slotte wijzen wij je op enkele belangrijke aandachtspunten bij de teelt van champignons: Houd een hygiënische werkwijze aan. Champignons zijn erg kwetsbaar voor ziektes. Aangetaste champignons verkleinen de opbrengst aanzienlijk. Vaak denkt men dat champignons enkel in het donker groeien. Duisternis is echter niet noodzakelijk. Je moet wel voorkomen dat de kweekbak op een te zonnige plaats staat. Het zonlicht doet de champignons namelijk geel kleuren. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 11 Restaurant “in de paddenstoel” Pizza “fungi” (met champignons) Vers pizzadeeg uit de supermarkt 150 gr tomatensaus 100 gr champignons 1 paprika rood, geel of groen ½ ui 1 bolletje mozarellakaas eventueel 100 gr gekookte ham 150 gr strooikaas snuifje oregano gevulde champignons champignonhoedjes kan je vullen met lookboter, blauwe schimmelkaas of geraspte kaas en even in de oven laten warm worden zodat de vulling smelt. paddenstoelenlandschap Dit is een leuke activiteit voor de herfst. Met eenvoudige ingrediënten maak je deze vrolijke paddenstoelen in een handomdraai. En ze smaken heerlijk! eieren (1 per persoon) (tros)tomaten (1/2 per persoon) mayonaise komkommer lepel mesje schoteltjes of borden snijplank kook de eieren hard (c.a. 10 minuten). snijd de tomaten doormidden en lepel het binnenste zachte vruchtvlees uit de tomaat pel de eieren en snijd een klein kapje van het ei zodat het op een schoteltje/bord kan staan leg de halve tomaat, de hoed van de paddenstoel op het ei snijd de komkommer in dunne reepjes (gras) leg het 'gras' rondom de paddenstoel maak met mayonaise stippen op de paddenstoel Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 12 Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 13 Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 14 Weetjes Wat hebben vrouw Holle, judasoor en vlier gemeen? Oude volkeren met natuurreligies hadden veel respect voor bomen, dieren en planten. Ze veronderstelden dat elke boom een ziel had en werd bewoond door een boomgeest of en god. De godin Holle of Hyldemoer beschermde de mensen en was ook de godin van het graan. Men wist zeker dat vrouw Holle in of onder de vlier woonde want haar oren groeiden op een boom. Vlieren werden ter bescherming aangeplant aan waterputten, kelderopeningen, deuren en ingangspoorten. Ook in de efteling woont vrouw Holle in de waterput en groeit er een vlier naast. Onze verre voorvaderen spraken tegen de vlier of tegen de godin Hyldemoer en smeekten om een goede graanoogst en om bescherming. Men mocht alleen de waarheid spreken tegen deze godin en tijdens het spreken moest men de boom vasthouden. Hout vasthouden wordt ook bij ons nog gezegd wanneer je iets uitspreekt waarvan je hoopt dat het niet gebeurt. Met de kerstening werd dit heidense gebruik van boomverering door de kerk niet meer gedoogd. Daarom veranderde men de oren van vrouw holle in de oren van Judas… In het verhaal over de arrestatie van Jezus door de Romeinen wordt verteld dat de apostel Petrus een Romein het oor afhakte om de arrestatie te voorkomen. Judas was degene die Jezus aan de Romeinen verklikte. Het afgehakte oor was dus een judasoor. Judas had achteraf zoveel spijt van zijn verraad dat hij zich ophing aan een vlier. Daarna kwamen de oren van Judas uit de stam van de vlier tevoorschijn als teken van zijn verraad. Dit verhaal moet wel met een korreltje zout genomen worden. In Palestina komen eigenlijk geen vlierstruiken voor en het hout van vlier is zeer breekbaar. Dat was dikke pech voor Judas. Maar vlier is wel het favoriete hout waarop deze paddenstoel groeit! Judasoor is een trilzwam. Trilzwammen vormen op hout geleiachtige vruchtlichamen die vaak opvallende kleuren hebben. Bij aanraking gaan ze, net zoals gelei, wat bibberig trillen. Bij vochtig weer ziet het judasoor er lekker sappig en doorschijnend uit. Dan zie je ook de aders in het oor. Bij droog weer kan het vruchtlichaam verdrogen en wordt de paddenstoel heel donker van kleur. Maar zodra het regent, wordt het opnieuw een oor om in te bijten. Judasoor is eetbaar. Hij neemt heel gemakkelijk de smaak van kruiden op en kan je eten dus prima kruiden. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 15 Judasoor en vlier Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 16 Kunstige paddenstoelen Nodig Restjes retro behang, inpakpapier, kleurige pagina’s uit tijdschriften Canvasdoekjes of groot rechthoekig stuk karton Schaar en lijm Teken en schildergerei Knip uit het kleurige papier paddenstoelenhoeden in verschillende vormen en kleef ze op een blanco canvasdoek. Teken of schilder er zelf de steel aan en teken er enkelen mysterieuze paddenstoelenbewoners bij. Je kan als achtergrond ook een afdruk van een landschap nemen Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 17 Een kleine paddenstoel om te haken. Benodigdheden: - Restjes witte en rode wol of katoen. - Haaknaald - Vulmateriaal (of mousse of een oude panty van mama) - Stopnaald Afkortingen: - V = een vaste haken M = meerderen: 2 vasten in één vaste van de vorige rij haken S = samenhaken (verminderen): steek in de vaste van de vorige rij in, haal de draad door, steek in de volgende vaste, haal ook hier de lus op, sla de draad rond de haaknaald en haal hem door alle lussen tegelijk. Werkwijze: Rij 1: Begin met wit, haak 2 lossen en haak in de 2de losse, van de haakpen te tellen, 6 vasten. Rij 2: 2V in elke vaste = 12 V Rij 3: *1V, 2V in de volgende V, herhaal vanaf * = 18V Rij 4-7: 1 V in elke V = 18V Rij 8: *1V, 1 S, herhaal vanaf * = 12 V Rij 9: 1V in elke V, bij de laatste steek van de toer haak je verder met rood. Rij 10: 2V in elke V = 24V Rij 11: 1V in elke V = 24V Rij 12: *3V, 1M, herhaal vanaf * = 30V Rij 13: 1V in elke V = 30 V, vul de paddenstoel hier al een beetje op Rij 14: *3V, 1S, herhaal vanaf * = 24V Rij 15: 1V in elke V = 24V Rij 16: *2V, 1S, herhaal vanaf * = 18V Rij 17: *1V, 1S, herhaal vanaf * = 12V Rij 18: Haal telkens 2 V samen zodat je nog maar 6 vasten overhoudt. Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 18 Knip de draad niet te kort af en weef hem door de laatste rij . Vul de paddenstoel stevig op en trek dan de draad aan zodat de laatste opening sluit. Naai met witte wol (of katoen) kleine bolletjes op het hoedje van de paddenstoel of maak witte rondjes van vilt die je er op kleeft. Je kan natuurlijk ook kleine witte knoopjes gebruiken die je er op naait. Als je een lintje aan het hoedje naait kan je het paddenstoeltje ergens aan hangen. Veel plezier!!! Paddenstoelenpoëzie Paddenstoelen hebben geen manieren. Ze duiken zomaar ergens op, zwammen aan één stuk door en nemen niet eens hun hoed af. Geert de Kockere Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 19 Literatuurlijst: Boeken: “De paddenstoelenklok” - Eva Raupp Schliemann – Uitgeverij: C. de VriesBrouwers p.v.b.a. “Vliegenzwam, elfenbank en andere paddenstoelen.” – Mieke van Tilburg en Hans Adema – Uitgeverij: Schuyt & co “Confungi. Van antibioticum tot Italiaanse kookkunst” – infobrochure bij de gelijknamige tentoonstelling gemaakt door Ecocentrum De Goren (Mol) “Paddestoelen, veel meer dan wat je ziet!” Artiscoop – C. Bolly en P. Pirot– Uitgeverij: Artis-Historia “Herfst, boeboeknatuurboek.” – Marc de Bel – Uitgeverij: Tingel “Groot ideeënboek voor kinderen” – Ute en Tilman Michalski – Uitgerverij: Deltas “Visjes in je hoofd” – Geert De Kockere – Uitgeverij: Medaillon Tijdschriften: “Natuur aan de basis” – Uitgeverij: Kwintessens en Stichting Veldwerk Nederland Websites: www.proefjes.nl www.natuurwetenschappen.be www.ontwerpatelier.nl Verwerkingspakket derde graad herfst 2014 Moord in het bos 20
© Copyright 2024 ExpyDoc
