Anticiperen op vergrijzing Cultuuromslag in wonen en zorg

Proces
Anticiperen op vergrijzing
Thema: Zorg
Onderzoek
Anticiperen op vergrijzing
Cultuuromslag in wonen en zorg
Thema: Zorg Een groeiend deel van de bevolking heeft behoefte aan zorg. Dat betekent dat zorg steeds meer
verweven raakt met het dagelijks leven van mensen. Naast de technische ontwikkelingen en het groeiende
inzicht in het effect van architectuur op het welzijn van mensen, is daarom de belangrijkste opgave, omgevingen
te maken die het zorgaspect zo onzichtbaar mogelijk integreren in het architectonisch concept.
Binnenkort hebben rollators, grijze haren en wandelstokken de overhand
in Nederland. De intocht van deze vergrijzing is nu al aan de gang.
Dit betekent een enorme verandering voor de maatschappij, vooral op het
gebied van wonen en zorg. De noodzaak om in beweging te komen is
groot, maar daadwerkelijke actie is vooralsnog beperkt. Opmerkelijk,
want op de omgang met een vergrijsde samenleving in de nabije
toekomst moet nú worden voorgesorteerd. In een vergrijzingsbestendige
woonomgeving moeten ouderen lang en goed zelfstandig kunnen
blijven wonen.
denken aan een uitluistermicrofoon
die de bewoner bij zich draagt en die
het mogelijk maakt om permanent op
Verhuisgeneigdheid en verhuisdynamiek: het aandeel ouderen dat bereid is te
afstand naar de cliënt te luisteren en in
verhuizen en het aandeel dat dit daadwerkelijk doet. Bron: Woon 2009 / pbl
actie te komen wanneer de geluiden
hierom vragen.
Er zijn zelfs toepassingen die nóg een
stap verdergaan, zoals de robotica-
Verhuisgeneigd
(de wens om te verhuizen
75-plusser
(75 en ouder
experimenten waarbij ‘robotmaatjes’
bewoners met technologische diensten
ter zijde staan.7 Een kritische noot bij dit
Verhuisd
(daadwerkelijk verhuisd)
Senioren
(65-74)
alles is dat de toename van technologische ingrepen omgekeerd evenredig
is met de privacy van de bewoner; een
Jonge senioren
(55-64)
spanningsveld dat zorgvuldige aandacht behoeft.
Naast een zorgtaak heeft domotica ook
Gezinnen
(30-54)
een belangrijke sociale functie, zoals
gedacht aan het verwijderen van drem-
‘screen-to-screen’ communicatie laat
ving ondersteunt en faciliteert de leef-
Eerst de cultuur veranderen,
dan de woningen
pels, het plaatsen van een traplift of het
zien. Met speciale touchscreens die
stijl van ouderen en stimuleert hen om
Deze aanpassingsopgave is allereerst
toevoegen van steunen in de badkamer.
altijd aanstaan, kunnen bewoners met
een actieve oudere te zijn, iemand die
een cultureel vraagstuk. De kosten om
Veel minder snel wordt domotica over-
een klik op de foto van hun familie of
nog volop meedraait in de samenleving.
een woning geschikt te maken, moet
wogen. Toch biedt dat een scala aan
vrienden videobellen. Niet alleen kan
De huidige woningvoorraad biedt hierin
de eigenaar-bewoner zelf opbrengen.
technologische mogelijkheden om de
hiermee bijvoorbeeld de huisarts ge-
nauwelijks aanbod. De komende jaren
Zeker de groep medioren4 – de aan-
woning tot een ‘smart home’ te maken.
makkelijk en snel worden opgeroepen,
zullen tienduizenden ouderen nood-
staande ouderen die nog zeer fit en mo-
In zo’n woning draagt een combinatie
maar ook kan met de kleinkinderen op
gedwongen in ongeschikte woningen
biel zijn en zich niet thuis voelen in het
van diensten, apparaten en informatie-
afstand een spelletje gespeeld worden.
verblijven, omdat er simpelweg geen
hokje ‘senior’ – ziet dure zorgaanpassin-
technologie bij aan de zelfstandigheid,
Opvallend is dat deze technologische
andere voorhanden zijn.1
gen als een ver-van-mijn-bed-show. Zij
vrijheid, eigenwaarde en participatie
ontwikkelingen slechts mondjesmaat
Aandeel huishoudens wonend in een voor ouderen geschikte woning.
De reflex om nieuwe seniorenwoningen
voelen nauwelijks de noodzaak om te
van bewoners tot op hoge leeftijd.
een toepassing vinden in de praktijk.
Bron pbl-rapport Vergrijzing en Ruimte
bij te bouwen is begrijpelijk, maar pakt
anticiperen op een toekomst waarin zij
Domotica beslaat een spectrum van
Professionele partijen zoals corporaties
in de praktijk vaak verkeerd uit. Want de
niet meer zo kwiek, gezond en mobiel
lichte handigheidjes in huis tot zware
en zorginstellingen maken hier al wel
ouderen van nu en straks blijken zeer
zullen zijn.
ondersteuning op het gebied van zorg.6
gebruik van, zij het op kleine schaal.
honkvast te zijn en nauwelijks tot ver-
Bovendien vertalen dergelijke aan-
Een voorbeeld is de mogelijkheid om
Maar de grote groep particuliere eige-
huizen bereid, wat volledig losstaat van
passingsinvesteringen zich niet direct
de woning in één keer ‘uit te zetten’.
naren laat domotica links liggen. Het
het aanbod aan geschikte huisvesting.2
terug in een waardestijging van het
Als de bewoner het huis verlaat, contro-
gebrek aan bewustwording bij oude-
Daarnaast is een groeiend aandeel
huis, wat de motivatie bij huiseigenaren
leert het systeem of er nog apparaten
ren is hier de grootste oorzaak van.
ouderen zelf huiseigenaar. Deze groep
verder doet afnemen. Maar kijkend naar
onnodig aanstaan, zoals het strijkijzer,
Hierdoor zien ze niet de noodzaak in
komt steeds vaker noodgedwongen
de toekomst is het van groot belang dat
het fornuis of de verwarming. Tevens
om gebruik te maken van domotica en
vast te zitten in een ongeschikte wo-
juist deze groep nu al voorsorteert en
bestaat de mogelijkheid om een inac-
in het verlengde daarvan, hebben ze er
ning, doordat het huis niet verkocht
net als bij hen, ontbreekt de bewust-
tiviteitssensor te plaatsen. Wanneer te
ook niet de financiële middelen voor
wordt. Dit probleem speelt sterk in
wording hierover. Een cultuuromslag
lange tijd geen beweging wordt gesig-
over. Hierdoor blijft domotica afhanke-
gebieden met weinig druk op de
is dan ook hard nodig. Sterker nog, het
naleerd, krijgt de familie of huisarts een
lijk van de individuele beslissingen van
woningmarkt, zoals krimpregio’s.
vormt de basis onder alle ingrepen die
seintje om te gaan kijken.
bewoners.
Vergrijzingsbestendig wonen vraagt
gedaan worden om woningen aan te
Een ingreep die een stap verdergaat,
dan ook in de eerste plaats om een
passen aan een vergrijsde toekomst.5
is bijvoorbeeld een epileptiesensor
Slim organiseren
Tekst
Een vergrijzingsbestendige woonomge-
Anne Seghers
die vanonder het matras de hartslag
Het vergrijzingsbestendig wonen is
Slimme woningen
en ademhaling controleert en bij een
tevens te verwezenlijken door voor-
Maar hoe ziet vergrijzingsbestendig
epileptische aanval een melding geeft
zieningen en diensten slimmer te
wonen eruit? In eerste plaats wordt
aan de zorgverlener. Maar ook kun je
organiseren. Naarmate ouderen min-
aanpassingsopgave van de bestaande
woningvoorraad.3
34 | de Architect, april 2014
Medioren
(30-54)
Jongeren
(jonger dan 30)
0
10
20
30
40
50
60%
%
100
Woning niet geschikt
voor ouderen
80
Ouderenwoning
60
Overig
Wonen met diensten
40
Verzorgd wonen
Nultreden of aangepaste woning
20
Overig
0
Ingrijpend aangepast
55 - 64
65 - 74
75 - 84
85 plus
Leeftijd
de Architect, april 2014 | 35
Proces
Anticiperen op vergrijzing
Thema: Zorg
Onderzoek
Brede school
Domotica
Een interessante ontwikkeling van de laatste jaren is de brede school. Deze school
combineert onderwijs met voorzieningen als naschoolse opvang, sport, welzijn of
cultuur. Het is dus niet alleen een plek voor leerlingen, ook voor ouders, ouderen en
omwonenden. De school krijgt zo een verbindende rol in de buurt of wijk.
der mobiel worden, worden ze steeds
bijvoorbeeld denken aan het her-
woonomgevingen te realiseren. Deze
leidingen aangelegd die het eenvoudig
afhankelijker van de directe woonom-
bestemmen van leegstaande basis-
particuliere opdrachtgevers springen
mogelijk maken om in de toekomst als-
geving en de wijk.8 Zeker voor zorg
scholen tot wijkservicepunten.9
in het gat op de woningmarkt dat niet
nog domotica in huis te halen.
en welzijn is dit van belang. Nu is niet
Gelukkig nemen steeds meer lokale
voorziet in hun wensen, leefwijze of
Hoewel de eerste stappen voor een
elke buurt zodanig ingericht dat hierin
overheden en partners zoals woning-
toekomstbeeld.
vergrijzingsbestendige woonomgeving
voorzien wordt. Zo zijn de groeikernen
corporaties actief het voortouw om op
Een mooi voorbeeld is het gemeen-
gezet zijn, wordt de echte uitdaging
van vroeger sterk gericht op het jonge
deze manier met hun wijken en senio-
schappelijke woonproject Het Kwarteel
nog niet aangegaan. Een echte stap zou
gezin. In deze stedelijke gebieden is dus
ren bezig te zijn. Zo zijn er voorbeelden
in de ecologische wijk Eva Lanxmeer
al worden gemaakt wanneer projecten
sterk nagedacht over de nabijheid van
van de ontwikkeling van woonzorg-
in Culemborg. Dertig bevriende me-
als Het Kwarteel in Culemborg worden
scholen, winkels en sport. Maar plekken
zones in de bestaande stad. Dit zijn
dioren hebben het initiatief genomen
gerealiseerd bínnen de bestaande wo-
voor zorg, ontmoeten, dienstverlening
zones waar de vraag en het aanbod van
om dit wooncomplex in eigen beheer
ningvoorraad. Daar ligt de echte vraag
en activiteiten voor ouderen zijn hier
zorg en welzijnsdiensten bij elkaar wor-
te ontwikkelen. De vraag “hoe worden
en noodzaak. Wie pakt dit op? Zowel de
niet te vinden.
den gebracht, waar het aanbod van voor
wij samen oud?” stond centraal bij hun
ouderen zelf als overheden zijn hierin
Ook de inrichting van de openbare
ouderen geschikte woningen wordt
keuzen en resulteerde in het uitgangs-
belanghebbenden.
ruimte en de bereikbaarheid met het
vergroot, inclusief mogelijkheden tot
punt “nabuurschap met voldoende
Het belang van de ouderen gaat over
openbaar vervoer zijn aspecten die er
domotica, en waar de woonomgeving
privacy”. Het complex is gebouwd met
het langer comfortabel, veilig en zelf-
voor een jonge wijk heel anders uitzien
goed toegankelijk is, ook voor mensen
grote aandacht voor duurzaamheid en
standig in de eigen woning kunnen
dan voor een seniorenbuurt. Het gaat
met fysieke handicaps.
architectuur en bestaat uit twee vleu-
wonen. Het belang van de overheid be-
gels met in totaal 24 zelfstandige wo-
vindt zich op macroniveau en gaat over
structurering om dit soort wijken aan
Heft in eigen hand
ningen, verbonden door een blok met
de besparingen die de investeringen
te passen, maar eerder om een scala
Naast professionele partijen neemt
collectieve voorzieningen. Centraal ligt
in het tijdig aanpassen van woningen
aan kleinschalige ingrepen dat te com-
een groeiende groep ouderen actief
de gemeenschappelijke ontmoetings-
opleveren, zoals op het vlak van de wmo,
bineren is met het onderhoud dat de
het heft in eigen handen om zelf
tuin. In de woningen is geen domotica
de Zorgverzekeringswet en de awbz.10
wijk toch al nodig heeft. Hierbij kun je
levensloopbestendige woningen of
aangebracht, maar wel zijn veel loze
Hoewel de overheid graag snel vooruit
niet altijd om een grootscheepse her-
In en rondom de woning vindt men steeds meer elektronica. Deze domotica omvat de
integratie van technologie en diensten om een betere kwaliteit van wonen en leven te
creëren. Zo wordt met slechts een druk op de knop het licht gedimd of worden de gordijnen
geopend. Het verbeteren van dienstverlening is ook een belangrijke functie van de
domotica, iets wat past bij een vergrijzingsbestendige woonomgeving.
Het Kwarteel in Culemborg, door Atelier Groenblauw. Fotograaf John Lewis Marshall
wil, is de oudere van nu terughoudend.
De eerdergenoemde cultuuromslag
is de eerste, belangrijkste hobbel die
Aandeel eigenhuisbezitters naar geboorteperiode. Hieruit blijkt dat de ‘jongere ouderen’ vaker een eigen woning
overwonnen moet worden. De verbeel-
bezitten dan de ‘oudere ouderen’. Het aantal ouderen dat in zijn leven de overstap maakt van een koop- naar een
ding van wat het anticiperen op een
huurwoning, is al jaren aan het dalen. Van de groep die tussen 1925-1935 is geboren is het percentage huiseigenaren
vergrijzingsbestendige woonomgeving
over de laatste dertig jaar gedaald met nog geen zeven procent. Bron: wbo 1981-2002 & WoON 2006-2012; pbl
oplevert, neemt hier een belangrijke
positie in. Dit kan de oudere doelgroep
%
overtuigen en hen aanzetten tot actie
100
80
1905 - 1914
om met de eigen woning aan de slag te
1915 - 1924
gaan. Wellicht ligt hier een rol voor de
Archipelontwerpers is met zijn pilotwoningen in Arnhem genomineerd voor de Hedy d’Ancona-prijs voor excellente zorgarchitectuur.
architect, als mede-initiator?
In deze woningen wordt actief gebruikgemaakt van domotica. Fotograaf links Boeijende Zaken, rechts Mick Dorland
1945 - 1954
1. “Anno 2012 woonden 190.000 senioren van
ren weinig verhuizen omdat ze dat zelf niet
de ouderen die grotendeels zelf hun woon-
verbouwers actief aanzet tot het maken van
actieradius afneemt. Op hogere leeftijd wor-
1955 - 1964
75+ in een woning die niet geschikt was voor
willen, niet omdat er onvoldoende aanbod
toekomst vormgeven in plaats van dit aan
keuzen die het langer zelfstandig wonen in
den voorzieningen in de directe woonomge-
ouderen. De voorspelling is dat zonder ver-
is. Zie Frank van Dam et al., Vergrijzing en
de overheid over te laten.
de toekomst mogelijk maken: www.sir-55.nl.
ving, zoals buurtwinkels en openbaar groen,
dere aanpassingen dit aantal in 2040 is
Ruimte, Planbureau voor de Leefomgeving
5. Een van de partijen die actief bijdraagt
6. Domotica in de langdurige zorg,
belangrijker. Zie Frank van Dam et al.,
opgelopen tot 400.000.”, de Volkskrant,
2013.
aan het bewerkstelligen van bewustwording
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Vergrijzing en Ruimte, Planbureau voor de
24 januari 2014.
3. Carola de Groot, Frank van Dam, Femke
en cultuurverandering bij medioren, is de
Milieu, 2013.
Leefomgeving, 2013.
2. De verhuismobiliteit onder ouderen is de
Daalhuizen, Vergrijzing en Woningmarkt,
consumentenorganisatie sir-55. Zij erkent
7. Zie www.smart-homes.nl.
9. Tineke Lupi, ‘Grijze druk in New Towns’,
laatste jaren, mede door het toegenomen
Planbureau voor de Leefomgeving, 2013.
de zelforganiserende kracht van deze groep,
8. Met het ouder worden, nemen de woning
s+ro 01 2014, Platform 31.
eigenwoningbezit onder ouderen, steeds
4. Consumentenorganisatie sir-55 heeft de
maar observeert tevens een zekere struis-
en de directe woonomgeving een steeds
10. Ongevallen in de woning, kosten en
verder afgenomen. In 1995 verhuisden per
term medior in het leven geroepen. Uit hun
vogelpolitiek om actief te anticiperen op de
belangrijker plaats in bij de dagelijkse activi-
baten van preventie, Consument en veilig-
duizend 65+’ers nog 65, in 2011 waren dit er
ervaring bleek dat de huidige benaming
toekomst. Sir-55 heeft een vrijwilligersstruc-
teiten en de sociale contacten; vooral
heid, 2011.
nog maar 48. Onderzoek laat zien dat oude-
senioren ver afstaat van de groep aanstaan-
tuur opgezet die (potentiële) zelfbouwers en
wanneer de gezondheid verslechtert en de
1925 - 1934
1935 - 1944
60
1965 - 1974
40
20
0
20
30
40
50
60
70
80
90
Leeftijd
36 | de Architect, april 2014
de Architect, april 2014 | 37

Download Report