NAAM TOEGELATEN INSTELLING Woonservice Meander GEMEENTE Werkendam BEZOEKADRES Klaproos 2 4251 JD Werkendam POSTADRES Postbus 7 4250 DA Werkendam TELEFOONNUMMER 0183-508788 FAXNUMMER 0183-505190 WEBSITE www.woonserviecemeander.nl E-MAIL [email protected] DATUM OPRICHTING 1 januari 2004 DATUM EN NUMMER INSCHRIJVING HANDELSREGISTER Kamer van Koophandel en Fabrieken te Waalwijk 4 november 2003 Nummer 18115871 ANBI REGISTRATIE Per 1 januari 2013 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF .......................................................................................................................................................... 1 1. VERSLAG VAN DE RAAD VAN BESTUUR .............................................................................................................. 3 1.1 Strategische Visie 2010-2015 ................................................................................................................. 3 1.2 Financieel economische crisis en de gevolgen voor de bedrijfsvoering vanaf 2013 .............................. 3 1.3 Belangenhouders .................................................................................................................................... 4 1.4 Woonwensenonderzoek......................................................................................................................... 6 1.5 Enkele Andere besluiten en/of ontwikkelingen ..................................................................................... 6 2. DE ORGANISATIE .................................................................................................................................................. 8 2.1 Interne ontwikkelingen........................................................................................................................... 8 2.2 Personeelsbeleid .................................................................................................................................... 8 2.3 Personele opbouw .................................................................................................................................. 9 2.4 Vereniging van Eigenaren (VvE) ............................................................................................................ 11 2.5 Arbobeleid ............................................................................................................................................ 11 2.6 Ondernemingsraad ............................................................................................................................... 11 3. WONINGBEZIT .................................................................................................................................................... 12 4. KWALITEIT VAN DE WONINGVOORRAAD ......................................................................................................... 15 4.1 Onderhoudsbeleid ................................................................................................................................ 15 4.2 Duurzaamheid ...................................................................................................................................... 17 4.3 Energie .................................................................................................................................................. 18 5. PROJECTEN ......................................................................................................................................................... 19 5.1 Beleidskeuzes 2013 .............................................................................................................................. 19 5.2 Duurzaamheid in onze nieuwbouw woningen ..................................................................................... 19 5.3 opgeleverde Projecten ......................................................................................................................... 20 5.4 Projecten in uitvoering ......................................................................................................................... 22 6. HUURBELEID ....................................................................................................................................................... 25 6.1 Huur, huurverhoging en huurderving ................................................................................................... 25 6.2 Incassobeleid ........................................................................................................................................ 26 6.3 Servicekosten........................................................................................................................................ 27 7. BETREKKEN BEWONERS BIJ BELEID ................................................................................................................... 28 7.1 KWH ...................................................................................................................................................... 28 7.2 Huurdersbelangenvereniging ............................................................................................................... 29 7.3 Communicatie ...................................................................................................................................... 29 8. LEEFBAARHEID ................................................................................................................................................... 33 9. WONEN EN ZORG ............................................................................................................................................... 35 9.1 Samenwerkingsverbanden ................................................................................................................... 35 9.2 Bijzondere doelgroepen ....................................................................................................................... 36 10. FINANCIËN .......................................................................................................................................................... 39 10.1 Treasury ................................................................................................................................................ 39 10.2 Meerjarenbegroting 2014-2018 ........................................................................................................... 40 10.3 Woningverkoop .................................................................................................................................... 41 10.4 Risicoprofiel .......................................................................................................................................... 41 10.5 Overige ................................................................................................................................................. 42 10.6 Jaarresultaat afgezet tegen de begroting 2013 .................................................................................... 43 11. CORPORATE GOVERNANCE ............................................................................................................................... 45 11.1 Raad van Bestuur .................................................................................................................................. 45 11.2 Raad van Commissarissen .................................................................................................................... 45 11.3 Speerpunten ......................................................................................................................................... 52 11.4 Conclusie en verklaringen ..................................................................................................................... 55 12. SPEERPUNTEN .................................................................................................................................................... 56 12.1 Terugblik speerpunten 2013 ................................................................................................................ 56 12.2 Speerpunten 2014 ................................................................................................................................ 59 13. JAARREKENING .................................................................................................................................................. 62 13.1 Balans Woonservice Meander .............................................................................................................. 62 13.2 Winst en verliesrtekening Woonservice Meander over boekjaar 2013 ............................................... 64 13.3 Waarderings- en resultaatbepalinggrondslagen .................................................................................. 65 13.4 Balanswaardering ................................................................................................................................. 65 13.5 Resultaatbepaling ................................................................................................................................. 69 13.6 Toelichting op de balans per 31 december 2013 ................................................................................. 71 13.7 Toelichting op de winst- / verliesrekening ........................................................................................... 79 13.8 Kasstroomoverzicht .............................................................................................................................. 83 13.9 Mutatie bedrijfswaarde ........................................................................................................................ 84 13.10 Fiscale positie ....................................................................................................................................... 85 13.11 Controleverklaring ................................................................................................................................ 86 13.12 Bijlage renteoverzicht ........................................................................................................................... 88 13.13 Kengetallen ........................................................................................................................................... 89 WOORD VOORAF Het jaar 2013 was een jaar met hoogte- en dieptepunten. Het was ook ons jubileumjaar. Woonservice Meander stond stil bij haar 100 jarig bestaan (1913-2013). Een jaar waarin de economie zich niet herstelde. Er is veel te doen geweest over het Woonakkoord met de daarin opgenomen ingrijpende maatregelen voor corporatieland. Verder is het parlementaire onderzoek opgestart, de verhuurdersheffing geformaliseerd en de domeindiscussie een prominente plaats kreeg. Dat was het jaar 2013 in vogelvlucht. Om weer rust en evenwicht te creëren in de sector, is het nodig dat we gewoon weer gaan doen waarvoor we opgericht zijn. In ieder geval is dat zorgen voor goede en betaalbare woningen voor diegenen die niet op eigen kracht in eigen woonbehoefte kan voorzien. Deze doelstelling is niet gewijzigd, wel breder gemaakt. Van woningbouwvereniging naar maatschappelijk ondernemer. Op deze manier staat Woonservice Meander nog steeds midden in de samenleving: 100 jaar huisvester in het Land van Heusden en Altena. 100-JARIG BESTAAN Daar hebben we op verschillende manieren aandacht aan besteed. Geen uitbundig feest voor genodigden, maar wel extra aandacht voor de huurders en andere doelgroepen. Even een aantal activiteiten op een rijtje. Voor de huurders was er een kookboek en een cadeaubon. Dat dit presentje in goede aarde viel hebben we gemerkt. Veel schriftelijke en mondelinge bedankjes bereikten ons. Voor onze zorgcomplexen, begeleid wonen eenheden, scholen, kinderdagverblijven en peuterspeelzalen wilden we iets anders doen. Deze organisaties hebben tijdens een aparte bijeenkomst december 2013, een donatie ontvangen. Iedere organisatie moest een eigen besteding vinden voor het bedrag. Voor ons was het een feestelijk moment om juist voor deze organisaties iets extra’s te doen. Namens de bedrijven is er nog aan een ander goed doel een donatie gegeven. Woonservice Meander heeft ervoor gekozen om stichting de Regenboogboom een bedrag te schenken. Stichting de Regenboogboom zet zich in voor kinderen (0 tot 12 jaar) met een ziekte, trauma of handicap. HONDERD JAAR VOLKSHUISVESTING IN WERKENDAM, WOUDRICHEM EN AALBURG: Elk jaar bouwen is onze kracht. De laatste tien jaar hebben we relatief gezien veel nieuwbouwprojecten gerealiseerd. Gelijktijdig hebben we in die jaren een omslag gemaakt van kwantiteit naar kwaliteit. Dat is te zien aan de diversiteit van ons woningbezit. We gingen van bejaardenwoningen, rijtjeswoningen en woningen voor één- of twee persoonshuishouden naar woon-zorgcombinaties, (medische) dienstencentra, scholen, duurzaam bouwen, (starter)koopwoningen en energie neutrale woningen. We zijn niet stil blijven staan. We houden vast aan de leerzame 100 jaar die we hebben gehad, als voorbeeld voor de toekomst. Ons voornemen is om met een blijvend verfrissende kijk 2014 in te gaan. We hebben dit met ons allen mogen doen. Met ons allen hebben we het succes van onze organisatie mede bepaald door een open insteek naar onze klanten. De wil om te werken aan een nog beter werkklimaat en aan een nieuwe balans. Dit vormt de sleutel tot het succes van Woonservice Meander. Betrokkenheid en het werken voor de klant, is werken aan goede huisvesting in een prettig Land van Heusden en Altena. Ap van Toor Directeur bestuurder JAARVERSLAG 2013 Willem Bijl Adjunct-directeur / bestuurder 1 FOTO-IMPRESSIE VAN ONS 100-JARIG BESTAAN 2 JAARVERSLAG 2013 1. VERSLAG VAN DE RAAD VAN BESTUUR Aandacht voor doelmatigheid en doeltreffendheid, vernieuwend zijn en het maken van prestatieafspraken. Woonservice Meander wil als maatschappelijke ondernemer haar maatschappelijke bestemming en vermogen waarborgen. Met extra aandacht voor de inrichting van de organisatie en daaraan gekoppeld, het aanscherpen van het interne toezicht. Veelvuldige gesprekken voeren met onze belangenhouders én een zorgvuldige omgang hebben met onze klanten is voor ons belangrijk. 1.1 STRATEGISCHE VISIE 2010-2015 De Strategische Visie 2010-2015 is opgebouwd rond vijf kernthema’s: maatschappelijk opereren; dienstverlenend opereren; flexibiliseren in bestemming, beheer en inrichting van ons woningbestand; het voeren van een financieel gezond beleid; organisatorisch gestructureerd opereren. Besloten is om de strategische thema’s 2010-2015 te herijken en de doelen bij te stellen. De toen geformuleerde uitgangspunten worden opnieuw getoetst en waar nodig, bijgesteld aan de marktomstandigheden. Een ogenschijnlijk statisch document is veranderd in een dynamisch document. Tijdig bijsturen en inspelen op de economische ontwikkelingen is nodig, om de continuïteit van Woonservice Meander te kunnen waarborgen. Eind 2013 waren de eerste uitkomsten gereed. Medio 2014 zal de aanpassing van de strategische visie 2010-2015 afgerond zijn. De financiële gevolgen van het bijstellen van de strategische plannen, zijn meegenomen in meerjarenbegroting 2014-2018. Speerpunten 2014 Investeren in gerichte opleidingen voor onze medewerkers. Communiceren richting de samenleving. Belangenhouders nog meer betrekken bij onze visie. Woonbehoefteonderzoek afronden en conclusies formuleren. Strategisch voorraadbeleid afronden en conclusies formuleren. Duurzaamheid en energiebeleid doorzetten, ondanks de slechte economie. Financieel solide bedrijf met een transparante uitstraling. 1.2 FINANCIEEL ECONOMISCHE CRISIS EN DE GEVOLGEN VOOR DE BEDRIJFSVOERING VANAF 2013 Wij krijgen steeds meer last van de gevolgen van de economische crisis, met het daaraan gekoppelde kabinetsbeleid. Ook de jaren 2014 t/m 2016 worden financieel gezien lastige jaren. De cijfers vertonen een opwaartse lijn. We hebben goede hoop dat na 2016 de te verwachten verbetering inzet. Om haar bestaansrecht te kunnen behouden, heeft Woonservice Meander in 2013 stevig bijgestuurd. De meest opvallende punten zijn: a. de financiële positie is fors aangetast door de verhuurdersheffingen. Dit is de bijdrage in het tekort van de overheid en de verplichte saneringsheffingen (financiële voorziening voor corporaties). In 2013 was de bijdrage nog zeer gering namelijk €54.000. Over de periode 2014-2018 moet echter een gemiddeld bedrag van €2 miljoen per jaar afgedragen worden. Dit bedrag moet betaald worden uit de jaarlijkse kasstromen van de corporatie; b. voor de gehele sector geldt dat we moeten voldoen aan het nieuwe risicobeoordelingsmodel. Ons uitgangspunt is ‘finance is leading’. Concreet betekent dit het optimaliseren van de kasstromen. Dat wil zeggen: meer inkomsten genereren of minder uitgeven. JAARVERSLAG 2013 3 c. speerpunt van ons beleid is de ambitie om te blijven bouwen. De projecten die uitgesteld zijn willen we alsnog realiseren. Gedurende het jaar 2013 zijn voor alle projecten planwijzigingen doorgevoerd. Meer hierover kunt u lezen in hoofdstuk 5; d. in 2013 is veel energie gestoken in contacten met beleggers. Met één belegger was een overeenkomst e afgesloten om een deel van een groot project te verkopen. In het 4 kwartaal 2013 zouden we tot afronding komen. Helaas is dit niet gelukt. Een direct gevolg was dat het woonzorgcomplex Transvaal in Sleeuwijk, door ons niet gebouwd wordt. We zijn in gesprek met de gemeente en een corporatie om dit project over te nemen. 1.3 BELANGENHOUDERS Belangenhouders management Om meer duidelijk te krijgen in de relaties met onze belangenhouders, hebben we een spelregelnotitie opgesteld met als kernvragen: a. wat verwachten we van elkaar; b. op welke manier en wanneer willen we de doelen bereiken; c. op welke manier stellen we vast, dat het resultaat voldoet aan de verwachtingen. Behalve het in kaart brengen van alle belangenhouders, hebben we per belangenhouder de vorm, de uitgangspunten, de frequentie en de manier waarop we met elkaar in gesprek gaan vastgesteld. Doelen voor 2014 a. Het verbeteren van de inhoudelijke contacten. b. Het meer begrip krijgen voor elkaars visie. c. Het bevorderen van de onderlinge samenwerking. Verantwoording van de eerste belangenhouders bijeenkomst nieuwe stijl gericht op projecten De eerste bijeenkomst met belangenhouders was ten behoeve van de planvorming van Zuidrand Eethen. Doel was om nieuwe ideeën te krijgen voor de plannen Eethen fase 3 en 4. a. Op 4 februari 2013 is er een breed overleg geweest. Verschillende partijen waren uitgenodigd zoals de dorpsraad, de gemeente Aalburg, zorgpartijen, makelaars, huurdersbelangenverenigingen en welzijnsorganisaties. b. Uit enkele diepte-interviews zijn ruim zestig ideeën naar voren gekomen. Deze waren enkel gericht op de kern Eethen. c. Op 1 juli zijn er twee groepen samengesteld te weten een ouderen- en jongeren groep. Deze hebben een top vijf samengesteld van alle ideeën. d. Hierna zijn er nog verschillende persoonlijke gesprekken gevoerd met verschillende belangenhouders over de uitvoering van deze ideeën. e. Hoewel enkele onderdelen in 2013 opgestart zijn, is het uiteindelijke resultaat medio 2014 bekend. Regionale- en lokale prestatieafspraken drie woningbouwcorporaties gemeenten De regionale prestatieafspraken tussen gemeenten en corporaties zijn een feit. Een uniek resultaat om als gezamenlijke woningcorporaties én drie gemeenten tot regionale afspraken te komen. De volgende onderwerpen zijn in 2013 op regionaal niveau behandeld. a. De opzet voor één regionaal Woningmarkt Monitor Land van Heusden en Altena. Het doel is één cijfermatig overzicht voor de hele regio met dezelfde definities. De eerste opzet is besproken. Verfijning vindt plaats in 2014. b. Een update van maatregelen voor het bevorderen van doorstroming op de woningmarkt. Dit gebeurt in combinatie met de verschillende startersregelingen die worden gehanteerd. c. Het woningmarktonderzoek dat onder verantwoordelijkheid van het Zorgnetwerk wordt uitgevoerd, zal leidend zijn voor het woningbouwprogramma in de gehele regio. Presentatie van het rapport is medio februari 2014. d. Het opstellen van een beleidsnotie ‘Huisvesting arbeidsmigranten’, toegespitst op onze regio. Gereed in 2014. e. Eindevaluatie maatschappelijk investeren via het Jongerenbestuur en het Maatschappelijk Investeringsfonds. Afgerond november 2013. 4 JAARVERSLAG 2013 f. In 2013 is er een bijenkomst belegd met het WSW, de corporaties en gemeenten. Doel was om het risicoprofiel per gemeente wat betreft de financiële achtervang bij het Waarborgfonds Sociale Woningbouw vast te stellen om zo doorloopsnelheid van de garantie door gemeenten sneller te laten verlopen. g. Nadat alle landelijke politieke ontwikkelingen bekend zijn, gaan gemeenten en corporaties hun agenda opnieuw bepalen. Aan de orde moeten komen de veranderde onderlinge rollen en de taken tussen beide partijen in combinatie met het preferred partnerschap. Het lijkt er op dat woningcorporaties in de toekomst méér prefered partner gaat worden. h. Herijking Nieuw Altena’s Peil (kwaliteitsniveau van woningen voor ouderen) zal besproken worden in het najaarsoverleg in 2014. Stand van zaken plan van aanpak, aandachtspunten en interactie Colleges B&W in het werkgebied Met de gemeenteraden van de drie gemeenten willen we twee keer per bestuursperiode gesprekken voeren. Vanwege de gemeenteraadsverkiezingen in 2014, is hier in 2013 geen actie op ondernomen. Na de verkiezingen zal dit weer opgepakt worden. Er zijn meerdere afspraken geweest met portefeuillewethouders om elkaar te informeren over de stand van zaken rondom de lokale prestatieafspraken. Huurdersbelangenvereniging (HBV) Doel is om minimaal vier keer per jaar regulier overleg te hebben en één keer met de directie van Woonservice Meander afzonderlijk. Enkele onderwerpen die in 2013 aan de orde zijn geweest: de continuïteit van het bestuur van de HBV: er zijn drie nieuwe bestuursleden waaronder een nieuwe voorzitter; het jaarverslag 2012 en de meerjarenbegroting 2013-2017; het huurbeleid 2013; het verkoopbeleid 2013; bespreking resultaten van de door HBV uitgevoerde enquête onder huurders van Woonservice Meander; voordracht kwaliteitszetel RvC; Woonservice Meander en haar beleid rondom vastgoedbeleggers. Meer informatie over de HBV kunt u terugvinden in hoofdstuk 7. Welzijnsorganisatie Trema Doel is om minimaal een keer per twee jaar een overleg te hebben op strategisch niveau. In 2013 hebben we een overleg gehad waar de toekomst van de kinderdagverblijven aan de orde is geweest. De bestuurder van Trema heeft aangekondigd zijn organisatie te verlaten. De overige welzijnsonderwerpen worden via het Zorgnetwerk ingebracht. Zorgaanbieder Prisma Doel is minimaal een keer per drie jaar met elkaar in gesprek te gaan. In het kader van de nieuwe regelgeving rondom scheiden wonen en zorg zijn er in 2013 drie gesprekken geweest over de volgende onderwerpen: a. de gehuurde vastgoedportefeuille van Woonservice Meander; b. de wijziging van wet- en regelgeving en financiering van het zorgvastgoed. Bij Prisma heeft dit geleid tot een herijking van haar eigen beleid en een beoordeling van haar vastgoedportefeuille; c. de belangrijke rol die de landelijke ontwikkelingen rondom scheiden wonen-zorg heeft bij zowel de zorgpartners als bij onze corporatie; Zorgaanbieder Zorgplein Maaswaarden Doel is twee keer per jaar met de directie van Zorgplein Maaswaarden in gesprek te gaan. In 2013 zijn er vier gesprekken geweest. Gesproken is over de planwijzigingen rondom het nieuw te bouwen complex De Notenhoff in Andel. Daarnaast zijn de wetswijziging scheiden wonen en zorg in fase 3 van zorgplein Maaswaarden aan de orde geweest. In 2014 komen er vervolggesprekken. JAARVERSLAG 2013 5 Zorgnetwerk Jaarlijks zijn er vier bijeenkomsten onder voorzitterschap van Woonservice Meander. Twee werkgroepen zijn actief namelijk de groep ‘denken in nieuwe concepten’ en de groep digitalisering. Naar aanleiding van de regelgeving scheiden wonen en zorg is er in 2013 een woningmarktonderzoek Land van Heusden en Altena uitgevoerd. Het resultaat is in concept gereed. Een grote meerwaarde van dit rapport is de differentiatie per kern én het feit dat de quickscan over de kwaliteit van het woningbezit, ook over de particuliere sector is uitgevoerd. De verwachting is dat het definitieve rapport in het bestuurlijk overleg met de drie gemeenten in februari 2014 gepresenteerd gaat worden. Maatschappelijke investering in het Jongerenbestuur AlteNu Doelstelling was niet ‘het uitbreiden van het netwerk van organisaties’ om meer input te krijgen uit de samenleving, maar het verkrijgen van ideeën en inbreng vanuit de jongeren. Daarvoor is AlteNu opgericht. Speerpunten zijn: a. een investeringsprogramma ontwikkelen op basis van initiatieven uit de samenleving. Dit zou gericht zijn op het verbeteren van het leefklimaat voor mensen die aan het begin van hun carrière staan op de gebieden wonen, werken en recreëren in het Land van Heusden en Altena; b. de investeringen moeten onderbouwd zijn met een deugdelijk bedrijfsplan; c. er moet draagvlak zijn voor de investeringen en het moet het ‘sociaal kapitaal’ van de regio versterken; d. het jongerenbestuur is ‘verantwoordelijk’ voor het uitrollen van het programma. Evaluatie en bijsturing gedurende 2013 a. Een positief element was de profilering van AlteNU. Er was veel aandacht vanuit de pers, bij andere maatschappelijke organisaties en op provinciaal niveau. b. Het jongeren bestuur had een (te) hoog ambitieniveau. Hierop is ingegrepen en het bestuur is in een afgeslankte versie doorgegaan met maatwerkafspraken. Daarnaast wordt het bestuur, afhankelijk van het project of onderwerp, omringd door een netwerk van jongeren. c. Eén doelstelling wordt wel gerealiseerd namelijk, bestaande seniorenwoningen in Andel ombouwen naar een passende en betaalbare starterswoning. Indien dit een positief effect heeft wordt overwogen dit ook in Eethen te doen. Opdracht voor 2014 a. Onderzoek of er vraag is naar studenten- en/of eenpersoonshuisvesting. b. Wie of wat moet er gefaciliteerd worden in een verzamelgebouw voor beginnende ondernemers. c. De jongeren betrekken bij projecten in kernen waardoor hun inbreng een meerwaarde kan opleveren. 1.4 WOONWENSENONDERZOEK Sinds de economische crisis is niet alleen de woningmarkt sterk veranderd, maar ook de woonwensen van de consument. Voor het succesvol ontwikkelen van woningen, en om aan te sluiten bij hun wensen, is het nodig om de woonbehoeften in ons werkgebied beter in kaart te brengen. Gelijktijdig met het onderzoek van het Zorgnetwerk, is Woonservice Meander in 2013 gestart met aanvullend onderzoek. Doel is om in 2014 dit onderzoek af te ronden. 1.5 ENKELE ANDERE BESLUITEN EN/OF ONTWIKKELINGEN Het regionale samenwerkingsverband (de woonruimteverdeling) met drie woningcorporaties in de eigen regio, is uitgebreid naar zeventien woningcorporaties. Op een eenduidige manier kan er in een grote regio, meer service worden verleend. Door deze samenwerking ontstaat er niet alleen een financieel voordeel, maar zijn er efficiency voordelen. Zie hiervoor foto 1 en 2 op pagina 7. Met alle zorgaanbieders zijn we in gesprek om de gevolgen van de nieuwe regelgeving bij zorgaanbieders en kinderdagverblijven in kaart te brengen. Vaststelling jaarverslag 2012. Het Treasurystatuut is aangepast aan de laatste ontwikkelingen. De definitieve vaststelling door de RvC volgt in maart 2014. Veel tijd is besteed om een structuur te ontwikkelen waar beleggers een rol in krijgen. De doelstelling is om in 2014 tot afronding te komen. 6 JAARVERSLAG 2013 Verhuizing naar het aangekochte kantoor pand (v/h Rabobank) in 2013, is niet gerealiseerd. De transportdatum is eind februari 2014. Zoals bekend is het huidige kantoorpand verkocht. De meerjarenbegroting 2014-2018 is in concept vastgesteld. De projectportefeuille is fors aangepast. Nieuwe doelstellingen zijn bepaald om deelplannen af te ronden. Het aanbestedingsbeleid is in 2013 geoptimaliseerd echter nog niet formeel afgerond. Het interne controleplan is verder geïmplementeerd. Foto 1 en 2 ondertekening regionale samenwerkingsovereenkomst. JAARVERSLAG 2013 7 2. DE ORGANISATIE Een jaar van meebewegen, dat is 2013 voor ons geweest. De landelijke ontwikkelingen zorgden ervoor dat we als organisatie mee moesten bewegen met wat er op ons afkwam. Dit gold zowel voor het bijstellen van ons beleid, als de druk die dit voor onze medewerkers gaf. Doel bleef om er te zijn voor de klant en stakeholders met alle vragen die zij hadden. Daarnaast speelde het ingezette traject ‘Nieuwe Balans’ een belangrijke rol. Een aantal interne en externe ontwikkelingen willen we in dit verslag zichtbaar maken. 2.1 INTERNE ONTWIKKELINGEN Verdere versteviging interne communicatie a. Het werken met teams heeft geleidt tot een betere onderlinge communicatie en met meer inzicht in elkaars werk. b. Als directie hebben we in 2013: nieuwsbrieven, nieuwsflitsen en interactieve bijeenkomsten als communicatiemiddelen gebruikt om de organisatie te informeren; na iedere vergadering van het managementteam (MT) één integraal verkort verslag aan alle collega’s toegestuurd; 2.2 PERSONEELSBELEID Intern is toegezegd dat er een duidelijker personeelsbeleid zou komen. We zijn begonnen met het oppakken van de eerste doelen en die zijn uitgewerkt in een plan van aanpak. De volgende doelen zijn in 2013 gerealiseerd: het formuleren van het personeelsbeleid binnen Woonservice Meander. Mede naar aanleiding van de gevolgen van de economische crisis zijn uitgangspunten voor een krimpscenario voor 2013 en 2014 vastgelegd en toegelicht aan de collega’s; het beheren en uitvoeren van ons personeelsbeleid. Het doel was om een HRM-medewerker aan te trekken. In het licht van de economische omstandigheden is hiervan afgezien. Gezien de noodzaak hebben we een alternatief gevonden in een HRM-functionaris. Deze is op afroepbasis per november 2013 beschikbaar; de ontwikkelrichting van de organisatie opnieuw vaststellen. Te denken valt aan het samenwerken en of kennis delen met andere corporaties; de competentieprofielen toetsen aan de ontwikkelrichting van de organisatie. Speerpunten ‘Nieuwe Balans’ c. De scheiding tussen Raad van Bestuur (RvB) en MT, met de daarbij behorende bezinning over de verantwoordelijkheden, is afgerond. d. Afdelingsplannen en jaardoelen monitoren. e. De interne controle is aangescherpt. De verantwoordelijkheden zijn lager in de organisatie gelegd. f. Organisatie breed met teams werken. We hebben vijf teams: a. mutatie team; b. financieel team; c. VVE-team; d. nieuwbouw-aankoop-en verkoop team; e. Strategisch Voorraad Beheer (SVB). Opleiding, scholing, training en PLP Kwaliteit van onze dienstverlening betekent ook kwaliteit leveren door onze medewerkers. Als werkgever vinden wij daarom het volgen van opleidingen en cursussen een voorwaarde om goede kennis en vaardigheden op te doen. Dit is goed voor de persoonlijke ontwikkeling van onze medewerkers én dus goed voor de klant. 8 JAARVERSLAG 2013 Vanuit het Persoonlijk Loopbaan Plan (PLP) en individuele afspraken bevorderen we deze groei, zeker bij die medewerkers die al langer bij ons werkzaam zijn 2.3 PERSONELE OPBOUW Woonservice Meander kende per 31 december 2013 de in tabel 1 weergegeven personele opbouw in functies. In 2013 zijn vier mutaties in het personele bestand geweest. Tabel 1: personele opbouw in functies. Afdeling Aantal fte’s Directie/adjunct direstuurders Managementondersteuning 2 1,9 5,8 3,9 4,4 0,4 Technische dienst Wonen Financiële zaken Automatisering (*) Huismeesters (**) Nieuwbouwprojecten FrontOffice Totaal 2,3 1,5 22,2 fte (***) * Betreft ook één gedetacheerde medewerker. ** Dit zijn gedetacheerde medewerkers via !Go. *** Het aantal fte’s betreft enkel de medewerkers met een contract. Leeftijdsopbouw Figuur 1 personeelsopbouw in aantal dienstjaren per 31 december 2013. Ten opzicht van 2013, is de leeftijdsopbouw in dienstjaren niet significant gewijzigd. Figuur 2: personele opbouw naar leeftijd op contractuele basis per 31 december 2013. Een lichte verjonging van de leeftijdsopbouw is waar te nemen. JAARVERSLAG 2013 9 Ziekteverzuim Woonservice Meander had in 2013 een vrij hoog verzuimpercentage. Opvallend is dat het verzuim per juli 2013 nihil was. Twee langdurige zieken vanuit 2012 waren hersteld. Helaas zijn er na de zomervakantie twee andere collega’s langdurig ziek geworden. Eén collega is zeer ernstig ziek. De andere is herstellende van een hartoperatie. Maatregelen verlaging ziekteverzuim Intern monitoren we het verzuim. We stimuleren daar waar mogelijk om werkzaamheden op te pakken. Aandachtspunt hierbij is dat we de onderliggende problematiek die gesignaleerd wordt, tijdig bespreekbaar maken. Naar aanleiding van ons gesprek met de Arbo en de ziektekostenverzekeraar, zijn de tips en adviezen overgenomen. De signalering komt als volgt aan de orde: a. via de managementrapportage komt het verzuim periodiek aan de orde door het plaatsen van een overzicht met de daarbij behorende analyse; b. door in de voortgangsgesprekken met de medewerkers aandacht te besteden aan het persoonlijke ziekteverzuim. In de figuren 3 en 4 en in tabel 2 wordt een nadere uitleg gegeven over het ziekteverzuim 2013 bij Woonservice Meander. Figuur 3: ziekteverloop in percentages. Figuur 4: ziekmeldingspercentage man/vrouw. Toelichting op de grafieken 3 en 4: Het kort ziekteverzuim is gedaald naar 0.8%. Het ziekteverzuim percentage bedroeg 9.6%. Hiervan is 8.8% langdurig verzuim. Tabel 2: aantal ziekmeldingen 2013. Man Vrouw Totaal 2010 13 14 27 2011 12 15 27 2012 25 16 41 2013 19 9 28 Toelichting op tabel 2: het aantal ziekmeldingen is in 2013 gedaald van 41 naar 28. 10 JAARVERSLAG 2013 2.4 VERENIGING VAN EIGENAREN (VVE) Woonservice Meander heeft zeven VvE’s in beheer. In enkele hiervan heeft de corporatie een substantieel eigendomsaandeel. In het kader van de efficiency-slag zijn er nieuwe werkprocedures ingevoerd. Door wisseling van functies binnen de organisatie, zijn er andere collega’s verantwoordelijk voor de aansturing en uitvoering van het VVE-beheer. Hier zien we nu een betere afbakening van werkprocessen waardoor efficiënter gewerkt wordt. 2.5 2.6 ARBOBELEID De overeenkomst met MKbasics (Arbodienst) is aangepast. Er zijn met de arbodienst nieuwe afspraken gemaakt over het ziekteverzuim. Vanuit de Arbo wordt er met een verzuimcoördinator gewerkt. Er is een jaargesprek geweest met de arbodienst en de ziektekostenverzekeraar. Dit om extra aandacht te besteden aan het verzuimpercentage. Op het gebied van arbeidsomstandigheden zijn op ons kantoor drie gecertificeerde bedrijfshulpverleners (BHV-ers) en één gecertificeerde preventiemedewerker actief. We zijn in het bezit van een Risico-Inventarisatie en -Evaluatie (RIE). Omdat de verhuizing naar het nieuwe kantoor nog niet heeft plaatsgevonden, zal het plan van aanpak in 2014 stap voor stap worden uitgewerkt. Het agressiebeleid is aangepast. ONDERNEMINGSRAAD De ondernemingsraad (OR) van Woonservice Meander bestaat uit drie functionarissen waarvan één vacant. De relatie tussen de bestuurder en de OR is constructief te noemen. De houding van beide partijen is proactief. De overleggen vinden plaats in een open sfeer en de onderlinge samenwerking verloopt soepel. In 2013 is vier keer overleg gevoerd tussen de bestuurder en de OR. De volgende onderwerpen zijn behandeld: a. meerjarenbegroting 2013-2017; b. rapport visitatie en actiepunten; c. personeelsbeleid; d. loopbaanontwikkelingsbudget; e. Wet Arbeid en Zorg; f. interne controle; g. werkkostenregeling en mobiliteitsscan; JAARVERSLAG 2013 h. i. j. k. l. Arbobeleid; plan van aanpak Arbo; digitaliseren personeelsinformatiemap; invulling HRM functionaris; agressiebeleid. 11 3. WONINGBEZIT Woonservice Meander streeft naar kernen en wijken waar het volgens de bewoners prettig en goed leven is. Dat vraagt om een woonomgeving die fysiek op orde en veilig is, maar waar ook weinig overlast is. Ons woningbezit is divers en bestaat uit verschillende typen woningen die bestemd zijn voor verschillende doelgroepen. De afgelopen jaren kenmerken zich door een vastzittende woningmarkt, de economische crisis en de veranderende wetgeving. Woonservice Meander wil hier zoveel mogelijk rekening mee houden en inspelen op deze ontwikkelingen. Belangrijk is te kunnen voldoen aan de wensen en behoeften van onze klant. Strategisch voorraadbeleid (SVB) Het SVB is de rode draad bij het beheren van onze woningen. Hierin moet de aansluiting zichtbaar zijn van de financiële en technische onderdelen als de woonwensen. Mede daarom hebben we in 2013 het team SVB samengesteld. Dit team heeft samen met NCCW een plan van aanpak opgesteld. Als laatste willen we noemen het door ontwikkelen naar een SVB-portaal. Het jaar 2013 hebben we gebruikt om de kaders vast te stellen en gegevens te verzamelen. Ook is er een start gemaakt met de data voor de geoviewer. Met geoviewer kan een diversiteit aan informatie inzichtelijk worden gemaakt. Kernvoorraad De gemeenten en Woonservice Meander zetten zich in voor het in stand houden van de kernvoorraad. Voor 2013 betekende dit, dat alle woningen met een huurprijs onder de maximale huurgrens €681,02 bleven. In onderzoek is hoeveel procent van het woningbezit er onder de huurtoeslaggrens blijft. Als we woningen verkopen of slopen houden wij rekening met een evenwichtige verdeling in nieuw te bouwen huur- en koopwoningen in de kernen. Toewijzen woning Conform wet- en regelgeving hebben we in 2013 onze doelstelling gerealiseerd. Wij hebben ten minste 90% van onze sociale huurwoningen met een huurprijs van maximaal €681,02 per maand verhuurd aan mensen met een huishoudinkomen dat lager is dan €34.299. Van het totale aanbod is 96.2% op grond van de richtlijnen toegewezen en 3.8% niet. Deze 3,8% waren woningen die vanuit een zorgindicatie of vanuit gemeentelijke of regionale regelgeving zijn verhuurd. Ons doel is om minimaal 50% van onze woningen via het aanbodmodel aan te bieden. Van dit percentage wordt weer 30% aangeboden aan sociaal urgenten. Toewijzingen in 2013 naar huurprijsklasse. Goedkope huurprijsklasse tot € 374,44 Betaalbare woningen van € 374,45 t/m € 535,91 Midden prijsklasse van € 535,92 t/m € 681,02 12 : 8% : 30% : 62% JAARVERSLAG 2013 Urgent woningzoekenden In 2013 hebben wij twee woningen met een urgentielabel aangeboden. Deze woningen worden met voorrang toegewezen aan woningzoekenden met een urgentiestatus. Er is sprake van urgentie als iemand buiten zijn eigen verantwoordelijkheid om in een noodsituatie verkeert, waardoor verhuizen op korte termijn noodzakelijk is. Krijgt een urgent woningzoekende een woning aangeboden, dan mag hij deze niet weigeren anders verliest hij zijn urgentiestatus. Herstructureringskanidaten Herstructurering kandidaten zijn huurders, die vanwege sloop, noodgedwongen hun woningen moeten verlaten. Zij krijgen voorrang bij het toewijzen van een woning. In 2013 hebben wij één herstructurering kandidaat gehuisvest. Dit zijn er twee minder dan in 2012. Toen waren er drie herstructureringskandidaten die met voorrang een woning hebben gekregen. Overig In 2013 hebben wij vier woningen aangeboden met de label loting en bij één woningen bemiddeld. Tabel 2: kengetallen toewijzen woning. Kengetallen per jaar Aanbod totaal via media en bemiddeling Waarvan via aanbodmodel 2010 377 366 2011 355 349 2012 329 304 2013 342 282 Ten opzichte van 2012 (79 woningen) had Woonservice Meander in 2013 (52 woningen) tot haar beschikking om aan te bieden. Deze daling wordt veroorzaakt doordat bij een mutatie, meer woningen een verkoopbestemming hebben. De daling die in 2010 was ingezet, lijkt in 2013 te leiden tot stijging. Statushouders (mede-landgenoten) De huisvesting van statushouders loopt via bemiddeling en gebeurt in overleg met de gemeenten. In 2013 hebben wij in totaal zes huurwoningen beschikbaar gesteld voor huisvesting van deze doelgroep. Woonservice Meander voldoet niet aan de taakstelling die is opgelegd. De reden hiervan is het gewijzigde beleid vanuit de overheid en de beschikbaarheid van statushouders uit de opvangcentra. Na een lichte daling van het aantal statushouders de afgelopen jaren, verwachten de overheid en het COA een stijging voor de komende twee jaar. Tabel 3: kengetallen toewijzen woningen aan statushouders. Gemeente Werkendam Woudrichem Aalburg 2010 4 2011 5 2012 4 2013 5 1 1 De taakstelling voor Woudrichem en Aalburg wordt eerst gerealiseerd door Woonlinie en Land van Altena. Woningzoekenden in het Land van Heusden en Altena bij de 3 woningcorporaties Op peildatum 31 december 2013 stonden er in totaal 6957 woningzoekenden ingeschreven. Dit zijn er vijfendertig meer dan in 2012. Maar 15% van de woningzoekenden is daadwerkelijk actief en reageert op het woningaanbod. Tabel 4: totaal woningzoekenden. Woningzoekenden Totaal woningzoekenden (per 31 december) 2010 6.624 2011 6.705 2012 6.922 2013 6.957 In totaal hebben de drie corporaties 4.563 reacties ontvangen op het aanbod- en lotingmodel. Dit zijn 1.892 reacties minder ten opzichte van 2012. Vanaf 2011 is er een daling te zien. De onzekere economische ontwikkeling, gekoppeld met een inkomensafhankelijk huurbeleid, zijn de voornaamste oorzaken van de daling. Voor 2014 verwachten we wederom een daling. JAARVERSLAG 2013 13 Tabel 5: aantal reacties aanbod/loting. Kengetallen per jaar Aantal reacties aanbod en loting Gemiddeld aantal reacties per woning Aanbodmodel Lotingmodel 14 2010 10.801 2010 29 38 2011 7.804 2011 22 30 2012 6.455 2012 20 33 2013 4.563 2013 16 28 JAARVERSLAG 2013 4. KWALITEIT VAN DE WONINGVOORRAAD Woonservice Meander wil vanuit verschillende invalshoeken haar bijdrage leveren aan een betere kwaliteit van haar woningbezit. Duurzaam bouwen, levensloopbestendigheid, domotica en een leefbare woonomgeving zijn onze speerpunten. Van kwantiteit naar kwaliteit. 4.1 ONDERHOUDSBELEID Onderhoud Uit de analyse van het Centraal Fonds Volkshuisvesting 2013 (CFV) geeft Woonservice Meander ten opzichte van andere corporaties (landelijke gemiddelde) circa 20% minder uit aan onderhoud. Onderverdeeld per soort onderhoud wordt: circa 44% minder uitgegeven aan reparatieverzoeken; circa 20% minder uitgegeven aan planmatig onderhoud; Wel geeft Woonservice Meander ten op zicht van de andere corporaties circa 20% meer uit aan mutatieonderhoud. Tijdens mutaties worden planmatig onderhoudswerkzaamheden aan de woning meegenomen. Te denken aan keuken- en badkamerrenovaties. Bezuinigen op het onderhoud zijn al enkele jaren aan de orde. De opgelegde overheidsheffingen zijn de oorzaak dat we de komende jaren heel kritisch naar de budgetten kijken. Zowel in 2013 en 2014 als voor de komende jaren zijn een aantal geplande onderhoudswerkzaamheden uitgesteld. We zijn van mening, dat dit kan omdat we de afgelopen jaren grootschalig renovaties hebben uitgevoerd. Vooralsnog verwachten we dat deze keuze geen consequenties heeft voor de kwaliteit van ons woningbezit. Woonverbetering en investering in kwaliteit Uit de analyse van het CFV 2013 geeft Woonservice Meander ten opzichte van andere corporaties (landelijke gemiddelde) ook minder uit aan woningverbetering. In tegenstelling tot de gemiddelde corporatie, brengen wij woningverbeteringen aan tijdens mutaties en planmatige onderhoudswerkzaamheden. In ons huidige Strategisch Voorraad Beheer (SVB) en duurzaamheidsbeleid zijn maatregelen en verbeteringen opgenomen. Deze worden gerealiseerd tijdens het reguliere onderhoud. In het nieuwe SVB worden woonverbetering meer complexmatig bepaald en afgestemd op de gekozen (portefeuille) strategie van het complex. Overzicht uitgaven - begroting onderhoudskosten 2013 Tabel 6: overzicht uitgaven en begroting 2013 x €1000. Onderdeel Reparatieverzoeken Mutatieonderhoud Planmatig onderhoud Totaal Exploitatie 322 660 1.996* 2.978* Begroting 2013 Investering 0 194 700 894 Bedrag € 322 854 2.696 3.872 Exploitatie 421 527 1.871 2.819 Uitgaven 2013 Investering 0 192 601 793 Bedrag € 421 719 2.472** 3.612** * Begroting (planmatig) onderhoud inclusief € 400.000,- planmatig onderhoud 2012 ten lasten van 2013. ** Uitgave (planmatig) onderhoud exclusief € 410.000,- planmatig onderhoud 2013 ten lasten van 2014. JAARVERSLAG 2013 15 Reparatieverzoeken / klachtenonderhoud Wij hebben de reparatieverzoeken van onze klanten onder controle. Sturen op de kosten van werkzaamheden is noodzakelijk, en ingebed in het dagelijks proces. Uitgangspunt hierbij is, dat de klant niet hoeft in te leveren. We hebben in 2013 circa 30% meer uitgegeven dan begroot. Al meerdere jaren wordt het budget verlaagd. Gezien dat uitgavenpatroon kan worden gesteld, dat de uitgaven van dit jaar wel in de lijn van de verwachtingen ligt. Figuur 5: kosten soorten klachtenonderhoud in € inclusief BTW. Mutatieonderhoud In 2013 hebben we ca. 10% minder mutaties gehad ten opzichte van 2012. Desondanks is ten opzichte van 2012 circa 37% meer uitgegeven aan mutatieonderhoud. Oorzaak, verschillende mutaties van oude (senioren)woningen met hoge mutatiekosten zoals badkamer- en keukenrenovaties en het vervangen van houten vloeren. Figuur 6: kosten soorten mutatieonderhoud in € inclusief BTW. Planmatig onderhoud We hebben dit jaar bijna €2,5 miljoen uitgegeven aan planmatig onderhoud, (exploitatie en investeringskosten). Nemen we deze kosten mee dan zijn de uitgave in 2013 ca. € 186.000,- hoger als begroot. De overschrijding wordt veroorzaakt door werkzaamheden die (nog) niet begroot waren zoals: vervangen en/of herstellen van dakbedekking platte daken naar aanleiding van lekkages (€ 48.000;) het vervangen van asbestgolfplaten (€11.000;) herstel van fundering ( €11.500;) inbraakpreventie € 52.000; onvoorziene kosten aan liften voor25.000. Figuur 7: kosten soorten planmatig onderhoud in € inclusief BTW. 16 JAARVERSLAG 2013 4.2 DUURZAAMHEID Ons duurzaamheidsbeleid is afgestemd op het Convenant Energiebesparing Huursector van 28 juni 2012. De woningen zijn voorzien van een energielabel. De energiedoelstellingen voldoen aan het convenant om ten opzichte van 2008, in 2021 33% vermindering van de CO 2 uitstoot te hebben. De komende jaren blijft onze doelstelling overeind staan door: vanaf 2015 nieuwbouwwoningen energieneutraal te bouwen; vanaf 2020 woningen met een exploitatieduur langer dan twintig jaar een A- of B-label realiseren. de woningen met een exploitatieduur tussen de tien en twintig jaar opplussen tot minimaal het C-label. In 2013 zijn in de bestaande woningvoorraad (extra) energiebesparende maatregelen uitgevoerd. Deze besparingen maatregelen zijn volgens de uitwerking van ons duurzaam bouwbeleid (dubo-beleid) gerealiseerd. Hierin zijn de (extra) energiemaatregelen omschreven om deze doelstelling te halen. De maatregelen zijn tijdens mutaties en planmatig onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd. Een van de meest efficiënte besparende maatregelen is het aanbrengen van spouwmuurisolatie. Tegen geringe kosten is het aanbrengen van spouwmuurisolatie een eenvoudige ingreep. Het geeft minimale overlast en zorgt voor een hoge besparing en dus een labelverbetering. De woningen worden voorzien van spouwmuurisolatie in het jaar dat het buitenschilderwerk wordt uitgevoerd. Dit gebeurt zonder een huurprijsverhoging. Door deze maatregel uit te voeren is onze gehele woningvoorraad in 2018 voorzien van spouwmuurisolatie. Zonnepanelen In 2013 hebben wij tijdens het renoveren van daken bij dertig woningen zonnepanelen aangebracht. Dit is tegen een geringe huurprijsverhoging uitgevoerd. Deze huurprijs is gebaseerd op circa 50% van de energiekostenreductie voor de bewoner. Het deelnamepercentage was 61%. Foto 2: dak vervanging Werkendam. JAARVERSLAG 2013 Foto 3: zonnepanelen Werkendam. 17 Energiebesparende maatregelen bestaand bezit In 2013 zijn de volgende energiebesparende maatregelen uitgevoerd. Tabel 8: energiebesparende maatregelen in aantallen en kosten X €1.000. Mutaties aantallen Isoleren dak buitenzijde 0 52 0 Totaal in aantallen 52 Isoleren dak binnenzijde 2 3 0 5 18 Onderdeel PO/verbeter Individueel Totaal in € 445 Zonnepanelen dak woning 0 30 0 30 133 Nieuwe vloer incl. isolatie 7 0 5 12 36 Bestaande vloer isoleren 0 35 0 35 68 Spouwmuur isolatie 18 80 9 107 34 Isolatieglas 12 1 0 12 11 HR ketel 3 5 6 14 20 Totalen 42 205 20 267 765 4.3 ENERGIE Energielabels In onderstaande tabel en grafieken staat een overzicht van het aantal woningen per energielabel. Dit is de stand ten opzichte van 2008 en landelijke aantallen / percentages (bron: Gijsbers energieadvisering). De energiedoelstelling uit het duurzaamheidsbeleid worden, aan de hand van onderstaand overzicht, jaarlijks gevolgd. We kunnen concluderen dat we ten opzichte van landelijke aantallen meer A- en B-labels hebben, en minder F- en G-labels.. Dit komt vooral omdat de laatste jaren behoorlijk wat nieuwbouw is opgeleverd. Tabel 9: aantal woningen per energielabel. Overzicht energielabels Woonservice Meander A Aantal 01-012008 67 Aantal 31-122012 381 B 253 C Landelijk 16% Aantal 31-122013 417 In % 31-12-2013 (*) 18% In % 3% 407 18% 425 19% 12% 793 713 31% 744 33% 30% D 541 574 25% 506 22% 27% E 393 201 9% 146 6% 15% F 47 36 2% 31 1% 9% Label In % 31-12-2012 0 4% G 4 0% 0 0% 2.312 Totaal 2.098 2.269 (*) Bij het opstellen van het jaarwerk 2013, waren er nog geen landelijke gegevens beschikbaar. 18 JAARVERSLAG 2013 5. PROJECTEN Er verandert veel op het gebied van projectontwikkeling in de maatschappelijke sector. Woonservice Meander wil blijven investeren, maar moet ook keuzes maken op de gebieden vastgoedportefeuille, nieuwbouw, duurzaamheid, onderhoud en onze organisatie. Bij het maken van de keuzes zijn tevreden klanten, kwalitatief goede woningen en een gezond financieel beleid onze uitgangspunten. 12.1 BELEIDSKEUZES 2013 Nieuwe mogelijkheden en ontwikkelingen worden gevolgd om in een gematigd tempo de ontwikkeling van onze project door te kunnen laten gaan. We zijn bezig met het maken een plan van aanpak voor het realiseren van toekomstige projecten door: het doorvoeren van aanpassingen van de plannen om daardoor totale projecten te kunnen afronden; delen van projecten te (ver)kopen; geen sloop en vervangende nieuwbouw. Andere oplossingen hebben de voorkeur waaronder renovatie en verkoop; beleggers of andere investeerders betrekken bij de financiering van projecten; het toepassen van andere huurvormen, bijvoorbeeld huurvormen die een relatie hebben met de bedrijfsvoering van de huurder/participant. 12.2 DUURZAAMHEID IN ONZE NIEUWBOUW WONINGEN Bij nieuwbouw besteden we veel aandacht aan duurzaamheid. Duurzaamheid is vanzelfsprekend een belangrijk onderdeel in de nieuwbouw. Het opgeleverde project planontwikkeling Zuidrand Eethen fase 1, ‘de boerenerven’, hebben we duurzaamheid optimaal toegepast. Eethen is ons eerste project dat volledig energieneutraal is. Het resultaat tot heden is, dat er een terug levering aan het energienet van bijna 10% van het totaalverbruik is. Dit totaal is opgebouwd uit het verbruik van elektriciteit van de woningen en de gemeenschappelijke ruimten, warmwater- en warmteverbruik van de woningen. Dit energie-neutraalconcept is bereikt door het gebruik van zonnecollectoren en een zonneboiler, pvcollectoren (photovoltech), een hoge isolatiewaarde van de wooneenheid en een collectief gesloten systeem met warmtepompen. Voor de verwarming en koeling van de woning is een centrale warmtepompinstallatie geplaatst, die het gehele blok woningen verwarmt. Dit gebeurt door middel van vloerverwarming. Het naregelen van de temperatuur is per ruimte mogelijk. Verder is er veel isolatie toegepast om de woning energiezuinig te maken zoals extra gevel-, vloer- en dakisolatie, isolatieglas en tochtwering. Voor de warm tapwaterbereiding van de woning is een zonneboilerinstallatie geplaatst. Mocht er niet voldoende zonne-energie beschikbaar zijn, dan wordt de boiler elektrisch na verwarmd zodat er altijd voldoende warm water beschikbaar is. We volgen het project om de ervaringen te kunnen gebruiken voor toekomstige projecten. JAARVERSLAG 2013 19 12.3 OPGELEVERDE PROJECTEN Bloklandhof (Bloklandterrein fase 1) te Wijk en Aalburg Start bouw: november 2011 Realisatie: oplevering in januari 2013 Aantal huur/koop: 8 koopwoningen waarvan 4 voor starters in de vrije sector. Over het project Alle woningen zijn verkocht en opgeleverd. Van de acht woningen zijn vijf woningen met het product KoopVoordeel verkocht Foto 4: Bloklandhof te Wijk en Aalburg. Nieuwe Banne te Sleeuwijk Start bouw: Realisatie: Aantal koop: november 2011 oplevering januari 2013 9 starterswoningen 2 hoekwoningen in de vrije sector. Over het project Van de elf woningen zijn tien woningen verkocht met het product KoopVoordeel. Foto 5: Nieuwe Banne te Sleeuwijk. 20 JAARVERSLAG 2013 Nieuwe Notenhoff te Andel Start bouw: Aantal: Huurder: maart 2012 36 wooneenheden en gemeenschappelijke ruimten. Zorgplein Maaswaarden. Over het project De Nieuwe Notenhoff is een kleinschalige woonvoorziening voor mensen met een somatische of psychogeriatrische indicatie. Een huiselijke omgeving voor mensen die zware zorg nodig hebben. Het gebouw is centraal gelegen in de kern Andel, op een prominente plaats in het dorp. De bouw van de Nieuwe Notenhoff is de eerste fase van de totale planontwikkeling Notenhoff in Andel. De Nieuwe Notenhoff is officieel en feestelijk geopend in september door onze wereldberoemde wielerkampioene, afkomstig uit het gebied, Marianne Vos. De herstructurering krijgt zijn vervolg met de sloop van de oude Notenhoff, evenals een aantal huurwoningen in de directe omgeving. De oude Notenhoff en de woningen maken plaats voor: a. een woon-zorgcomplex (met dienstencentrum); b. 22 huurappartementen voor senioren met een lichte of toekomstige zorgvraag; c. een woonlocatie voor circa 20 personen met een verstandelijke beperking Vanwege de huidige marktontwikkelingen zijn we bezig de plannen aan te passen. Een aantal woningen die eerst voor sloop waren aangewezen, zullen aan de buitenzijde gerenoveerd worden. Dit houdt onder andere in een nieuw dak en het schilderen van de gevel. Daarna worden deze woningen verkocht voor een aantrekkelijke prijs. Foto 6: hoofdingang De Nieuwe Notenhoff te Andel. Foto 7: binnenplein De Nieuwe Notenhoff te Andel. Foto 8: achterkant De Nieuwe Notenhoff te Andel. JAARVERSLAG 2013 21 Restauratie Romboutskapel te Andel Start restauratie: november 2012 Oplevering: maart 2013 Over het project Als onderdeel van planontwikkeling de Notenhoff heeft Woonservice Meander de Romboutskapel laten restaureren. Het eigendom en het beheer van de kapel blijven bij de gemeente Woudrichem. De kapel zal naar verwachting een publieke functie met een historisch karakter krijgen. De gemeente zorgt voor de restauratie van de historische muur. Woonservice Meander heeft opdracht gegeven voor restauratie. Foto 9: kapel te Andel. Starterswoningen Dr Tjalmastraat fase 4 te Veen Plaats: Start bouw: Aantal koop: Veen juli 2012 10 starterswoningen en 2 kavels vrije sector Over het project Als afsluiting van het project Tjalmastraat in Veen zijn de 12 starterswoningen opgeleverd en verkocht onder KoopVoordeel. Foto 10: Dr. Tjalmastraat fase 4 te Veen. 12.4 PROJECTEN IN UITVOERING Kindcentrum De Bogert te Eethen Plaats: Start bouw: Aantal huur: Eethen november 2012 huur Over het project Kindcentrum De Bogert is een multifunctioneel gebouw dat diverse gebruikers huisvesting biedt. Het betreft een ‘brede school’ principe met een basisschool, een peuterspeelzaal, een kinderdagopvang, een bibliotheek en een gymzaal in één gebouw waar diverse verenigingen gebruik van zullen maken. 22 JAARVERSLAG 2013 Met de onthulling van het bouwbord door de kinderen van de Prins Willem Alexanderschool is de bouw in november 2012 gestart. Het kindcentrum De Bogert moet maart 2014 gebruiksklaar zijn. Foto 11: kindcentrum De Bogert in Eethen. Foto 12: centrale hal kindcentrum De Bogert in Eethen. Foto 13: gymzaal kindcentrum De Bogert in Eethen. Foto 14: overloop kindcentrum De Bogert in Eethen. JAARVERSLAG 2013 23 PROJECTEN IN VOORBEREIDING Kantoor Woonservice Meander te Werkendam Foto 15: nieuwe kantoor aan de lijnbaan en impressie nieuwe gevel. Over het project Woonservice Meander heeft het pand van de Rabobank in Werkendam aangekocht. In juni 2012 is de Rabobank, locatie Werkendam, verhuisd naar een nieuw pand in Almkerk. Het transport van het pand is vertraagd en zal in februari 2014 plaatsvinden. Van maart tot en met begin juli zal de verbouwing plaatsvinden. Er komt onder andere een entree aan de zijde van de Lijnbaan. Gezien de huidige crisis is besloten om een aantal werkzaamheden te laten vervallen of uit te stellen. Een aantal ruimten is aangewezen voor de verhuur aan derden. De Rabobank zal een deel van het pand huren. In juli 2014 is de verwachte verhuizing van Woonservice Meander van de Klaproos naar de Lijnbaan. Woon-zorgcomplex Transvaal te Sleeuwijk Over het project In december 2013 heeft Woonservice Meander definitief de keuze gemaakt om zich terug te trekken uit het project woon-zorgcomplex Transvaal te Sleeuwijk. Het project lag al gereed voor aanbesteding toen de faciliteringsruimte geblokkeerd werd. De financiering kon niet gerealiseerd worden. We hebben diverse mogelijkheden onderzocht om het project toch door te laten gaan. Onderzoek of we met beleggers het project konden uitvoeren. Er zijn gesprekken gevoerd met de gemeente om een deel van de appartementen in de koopsector te brengen en er zijn goedkopere ontwerpen gepresenteerd. Uiteindelijk gaf dit alles niet het gewenste resultaat binnen een acceptabele termijn. Uitstel van het project tot 2016/2017 was nog de enige optie. Echter dat vonden we niet aanvaardbaar in het maatschappelijke belang. Alles afwegende hebben we het besluit genomen om dit project niet te realiseren. 24 JAARVERSLAG 2013 6. HUURBELEID De betaalbaarheid van het woningbezit is een speerpunt van het huurbeleid van Woonservice Meander. Dit beleid heeft geleid tot een gematigde huurontwikkeling de afgelopen jaren. Het huurprijsbeleid staat echter fors onder druk. De nieuwe overheidsheffing moet jaarlijks uit de lopende kasstroom betaald worden. Dat heeft consequenties voor onze bedrijfsvoering. 6.1 HUUR, HUURVERHOGING EN HUURDERVING Voor 2013 is in overleg met de Huurdersbelangenvereniging(HBV) besloten, een huurverhoging door te voeren van gemiddeld 4% over het hele bezit. Bij complexen die binnen vijf jaar gesloopt worden is echter de huurprijs van deze woningen bevroren. Deze huurders zijn hier schriftelijk over geïnformeerd. Daarnaast hebben wij als beleid om de gemiddelde streefhuur van de woningen te verhogen van 70% naar 80% van de maximaalredelijk huurprijs. Dit gebeurt alleen bij mutatie. Inkomensafhankelijk Huurverhoging De minister heeft de huur- en inkomensgrens voor 2013 vastgesteld. De inkomensgrens voor sociale huurwoningen was in 2012 €34.085 en voor 2013 bijgesteld naar €34.229. De huurgrens is hiermee van € 664,66 in 2012 gestegen naar € 681,02 in 2013. Bezwaarschriften en Huurcommissiezaken Jaarlijks kunnen bewoners bezwaar aantekenen tegen de huurverhoging. In 2013 hebben wij twaalf bezwaarschriften ontvangen die door de huurcommissie zijn beoordeeld. Hiervan zijn zeven bezwaarschriften ingediend op grond van inkomensafhankelijke huurverhoging. De huurcommissie heeft deze zeven bezwaarschriften afgewezen, omdat wij geen inkomensafhankelijke huurverhoging hebben toegepast in dat jaar. De overige bezwaarschriften hadden betrekking op de prijs- / kwaliteitverhouding en de huur bij aanvang. Die bezwaarschriften zijn ongegrond verklaard door de huurcommissie. Huurtoeslag We informeren en helpen onze huurders bij de aanvraag van huurtoeslag. De toeslag wordt niet door de corporatie berekend en aangevraagd. Dit loopt via de Belastingdienst. Huurders die dat willen, kunnen hun huurtoeslag rechtstreeks door de Belastingdienst bij Woonservice Meander laten storten. Dit wordt dan automatisch met hun huur verrekend. In 2013 maakten gemiddeld 330 huurders gebruik van deze service. Door een wetswijziging is dit vanaf 2014 komen te vervallen. Figuur 10: huuraanvragen en gemiddeld bedrag huurtoeslag per maand. JAARVERSLAG 2013 25 Huurderving In 2013 hadden wij een aantal moeilijk verhuurbare woningen. De reden hiervoor is een toenemende kritische houding van nieuwe huurders. Hierdoor moest voor een aantal woningen vaker geadverteerd worden. Daarnaast is er ook sprake van leegstand van woningen in Andel, Eethen en Werkendam. Deze staan namelijk op de nominatie om gesloopt te worden vanwege herstructureringsplannen. Omdat we de nieuwbouwplannen voor de komende jaren stil hebben gelegd, zal in 2014 beoordeeld worden wat we met de leegstaande woningen gaan doen. Figuur 11: huurderving 2013 naar reden. 6.2 INCASSOBELEID Schuldhulpverlening Woonservice Meander werkt proactief aan het huur incassobeleid. Door de maatschappelijke ontwikkelingen dreigt een grote groep mensen in de problemen te komen. Daarom worden dreigende betalingsachterstanden op tijd gesignaleerd. We benaderen onze huurders persoonlijk over hun huurachterstand. We nemen dan telefonisch contact op om eventuele (financiële) problemen bespreekbaar te maken en/of om de oorzaak van de betalingsachterstand te achterhalen. De huurincasso vergt steeds meer onze aandacht. Deze lopen geleidelijk op. In 2014 willen we dit als volgt aanpakken door: de schuldhulpverlening te optimaliseren en meer bekendheid te geven over begeleiding bij schulden; meer aandacht te hebben aan de vroeg signalering (sneller achter de voordeur); meer samenwerking met sociaal maatschappelijke diensten; geleidelijk aan over te gaan tot het invoeren van de Woonladder; de huurincasso en de samenhang met de sociaal maatschappelijke problemen, op de agenda te plaatsten van de regionale prestatieafspraken. Ontruimingen In 2013 zijn er 34 zaken van zittende huurders met betalingsachterstand in behandeling genomen. Hiervan hebben wij met veertien huurders een betalingsregeling getroffen. Daarvan zijn drie huishoudens ontruimd. Dit is één ontruiming minder dan in 2012. De overige betalingsachterstanden zijn ondergebracht bij schuldhulpverlening en/of maatschappelijk werk. 26 JAARVERSLAG 2013 Tabel 7: aantal ontruimingen. Jaar 2009 2010 2011 2012 2013 6.3 Aantal ontruimingen 2 3 1 4 3 SERVICEKOSTEN Op grond van de huurovereenkomst hebben sommige klanten te maken met servicekosten. Dit zijn kosten die de klant bovenop de kale huurprijs van een woning krijgt. Hieronder vallen kosten voor water en energie, maar ook bijvoorbeeld schoonmaakdienst en glasbewassing. Met terugwerkende kracht ontvangen onze huurders elk jaar een afrekening. Op basis van de werkelijke kosten beoordelen we of het voorschot dan moet worden aangepast of niet. JAARVERSLAG 2013 27 7. BETREKKEN BEWONERS BIJ BELEID Wij zijn al sinds 2006 in het bezit van het KWH-huurlabel. Op dit moment is dit het KWH-huurlabel 2.0. Met deze certificering van het Kwaliteitscentrum Woningcorporaties Huursector(KWH), wordt de kwaliteit van onze dienstverlening uitgedrukt. 7.1 KWH Het KWH-huurlabel 2.0 is een instrument om de kwaliteit van onze dienstverlening inzichtelijk te maken. We krijgen hiermee meer inzicht in de waardering van onze klanten op onze dienstverlening. Hiermee kunnen we dan ook sturen op verbeteringen. Het hele jaar worden we gemeten op klantcontacten, verhuizingen, onderhoud en klachten be- en afhandeling. Tot op heden maken we gebruik van de standaard metingsonderdelen en niet van de aanvullende optionele onderdelen. Figuur 12: schematisch overzicht vier onderdelen. De cijfers over 2013 laten een positief beeld zien. Of we het resultaat van 2012 zullen evenaren weten we pas in maart 2014. Het ziet er wel naar uit dat we over 2013 meer dan voldoende hebben gescoord om ons label te mogen behouden. Het oppakken van klachten en onze communicatie blijft een aandachtspunt. Deze klachten zijn géén reparatieverzoeken. Voor het communicatieonderdeel telefonisch contact en afhandeling klachten moet organisatie breed onder de aandacht blijven. Dit geldt ook voor de kwaliteit van onze teksten. Signaleringen van verbeterpunten worden door het jaar heen regelmatig aangeleverd. Intern uitzetten gebeurt door de afdeling Wonen. Als de meting in maart afgesloten is, ontvangen we een eindrapportage voor 2013. Doelstelling voor 2014 is een score van gemiddeld een acht. Dit willen we bereiken op ons kwaliteit voor dienstverlening. Tabel 8: score op diverse onderdelen per december 2013. Onderdeel Bereikbaarheid Communicatie en informatie Woning zoeken Nieuwe woning 28 Cijfer 7,8 7,1 8,2 8,1 Onderdeel Huur opzeggen Reparaties Onderhoud Klachten behandelen Cijfer 8,2 7,8 7,9 6,9 JAARVERSLAG 2013 7.2 HUURDERSBELANGENVERENIGING Als Woonservice Meander willen we betrokken bij zijn onze huurders. Onze formele belangenbehartiger, namens de huurders, is de HuurdersBelangenVereniging (HBV). Deze bestond begin 2013 uit acht bestuursleden en is aangesloten bij de Nederlandse Woonbond. In 2013 zijn er drie nieuwe bestuursleden toegetreden. Voorzitter de heer R. Buurma heeft op 31 oktober 2013 na 25 jaar, waarvan 22 jaar als voorzitter, afscheid genomen. De nieuwe voorzitter is mevrouw H. Visser. Enquête Door de HBV is in 2013 een enquête uitgezet bij haar leden, huurders van Woonservice Meander. Voornaamste doel was werving van bestuurders en interesse peilen om lid te worden van de HBV. Beide doelen zijn naar tevredenheid bereikt. Daarnaast waren er diverse vragen ingebouwd die te maken hadden met Woonservice Meander. Vragen zoals hoe: verloopt de communicatie; worden de klachten- en reparatieverzoeken ervaren; ervaart men de sociale veiligheid en leefbaarheid. Openstaande aandachtspunten uit deze enquête zijn op verzoek van de HBV door Woonservice Meander opgepakt om verder af te handelen. Kwaliteitszetel in de RvC Door het terugtreden van het RvC-lid namens de HBV in 2014, zijn er afspraken gemaakt voor de voordracht van een nieuw lid voor deze kwaliteitszetel. Samenwerking Er wordt actief samengewerkt op basis van een participatieovereenkomst. De doelstelling voor 2014 is om met de directie twee maal per jaar in gesprek te gaan over zaken op strategisch niveau. Verder zijn we in 2013 als corporatie vijf keer met de huurdersbelangenvereniging in gesprek geweest. De gesprekken waren open en er is een soepele samenwerking tussen ons en de HBV. De volgende onderwerpen zijn aan de orde geweest: meerjarenbegroting 2013 -2017; urgenties en indicaties; verkoop woningen; veiligheidscertificaten; ontwikkelingen op de woningmarkt; nieuwe huurverhoging en opbouw van de jaarverslag 2012; huurprijzen; bestuur en ledenwerving; stand van zaken zoals isolatie, EPA en EPC; wijkmarkten; ontwikkelingen van lopende projecten; woonruimteverdeelsysteem; resultaten en verbeterpunten KWH; communicatie tussen Woonservice Meander inkomensafhankelijk toewijzen van en de HBV; huurwoningen; zonnepanelen als duurzame investering; leegstand van woningen; ledenactie / enquête HBV; prestatieafspraken; kwaliteitszetel HBV in RVC; website HBV; klantportaal; strategisch voorraadbeheer. planmachtig onderhoud dak vervanging; 7.3 COMMUNICATIE Eind 2012 - begin 2013 is bekeken welke onderdelen uit het strategisch communicatieplan nog open stonden en welke in 2013 nog opgepakt moesten worden. Inmiddels zijn nagenoeg alle onderdelen uit het plan afgerond of op een andere manier opgepakt. Wel staan de nieuwe huisstijl en de nieuwe website nog open. Dit is gekoppeld aan de verhuizing naar het nieuwe kantoor. Deze acties zullen in 2014 worden afgerond. De volgende projecten zijn in 2013 geïmplementeerd en afgerond: huurdersportaal; verbeterpunten Bewonersmagazine; KWH-eisen omtrent communicatie (doorlopend); telefonische bereikbaarheid geoptimaliseerd; schrijfwijze. Wij kunnen concluderen dat we goed op schema lopen. JAARVERSLAG 2013 29 Huisstijl In 2012 hebben wij besloten een nieuwe huisstijl te laten ontwerpen. We wilden een professionelere uitstraling krijgen. Bij het ontwerpen is uitgegaan van de communicatiekapstok ‘aandacht’. Besloten is om het invoeren van de nieuwe huisstijl te koppelen aan de verhuizing naar het nieuwe kantoor. De ontwerpen zijn gekozen en de belangrijkste richtlijnen voor de opmaak van de briefsjablonen en formulieren, hebben we ontvangen. Een deel van de standaardbrieven is al omgezet en alle informatiefolders zijn klaar om gedrukt te worden. In het kader van het 100-jarig jubileum hebben we wel al op de kookboeken, het cadeau voor de huurders, stickers geplakt met het nieuwe logo. Huurdersportaal In 2012 is het traject om een huurdersportaal aan te schaffen gestart. Gekozen is om het huurdersportaal in twee fases te introduceren. Als eerste ontvingen 10% willekeurig gekozen huurders in maart 2013 inloggegevens. De overige huurders ontvingen deze inloggegevens in juni 2013. Er zijn geen grote problemen geconstateerd bij de ingebruikname. Uit de eerste fasebleek dat we de introductiebrief niet hoefden aan te passen. In september zijn alle huurders nog een keer geïnformeerd over het huurdersportaal. Daar kwamen wel veel vragen uit voort, maar het leverde ook veel nieuwe gebruikers op. Huurders werden met de verloting van VVV-bonnen en artikelen in ons bewonersmagazine Meanderen gemotiveerd om het huurdersportaal te gaan gebruiken. Inmiddels heeft 27,1% van onze huurders een werkend account. Een veel hoger aantal dan het gemiddelde percentages van 10%. Belangrijk wordt nu dat we onze huurders aan het portaal gaan binden. Dit willen we doen door het portaal blijvend onder de aandacht te brengen en deze inhoudelijk te blijven vernieuwen. Er is met behulp van screenshots een filmpje gemaakt waarin het hele portaal uitgelegd wordt. Dat filmpje wordt als promotie van het portaal ingezet. In figuur 9 zien we de statistieken van het portaal. Dit is bijgehouden sinds maart 2013. Omdat het portaal in de eerste helft van 2013 nog in de opstartfase zat, kunnen deze statistieken niet vergeleken kunnen worden met die van 2012. Figuur 13: geregistreerde gebruikers en bezoekers huurdersportaal per maand. We zien dat er pieken zijn bij het bezoeken van het huurdersportaal in de maanden juni en september. Dat komt omdat we in die maanden fase 2 - 90% van onze huurders - en de herinneringsbrief - 100% van onze huurders- verstuurd hebben. Sinds oktober is het bezoekersaantal stabiel en zien we het aantal geregistreerde huurders nog steeds geleidelijk stijgen. Wel zijn ze relatief laag, zeker als we dit vergelijken met de website. Dit komt waarschijnlijk omdat er op dit moment nog weinig vernieuwing in het portaal zit. Nagedacht wordt hoe we het portaal blijvend kunnen vernieuwen zodat men daar dan ook voor meer informatie terecht kan en niet alleen voor de eigenpersoonsgegevens. 30 JAARVERSLAG 2013 Bewonersmagazine In 2013 hebben we drie Magazines Meanderen uitgegeven. In maart was de eerste reguliere uitgave. De tweede uitgave in september was een jubileumeditie. De derde reguliere editie was in december. De uitgaves zijn allemaal weer positief ontvangen. Zeker op de jubileumeditie hebben we positieve reacties gehad. Ook in 2014 zullen er weer drie edities van Meanderen uitgegeven worden. Uit de reacties op de puzzels bleek, dat mensen een woordzoeker beter waarderen dan een sudoku. Daarom gaan we in 2014 in plaats van woordzoekers, meer andere type puzzels plaatsen. Nieuwsbrieven Door het stilleggen van de nieuwbouw in 2013, zijn ook de nieuwsbrieven over projecten nagenoeg stil komen te liggen. Er zijn nog wel een paar nieuwsbrieven verstuurd, maar de planning is niet meer opnieuw aangevuld. Soms is er op een alternatieve manier geïnformeerd. Op het moment dat er weer nieuwbouw plaatsvindt, wordt de bewaking en het maken van de nieuwsbrieven projecten weer opgepakt. Website Maandelijks zijn de statistieken van de website www.woonservicemeander.nl bijgehouden. We weten dat er werk aan de winkel is voor onze website. In 2013 is besloten geen grote veranderingen meer door te voeren. Alleen het hoognodige wordt gedaan totdat de nieuwe website gebruikt gaat worden. Dit is gekoppeld aan de nieuwe huisstijl én dus aan de verhuizing naar het nieuwe kantoor. Figuur 14: verloop bezoeken www.woonservicemeander.nl per maand. In figuur 10 zien we dat het aantal bezoeken en het aantal unieke bezoekers gedurende het jaar relatief stabiel blijft. Dit zwakt gedurende het jaar wel wat af. Het aantal paginaweergaves laat een ander verloop zien. Hierin zit meer verschil. In januari, maart en september zien we pieken. We weten niet waar dit door veroorzaakt wordt. De dip in de zomer is logisch verklaarbaar door de vakantieperiode Figuur 15: verloop bezoekers www.woonservicemeander.nl per maand. JAARVERSLAG 2013 31 Als we in figuur 11 naar het bouncepercentage vanaf 2011 kijken , zien we dat dit geleidelijk stijgt. Het bouncepercentage geeft het percentage bezoekers aan dat na slechts één pagina bekeken te hebben, de website weer verlaat. Over het algemeen is een bouncepercentage tussen 40% en 60% normaal voor een website. Ondanks de stijgende lijn zitten we nog steeds op de goede weg. Wel moeten we ervoor waken dat het percentage niet te hoog oploopt. Het percentage nieuwe versus terugkerende bezoekers zweeft voor www.woonservicemeander.nl altijd rond de 50%. Het beeld dat 2013 laat zien is dus niet vreemd. Voor 2014 is het doel dat de statistieken van de website in 2014 vergelijkbaar blijven met die van 2013. We hopen zelfs dat ze verbeteren op het moment dat de nieuwe website geïntroduceerd wordt. Social media In 2012 zijn we begonnen met het actiever oppakken van social media. We zien dat Twitter redelijk loopt. We kunnen achterhalen wie onze volgers precies zijn. Facebook daarentegen blijft moeilijk. We hebben na anderhalf jaar namelijk pas eenendertig likes verzameld. Daarvan zijn een aanzienlijk gedeelte de collega’s van Woonservice Meander. Facebook heeft een aanzienlijk minder bereik dan Twitter. Tabel 9: statistieken Twitter en Facebook over 2013. Volgers Twitter Volgens Twitter Tweets Likes Facebook Januari 2013 341 102 221 12 Februari 2013 355 102 230 14 Maart 2013 391 102 259 15 April 2013 424 102 283 20 Mei 2013 450 102 292 21 Juni 2013 478 90 306 23 Juli 2013 487 91 328 24 Augustus 2013 493 92 329 24 September 2013 524 92 341 28 Oktober 2013 544 92 345 29 November 2013 569 92 351 30 December 2013 579 93 359 31 Het aantal volgers op Twitter is in 2013 met 69,8% toegenomen. Het aantal tweets is met 62,4% toegenomen. Met Twitter gaat het dus goed, al weten we niet zeker of we ook daadwerkelijk de mensen bereiken die we willen bereiken. Facebook lijkt het met een toename van 158,3% likes ook goed te doen, maar het aantal blijft nog steeds sterk achter op het doel wat we voor ogen hadden. Misschien moeten we concluderen dat Facebook voor onze organisatie, branche of in ons gebied niet de goede manier is om mensen te bereiken. Daarom moeten we ons afvragen of het bijhouden van Facebook nog wel zinvol is. Oproepen in Meanderen en op de wijkavonden in september hebben namelijk ook niet tot een grotere toename van het aantal likes geleid. 32 JAARVERSLAG 2013 8. LEEFBAARHEID Het lijkt zo vanzelf sprekend en dat is het ook. Voor de huurders Woonservice Meander is een prettige woonomgeving belangrijk. Dat houdt niet op bij het aanbieden van een woning. Onze grootste uitdaging is het behouden en realiseren van vitale buurten met goede voorzieningen, waar de bewoners elkaar kennen en waar zij bijdragen aan de leefbaarheid in hun buurt. Overlast Overlastmeldingen behandelen wij volgens onze procedure. De wet- en regelgeving is hier leidend in. Het melden van overlast moet heel belangrijk zijn willen wij deze in behandeling nemen. In 2013 hebben we de de volgende meldingen gehad: tien nieuwe meldingen van overlast. Daarnaast waren er nog vier langlopende dossiers uit 2012. Drie zijn inmiddels opgelost. In samenwerking met partners zoals gemeente, (wijk)politie, maatschappelijke- en geestelijke gezondheidszorg zijn enkele meldingen opgepakt; om straten een verzorgde indruk te laten behouden, controleert Woonservice Meander op het onderhoud van tuinen en brandgangen; wij hebben zevenendertig huurders aangesproken op hun tuinonderhoud. Woonfraude In 2013 hebben wij geen woonfraude gesignaleerd. Sponsoring Woonservice Meander sponsort instellingen en organisaties die belangenhouders van ons zijn. Verder is het voor ons ook van belang dat de aanvraag in het belang van lokale en regionale maatschappelijke functies is. Foto 16: actie Join for Energy / challenge Mont Ventoux 2013. Leefbaarheid We hebben in 2013 aan de volgende (leefbaarheid)projecten met een financiële bijdrage gegeven of gesteund: het plaatsen van een schutting in Veen; samen met de Verankeringsgroep voor de de herinrichting van tuintjes aan de Spijksweer, kernen Werkendam, Sleeuwijk, Dussen, Hank en Wierinxwal, Tuinstraat en Kappenwaard in Nieuwendijk sponsoring van de klussendienst; Werkendam; sponsoring projecten voor ouderen zoals nieuwe ingang voor het zaaltje complex De ouderengym in De Erker in Werkendam en De Vlaeshoff in Veen; Nijenburcht in Giessen; realisatie van de recreatieruimte Munnikenstate in Wijk en Aalburg; JAARVERSLAG 2013 33 Sponsoring dag van de ouderen georganiseerd door Stichting De Vleet (voormalig WOW) in Woudrichem; extra buurtpreventie rondom de te slopen woningen in Andel, Eethen en Vervoornepolder; vrijwilligersactie NL Doet bij Zonnestraal in Werkendam; we doen mee aan de klankbordgroep van het project Demografische Ontwikkelingen West Brabant; we doen mee aan de website zorgenwoneninaltena.nl; we doen mee aan detentie en woonruimte PI Breda; we zorgen voor inbraakpreventies bij mutatiewoningen. 34 Foto 17: leefbaarheid: speeltoestel Werkendam. JAARVERSLAG 2013 9. WONEN EN ZORG Wonen, zorg, welzijn en onderwijs heeft onze bijzondere aandacht. We bouwen levensloopbestendige woningen met domotica voor ouderen, en woningen voor mensen met een beperking zodat ze zelfstandig kunnen wonen. Maatschappelijke organisaties van welzijns- en zorgvoorzieningen ondersteunen wij bij het coördineren en realiseren van huisvesting voor deze doelgroep. Plezierig wonen en leven met de zorg op maat die gewenst is. De levering van zorg doen onze partners zelf. Onze aanpak is een waardevolle bijdrage leveren aan de leefbaarheid in het Land van Heusden en Altena. In figuur 12 is in een oogopslag te zien met wie we samenwerken. Figuur 16: samenwerkingsverbanden. 9.1 SAMENWERKINGSVERBANDEN Met de volgende partijen werken we samen op het gebied van wonen, zorg, welzijn en onderwijs: Gemeente Aalburg; Maatschappelijk werk Trema; Gemeente Werkendam; Novadic-Kentron; Gemeente Woudrichem; Rivas; Woonstichting Land van Altena; Thebe; Woonlinie; De Riethorst-Stromenland; Philadelphia; NSWAC; Siloah; MASS; Zorgplein Maaswaarden; Syndion; GGZ-regio Breda; Prisma. GGD; JAARVERSLAG 2013 35 9.2 BIJZONDERE DOELGROEPEN Regionaal Zorgnetwerk Gemeenten en woningcorporaties, dus ook Woonservice Meander, werken samen in een Regionaal Zorgnetwerk met zorgaanbieders. Doel van dit netwerk is het opzetten, uitzetten en onderhouden van een gezamenlijke visie en een samenhangende zorginfrastructuur, waarbij de integratie van wonen en zorg centraal staat. Woonservice Meander levert voorzitter van dit netwerk. Het beleid van het Zorgnetwerk kent de volgende stappen: a. als eerste willen we de zelfredzaamheid van zorgvragers vergroten; b. vervolgens krijgen de sociale netwerken van de zorgvragers de aandacht; c. daarna komen de collectieve voorzieningen in beeld; d. tot slot worden individuele voorzieningen beoordeeld. Het Regionaal Zorgnetwerk is in 2013 vier keer bij elkaar geweest. De volgende aandachtpunten zijn aan de orde gekomen. a. De brainstormnotitie en vervolgopdracht werkgroep ‘denken in concepten’. Deze is vastgesteld. Hierin zijn de kansen en bedreigingen van vergrijzing in kaart gebracht, inclusief een aanbevelingsplan op lokaal niveau. Dit is afgerond. In 2013 zijn enkele ideeën uitgewerkt tot (werkbare) concepten. In 2014 zal de planning en de daaruit voortkomende acties verder opgepakt worden. b. Werkgroep digitalisering zal in 2014 weer actief aan de slag gaan met het actualiseren van de informatie op de website. Deze gegevens moeten gehaald worden uit het onderzoek kengetallen. c. Werkgroep scheiden wonen-zorg heeft veel aandacht geschonken aan de ontwikkelingen in de zorgsector en de acties die hieruit opgepakt moeten worden. De vier aandachtsvelden zullen in 2014 opgepakt worden door werkgroepen. d. Werkgroep wijkgericht werken heeft kaders geformuleerd en verder uitgezet. Voor het wijknetwerk zijn meerdere partners betrokken die meedoen aan deze pilot. e. De ontwikkeling en gevolgen invoering Participatiewet is gezamenlijk breed besproken met als doel, beoordelen hoe we als partners hier op in kunnen spelen. f. Het volgen van de AWBZ transitie in relatie tot het WMO beleidsplan (Wet werken naar vermogen; Jeugdzorg en AWBZ). Ook hier hebben we als gezamenlijke partners besproken hoe hier mee omgegaan kon worden. g. Aan een extern bureau opdracht gegeven om op kernniveau vraag en aanbod van de (ouderen) huisvesting te analyseren in relatie tot de bevolkingsprognose. Hierin wordt ook meegenomen een doorsteek naar de particuliere sector. h. Ook de structuur van het Zorgnetwerk is aan de orde gekomen. Doel is een brede groep van gekwalificeerde belanghouders bij elkaar te hebben en te houden om gezamenlijke beleidskeuzes te kunnen maken voor het werkgebied. Eenzaamheid in samenwerking met de gemeenten In maart 2013 is er een vervolgbijeenkomst geweest over eenzaamheid van oudere bewoners in de gemeente Werkendam. De uitkomst uit deze bijeenkomst heeft handvaten opgeleverd. Via de projectkaarten zijn verdere acties uitgezet die de eenzaamheid van bewoners kan verminderen onder andere door: a. het netwerk en de vraag van de bewoner rondom eenzaamheid in een digitale sociale kaart te plaatsen; b. van daaruit een systeem uit te zetten van activiteiten en begeleidings- of trainingsaanbod; c. het vooral kleinschalig te houden. Leefbaarheid in samenwerking met Provincie Brabant Om de leefbaarheidsvoorzieningen op peil te houden, stimuleert de provincie samenwerkingsverbanden. Gezien de grote hoeveelheid wijzigingen in de wet- en regelgeving voor zowel de gemeenten als de corporaties, zal de aanpak meegenomen worden in de gezamenlijke regionale overleggen met de gemeenten in 2014 over de prestatieafspraken. 36 JAARVERSLAG 2013 Ouderenbeleid De komende tien tot vijftien jaar zal de vergrijzing ook in ons gebied haar hoogtepunt bereiken. De afgelopen jaren hebben we flink geïnvesteerd in levensloopbestendig bouwen, zodat ouderen langer zelfstandig konden blijven wonen. Het woonwensenonderzoek zal ons echter voor de komende jaren meer ook meer inzicht moeten geven over vraag en aanbod van ouderen. Met andere woorden, moet het levensloopbestendig bouwen een andere richting opgaan of niet. We hopen hier in 2014 meer richting aan te kunnen geven. Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) Samen met de gemeenten Werkendam en Woudrichem voeren we één beleid op het gebied van de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO). Jaarlijks werken we vanuit de prestatievelden die partijen in een convenant hebben vastgelegd. Deze zijn: het bevorderen van de sociale samenhang in en de leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten; preventieve ondersteuning van jeugdigen in de relatie met de ouders; het verstrekken van informatie, advies en cliëntenondersteuning; het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers; het bevorderen van deelname aan het maatschappelijk verkeer voor mensen met een beperking; het verlenen van woonvoorziening aan mensen met een beperking; het bieden van voorzieningen voor maatschappelijke opvang; het bevorderen van de geestelijke gezondheidszorg. Door de gewijzigde wet- en regelgeving is er sprake van veranderingen. Afgesproken is om dit in 2014 in de gezamenlijke regionale overleggen, tussen de gemeenten en corporaties over de prestatieafspraken, op de agenda te plaatsen. Onderwijs Project Zuidrand Eethen nadert zijn afronding. Oplevering van de basisschool, een kinderdagverblijf, een gymzaal en een bibliotheek in één pand zal opgeleverd worden in 2014. Meer hierover kunt u lezen in hoofdstuk 5. Kwetsbare groepen Maatschappelijke Steunsystemen (MASS) is een netwerk waarin corporaties zorginstellingen, gemeente en politie uit het werkgebied in vertegenwoordigd zijn. Armoede, psychische problematiek, verslavingsproblemen, huiselijk geweld of problemen met de opvoeding worden hier gezamenlijk besproken. om zo tot een gerichte aanpak te komen. Vaak blijkt dat er geen duidelijke zorgvraag komt uit deze doelgroep en een gezamenlijke gerichte aanpak is daarom belangrijk. In 2013 heeft Woonservice Meander één dossier aangemeld. Dit was een aanmelding van een huurder die drugs- en geluidsoverlast veroorzaakte. Vanuit het MASS is dit dossier gecoördineerd en de GDD en Novadic Kentron waren hier bij betrokken. Klussendienst Wij werken mee aan een lokaal initiatief van de Verankeringsgroep van de gemeente Werkendam en Stichting Trema. Dit betreft de klussendienst. Deze dienst pakt op verzoek van mensen met een beperking, ouderen en langdurig zieken, klussen in en om hun woning op. NL Doet 2013 In 2013 heeft Woonservice Meander voor de tweede keer meegedaan aan de landelijke actie NL DOET. De medewerkers werden ingezet bij ondersteuning van activiteiten van bewoners op een woonlocatie in Werkendam. Het enthousiasme van de medewerkers en de bewoners was groot. JAARVERSLAG 2013 37 Foto 18 en 19: vrijwilligersactie actie NL DOET bij begeleid wonen complex De Zonnestraal in Werkendam. 38 JAARVERSLAG 2013 10. FINANCIËN Woonservice Meander is een financieel gezonde woningcorporatie. Wel is door het regeerakkoord van Rutte II de onzekerheid over onze (financiële) toekomst toegenomen. De effecten van de verhuurdersheffing zijn fors. Bedrijfseconomisch gezien maken we een pas op de plaats. Doelstelling a. Meer vet op de botten’ krijgen. De corporaties worden gedwongen om hun financiële doelstelling boven het maatschappelijke te plaatsen. b. Voldoen aan alle normen vanuit het risicobeoordelingsmodel externe toezichthouders WSW/CFV. Ondanks deze omstandigheden blijven wij ons inzetten om onze missie te realiseren. Uiteraard willen we dit samen met de partners op de gebieden van wonen, zorg, welzijn en onderwijs doen. We willen ons aandeel blijven leveren waar het gaat om investeringen in de volkshuisvesting. 10.1 TREASURY Met betrekking tot het financiële beheer werken we als corporatie conform het Treasurystatuut. Een nieuwe versie is opgesteld en beoordeeld door de interne auditcommissie. In 2014 zal het Treasurystatuut officieel worden vastgesteld en goedgekeurd. Wat zijn de belangrijkste onderdelen? a. Het Treasurystatuut kenmerkt zich als defensief. Voor zowel beleggingen als financiering. b. Een complete analyse van de leningportefeuille. c. Overzicht verantwoordelijkheden en bevoegdheden. In het team financiën beleid is treasury standaard geagendeerd zodat het de volle aandacht krijgt. Stresstest Centraal Fonds Volkshuisvesting Het Centraal Fonds Volkshuisvesting heeft met peildatum 31 december 2013, onderzocht, of corporaties met een derivatenportefeuille voldoende buffers aanhouden om te kunnen voldoen aan de onderpandverplichtingen bij een fictieve rentedaling van zowel 1 als 2 %. De uitkomst van deze test is, dat onze liquiditeitsbuffer als voldoende wordt beoordeeld. Liquiditeitspositie Per einde 2013 bedroeg de omvang van onze liquiditeit ruim € 6 miljoen. In dit bedrag zit de financiering t.b.v. de aankoop eigen pand. Omvang Lening portefeuille ultimo 2013 Tabel 10: specificatie van de leningsportefeuille. Soort lening Annuïteit Lineair Basisrente Fixe lening Swap Extentbel Totaal JAARVERSLAG 2013 Aantal leningen 9 9 5 6 3 4 36 Totaal bedrag 13.612 13.748 23.467 29.500 2.969 31.000 114.296 39 Derivaten Woonservice Meander heeft een drietal roll-over leningen met als geldgever de Rabobank waarin een cap is opgenomen. Deze heeft een looptijd tot 31 december 2014. Eveneens is hierop in 2002 een payerswap afgesloten. Deze loopt ook af per 31 december 2014. Op de afloopdatum is er geen bijstorting vereist. Het is de enige payerswap die Meander heeft. Zij beschouwt het afsluiten van deze derivaat als niet passend binnen het renterisicobeheer van de bestaande leningportefeuille. Met de Rabobank zijn we in overleg of het mogelijke is om de cap in te trekken. Deelneming Woonservice Meander heeft een 100% deelneming in Meander Holding B.V. In deze B.V. zit ook een 100% deelneming genaamd Meander Vastgoed B.V. In deze werkmaatschappij is 1 project opgenomen. We beraden ons of dit complex naar de Stichting wordt overgedragen. CFV In 2012 hebben wij, op basis van de ingediende prognosegegevens 2013-20176 van het CFV, een positief oordeel toegekend gekregen. Dit houdt in, dat zij van mening zijn dat de voorgenomen activiteiten in financieel opzicht passen bij onze vermogenspositie. Daarnaast is het CFV van mening dat, op basis van de ingediende verantwoordingsgegevens over 2012, onze corporatie solvabel is. Dat wil zeggen dat Woonservice Meander aan haar verplichtingen kan voldoen. WSW Het solvabiliteitsoordeel 2012 is positief. In het kader van artikel 28-30 van het reglement van deelneming is in 2013 voldaan aan de eisen van de richtlijn vrijgave onderpand. 10.2 MEERJARENBEGROTING 2014-2018 De meerjarenbegroting 2014-2018 is zo reëel mogelijk opgesteld en is taakstellend en richtinggevend voor 2014. Een strakke sturing blijft noodzakelijk. In tabel 12 wordt deze meerjarenbegroting weergegeven. KENGETALLEN Tabel 11: aantallen kengetallen algemeen. Aantallen volgens CIP berekening per 1 januari 2013 Verkoop Leegkomende vhe Aankoop Sloop Nieuwbouw Huur Totaal aantal woningen 2013 2.298 -29 -1 5 2.273 2014 2015 2016 2017 2018 -49 1 -14 6 2.217 -39 -48 -23 -22 2.178 31 2.161 2.138 45 2.161 Tabel 12: ratio's op basis van bedrijfswaarde. 2012 Bedrijfswaarde Eigen vermogen Balanstotaal 2013 2014 2015 2016 2017 2018 152.772 159.421 163.026 161.988 164.804 165.547 175.099 56.000 61.471 67.522 74.153 79.096 85.934 91.575 192.914 206.540 208.672 205.227 207.717 210.644 213.858 Solvabiliteit 29% 30% 32% 36% 38% 41% 43% Loan to value 74% 72% 69% 63% 60% 58% 53% 40 JAARVERSLAG 2013 Tabel 13: financiële kengetallen balans. Financiële kengetallen balans Schuld per vhe 2012 50.690 2013 52.511 2014 52.160 2015 48.386 2016 47.577 2017 46.188 2018 44.479 Financiële ratio’s worden bepaald op basis van realisatie (drie jaar dVi) én op basis van prognose (vijf jaar dPi). Het is een integraal stelsel van ratio’s waardoor er meer én beter zicht is op de risico’s op de korte en lange termijn. 10.3 WONINGVERKOOP Het verkopen van woningen is een wezenlijk onderdeel van ons beleid geworden. Ondanks de economische crisis zijn we tevreden met de verkoopaantallen zoals in tabel 11 beschreven: Tabel 14: verkoopaantallen 2013. Verkocht KoopVoordeel Zandsteeg Regulier Totaal Begroot 11 0 15 26 2012 Realisatie 1 28 23 52 Begroot 7 12 19 2013 Realisatie 5 28 33 Het aantal woningverkopen is dit jaar sterk gestegen ten opzichte van voorgaande jaren. Hierdoor zijn de liquide middelen gedurende 2013 sterk toegenomen en dit gaf het resultaat ook een positieve invloed. De uitgaven aan nieuwbouwprojecten waren dit jaar aanzienlijk minder dan in voorgaande jaren. Door een solide financieel beleid kan Woonservice Meander haar maatschappelijke kerntaak blijven uitvoeren. 10.4 RISICOPROFIEL Risicomanagement Het in beeld brengen van de risico’s is een speerpunt van ons beleid. We werken aan het ‘in control’zijn van de organisatie. Welke onderdelen heb de aandacht ? Interne controle systeem organisatie breed invoeren; Toetsing van alle governance documenten, (formele kant van de organisatie); Tax- control framework verder implementeren; Opstellen investeringsstatuut; Meer aandacht aan de informatiebeveiliging. JAARVERSLAG 2013 41 Tabel 15: korte termijn risico’s 2014. Nr. 10 8 Risico’s 6 5 4 1 Verkoopopbrengsten worden niet gerealiseerd. 2 Rentestijging van meer dan 1%. 3 4 5 6 7 8 Een dalende WOZ waarde van meer dan 4% in 2014. Extra huurverhoging van 1,5% boven inflatie wordt niet gerealiseerd . Verhoging saneringsheffing en/of verhuurdersheffing. Aanscherping van de normen vanuit risicobeoordelingsmodel. Het niet voldoen aan de Business Risk van WSW (24 kwaliteitsvragen). Begrotingsoverschrijding op kostensoorten. Gevolgen Minder liquide middelen om heffingen te betalen, verlaging schuld per vhe vertraagd, financiering nieuwbouw wordt moeilijker. Operationele kasstroom wordt lager waardoor we niet kunnen voldoen aan de WSW ratio’s waardoor toekenning borgingsruimte beperkt wordt. Voldoen mogelijk niet meer aan de dekkingsratio en Loan to value. Zwaarte Idem als hierboven. Idem als hierboven. Voldoen mogelijk niet meer aan de dekkingsratio en Loan to value. Bij negatieve uitkomst heeft dit directe effect op het afnemen of schrappen van de borgingsruimte. Voldoen niet aan de ons opgelegde ratio’s WSW, waardoor toekenning borgingsruimte beperkt wordt. Opdracht intern is overschrijding binnen de begroting te compenseren. 10.5 OVERIGE Vennootschapsbelasting In de jaarrekening is geen te betalen vennootschapsbelasting opgenomen. Door daling van de WOZ waarde zijn er grote fiscale verliezen ontstaan. De definitieve berekening 2013 vindt in 2014 plaats waarna gelijk de aangifte voor de VPB 2013 wordt gedaan. De aangifte 2013 is in concept gereed. Algemenen nut beogende instelling Ook aan Woonservice Meander is een ANBI status toegekend. Een doel was om dan gebruik te kunnen maken van de herbestedingsreserve. Helaas is door wijzigende regelgeving bepaald dat er geen beroep meer mogelijk op de herbestedingsreserve. VSO-2 De looptijd van de VSO-2 regeling was van 1 januari 2008 tot en met 31 december 2012. Vooral de geboden rechtszekerheden (o.a. gemengde projectenregeling, vorming voorziening groot-onderhoud) heeft voor ons de doorslag gegeven om gebruik te maken van de regeling. Inmiddels is bekend dat de belastingdienst heeft besloten om te overeenkomst te verlengen. Werkkostenregeling Is ingevoerd. Het jaar 2013 en 2014 worden als proefjaren gebruikt. Zodra deinvoering verplicht wordt, gaan we over tot definitieve invoering. 42 JAARVERSLAG 2013 10.6 JAARRESULTAAT AFGEZET TEGEN DE BEGROTING 2013 Tabel 16: jaarresultaat 2013 afgezet tegen de begroting 2013. Bedragen x € 1.000 Begroot 2013 Werkelijk 2013 Werkelijk 2012 Bedrijfsopbrengsten Huren Vergoedingen 13.583 12.979 12.629 1.060 832 784 0 1 Overheidsbijdragen Verkoop onroerende zaken Overige bedrijfsopbrengsten Som der bedrijfsopbrengsten 1.357 3.413 5.226 1) 87 445 177 2) 16.087 17.669 18.817 4.452 4.519 4.330 Bedrijfslasten Afschrijvingen op (im)materiële vaste activa Overige waardeveranderingen (im)materiële vaste activa -800 2.411 853 3) 1.296 957 637 4) Sociale lasten 194 169 177 Pensioenlasten 281 254 265 2.578 2.914 2.256 5) 1.937 466 6) 3.071 4.079 3.360 7) 11.072 17.240 12.344 5.015 429 6.473 -45 -366 98 232 325 762 Rentelasten en soortgelijke kosten -4.823 -4.988 -4.871 Som der financiële baten en lasten -4.591 -4.663 -4.109 379 -4.600 2.462 Lonen en salarissen Lasten onderhoud Afboeking projecten Overige bedrijfslasten inclusief sectorheffingen Som der bedrijfslasten Bedrijfsresultaat Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Financiële baten en lasten Rentebaten en soortgelijke opbrengsten Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening voor belastingen Belastinglatentie Resultaat deelnemingen Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen 0 0 -87 -71 379 -4.687 2.391 Aandeel derden Nettoresultaat na belastingen JAARVERSLAG 2013 0 379 -4.687 2.391 43 Toelichting begroting 2013 ten opzichte van het resultaat 2013 1.) Het resultaat op de verkoopopbrengsten in 2013 is veel hoger dan in de begroting 2013, maar lager ten opzichte van 2012. Mede door de huidige economische crisis is het aantal te verkopen woningen in de begroting 2013 voorzichtig ingeschat. De realisatie viel echter hoger uit. Het verschil tussen 2012 en 2013 valt te verklaren doordat in 2012 relatief oudere woningen verkocht zijn, tegen nieuwere woningen in 2013. 2.) Betreft voornamelijk servicekosten/energie-reservering/afrekening pro-rata. 3.) Overige waardeveranderingen: betreft een afboeking van (lagere) boekwaarden ten opzichte van (hogere) bedrijfswaarden. Totaal € 2.411. 4.) De personeelskosten zijn gestegen ten opzichte van zowel de begroting 2013 als de werkelijk kosten in 2012. Dit komt doordat in de werkelijke cijfers 2012 een doorbelasting van uren (€ 600) aan nieuwbouw zit. In 2013 waren er minder projecten en dus werd er minder (€300) doorbelast aan de nieuwbouwprojecten. 5.) Er is € 400 meer uitgegeven dan begroot. Voornamelijk overloop uit 2012. 6.) Afboeking projecten na planwijziging en nieuwe invulling van projecten: Totaal € 1.937. Eethen fase 3 en 4 € 430 Notenhoff fase 4 4n 5 € 343 Transvaal € 505 Herwaardering grondpositie € 311 Vervoornepolder € 197 7.) De overige bedrijfslasten zijn fors gestegen ten opzichte van zowel de begroting 2013 als de werkelijk lasten in 2012. Dit komt voor een groot deel (€500,-) door de saneringsheffing (heffing om andere corporaties te redden) en verhuurdersheffing en door de overige lasten (€300-). Deze bestaan uit diverse posten zoals BTW correctie pro rata. Samenvatting analyse begroting – werkelijkheid Dit is in totaal 5.000 en dat bestaat uit (-4.687 + 379). Waardeverandering € 2.400 Afboeking projecten € 1.900 Minder doorbelast in uren nieuwbouw € 300 Extra onderhoud € 400 Totaal € 5.000 44 JAARVERSLAG 2013 11. CORPORATE GOVERNANCE We zijn als maatschappelijk ondernemer aan onze klanten en stakeholders verplicht om zorgvuldig te handelen. Transparantie in bestuur en toezicht is daarom erg belangrijk. Het was een jaar waarin we als Raad van Bestuur en Raad van Commissarissen grote aandacht gaven aan het bijstellen van onze ambities en doelstellingen. De financieringspositie, regelingen rondom de gouvernance en de aanbevelingen uit de tussentijdse visitatie waren speerpunten van beleid. 11.1 RAAD VAN BESTUUR De Raad van Bestuur (RvB) van Woonservice Meander is belast met het besturen van Woonservice Meander. Zij is verantwoordelijk voor de naleving van alle relevante wet- en regelgeving die hoort bij het besturen van de organisatie. De statutaire verantwoordelijkheden en bevoegdheden voor de leden van de RvB zijn vastgelegd in reglement Toezicht en Bestuur. De operationele verantwoordelijkheden en bevoegdheden zijn vastgelegd in het Directiestatuut. De RvB bestaat uit twee directieleden, een algemeen directeur en een adjunct-directeur. Beide zijn ook bestuurder. De directie heeft een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd. De algemeen directeur is voornamelijk actief op het gebied van projectontwikkeling en nieuwbouw. Hij geeft leiding aan de afdeling Projectontwikkeling en aan de afdelingshoofden Wonen en Beheer & Onderhoud. De adjunct-directeur is voornamelijk belast met financiële zaken, Governance en personeelszaken. Daarnaast heeft hij de contacten met de sector en is hij voorzitter van het Regionaal Zorgnetwerk. Hij geeft leiding aan het hoofd van de afdeling Financiële administratie De RvB is verantwoordelijk voor de realisatie van de doelstellingen, de strategie, de financiering en het beleid. van de corporatie. De RvB legt hierover verantwoording af aan de Raad van Commissarissen. De raad heeft in 2013 tien keer vergaderd. 11.2 RAAD VAN COMMISSARISSEN Taak Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen (RvC) heeft als belangrijkste taak toezicht te houden op het beleid van de bestuurders én de algemene gang van zaken van Woonservice Meander. Gezien de toenemende complexiteit heeft zij ook een rol als klankbord en adviseur voor de directie. Het toezicht strekt zich ook uit over de aan Woonservice Meander verbonden ondernemingen. Aandachtsgebieden op hoofdlijnen zijn: de vaststelling en realisatie van de volkshuisvestelijke opgaven; het bewaken van de financiële continuïteit en de daaraan verbonden risicobeheersing; het kwaliteitsbeleid in relatie tot de maatschappelijke verantwoording; de naleving en toepassen van wet- en regelgeving; het risicoprofiel van de organisatie. Toezicht kaders De belangrijkste punten waarop de RvC de ontwikkelingen van en voor Woonservice Meander beoordeeld zijn: de uitgangspunten uit het BBSH; het Treasurystatuut; de kaders vanuit het concept van de Nieuwe de managementletter van de accountant; Huisvestingswet inclusief Novelle; de interne managementrapportages; de Strategische Visie 2010-2015; de met belanghebbenden gemaakte de meerjarenprognose 2013-2017 prestatieafspraken. het jaarplan 2013; JAARVERSLAG 2013 45 Informatievoorziening voor de werk- en taakvelden 2013 Naast de vergaderingen baseert de RvC haar oordeel op een breed vlak en aan de hand van de volgende informatiebronnen: informatie en rapportages van de Raad van Bestuur (RvB); de rapportages van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) en Centraal Fonds Volkshuisvesting; jaargesprek met de externe accountant; informatie van de Vereniging van Toezichthouders in Woningcorporaties (VTW); jaarlijks overleg met de ondernemingsraad (OR); jaarlijks overleg met de huurders belangenvereniging (HBV); het bijwonen van de vergaderingen van de Adviesraad Wonen; het bijwonen van diverse bijeenkomsten en seminars die gericht zijn op de manier van toezichthouden en eventueel verbetering daarvan. Aedescode en de Governancecode Woonservice Meander volgt de Aedescode en de Governancecode. Hiermee onderschrijft Woonservice haar handelen en normen voor goed bestuur, toezicht, transparantie, externe verantwoording en financiële beheersing. Als corporatie voldoen wij aan de landelijke afspraken. Wij vinden een goede en gezonde cultuur binnen de eigen organisatie belangrijk. Daarom hebben we een aantal interne codes waarin wordt weergegeven welke waarden, normen en regels wij intern hanteren. Deze zijn terug te vinden in de Integriteitscode, de Klokkenluidersregeling en de Regeling vertrouwenspersoon. Deze regelingen zijn in 2013 door de auditcommissie getoetst. Als vertrouwenspersoon is een extern persoon aangesteld die geen enkele binding heeft met Woonservice Meander. De directie heeft jaarlijks een evaluatiegesprek met de vertrouwenspersoon. In 2013 zijn er geen acties uit voortgekomen. Onafhankelijkheid van de raad, herbenoeming en aftreden De leden van de RvC oefenen hun functie, zowel ten opzichte van elkaar als ten opzichte van de bestuurders, onafhankelijk uit. Geen van de leden was in het verleden in dienst van Woonservice Meander. Er is geen directe of indirecte binding met leveranciers of afnemers van Woonservice Meander. Statutair is bepaald dat leden van de RvC voor vier jaar worden benoemd. Om de continuïteit van het toezicht en de relatie tot de aanwezige deskundigheid te waarborgen, is voor de toekomst gekozen om mutatie van de RvC-leden gefaseerd door te voeren. Dit is vastgelegd in een nieuw rooster van aftreden. Voor nieuwe benoemingen gelden de uitgangspunten uit de Governancecode, het BBSH en de competentieprofiel. Een zittingstermijn van vier jaar kan éénmalig verlengd worden voor een zelfde periode. Verdere uitgangspunten zijn: minimaal vijf en maximaal zeven commissarissen; maximaal twee kwaliteitszetels namens de Huurders Belangenvereniging; de in 2013 opgestelde wervings-en selectieprocedure. Conform het aftreedrooster heeft de heer B. Bouman zich in 2013 teruggetrokken als lid. Toegetreden is mevrouw L.C.J. Lijmbach - Schneider. Benoeming heeft plaatsgevonden volgens voordracht en gesprekken en op grond van het plan van aanpak werving commissarissen. 46 JAARVERSLAG 2013 Samenstelling Tabel 17: samenstelling van de Raad van Commissarissen per 31 december 2013. Naam Beroep Deskundigheid Functie Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn Naam Beroep Deskundigheid Functie de heer drs. W. Visser econoom aannemersbedrijf financieel/fiscaal voorzitter Raad van Commissarissen voorzitter Meander Holding BV voorzitter bouwend Nederland afdeling grondwerken 14 augustus 1951 2004 en herbenoemd 2011 tot en met 2016 (niet herbenoembaar). Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn de heer G. van Tilborg voormalig ondernemer installatiebedrijf bouwtechnisch/commercieel lid Raad van Commissarissen op voordracht van de HBV vicevoorzitter WM Vastgoed BV vicevoorzitter Meander Holding BV lid remuneratiecommissie lid auditcommissie geen 31 juli 1950 2005 en herbenoemd in 2009 tot en met 2017 (niet herbenoembaar). Naam Beroep Deskundigheid Functie Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn mevrouw A. Reemst - Kurpershoek directiesecretaresse scholengemeenschap wonen/zorg/maatschappelijk lid Raad van Commissarissen lid toezichthoudend bestuur PCBS De Morgenster te Sleeuwijk. 23 januari 1969 2004 en herbenoemd in 2011 2011-2015 (niet herbenoembaar) Naam Beroep Deskundigheid Functie de heer C.D. van Gammeren docent-ondernemer financieel/organisatie/maatschappelijk lid Raad van Commissarissen op voordracht van de HBV lid auditcommissie lid van de Raad van Advies van ReggeVastgoed BV te Amersfoort 10 februari 1944 2006 en herbenoemd in 2010 2010-2014 (niet herbenoembaar). Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn Naam Beroep Deskundigheid Functie Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn mevrouw L.C.J. Lijmbach Schneider landschapsarchitect volkshuisvesting- ruimtelijke ordening lid Raad van Commissarissen lid remuneratiecommissie lid auditcommissie secretaris Streekfonds Biesbosch Delta 2 juli 1952 2013 2013-2017 (hernoembaar). JAARVERSLAG 2013 47 Naam Beroep Deskundigheid Functie Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn Naam Beroep Deskundigheid Functie Nevenfunctie Geboortedatum Benoemd sinds Lopende termijn (*) de heer B.R. Bouman ondernemer organisatieontwikkeling lid Raad van Commissarissen lid remuneratiecommissie lid auditcommissie geen 25 november 1952 2004 en herbenoemd in 2009 2009-2013 (niet hernoembaar) de heer B.M. van den Heuvel (*) programmamanager bij intergemeentelijk samenwerkingsverband Regio West-Brabant managen van integrale regionale projecten en processen vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling lid Raad van Commissarissen voorzitter PvdA-afdeling Aalburg, Werkendam en Woudrichem 20 januari 1955 23-06-2014 2014-2018 (hernoembaar) De heer B.M. van den Heuvel is, op voordracht van de Huurdersbelangenvereniging, in 2014 benoemd als lid van de Raad van Commissarissen. Goedkeuring besluiten In 2013 is de RvC tien keer bijeengekomen waarvan één keer zonder de directie. De volgende besluiten zijn goedgekeurd: meerjarenbegroting 2013-2017 jaarrekening en jaarverslag 2012; verkoop zes woningen Zuidrand Eethen fase 1 te Eethen; verkoop van de grond en projectplan Andel aan projectontwikkelaar; projectbesluit Zuidrand Eethen/Kindcentrum De Bogert; benoeming nieuw RvC-lid mw. Lijmbach-Schneider; doorrekening en uitkomst beleggersvoorstel Maaswaarden fase 1 en 3; statutenwijziging Stichting Woonservice Meander te Werkendam; besluit volmacht lastgeving WSW / Stichting Woonservice Meander; stopzetten bouwplannen project woonzorgcomplex Sleeuwijk. Tijdens de vergaderingen was de aanwezigheid van de leden van dien aard, dat de geldigheid van de goedkeuring van besluiten gewaarborgd is. Daarnaast kwamen in 2013 de volgende belangrijke onderwerpen aan de orde: bespreking accountantscontrole 2012 in aanwezigheid accountant; evaluatie en functie-eisen van de RvC-leden; rapportages over interne-, maatschappelijke-, regionale- en landelijke ontwikkelingen; organisatieontwikkelingen aan de hand van het efficiency- en effectiviteitsrapport; ontwikkeling vastgoedportefeuille in het licht van de economische crisis. Strategische doelstellingen Een update van de strategische doelstelling 2010-2015 is eind 2013 opgestart. Aanleiding hiertoe was: de uitgangspunten zoals verwoord in de (concept) Nieuwe Huisvestingswet met de novelle van minister Blok; het nieuwe risicobeoordelingsmodel WSW; de aangepaste eisen van de extern toezichthouder (CFV). Het doel is om het resultaat te presenteren in de RvC vergadering april 2014. 48 JAARVERSLAG 2013 Financiële continuïteit De RvC heeft kennis genomen van: de oordeelsbrief 2013 van het CFV met als inhoud, het oordeel van de minister over de prestaties in 2012; het overzicht Corporatie in Perspectief 2012 dat dient als sturing en verantwoording van corporatieactiviteiten; het solvabiliteitsoordeel 2013 waarin het CFV het oordeel als voldoende rapporteert; het continuïteitsoordeel 2013 waarin het CFV een positief oordeel afgeeft; het oordeel van de WSW over de kredietwaardigheid jaarverslag 2012 en begroting 2013-2015. Woonservice Meander voldoet aan de eisen van kredietwaardigheid. overzicht faciliteringsvolume per 20 januari 2014 wat door het WSW is afgegeven. Dit oordeel is overeenkomstig de ingediende Dpi-gegevens. Interne auditcommissie In 2013 heeft de auditcommissie een start gemaakt met het doorlopen van alle voor Woonservice Meander formele governance documenten. Doel was kritisch te beoordelen of de documenten nog aansluiten bij de huidige eisen en de ontwikkelingen die op ons afkomen vanuit de nieuwe huisvestingswet. Vijftien documenten zijn door de auditcommissie eind 2013 afgerond. In 2014 zullen deze ter goedkeuring voorgelegd worden aan de RvC. Dit zijn: Aedescode; uittreksels Kamer van Koophandel Stichting Governancecode; Woonservice Meander; Treasurystatuut; uittreksel Kamer van Koophandel Meander Klokkenluidersregeling; Holding BV; regeling vertrouwenspersoon; uittreksel WM Vastgoed BV; Integriteitscode; organigram organisatiestructuur Woonservice statuten Stichting Woonservice Meander Meander; statuten Meander Holding BV; organigram Meander Holding BV. statuten WM Vastgoed BV; De nog openstaande documenten worden in 2014 afgerond. Verbindingen Het toezicht van de RvC omvat ook de verbindingen binnen Woonservice Meander. De fiscale jaarrekening 2012 van de verbindingen zijn vastgesteld en goedgekeurd. Bezoldiging commissarissen in 2013 De WNT geeft ten aanzien van de bezoldiging van commissarissen aan dat deze per 1 januari 2013 maximaal 5% (lid) of 7,5% (voorzitter) mag bedragen van de voor de organisatie geldende maximale bezoldiging van de bestuurder. Een commissaris die voor 1 januari 2013 is benoemd en wiens vergoeding hoger is dan de WNT aangeeft, kan deze hogere vergoeding blijven ontvangen tot het moment van herbenoeming op basis van overgangsrecht. De bezoldiging van de raad van commissarissen bedroeg in 2013 (6 personen) in totaal € 44.000,-. In 2012 (5 personen) € 35.000,-. Deze stijging wordt verklaard doordat vanaf 1 januari 2013 over de vergoeding van commissarissen BTW in rekening wordt gebracht Reis- en onkosten De leden van de raad van commissarissen kunnen werkelijk gemaakte reis- en onkosten declareren. De reiskosten per auto worden vergoed op basis van € 0.40 per kilometer. Remuneratiecommissie De remuneratiecommissie bestond in 2013 uit de heer B. Bouman, de heer G. van Tilborg en mevrouw L.C.J. Lijmbach-Schneider. Zij hebben in 2013, na de vaststelling en goedkeuring van het jaarverslag 2012, een beoordelingsgesprek gevoerd met de bestuurders. Het functioneren en de beloning van de bestuurders zijn beoordeeld en de bevindingen zijn als voorstel ter bespreking ingebracht in de gehele RvC. JAARVERSLAG 2013 49 Basiscriteria voor deze beoordeling zijn het beoordelingsreglement inclusief de beloningscode van de Nederlandse Vereniging Bestuurders Woningcorporatie (NVBW). Deze documenten gelden voor de gehele sector en worden door de vereniging NVBW, na overleg met de minister, vastgesteld. Beloning bestuurders Per 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen (WNT) publieke en semipublieke sector in werking getreden. Het bestuur wordt op grond van deze wet gezien als topfunctionaris. In het kader van de WNT worden de volgende gegevens gemeld. Woonservice Meander werkt met de beloningscode Bestuurders Woningcorporaties zoals vastgesteld door de NVBW en eind 2013 aangepast door de minister. De RvC volgt deze code bij het vaststellen van de arbeidsvoorwaarden van de bestuurders. De beloning voor de bestuurders is, behoudens indexering over 2012, niet aangepast. Opgemerkt wordt dat: er voor de bestuurders een vaste beloning is en zij een fulltime dienstbetrekking hebben; de pensioenregeling is vastgesteld conform de CAO-Woondiensten en er geen aanvullende pensioenafspraken gemaakt zijn; er geen (financiële) voorzieningen getroffen zijn voor betaling op termijn of voor het vroegtijdig beëindigen van de arbeidsovereenkomst; er naast de beloning geen specifieke financiële (onkosten)vergoedingen of leningen verstrekt zijn; Tabel 18: beloning bestuurders Omschrijving Bedragen x € 1000,- Functie bestuurder(s) Directeur Brutosalaris 2103 Vakantiegeld 8 % Pensioenafdracht (WG + WN last) conform CAO Fiscale bijtelling bedrijfsauto Adjunct-directeur € 118 9 € 113 9 30 28 9 6 Het bestuur valt in de overgangsregeling van de WNT, nu de met hem gemaakte bezoldigingsafspraak (ruim) voor 1 januari 2013 is overeengekomen. Dat betekent dat de bezoldiging overeenkomstig de wettelijke regeling in zeven jaar zal worden aangepast. Beoordeling accountant De RvC beoordeelt jaarlijks het functioneren van de externe accountant. Als accountant en adviseur is werkzaam BDO Audit & Assurance B.V. De inbreng van deze accountant is naar tevredenheid beoordeeld. Contractueel is een looptijd van drie jaar overeengekomen. In 2014 wordt de accountantskeuze opnieuw beoordeeld. Regionale Geschillencommissie De Regionale Geschillencommissie (RGC) lost geschillen op tussen huurders en verhuurder. Zij wordt ingeschakeld bij mogelijke geschillen die voortvloeien uit het regionale woonruimteverdelingssysteem en de reguliere klachten die de eigen corporatie betreffen. In 2013 is er één klacht in behandeling genomen. Het betrof een klacht over het niet actief maken van een verlopen inschrijving. Deze is door de directie afgehandeld. De RvC constateert dat Woonservice Meander haar werk in dit opzicht naar behoren uitvoert. Transacties met tegenstrijdige belangen In 2013 hebben geen transacties met tegenstrijdige belangen plaatsgevonden. 50 JAARVERSLAG 2013 Belangenhouders Het is de taak van de RvC er op toe te zien, dat Woonservice Meander regelmatig en goed contact onderhoudt met haar belangenhouders. Woonservice Meander benadert proactief verschillende partners zoals gemeenten, zorg- en welzijnsinstellingen en collega-corporaties in en buiten het werkgebied. In 2013 is een document ‘belangenhouders management’ samengesteld. Zelfbeeld en zelfevaluatie De RvC toetst en beoordeelt jaarlijks haar eigen functioneren. In 2013 is afgesproken een verdiepingsslag te maken en de evaluatie breder aan te pakken. Naast een vragenlijst dient een digitale tool als leidraad voor de zelfevaluatie. De volgende criteria zijn maatgevend. Voldoende zicht op het borgen van de continuïteit. Inspelen op de verdieping en versterking van het interne toezicht. De gevolgen vanuit de economische crisis in relatie tot het risicoprofiel van de organisatie. De organisatorische verbeteringsslag vanuit de visitatie. De individuele kwaliteiten ten opzichte van de gehele RvC. In 2013 is aan de hand van individuele gesprekken tussen de voorzitter en de leden het functioneren van de RvC aan de orde geweest. a. De RvC heeft haar taken in 2013 naar behoren uitgevoerd. b. De governance heeft voldoende aandacht gekregen. c. De stand van zaken rondom de speerpunten 2013 en doelen 2014 zijn verantwoord op pagina 42 van dit jaarverslag. d. In 2014 ook een evaluatie opgenomen wordt over de ontwikkeling van de organisatie. Website De volgende codes en rapporten zijn op onze website terug te vinden: a. de Aedescode; b. de Governancecode; c. het Reglement(en) voor Toezicht en Bestuur; d. integriteitscode, klokkenluidersregeling; regeling vertrouwenspersoon; e. het remuneratierapport. JAARVERSLAG 2013 51 11.3 SPEERPUNTEN EVALUATIE SPEERPUNTEN 2013 Doelstelling 2013 Strategisch Voorraad Beheer (SVB): inzicht in kwantiteit en kwaliteit van het woningbezit en een analyse hiervan bij: sloop- en vervangende nieuwbouw; herstructurering; (ver)koop; duurzaamheidsbeleid. De volkshuisvestelijke opgaven in beeld brengen. Woonwensenonderzoek opstarten bij voorkeur in samenwerking met de drie gemeenten. Regionale-en lokale prestatieafspraken met de drie gemeenten en drie woningcorporaties afronden. Ontwikkelingen vaststellen voor de optimalisering van de organisatiestructuur en cultuur. Zelfreflectie en eigen beoordeling in beeld brengen en volgen ten behoeve van kwaliteitsverbetering toezichthoudende taken. Toetsing van de Governance documenten door auditcommissie 52 Uitvoering doelstelling 2013 De software voor het SVB is aangepast. Gestart is met het vullen van gegevens. De planontwikkelingen zijn per project beoordeeld, aangepast op vervallen / tijdelijk vooruitschuiven en daar waar mogelijk verkoop of sloop met renovatie. In de meerjarenbegroting 2014-2018 zijn nieuwe kaders vastgelegd voor de ontwikkeling van het vastgoed. Analyse SVB is niet gerealiseerd. Verkoop van de begrootte woningen is gehaald. Duurzaamheid is bij twee projecten gerealiseerd. Met de gemeenten Woudrichem, Werkendam en Aalburg zijn regionale afspraken gemaakt. Deze zijn vastgelegd in de ‘Prestatieovereenkomst Wonen’. Rapportage update vraag- en aanbodgegevens wonen en zorg vanuit het Zorgnetwerk is in concept gereed. Definitief gereed voorjaar 2014.. WM heeft opdracht verstrekt voor aanvullend onderzoek Rapportage is gelijktijdig met de rapport van het Zorgnetwerk voorjaar 2014 gereed. Organisatie is in de verankeringsfase en omslag in structuur is doorgevoerd. Tussentijdse visitatiescan is inzichtelijk gemaakt en een plan van aanpak is opgesteld. Gestart is met het doorvoeren van verbeterpunten. Met name de vastlegging. Door de maatschappelijke / economische ontwikkelingen is er een krimpscenario opgesteld en doorgevoerd. Een HRM-functionaris is op oproepbasis aangetrokken voor het uitzetten van de ontwikkelmogelijkheden van de medewerkers. Voortgangssjabloon is opgesteld voor het monitoren van het veranderingsproces via de managementrapportages. Zelfevaluatie is mondeling uitgevoerd. Afronding schriftelijk begin 2014. In 2014 zal op andere wijze geëvalueerd worden. Rooster van aftreden vanaf 2013 doorgevoerd. Een mutatie procedure RvC-leden is opgesteld. Een deel van de governance documenten is gereed. Besluitvorming is in de 1e vergadering van 2014. Statutenwijziging van de stichting is afgerond. De akte passeert begin 2014. De Holdingstructuur is geparkeerd vanwege wisselende en onduidelijke regelgeving. JAARVERSLAG 2013 SPEERPUNTEN 2014 Strategisch Op strategisch niveau vaststelling realisatie volkshuisvestelijke opgaven. Financieel Financiële continuïteit en risicobeheersing. De kaders monitoring risicoprofiel organisatie. Toekomstig risico’s toetsen aan de strategische visie. Interne controle (IC) Omschrijving Strategisch voorraadbeheer en analyse. Beoordeling Strategische Visie en de daaruit volgende acties. Verkoopbeleid en stand van zaken verkopen. Evaluatie woonwensenonderzoek(en). Omschrijving Treasurystatuut gereed. Investeringsstatuut gereed. Per kwartaal via de managementrapportage. Halfjaarlijks evalueren Borging interne organisatie halfjaarlijks evalueren Wet - en regelgeving Klantgericht De in- en externe communicatie op beleid en activiteiten met belanghebbenden. Belangenhouders Beleid, acties en resultaten periodiek aan de orde stellen. Organisatie Ontwikkelingen organisatiestructuur en -cultuur. Volgen en analyses beoordeling Centraal Fonds Volkshuisvesting (CFV). Volgen analyses beoordeling Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) Omschrijving Profilering in de media. Informatie verstrekking medewerkers. Informatieverstrekking belangenhouders. Omschrijving Hoofdlijnen en prioritering lokale en regionale prestatieafspraken Ontwikkeling zorgpartners i.r.t. de ontwikkelingen in de zorg en vastgoed WM. Samenwerking met beleggers. Omschrijving Halfjaarlijks de veranderingsprocessen beoordelen op: o ontwikkelingen effectiviteit en efficiency interne organisatie i.r.t. krimpscenario. o ontwikkeling gedrag en cultuur. o ontwikkeling opleidingsniveau en organisatiestructuur Governance Auditcommissie JAARVERSLAG 2013 Toetsing van reglementen, profielen en beloningsstructuur en onderliggers Holding. Volgen van het rooster van aftreden conform het mutatieproces. 53 Zelfevaluatie Zelfreflectie 54 Omschrijving Evaluatie RvC met externe. Concretisering reflectieonderdelen t.b.v. evaluatie 2014 met externe: o borgen rol toezichthouders i.r.t. de maatschappelijke agenda en de rol van de corporatie. o bewaking en toetsing besluitvorming en adviezen op volledigheid en missie. o knelpunten bij bestuurders in de verantwoording van hun beleid. o kwaliteit en cultuur van de raad op hoofdlijnen. o feedback functioneren. o aandachtspunten transparantie in toezicht. o inbreng stakeholders, personeel, huurders, leveranciers en partners in het beleid. o communicatie met belangenhouders. o kaders op effecten handelen bestuur. JAARVERSLAG 2013 11.4 CONCLUSIE EN VERKLARINGEN Verklaring van de Raad van Bestuur De RvB van Woonservice Meander verklaart dat de jaarstukken zijn opgemaakt met inachtneming van de bepalingen in boek 2 titel 9 van het Burgerlijk Wetboek, evenals de voorschriften van de Minister voor Wonen, Wijken en Integratie. Onder verwijzing naar artikel 2, lid 2 sub N van ‘Het Besluit Beheer Sociale Huursector’ verklaren wij dat de middelen van Woonservice Meander in 2013 uitsluitend zijn ingezet in het belang van de volkshuisvesting. Origineel getekend door de Raad van Bestuur te Werkendam d.d. 23 juni 2014 dhr. C.A. van Toor dhr. W. Bijl Verklaring van de Raad van Commissarissen De RvC heeft kennis genomen van het verslag van de RvB over het boekjaar 2013. De door de RvB opgemaakte jaarstukken 2013 omvatten de jaarrekening en het daarbij behorende jaarverslag, welke door BDO Audit & Assurance BV zijn gecontroleerd en van een verklaring zijn voorzien. Na kennisneming van de bevindingen van de accountant heeft de RvC de jaarrekening en het jaarverslag over 2013 goedgekeurd. De genoemde documenten geven een helder inzicht in de inspanningen en activiteiten. Met de vaststelling van de jaarrekening, en de in de jaarrekening verwerkte resultaatbestemming, zal het resultaat over het verslagjaar -€ 4.687.000 bedragen. De RvC heeft waardering voor de bereikte resultaten en spreekt hiervoor zijn erkentelijkheid uit aan bestuurders en alle medewerkers. Origineel getekend door de Raad van Commissarissen te Werkendam d.d. 23 juni 2014 dhr. drs. W. Visser dhr. G. van Tilborg mw. A. Reemst-Kurpershoek mw. L. C. J. Lijmbach-Schneider dhr. drs. C.D. van Gammeren dhr. B.M. van den Heuvel JAARVERSLAG 2013 55 12. SPEERPUNTEN In 2013 hebben we de volgende speerpunten opgestart, uitgewerkt en/of al doorgevoerd. Speerpunten waar een voor staat zijn afgerond, speerpunten waar een voor staat zijn geherformuleerd in een nieuw speerpunt voor 2014. 12.1 TERUGBLIK SPEERPUNTEN 2013 COMMUNICATIE Verbeterpunt van het KWH was de schrijfkwaliteit. Medewerkers hebben een praktische training gehad in het correct formuleren van o.a. correspondentie en mailtjes, gericht voor een brede doelgroep. Een agressietraining wordt meegenomen in 2014. De frequentie van nieuwsbrieven en bijeenkomsten zijn verhoogd. Deze waren voornamelijk gericht op de ontwikkelingen en consequenties van de recessie voor het interne beleid. Na iedere MT-vergadering ontvangen de medewerkers één samenvatting van belangrijke besluiten en informatie. Het tijdig en volledig aanleveren van memo’s, vergaderstukken, en mededelingen moet nog verder aangescherpt worden. Het personeelshandboek is verder geoptimaliseerd en uitgebreid met documenten rondom agressie en opname onbetaald verlof. Tekstkwaliteit verbeteren Klantgerichter communiceren Interne informatievoorziening optimaliseren PR Imagoverbetering door het sterker uitstralen van onze identiteit. 56 De nieuwe huisstijl is ontwikkeld. Alle nieuwe documenten staan gereed om doorgevoerd te worden na de verhuizing in 2014. De nieuwe website staat gereed voor het implementeren van de nieuwe huisstijl. Het huurdersportaal is gerealiseerd en alle huurders zijn benaderd om dit actief te gebruiken. Social media is actief ingezet voor nieuwbouw, speciale activiteiten en promotie van het huurdersportaal en de woningadvertenties. Twitteraccount doet het goed, facebook accountant loopt minder. Het huurdersportaal is gerealiseerd. Doel digitaal de interactiviteit en zelfredzaamheid te verbeteren. Het bewonersmagazine Meanderen is drie keer verspreidt. Ook voor 2014 zal dit weer gebeuren. We hebben nadrukkelijk in de pers laten zien hoe we verder gaan met onze projecten. JAARVERSLAG 2013 RISICOMANAGEMENT Financiële continuïteit en stabiliteit bewerkstelligen voor de toekomst. Risicoanalyses, varianten en nieuwe ratio’s WSW zijn opgenomen in de MJB 2014-2018. Geïntegreerde liquiditeitsplanning wordt structureel gevolgd in team financieel (FB) beleid. Treasurystatuut is opgesteld, getoetst door een externe en beoordeeld door de auditcommissie. Vaststelling en goedkeuring volgt in 2014. Het investering statuut moet nog opgestart worden. Realisatie in 2014. Interne controle IO/AC: is doorontwikkeld en integraal intern uitgezet. Managementrapportage nieuwe stijl is opgezet en zal verder geprofessionaliseerd worden in 2014. WONINGVOORRAAD Toekomstige ambitie Kwalitatieve en kwantitatieve opgave in beeld brengen. Woonwensenonderzoek: opdracht is vertrekt vanuit het Zorgnetwerk. En een aanvullend onderzoek vanuit Woonservice. Volledige rapportages zijn in concept gereed. Afronding in 2014. Procedure projectontwikkeling nieuwbouw is afgerond en wordt doorgevoerd bij nieuwe projecten Investeren in nieuwbouw is stopgezet. In overleg met belangenhouders worden een tweetal scenario’s onderzocht om een doorstart te kunnen maken bij een aantal projecten Ontwikkelingen scheiden wonen en zorg zijn in beeld gebracht en besproken met partijen. Verkoop van woningen is in 2013 behaald. Portfolio vastgoedportefeuille is voor 60% gereed. Verdere implementatie in 2014. Vastgoed en vastgoedontwikkeling Bestaande vastgoedstrategie beleidsmatig en financieel toetsen en herijken. Onderhoud Blijven investeren in onderhoud en duurzaamheid. In plaats van sloop is een nieuwe bestemming voor seniorenwoningen in Eethen/Andel is in samenwerking met belangenhouders gerealiseerd dat deze te renoveren. Opwaardering energielabel A of B past in meerjarenperspectief. In 2013 zijn energielabelsprongen gerealiseerd welke bijdragen aan het gestelde doel op het gebied van energiebesparing. Bij dakrenovatie in Werkendam is bij één project zonnepanelen geplaatst. ORGANISATIE EN KWALITEITSVERBETERING Efficiency- en effectiviteitonderzoek Afdeling overstijgend werken in teamverband. Organisatorisch en kwalitatief evenwicht in relatie tot krimp. Meten medewerkerstevredenheid. JAARVERSLAG 2013 Behalve het mutatieteam zijn er zijn meerdere disciplines in teams ondergebracht te weten team VvE (Vereniging van Eigenaren), team NAV (nieuwbouw- aan- en verkoop), team SVB (Strategisch Voorraadbeleid), team FB (financieel beleid). De uitgangspunten om dit te realiseren zijn bepaald. De omvang van het aantal FTE’S is vastgesteld in relatie tot de grootte van de organisatie. Koffiegesprekken hebben plaatsgevonden en knelpunten zijn besproken. Er is geen medewerkers tevredenheidsonderzoek gestart 57 Kwaliteits- en kennisverbeteringen KWH-onderzoek naar kwaliteit van dienstverlening. Communicatieoptimalisatie. Kennis optimaliseren / HRM-beleid. Gemiddelde KWH- score van 8 is behaald. Openstaande acties uit het communicatieplan zijn uitgevoerd (zie onderdelen communicatie en PR). Opleidingsplannen zijn niet doorgevoerd. Op oproepbasis een HRM-functionaris aangetrokken. Er is geen HRM-beleid opgesteld en een aanspreekpunt aangesteld. Er is gestart met het inventariseren van de ontwikkel noodzaak van de organisatie. BELANGENHOUDERS Algemeen Opbouw en relatie samenspel eigen belangen en de belangen van de belangenhouder. Wonen, zorg en welzijnspartijen Vraag- en aanbodanalyse in relatie tot de nieuwe zorgregels in het Land van Heusden en Altena. Huurdersbelangvereniging Continuïteit HBV waarborgen. Adviesraad Wonen Inhoudelijke opdracht verstrekken. Startersbestuur AlteNu Gekregen opdracht concretiseren. Jaaroverleg bestuur HBV heeft plaatsgevonden. Is structureel opgenomen in de jaarplanning. Nieuwe leden en bestuursleden zijn geworven. Discussie over kernwaarden is geweest Vanuit de eindevaluatie is de structuur en betrokkenheid aangepast. Zij worden op projectbasis betrokken bij planontwikkelingen. Realisatie van één project heeft als pilot plaatsgevonden door de verbouwing van een bestaande woning naar een starterswoning. Gemeenten Lokale en regionale prestatieafspraken. 58 Een belangenhoudersbeleid is opgesteld. Projectplan Eethen is als pilot gebruikt om het samenspel met belangenhouders te toetsen op werkbaarheid en resultaat in de uitvoering. Overleg met zorgpartijen heeft gezien de gewijzigde regelgeving, intensief plaatsgevonden Portfolioanalyse van seniorenwoningen per kern is niet opgesteld. Realisatie en implementatie van de doelstellingen vindt plaats in 2014 vanuit het woonwensen onderzoek. Individuele lokale prestatieafspraken hebben plaatsgevonden, gericht op de projectontwikkelingen en de consequenties van de gewijzigde regelgeving. Één regionaal monitoringssjabloon is opgesteld. JAARVERSLAG 2013 12.2 SPEERPUNTEN 2014 Voor 2014 willen we de volgende speerpunten realiseren. COMMUNICATIE Communicatie optimaliseren vanuit afdeling Wonen. Verbeterpunten communicatieplan 2012 afronden en nieuwe strategie en doelen bepalen voor 2015. Twee personeelsbijeenkomsten gerelateerd aan de ontwikkelingen binnen de organisatie in relatie tot de ontwikkelingen in de sector. Acties en belangrijke informatie bespreken op afdelings- en teamniveau na iedere MTvergadering. Het tijdig en volledig aanleveren van memo’s, vergaderstukken, en mededelingen. Medewerkers betrekken bij de informatie en wijzigingen vanuit het nieuwe woonruimteverdeelsyteem Woongaard. Interne informatie voorziening Huisstijl PR Tekstverwerking wordt steekproefsgewijs gevolgd. Onderzoeken of sociale media voor Woonservice Meander een meerwaarde heeft. Realiseren van een agressietraining. Huurdersportaal uitbreiden met aanvullende klantinformatie uit de website. Huurders frequenter naar het huurdersportaal verwijzen. Huurdersportaal de bezoekersstatistieken en het gebruik inzichtelijk maken door het plaatsen van een vragenlijst. Nieuw logo introduceren. Nieuwe opmaak uit de huisstijl implementeren. Nieuwe website implementeren en interactief maken. Medio 2014 enquête uitzetten over de meerwaarde van de informatie in het Magazine. Planning aangepast beleid kenbaar maken via website, pers en aan belangenhouders. Imagoverbetering BEHEERSING INTERNE ORGANISATIE Treasurystatuut gereed. Investeringsstatuut gereed. Voldoen aan de ratio’s WSW en CFV. Drie volledig kwalitatieve management-rapportages. Optimaliseren van bevoegdheden. Optimaliseren van factuurproces. Fiscale planning opstellen. Financieel beleid JAARVERSLAG 2013 59 WONINGVOORRAAD Toekomstige ambitie Kwalitatieve en kwantitatieve opgave in beeld brengen. Woonwensenonderzoek gereed. Nieuw beleid en uitgangspunten voor toekomstige projecten gereed maken. SVB gereed. Vastgoed en vastgoed ontwikkeling Woonwensenonderzoek Integreren in beleid. Afronding deelplannen fase 3 en 4 met belangenhouders uit de kernen. Revitaliseringplan opstellen voor Eethen en Andel. Voorwaarden notitie belangenhouders afronden. Beleggers of andere investeerders betrekken bij deelprojecten. Voor- en nadelen tijdelijke huurcontracten onderzoeken. Inkomensafhankelijk huurbeleid realiseren. De strategische visie aanpassen voor de komende twee jaar. Jaarplan 2014 uitrollen Herzien organisatiestructuur en uitrollen. Planaanpassingen Andel en Eethen Sloop en vervangende nieuwbouw Verkopen Huurvormen Onderhoud Duurzaamheid Realiseren van 149 verbeteringen in energielabels. Minimaal één project zonnepanelen. ORGANISATIE EN KWALITEITSVERBETERING Efficiency- en effectiviteitonderzoek Toekomstige inrichting organisatie Kwaliteits- en kennisverbeteringen Kennisverbetering KWH 60 Opleidingsplan en -traject uitrollen. Werken in teams versterken door meer afstemming op de uitvoering. Bereikbaarheid: s ’ochtend inloop, in de middag op afspraak. Informatie snel en gemakkelijk kunnen vinden op de website voor huurders en belangenhouders. Via de website huurders zelf huurderszaken laten regelen zoals reparatieverzoeken. Gemakkelijk kunnen downloaden van folders en formulieren. Gepland, ongepland of gewijzigd onderhoud en renovatie tijdig bekend maken naar huurder en belanghouder(s). KWH-label halen met een gemiddelde score van 8. JAARVERSLAG 2013 BELANGENHOUDERS Herijking woningbezit en vastgoed per kern bespreken. Samenwerking zoeken met collega corporaties. Gewijzigde Strategische visie 2014-2015 bespreken. Wonen, zorg en welzijnspartijen Huurdersbelangvereniging Participatieovereenkomst Randvoorwaarden evalueren. Frequenter tussentijds overleg inplannen. Inventarisatie informatiebehoefte. Inrichting van de raad herzien. Deelname belangenhouders verfrissen en verbreden. Betrekken bij deelname aan twee projecten. Informatie en betrokkenheid nieuwe leden bevorderen. Adviesraad Wonen Startersbestuur AlteNu Gemeenten Lokale prestatieafspraken Regionale prestatieafspraken JAARVERSLAG 2013 Woningtoewijzing statushouders Voortgang / stagnatie projecten Onderlinge verhoudingen en samenwerking. Woningmarktonderzoek Één regionaal Woningmarkt Monitor verder vullen en verfijnen. Doorvoeren Woonladder 61 13. JAARREKENING 13.1 BALANS WOONSERVICE MEANDER ACTIVA Bedragen x € 1000,- 31-12-2013 31-12-2012 Vaste activa Materiële vaste activa Sociaal vastgoed in exploitatie Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie Totaal Vastgoedbeleggingen Commercieel vastgoed in exploitatie Verkopen onder voorwaarden Totaal Financiële vaste activa Leningen u/g Deelnemingen Totaal 118.692 6.807 120.278 11.836 752 863 126.251 132.977 10.643 20.165 30.808 10.569 18.317 28.886 1.986 0 1.986 2.039 0 2.039 Totaal vaste activa 159.045 163.902 Vlottende activa Voorraden Voorraad verkoopwoningen Voorraad verkoopwoningen in ontwikkeling Totaal 688 915 1.603 151 -477 -326 Vorderingen Huurdebiteuren Gemeenten Belastinglatentie Leningen u/g kortlopend Overige vorderingen Overlopende activa Totaal Liquide middelen 31 0 11 173 1.939 46 2.200 6.367 57 31 11 173 2.278 50 2.600 4.813 Totaal vlottende activa TOTAAL ACTIVA 62 10.170 169.215 7.087 170.989 JAARVERSLAG 2013 BALANS WOONSERVICE MEANDER 31 DECEMBER 2013 PASSIVA Bedragen x € 1000,- 31-12-2013 31-12-2012 Eigen vermogen Overige reserves Verkoop onder voorwaarden Totaal 21.615 7.772 25.606 8.468 29.387 34.074 Voorzieningen Voorziening huur Voorziening negatieve deelneming Totaal 27 100 34 13 127 47 Langlopende schulden Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Waarborgsommen Terugkoopverplichting woningen verkocht onder voorwaarden Totaal 0 114.296 2 80 112.605 2 20.434 18.219 134.732 130.906 Kortlopende schulden Schulden aan leveranciers Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden Overlopende passiva Totaal TOTAAL PASSIVA JAARVERSLAG 2013 2.411 174 703 1.681 2.594 573 936 1.859 4.969 5.962 169.215 170.989 63 13.2 WINST EN VERLIESREKENING WOONSERVICE MEANDER OVER BOEKJAAR 2013 Bedragen x € 1000,- 2013 2012 Bedrijfsopbrengsten Huren Vergoedingen Overheidsbijdragen Verkoop onroerende zaken Overige bedrijfsopbrengsten Som der bedrijfsopbrengsten 12.979 832 0 3.413 445 17.669 12.629 784 1 5.226 177 18.817 4.519 2.411 957 169 254 2.914 1.937 4.079 17.240 4.330 853 637 177 265 2.256 466 3.360 12.344 429 6.473 -366 98 Rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rentelasten en soortgelijke kosten Som der financiële baten en lasten 325 -4.988 -4.663 762 -4.871 -4.109 Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening voor belastingen -4.600 2.462 0 -87 0 -71 Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen -4.687 2.391 Aandeel derden 0 -4.687 0 2.391 Bedrijfslasten Afschrijvingen op (im)materiële vaste activa Overige waardeveranderingen (im)materiële vaste activa Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Lasten onderhoud Afboeking projecten Overige bedrijfslasten Som der bedrijfslasten Bedrijfsresultaat Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Financiële baten en lasten Belastinglatentie Resultaat deelnemingen Nettoresultaat na belastingen 64 JAARVERSLAG 2013 13.3 WAARDERINGS- EN RESULTAATBEPALINGGRONDSLAGEN Algemene grondslagen voor de opstelling van de jaarrekening De jaarrekening van Woonservice Meander is opgesteld volgens de bepalingen van het Besluit beheer socialehuursector (Bbsh). In dit besluit wordt voorgeschreven Titel 9 Boek 2 BW toe te passen, behoudens enkele uitzonderingen van specifieke aard. Tevens is deze jaarrekening opgesteld volgens de door de Raad voor de Jaarverslaggeving uitgegeven Richtlijn 645 Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting. Deze richtlijn is in 2011 herzien. Meander past deze herziene Richtlijn vanaf het huidige verslagjaar toe. De waardering van activa en passiva en de bepaling van het resultaat vinden plaats op basis van historische kosten. Tenzij bij de desbetreffende grondslag voor de specifieke balanspost anders wordt vermeld, worden de activa en passiva gewaardeerd volgens het kostprijsmodel. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd. Verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden voor het einde van het verslagjaar, worden in acht genomen indien zij voor het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden. Woonservice Meander is op basis van het grootte criterium aangemerkt als een “kleine” organisatie, derhalve heeft de woningcorporatie vrijstelling van artikel 407 lid 2a BW voor het opstellen van de geconsolideerde jaarrekening. Stelselwijzigingen Woonservice Meander past vanaf verslagjaar 2012 de herziene Richtlijn voor de jaarverslaggeving, 645 Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting (2011) toe. In deze herziene Richtlijn is een aantal belangrijke wijzigingen opgenomen. Zo heeft Woonservice Meander haar vastgoed in exploitatie geclassificeerd naar de categorieën sociaal vastgoed en commercieel vastgoed, waarbij het sociaal vastgoed als bedrijfsmiddel wordt aangemerkt. Als waarderingsgrondslag kiest Woonservice Meander voor de historische kostprijs. Concreet betekent dit dat het sociale vastgoed gewaardeerd wordt tegen de historische kostprijs en het commerciële vastgoed tegen historische kostprijs. Hiervoor zijn de vergelijkende cijfers in de balans aangepast. 13.4 BALANSWAARDERING Materiële vaste activa Grondslag sociaal vastgoed in exploitatie geclassificeerd als bedrijfsmiddel: Sociaal vastgoed omvat woningen in exploitatie met een huurprijs onder de huurtoeslaggrens, het maatschappelijk vastgoed en het overige sociale vastgoed. De huurtoeslaggrens is een algemeen huurprijsniveau dat jaarlijks per 1 juli door de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wordt vastgesteld. Ultimo 2013 bedraagt deze grens € 681,01 (2012: € 664,66). Maatschappelijk vastgoed is bedrijf onroerend goed dat is verhuurd aan maatschappelijke organisaties, waaronder zorg-, welzijns-, onderwijs- en culturele instellingen en dienstverleners en tevens is vermeld op de bijlage zoals deze is opgenomen in de Beschikking van de Europese Commissie d.d. 15 december 2009 aangaande de staatssteun voor toegelaten instellingen. Woonservice kwalificeert het sociaal vastgoed als bedrijfsmiddel, aangezien Woonservice Meander een beleid heeft dat gericht is op het realiseren van de volkshuisvestelijke taken. Het volkshuisvestelijk beleid staat hierbij centraal. Grondslag classificatie als bedrijfsmiddel en waardering tegen historische kostprijs: Sociaal vastgoed in exploitatie wordt gewaardeerd op verkrijgingsprijs/vervaardigingsprijs, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. Of sprake is van een bijzondere waardevermindering wordt jaarlijks getoetst op basis van boekwaarde versus bedrijfswaarde. Een bijzonder waardeverminderingsverlies is het bedrag waarmee de boekwaarde de bedrijfswaarde duurzaam overschrijdt en wordt direct in de winst-en-verliesrekening verwerkt onder de post overige waardeverminderingen van materiële vaste activa. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de verkrijgingsprijs, rekening houdend met een eventuele residuwaarde. Er wordt afgeschreven vanaf het moment van ingebruikneming. Op grond wordt niet afgeschreven. JAARVERSLAG 2013 65 Het bezit is voor de bepaling van de bedrijfswaarde ingedeeld in Product-Markt-Combinatie’s (PMC’s). Er zijn 5 PMC’s die bepaald zijn op grond van de geografische spreiding van de kernen in ons werkgebied. Het betreft de volgende PMC’s: Werkendam centrum; Werkendam overig bezit waaronder Sleeuwijk; Nieuwendijk en Sleeuwijk; Wijk en Aalburg; Woudrichem (Andel, Giessen en Rijswijk). Met een eventuele hogere bedrijfswaarde wordt in de balans geen rekening gehouden. Bij een eventuele duurzaam lagere bedrijfswaarde vindt afwaardering plaats op PMC-niveau. Bedrijfswaardeberekeningen De bedrijfswaarde wordt bepaald het salderen van de contante waarde van de in- en uitgaande kasstromen. Hiervoor worden de onderstaande parameters gebruikt. Interne parameters: exploitatieduur van de woningen ligt tussen de 40-50 jaar; grond op basis van historische kostprijs, of bij opgeleverde nieuwbouw tegen taxatiewaarde; geen rentabiliteitswaardecorrectie; inflatie variabele lasten 2 %; inflatie onderhoud 3 %; huurverhoging in het 1e jaar 3%, het 2e 3%, het 3e en verder 2 %; discontovoet 5,25%. Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie betreft complexen in aanbouw ten behoeve van toekomstige verhuurexploitatie. De complexen in aanbouw worden gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs en toegerekende kosten van het werkapparaat uit hoofde van voorbereiding, toezicht en directievoering onder aftrek van een bijzondere waardevermindering. Indien de bijzondere waardevermindering hoger is dan de waarde van de onroerende zaken in ontwikkeling, wordt de onroerende zaak op nihil gewaardeerd en wordt een voorziening aan de creditzijde van de balans opgenomen. Afschrijving vindt plaats na ingebruikneming van de complexen. Onroerende zaken ten dienste van de exploitatie Deze activa zijn gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs verminderd met de daarop toegepaste afschrijvingen volgens het lineaire systeem. De investeringen worden als volgt afgeschreven: telefooninstallatie 5 jaar kantoorinventaris 10 jaar kantoorpand50 jaar Er vindt geen rentetoerekening plaats. Gezien de voortschrijdende technische ontwikkelingen in de automatisering is de afschrijvingstermijn van computerapparatuur en software bepaald op 5 jaar. Op grond wordt niet afgeschreven. Vastgoedbeleggingen Een vastgoedbelegging is een onroerend goed (of een deel daarvan) dat wordt aangehouden om huuropbrengsten of een waardestijging, of beide, te realiseren. Commercieel vastgoed in exploitatie Het commercieel vastgoed omvat woningen in exploitatie met een huurprijs boven de huurtoeslaggrens, het bedrijfsmatig vastgoed (niet zijnde maatschappelijk vastgoed) en het overige commercieel vastgoed. 66 JAARVERSLAG 2013 Grondslag classificatie als vastgoedbelegging en waardering tegen historische kostprijs Commercieel vastgoed in exploitatie wordt gewaardeerd op verkrijgingsprijs/vervaardigingsprijs, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. Of sprake is van een bijzondere waardevermindering wordt jaarlijks getoetst op basis van boekwaarde versus actuele waarde. Een bijzonder waardeverminderingsverlies is het bedrag waarmee de boekwaarde de actuele waarde duurzaam overschrijdt en wordt direct in de winst-en-verliesrekening verwerkt onder de post overige waardeverminderingen van materiële vaste activa. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de verkrijgingsprijs, rekening houdend met een eventuele residuwaarde. Er wordt afgeschreven vanaf het moment van ingebruikneming. Op grond wordt niet afgeschreven. Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden die zijn gekwalificeerd als een financieringstransactie worden gewaardeerd op basis van actuele waarde. De actuele waarde wordt vastgesteld aan de hand van courante prijzen op een actieve markt voor gelijksoortige onroerende zaken op dezelfde locatie en in dezelfde staat. Winsten of verliezen ontstaan door een wijziging in de actuele waarde van onroerende zaken verkocht onder voorwaarden worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening over de periode waarin de wijziging zich voordoet, onder de categorie “Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille”. Daarnaast wordt ten laste van de resultaatbestemming een herwaarderingsreserve gevormd. De herwaarderingsreserve betreft het ongerealiseerde positieve verschil tussen de actuele waarde en de historische kostprijs. Deelnemingen Deelnemingen in groepsmaatschappijen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden gewaardeerd op de nettovermogenswaarde, doch niet lager dan nihil. Deze nettovermogenswaarde wordt berekend op basis van de grondslagen van Woonservice Meander. Deelnemingen met een negatieve nettovermogenswaarde worden op nihil gewaardeerd. Wanneer Woonservice Meander geheel of ten dele instaat voor schulden van de desbetreffende deelneming, respectievelijk de feitelijke verplichting heeft de deelneming (voor haar aandeel) tot betaling van haar schulden in staat te stellen, wordt een voorziening gevormd. Bij het bepalen van de omvang van deze voorziening wordt rekening gehouden met reeds op vorderingen op de deelneming in mindering gebrachte voorzieningen voor oninbaarheid. Overige financiële vaste activa De overige financiële vaste activa worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs, welke gelijk zijn aan de nominale waarde, onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen. Voorraden Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor verkoop Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor verkoop betreft het onderhanden werk (onroerende zaken onverkocht in aanbouw bestemd voor de verkoop). Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor de verkoop wordt gewaardeerd tegen vervaardigingsprijs of lagere netto-opbrengstwaarde. Deze lagere netto-opbrengstwaarde wordt bepaald door individuele beoordeling van de voorraden. De vervaardigingsprijs omvat de bouwkosten, de directe loonkosten en de overige kosten die rechtstreeks aan de vervaardiging kunnen worden toegerekend. De netto-opbrengstwaarde is gebaseerd op een verwachte verkoopprijs, onder aftrek van nog te maken kosten voor voltooiing en verkoop. JAARVERSLAG 2013 67 Vorderingen De vorderingen worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. De reële waarde en geamortiseerde kostprijs zijn gelijk aan de nominale waarde. Noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid worden in mindering gebracht. Deze voorzieningen worden bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorderingen. Latente belastingvorderingen Onder de financiële vaste activa is een actieve belastinglatentie opgenomen, indien en voor zover het waarschijnlijk is dat realisatie van de belastingclaim te zijner tijd zal kunnen plaatsvinden. Deze actieve latenties zijn gewaardeerd tegen nominale waarde. De actieve belastinglatentie heeft betrekking op de aanwezige compensabele verliezen. Liquide middelen De liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en deposito’s met een looptijd korter dan twaalf maanden. Rekening-courantschulden bij banken zijn opgenomen onder schulden aan kredietinstellingen onder de kortlopende schulden. De liquide middelen zijn gewaardeerd tegen de nominale waarde. Indien middelen niet ter vrije beschikking staan, dan wordt hiermee bij de waardering rekening gehouden. Eigen Vermogen Het Eigen Vermogen dient ter dekking van onvoorziene risico’s en/of verliezen. Het Eigen Vermogen muteert door gerealiseerde jaarresultaten en staat permanent ter beschikking. Naast de dekkingsfunctie van de overige reserves dient dit als waarborg voor de financiering met vreemd vermogen. Ook kunnen de overige reserves aangewend worden voor interne financiering. Dit is afhankelijk van de marktomstandigheden. Voorziening Pensioenen In de balans is geen voorziening pensioenen opgenomen. De pensioenregeling is ondergebracht bij Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties (SPW) en is naar zijn aard een toegezegde-pensioenregeling. De corporatie heeft in het geval van een tekort bij SPW geen verplichting tot het voldoen van aanvullende bijdragen anders dan hogere toekomstige premies. Langlopende schulden De langlopende leningen worden bij eerste verwerking gewaardeerd tegen de reële waarde. Transactiekosten die direct zijn toe te rekenen aan de verwerving van de schulden worden in de waardering bij eerste verwerking opgenomen. Schulden worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag, rekening houdend met agio of disagio en onder aftrek van transactiekosten. Het verschil tussen de bepaalde boekwaarde en de uiteindelijke aflossingswaarde wordt samen met de verschuldigde rentevergoeding zodanig bepaald dat de effectieve rente gedurende de looptijd van de schulden in de winst-en-verliesrekening wordt verwerkt. De aflossingsverplichting voor het komend jaar is tekstueel toegelicht. Woonservice Meander heeft in het kader van de verkoop van woningen onder voorwaarden een terugkoopverplichting die afhankelijk is van de waardeontwikkeling van de woningen. De terugkoopverplichting wordt jaarlijks gewaardeerd. Indien de verwachting bestaat dat de terugkoop binnen één jaar zal plaatsvinden, is de verplichting onder de kortlopende schulden verantwoord. Kortlopende schulden De kortlopende schulden worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde (indien deze lager is dan de verkrijgings-/vervaardigingsprijs) en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs, welke gelijk kan zijn aan de nominale waarde. 68 JAARVERSLAG 2013 13.5 RESULTAATBEPALING Het resultaat wordt bepaald met inachtneming van de hiervoor vermelde waarderingsgrondslagen. Baten worden verantwoord in het jaar waarin zij zijn gerealiseerd. Lasten worden opgenomen in het jaar waarin zij ontstaan of voorzienbaar zijn. Huren De jaarlijkse huurverhoging is van overheidswege aan regels gebonden. Voor het verslagjaar 2013 bedroeg de inflatoire huurverhoging 2,5%. Dit percentage is verhoogd met een opslag ten gevolge van de inkomensafhankelijk huurverhoging over het gehele woningbezit zijnde 1.5%. De opbrengsten uit hoofde van huur worden aangemerkt als zijnde gerealiseerd in het jaar van opeisbaarheid daar bij tussentijdse beëindiging van het huurcontract geen terugbetalingsverplichting geldt. Vergoedingen Dit betreft de vergoedingen die de huurders, naast de netto huur, verschuldigd zijn voor energielevering, huismeester, schoonmaakkosten etc. De vergoeding is gebaseerd op de geraamde kosten. Jaarlijks vindt op basis van werkelijke kosten afrekening c.q. verrekening plaats. Overheidsbijdragen De bijdragen hebben betrekking op de regeling Besluit Woninggebonden Subsidies (BWS). Netto verkoopresultaat vastgoedportefeuille De post netto verkoopresultaat vastgoedportefeuille betreft het saldo van de behaalde verkoopopbrengst minus de boekwaarde (bestaand bezit) dan wel de vervaardigingsprijs (projecten voor derden). Opbrengsten worden verantwoord op het moment van levering (passeren transportakte). Mogelijke verliezen op nieuwbouw koopprojecten worden verantwoord zodra deze voorzienbaar zijn. Overige bedrijfsopbrengsten Hieronder worden onder andere de inschrijfgelden van woningzoekenden, de opbrengsten van overige dienstverlening en incidentele opbrengsten verantwoord. Afschrijvingen materiële vaste activa en vastgoedportefeuille De afschrijvingen materiële vaste activa en vastgoedportefeuille worden gebaseerd op de verkrijgings- of vervaardigingsprijs. Afschrijvingen vinden plaats volgens de lineaire methode op basis van de geschatte economische levensduur. Afschrijving van het actief vindt plaats tot de restwaarde is bereikt. Overige waardeveranderingen van materiële vaste activa en vastgoedportefeuille De overige waardeveranderingen worden gevormd door de waardevermindering die is ontstaan door gedurende het verslagjaar nieuw aangegane juridische en feitelijke verplichtingen met betrekking tot investeringen in nieuwbouw en herstructurering. Lonen, salarissen en sociale lasten Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de winst-enverliesrekening voor zover ze verschuldigd zijn aan werknemers. Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden door de werknemers. Onderhoudslasten Onder onderhoudslasten worden alle direct aan het verslagjaar toe te rekenen kosten van onderhoud verantwoord. Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden. Reeds aangegane verplichtingen waarvan de werkzaamheden nog niet zijn uitgevoerd op balansdatum worden verwerkt onder de niet in de balans opgenomen verplichtingen. JAARVERSLAG 2013 69 Leefbaarheid Leefbaarheid omvat gemaakte kosten voor fysieke ingrepen die de leefbaarheid in buurten en wijken bevorderen. Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden. Lasten servicecontracten De gemaakte servicekosten voor huurders worden verantwoord onder de lasten servicecontracten in het verslagjaar waarop de servicekosten betrekking hebben. Overige bedrijfslasten De overige bedrijfslasten worden toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille betreffen winsten of mogelijke verliezen, die ontstaan door een wijziging in de waarde van de vastgoedbeleggingen in het verslagjaar. Financiële baten en lasten Rentebaten en rentelasten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende activa en passiva. Bij de verwerking van de rentelasten wordt rekening gehouden met de verantwoorde transactiekosten op de ontvangen leningen. Belastingen De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winst-enverliesrekening, rekening houdend met beschikbare fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen) en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Resultaat deelnemingen Als resultaat van deelnemingen waarin invloed van betekenis wordt uitgeoefend op het zakelijke en financiële beleid, wordt opgenomen het aan de woningcorporatie toekomende aandeel in het resultaat van deze deelnemingen. Dit resultaat wordt bepaald op basis van de bij Vallei wonen geldende grondslagen voor waardering en resultaatbepaling. Grondslagen voor de opstelling van het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit liquide middelen en vlottende effecten. Winstbelastingen, ontvangen interest en betaalde interest worden opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. 70 JAARVERSLAG 2013 13.6 TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER 2013 ACTIVA VASTE ACTIVA MATERIËLE VASTE ACTIVA Bedragen x € 1000,- Sociaal vastgoed in exploitatie 31 december 2012 Verkrijgingsprijzen Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarden per 1 januari 2013 Mutaties 2013 Investeringen Desinvesteringen (sloop / verkoop) Afschrijvingen (incl. afboeking projecten) Afschrijving desinvesteringen en correctie volledig afgeschreven Waardeverminderingen Terugneming van waardeverminderingen Overboekingen Totaal mutaties 31 december 2013 Verkrijgingsprijzen Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarden per 31 december 2013 Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Onroerende en roerende zaken t.d.v. exploitatie Totaal 144.449 -24.171 120.278 12.196 -360 11.836 515 348 863 157.160 -24.183 132.977 816 -2.471 -4.042 4.270 99 -9 -210 5.185 -2.480 -7.209 9 687 -2.957 678 -2.896 6.329 -1.586 -6.342 -5.029 -111 -2.896 0 -13 -6.726 149.123 -30.431 118.692 10.124 -3.317 6.807 605 147 752 159.852 -33.601 126.251 Onroerende en roerende zaken in exploitatie Specificatie mutaties Aankoop bezit Woningverbetering (waaronder bv vloeren en badkamers) Dakvervanging Aanleg installaties en zonneboilers Na-investering nieuwbouwprojecten 2011 en 2012 Isolatiewerkzaamheden Leefbaarheid Overige Totaal Investeringen JAARVERSLAG 2013 326 429 45 -4 12 4 4 816 71 Afschrijvingsmethode en –termijnen Grond Zorg onroerend goed Woningen CV- en warmwaterinstallatie Lift, woningverbetering, woningaanpassing, isolatie, dakraam, vaste trap geen afschrijving lineair 40 jaar lineair 50 jaar lineair 15 jaar lineair 20 jaar Verzekerde waarde Voor alle verhuureenheden is een opstalverzekering afgesloten, voor een groot deel gebaseerd op een vast bedrag per verzekerde eenheid en voor bijzondere complexen op basis van herbouwwaarde. Voor bouwrisico's is er een doorlopende CAR-verzekering afgesloten. Zekerheden materiële vaste activa Voor de als zekerheid voor leningen verbonden materiële vaste activa wordt verwezen naar de toelichting op de langlopende schulden. Wet Onroerende Zaakbelasting Het bezit van Woonservice Meander is op grond van de WOZ als volgt gewaardeerd (geldend voor belastingjaar 2013): Gemeente Aalburg € 65 miljoen Gemeente Werkendam € 302 miljoen Gemeente Woudrichem € 25 miljoen Specificatie verloop bedrijfswaarde 31-12-2013 Bedrijfswaarde Restwaarde Ongecorrigeerde bedrijfswaarde 31 december Mutaties boekjaar Ongecorrigeerde bedrijfswaarde 1 januari Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Cpl. 029 De Burcht Werkendam fase 2 en 3 Cpl. 152 Eethen fase 2 Cpl. 153 Eethen fase 3 Cpl. 154 Eethen fase 4 Cpl. 283 Drie Zalmen Rijswijk fase 3 Cpl. 340 Notenhoff Andel fase 1 Cpl. 341 Notenhoff Andel fase 2 Cpl. 342 Notenhoff Andel fase 3 Cpl. 343 Notenhoff Andel fase 4 Cpl. 344 Notenhoff Andel fase 5 Cpl. 345 Knekelhuisje Andel Cpl. 416 Wozoco Transvaal Sleeuwijk Cpl. 803 De Kroon Wijk en Aalburg Cpl. 808 Vervoornepolder Werkendam Cpl. 905 Hoogstraat 59 Werkendam t.b.v. plan De Burcht Totaal onroerende zaken in ontwikkeling 72 31-12-2012 164,8 23,9 140,9 8,0 132,9 Saldo 31-12-2012 665 933 54 300 427 5.845 386 509 177 152 37 995 1.011 196 149 11.836 Mutaties bij 153,2 20,3 132,9 -14,6 118,3 Mutaties af 2 2.042 43 35 21 497 695 486 8 7 19 414 Saldo 31-12-2013 -97 -335 -6.342 1 -208 -185 -159 -56 -1.409 -311 -197 4.270 -9.299 JAARVERSLAG 2013 667 2.975 0 0 448 0 1.081 787 0 0 0 0 700 0 149 6.807 Vastgoedbeleggingen Commercieel vastgoed in exploitatie Commercieel vastgoed in exploitatie 31 december 2012 Verkrijgingsprijzen Afwaardering Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarden per 1 januari 2013 Mutaties 2013 Investeringen Desinvesteringen (sloop / verkoop) Waardering naar actuele waarde Afschrijvingen Afschrijving desinvesteringen en correctie volledig afgeschreven Terugneming van waardeverminderingen Overboekingen Totaal mutaties 31 december 2013 Verkrijgingsprijzen Afwaardering Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarden per 31 december 2013 Verkopen onder voorwaarden Boekwaarde per 1 januari 11.973 -853 -551 10.569 1 -12 -302 374 13 74 11.975 -479 -853 10.643 31-12-2013 31-12-2012 18.317 16.058 Correctie 2011 385,0 Waardeverandering door toevoeging 3.848 Waardeverandering door onttrekking -944 2.466,0 Waardeverandering door prijsontwikkeling -1.056 -592,0 Boekwaarde per 31 december 20.165 18.317 JAARVERSLAG 2013 73 Financiële vaste activa Meander Holding B.V. Deelnemingen Woningnet N.V. Totaal Boekwaarden per 1 januari 2013 -15 2 -13 Mutaties 2013 Correcties voorgaande jaren Toevoegingen Afschrijvingen / aflossingen Waardeverminderingen Terugneming van waardeverminderingen Resultaat deelneming Meander Holding BV Dividend deelnemingen Totaal mutaties 2013 0 0 0 0 0 -87 0 -87 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -87 0 -87 -102 0 2 0 -100 0 Naar voorziening negatieve deelneming Boekwaarden per 31 december 2013 Deelnemingen Aandeel in kapitaal: Meander Holding B.V. Woningnet N.V. 100% 0,0001% Langlopende leningen u/g 31-12-2013 Saldo WM vastgoed B.V. Aflossingen Saldo per 31 december 2.039 -53 1.986 31-12-2012 2.091 -52 2.039 De lening is verstrekt tegen 5% rente. In 2014 wordt € 53.000 afgelost. Vlottende activa Voorraden Voorraad verkoopwoningen Koopprojecten in ontwikkeling Cpl. 141 Bloklandterrein Wijk en Aalburg fase 1 Cpl. 142 Bloklandterrein Wijk en Aalburg fase 2 Cpl. 416 Wozoco Transvaal Sleeuwijk Cpl. 805 Starterskoopwoningen Nieuwe Banne Sleeuwijk Cpl. 806 Tjalmastraat Veen fase 4 74 Saldo 31-12-2012 26 10 0 -68 -445 -477 31-12-2013 31-12-2012 688 151 Mutaties bij Mutaties af 255 -281 1.409 211 955 2.830 -504 -143 -510 -1.438 Saldo 31-12-2013 JAARVERSLAG 2013 0 10 905 0 0 915 Vorderingen Huurdebiteuren 31-12-2013 Bedragen Tot 2 maanden achterstand Betalingsregeling WSNP (Wet Sanering Natuurlijke Personen) Deurwaarder Deurwaarder (uitzetting) Huurachterstand Huurvoorstand Totaal 22 35 5 13 11 86 -55 31 31-12-2012 Bedragen Aantallen 34 5 8 5 Aantallen 27 39 6 11 6 89 -32 57 40 5 7 4 De huurachterstand is beheersbaar. Slechts € 4.000,00 is in 2013 afgeboekt als oninbaar. 31-12-2013 Gemeenten Wet Maatschappelijke Ondersteuning Belastingen en premies sociale verzekeringen Belastinglatentie Saldo per 1 januari Mutatie in het boekjaar Saldo per 31 december 31-12-2012 0 31 11 0 11 11 11 Inzake de pro rata regeling zal nog BTW worden teruggevorderd over de jaren 2008 tot en met 2013. De omvang is nog niet exact bepaald, derhalve is deze terug te vorderen BTW voorzichtigheidshalve niet opgenomen in de jaarrekening. Over 2007 bedroeg het te vorderen bedrag € 57.000. Leningen u/g kortlopend Saldo WM vastgoed B.V. Aflossingen Saldo per 31 december 31-12-2013 31-12-2012 173 0 173 1195 -1.022 173 220 22 61 14 461 4 230 6 57 14 433 11 12 7 847 7 864 2 De lening is verstrekt tegen 5% rente. Overige vorderingen Uitgeleend geld Te ontvangen creditnota's Afrekening servicekosten Rekening Courant Meander Holding Rekening Courant VvE's Te ontvangen schadeuitkeringen verzekering Advertentiekst. Wonen in Altena te ontv. van Woonlinie en St. Land van Altena Vooruitbetaalde kosten Vorderingen mutatie-/verhuiskosten JAARVERSLAG 2013 75 31-12-2013 Te ontvangen inzake verkoop woningen Overige debiteuren Voorziening dubieuze vorderingen Totaal 138 168 1.954 -15 1.939 31-12-2012 312 357 2.293 -15 2.278 Per 31 december is de stand van de voorziening dubieuze vorderingen € 15.000. In 2013 zijn vorderingen afgeboekt met een totaal van € 4.000,00. 31-12-2013 Overlopende activa Rente deposito valutadatum 31 december Totaal Liquide middelen Kas Banken Spaarrekening Totaal 31-12-2012 46 46 50 50 2 1.101 5.264 6.367 2 932 3.879 4.813 25.606 -4.321 330 21.615 23.313 2.293 25.606 8.468 -366 -330 7.772 8.370 98 0 8.468 27 100 127 34 13 47 De liquide middelen zijn vrij opneembaar. PASSIVA Eigen Vermogen Overige reserves Saldo 1 januari overige reserve Resultaat boekjaar Resultaat definitief verkochte woningen van verkoop onder voorwaarden Saldo 31 december Verkoop onder voorwaarden Saldo 1 januari herwaarderingsreserve Waardeverandering verkoop onder voorwaarden Resultaat definitief verkochte woningen naar overige reserves Saldo 31 december Voorzieningen Voorziening huur Deelname Holding Totaal De voorziening huur betreft huur welke t/m 2017 vooruit betaald is. Jaarlijks wordt hiervan rente verrekend en de huur ten gunste van de rekening courant van de betreffende huurder gebracht. 76 JAARVERSLAG 2013 31-12-2013 Langlopende schulden Leningen overheid Saldo 1 januari Aflossingen Saldo 31 december 31-12-2012 80 -80 0 83 -3 80 0 80 Leningen kredietinstellingen Saldo 1 januari Nieuwe leningen Aflossing Vervroegde en totale aflossingen Saldo 31 december 112.605 7.500 -2.286 -3.523 114.296 116.037 0 -2.247 -1.185 112.605 Waarvan leningen met een restant looptijd langer dan 5 jaar. 102.961 97.920 4,4% 4,2% 8,6 7,5 Waarvan leningen met een restant looptijd langer dan 5 jaar. Rentevoet en aflossingssysteem Gewogen gemiddelde rentevoet van uitstaande leningen van kredietinstellingen. Gewogen gemiddelde rentevast periode van leningen van kredietinstellingen. De leningen van overheid en kredietinstellingen worden op basis van het annuïteiten-, dan wel het lineaire aflossingssysteem of ineens (fixe-leningen) afgelost. In 2014 bedraagt de reguliere aflossing circa € 2,3 miljoen. In 2014 vinden een vervroegde aflossing met een totaal van € 1,2 miljoen en vier renteherzieningen plaats. De leningen zijn gegarandeerd door de Gemeente en het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW). Behoudens zes kapitaalmarktleningen zijn de garanties overgedragen aan het WSW. Ten behoeve van de lening van de BNG met betrekking tot project Vlijmen ad € 1,2 miljoen, is recht van hypotheek gevestigd op het betreffende pand. 31-12-2013 Waarborgsommen Waarborgsom pand Hoogstraat 21 te Werkendam 31-12-2012 2 2 18.219 0 3.848 -832 -801 20.434 16.058 266 2.466 Terugkoopverplichting woningen verkocht onder voorwaarden Boekwaarde per 1 januari Correctie 2011 Waardeverandering door toevoeging Waardeverandering door onttrekking Waardeverandering door prijsontwikkeling Boekwaarde per 31 december 57118.219 Ultimo 2013 is het aantal woningen verkocht onder voorwaarden 142 (2012: 126). JAARVERSLAG 2013 77 31-12-2013 Kortlopende schulden Schulden aan leveranciers BTW Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden Afrekening servicekosten Reservering kosten warmtepompen / onderhoud Rekening Courant WM Vastgoed B.V. Rekening Courant Zorgnetwerk Diversen 31-12-2012 2.411 2.594 124 50 174 517 56 573 0 692 0 1 10 703 200 576 148 2 10 936 1.533 11 0 90 47 1.681 1.639 36 59 99 26 1.859 Overlopende passiva Transitorische rente * Transitorisch onderhoud Huurtoeslag Nog te ontvangen facturen Diversen Totaal overlopende passiva * Dit betreft de verschuldigde rente van de leningen over de periode tussen vervaldatum leningen en 31-122013 . Niet uit de balans blijkende verplichtingen 31-12-2013 Ultimo boekjaar is sprake van een (restant) verplichting inzake nieuwbouwprojecten waarvoor opdrachten aan derden zijn verstrekt en die nog niet, of gedeeltelijk, zijn afgewikkeld. Het bedrag van de aangegane verplichtingen heeft betrekking op de volgende projecten: Cpl. 152 Eethen fase 2 Cpl. 340 Notenhof Andel fase 1 Kantoor Woonservice Meander Totaal aangegane verplichtingen nieuwbouw Daarnaast is sprake van een restant verplichting van onderhoudsprojecten die overlopen in het nieuwe jaar en nog niet geheel zijn afgerond. Leaseverplichtingen Bedrijfsauto's Per 31 december 2012 bestaat er, als gevolg van de lopende operationele leasecontracten, een niet uit de balans blijkende verplichting van de resterende looptijd van de leasecontracten varieert van 16 tot 40 maanden. 78 31-12-2012 492 0 3.100 3.592 2.802 643 3.100 6.545 408 367 146 199 JAARVERSLAG 2013 31-12-2013 Kopieer- en printerapparatuur afgesloten met een oorspronkelijk looptijd van 72 maanden. Per 31 december 2013 loopt deze overeenkomst nog 32 maanden door. 31-12-2012 72 101 4.242 4.165 Obligoverplichting WSW-deelnemers hebben naar het WSW een obigoverplichting, deze is voorwaardelijk. Zolang het risicovermogen van het WSW voldoende is om eventuele betalingsverplichtingen van WSW-deelnemers over te nemen, wordt geen beroep gedaan op deze obligoverplichting. De verplichting is 3,85% van de door het WSW geborgde leningen. Als onderpand voor de WSW-geborgde leningen is in de dVi 2012 € 392,0 miljoen aan WOZ-waarde als onderpand ingezet (peildatum WOZ-waarde 01-01-2012). € 1,9 miljoen aan WOZ-waarde is daarbij niet als onderpand ingezet. In 2013 is op verzoek van het WSW een volmacht afgegeven aan het WSW om hypotheekrecht te vestigen op het onderpand, in lijn met artikel 30 van het WSW-reglement. Hierdoor kan het WSW bij eventuele nietnakoming van betalingsverplichtingen door de corporatie direct hypotheekrecht vestigen zonder dat hiertoe vooraf de formele bevestiging benodigd is van bestuur en commissarissen. Derivaten Woonservice Meander heeft een drietal roll-over leningen met als geldgever de Rabobank waarin een cap is opgenomen. Deze heeft een looptijd tot 31 december 2014. Eveneens is hierop in 2002 een payerswap afgesloten. Deze loopt ook af per 31 december 2014. Op de afloopdatum is er geen bijstorting vereist. Het is de enige payerswap die Meander heeft. Zij beschouwt het afsluiten van deze derivaat als niet passend binnen het renterisicobeheer van de bestaande leningportefeuille. Met de Rabobank zijn we in overleg of het mogelijke is om de cap in te trekken. 13.7 TOELICHTING OP DE WINST- / VERLIESREKENING Bedrijfsopbrengsten 2013 Huren Woningen en woongebouwen Woningen en woongebouwen niet-daeb Onroerende zaken niet zijnde woningen Onroerende zaken niet zijnde woningen niet-daeb Subtotaal Huurderving wegens leegstand Huurderving wegens oninbaarheid Totaal Specificatie huren De huurontvangsten in 2013 zijn ten opzichte van 2012 toegenomen met Dit bedrag is als volgt te specificeren: Huur nieuwbouw / aankoop / tijdelijke verhuur JAARVERSLAG 2013 2012 12.487 140 134 518 13.279 300 0 12.979 11.232 130 186 1.357 12.905 275 1 12.629 374 798 343 631 79 2013 Huurverhoging per 1 juli Huurverhoging t.g.v. individuele woningverbetering en mutatie Huur sloopwoningen Huur verkochte woningen 305 19 -57 -236 374 326 26 -38 -147 798 770 875 62 832 -91 784 0 0 1 1 4.476 -1.407 73 271 3.413 6.107 -693 179 -367 5.226 Vergoedingen Vergoedingen (servicekosten, worden gesaldeerd met overige bedrijfslasten) Te verrekenen Totaal Overheidsbijdragen Overige rijksbijdragen Totaal Verkoop onroerende zaken Opbrengst verkopen bestaand bezit Af: Boekwaarde Opbrengst verkopen overig bezit Resultaat verkoop nieuwbouw Totaal 2012 In totaal zijn 35 woningen verkocht in 2013, hiervan was 1 woning in 2012 met MGE-constructie aangekocht. Conform verkoopbeleidsplan zijn 31 woningen uit het bestaande bezit verkocht, allen zonder MGE-constructie. In 2013 zijn 7 MGE-woningen aangekocht. Per 31 december zijn hiervan nog 4 woningen in portefeuille. Van de in 2013 opgeleverde nieuwbouwwoningen, zijn 23 woningen met MGE-constructie verkocht. 2013 2012 Overige bedrijfsopbrengsten Opbrengsten voorgaande jaren Opbrengsten huidig boekjaar (voornamelijk servicekosten/energie) BTW voorgaande jaren BTW pro rata bedrijfskosten Opbrengsten geleverde diensten (via facturering) Totaal 114 214 49 68 0 445 12 89 44 32 177 4.344 175 4.519 4.179 151 4.330 Bedrijfslasten Afschrijvingen op (im)materiële vaste activa Afschrijving onroerende zaken in exploitatie Afschrijving onroerende zaken ten dienste van de exploitatie Totaal De toename wordt veroorzaakt door de wijziging van de methodiek. 80 JAARVERSLAG 2013 2013 Overige waardeveranderingen (im)materiële vaste activa Waardeverandering materiële activa Totaal 2012 2.411 2.411 853 853 1.226 -269 957 1.239 -602 637 22,2 23,8 Sociale lasten 169 177 Pensioenlasten 254 265 2.145 311 425 33 2.914 1.488 388 380 0 2.256 Afboeking projecten ten gevolge van planwijziging Waaronder: Eethen fase 3 en 4 430 Notenhof Andel fase 4 en 5 343 Transvaal Sleeuwijk 505 De Kroon Wijk en Aalburg 311 Vervoornepolder Werkendam 197 1.937 466 Totaal overige bedrijfslasten 4.079 3.360 330 115 122 188 27 28 304 48 117 201 23 1 Dit betreft de afboeking naar lagere bedrijfswaarde. Lonen en salarissen Bruto salarissen (incl. bezoldiging bestuurders) Doorbelast naar nieuwbouwprojecten en onderhoud Totaal Gemiddelde personeelsbezetting (fte) In het jaarverslag is een toelichting opgenomen m.b.t. de bezoldiging van bestuurders en toezichthouders. Lasten onderhoud Planmatig Mutatie Reparatieverzoeken WMO Totaal Voor analyse zie 4.1 van het jaarverslag. Specificatie: Beheerkosten Algemeen beheer Voorlichting / PR / advertenties Advies Automatisering Detachering GO-personeel Detachering Front Office JAARVERSLAG 2013 81 2013 Detachering Verhuur & Bewonerszaken Detachering Financiële administratie Detachering Technische Dienst Overige personeelskosten * RvC Jongerenbestuur Totaal 0 50 117 160 52 9 1.198 9 4 46 195 48 104 1.100 536 91 22 649 547 56 23 626 * Waaronder ziekteverzuim 70 en opleidingen 33 Heffingen Belastingen Verzekeringen (nieuwe polissen afgesloten) Contributie landelijke federatie Totaal BDO Audit & Assurance B.V. Toelichting accountantskosten 2013 2013 2012 Controle van de jaarrekening 33 28 Andere controle opdrachten Fiscale adviesdiensten Bedrijfseconomische adviesdiensten Andere niet-controle diensten Totaal 10 6 5 0 0 39 1 44 2012 BDO Accountants & Belastingadviseurs B.V. 2013 2012 17 4 42 4 0 50 19 1 37 2013 0 2012 Overige bedrijfslasten Vergoedingen (inclusief servicekosten) Huisvesting Afboeking dubieuze vorderingen Overige exploitatielasten gehele bezit Leefbaarheid en sponsoring Verhuurdersheffing en saneringssteun CFV Overige lasten (vrnl. voorgaande jaren) Totaal * 832 86 4 359 69 545 337 2.232 783 79 1 525 121 45 80 1.634 * Het verschil in overige bedrijfslasten wordt voornamelijk veroorzaakt door projectsteun wijken en saneringssteun CFV. Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Waardeveranderingen verkoop onder voorwaarden Waardeveranderingen terugkoopverplichting Totaal 82 -1.167 801 -366 -207 305 98 JAARVERSLAG 2013 2013 Financiële baten en lasten Rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rente tijdens de bouw Rente op overige vorderingen Rente liquide en uitgezette middelen Totaal Rentebaten en soortgelijke opbrengsten Totaal rentelasten (zie hst. 13.12) Waardeveranderingen financiële vaste activa en effecten Opbrengsten financiële vaste activa en effecten Resultaat deelnemingen Resultaat deelneming Meander Holding BV Belastinglatentie VPB Correctie 2012 157 109 59 325 501 148 113 762 4.988 4.871 0 0 0 0 -87 -71 0 0 0 0 0 0 Belastingen De belasting wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winst- en verliesrekening, rekening houdend met beschikbare fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen), vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van nietaftrekbare kosten. Tevens wordt rekening gehouden met wijzigingen die optreden in de latente belastingvorderingen en latente belastingschulden uit hoofde van wijzigingen in het te hanteren belastingtarief. Het gemiddelde wettelijke belastingtarief bedraagt 25,5%. De lagere effectieve belastingdruk wordt veroorzaakt door het benutten van fiscale verliescompensatie, de waardering van latenties en fiscaal vrijgestelde winstbestanddelen. 13.8 KASSTROOMOVERZICHT 2013 2012 Kasstroom uit operationele activiteiten Bedrijfsresultaat -4.600 2.462 VPB Resultaat deelneming Afschrijvingen Waardeverandering materiële activa Afboeking projecten Mutatie voorziening Mutatie waarborgsom Mutatie voorraad verkoopwoningen Mutatie kortlopende schulden excl. aflossingsplicht Mutatie debiteuren en overige vorderingen Kasstroom uit operationele activiteiten (A) 0 -87 4.519 2.411 3.102 80 0 -1.929 -993 390 2.893 0 71 4.330 853 360 -17 0 587 -520 -315 7.811 JAARVERSLAG 2013 83 2013 2012 Kasstroom uit investeringsactiviteiten Desinvesteringen Investeringen in materiële vaste activa Investeringen in materiële vaste activa in aanbouw Mutatie verkoop onder voorwaarden Mutatie terugkoopverplichting Investeringen in zaken t.d.v. exploitatie Overdracht materiële vaste activa Toe- / afname financiële vaste activa Kasstroom uit investeringsactiviteiten (B) 1.805 -817 -4.269 -1.848 2.215 -99 0 0 -3.013 1.270 -1.673 -4.569 -2.259 2.161 -199 0 -58 -5.327 Kasstroom uit financieringsactiviteiten Ontvangen nieuwe geldleningen Aflossing geldlening Langlopende leningen u/g Leningen u/g kortlopend Verstrekte kasgeldlening Kasstroom uit financieringsactiviteiten (C ) 7.500 -5.889 53 0 10 1.674 0 -3.435 52 1.022 10 -2.351 4.813 1.554 6.367 4.680 133 4.813 Stand liquide middelen begin boekjaar Resultaat kasstroomoverzicht (A+B+C) Stand liquide middelen einde boekjaar 13.9 MUTATIE BEDRIJFSWAARDE Bedragen X € 1.000.000 2013 Bedrijfswaarde per ultimo 2013 Bedrijfswaarde per ultimo 2012 Mutatie bedrijfswaarde 164,8 153,2 11,6 De mutatie van de bedrijfswaarde in het verslagjaar ten opzichte van de bedrijfswaarde ultimo het voorgaande verslagjaar laat zich als volgt verklaren: Autonome ontwikkeling Vrijval kasstromen Effect een jaar opschuiven Correcties voorgaand jaar Subtotaal 84 -7,7 9,0 1,3 JAARVERSLAG 2013 2013 Voorraadmutaties verslagjaar Verkoop (realisatie vs prognose) Nieuwbouw Sloop Grond Aankoop Overige mutaties woninggegevens Verbetering Herschikking Daeb-niet Daeb Subtotaal Nieuw beleid en niveauwijzigingen Huurbeleid Huurderving Onderhoudsuitgaven Verhuurdersheffing Overige exploitatielasten Sloop Verbeteringen Verkoop Servicekosten Subtotaal Parameter- en modelwijzigingen Indexaties Verkoopprijzen Levensduur Mutatiegraad Subtotaal Totale mutatie bedrijfswaarde -1,6 0,9 0,1 11,3 10,7 3,8 -1,6 1,6 9,2 -34,1 0,4 2,7 10,3 4,6 -3,1 0,8 1,8 1,0 -0,9 2,7 11,6 13.10 FISCALE POSITIE Het fiscale verlies over 2013 leidt tot een latente belastingvordering. Omdat het onzeker is dat in de komende jaren fiscale winsten behaald worden, is besloten deze latentie niet te waarderen en op te nemen in de jaarrekening. De acute vpb-positie voor het jaar 2013 is bepaald op nihil. De reden hiervoor is dat Meander vanuit het verleden beschikt over fiscaal compensabele verliezen. De fiscale positie is bepaald op basis van de geldende wet- en regelgeving, alsmede de Vaststellingsovereenkomst (2) voor woningcorporaties. Op dit moment is een aantal bepalingen uit deze vaststellingsovereenkomst voorwerp van landelijk overleg binnen de Belastingdienst. De uitkomsten van dit overleg zijn op dit moment nog onzeker en derhalve niet te kwantificeren. Op basis van de omvang van het fiscale compensabele verlies uit het verleden verwacht Meander echter dat het fiscaal resultaat in het jaar 2013, ongeacht de uitkomsten van het overleg bij de Belastingdienst, maximaal nihil zal bedragen. JAARVERSLAG 2013 85 13.11 CONTROLEVERKLARING 86 JAARVERSLAG 2013 JAARVERSLAG 2013 87 13.12 BIJLAGE RENTEOVERZICHT 2013 2012 Rentelasten Rente langlopende schulden: Leningen overheid Leningen kredietinstellingen 3 4.974 3 4.868 Rente kortlopende schulden Overige schulden Totaal 11 4.988 0 4.871 Rentebaten Materiële vaste activa Geactiveerde rente roerende en onroerende zaken in ontwikkeling. 157 760 Financiële vaste activa Rente op overige vorderingen 109 27 Liquide middelen Rente op uitgezette middelen Totaal 59 325 39 826 Saldo rentelasten en rentebaten 4.663 4.045 Aan exploitatie toe te rekenen vermogenskosten Materiële vaste activa 7.249 6.666 Renteresultaat 2.586 2.621 88 JAARVERSLAG 2013 13.13 KENGETALLEN Kengetallen Aantal verhuureenheden in exploitatie Woningen en woongebouwen in exploitatie Woningen en woongebouwen in aanbouw Verzorgings- en verpleeghuis Wijkestein Onroerende zaken niet zijnde woningen Totaal Mutaties bezit vhe's in exploitatie Opgeleverd Verkocht Gekocht voor verhuur Gekocht voor sloop Sloop Aantal woningen naar huurprijs klasse Goedkoop Betaalbaar Duur Prijs- / kwaliteitsverhouding Gemiddeld aantal wws punten Gemiddelde netto huurprijs per woning (mnd) Het verhuren van woningen Mutatiegraad Huurachterstand in % jaarhuur (netto) Huurderving in % vd jaarhuur Financiële continuïteit Solvabiliteit (na toepassing RJ 645 2011) Solvabiliteit na stelselwijziging in % Current ratio Rentabiliteit totaal vermogen (in %) Cashflow per woning Balans en winst- en verliesrekening Eigen vermogen per woning (na toepassing RJ) Totaal opbrengsten per woning Kapitaalslasten per woning Overige bedrijfslasten per woning Resultaat per woning Gemiddelde personeelsbezetting JAARVERSLAG 2013 2013 2012 2011 2010 2009 2.124 127 78 2.329 2.180 36 91 79 2.386 2.197 91 78 2.366 2.139 120 91 75 2.425 2.152 38 91 74 2.355 36 31 0 0 26 34 48 1 0 4 0 0 0 0 22 32 8 0 0 37 23 5 6 0 14 439 1.530 122 521 1.644 15 563 1.619 15 631 1.494 14 681 1.464 7 143 458 142 431 141 412 133 401 132 394 3,7 0,7 2,3 3,5 0,7 2,2 6,3 0,6 0,4 5,3 0,7 0,4 5,3 0,7 0,4 19,9 1,2 4,3 3.083 20,5 18,6 1,7 5,9 3.139 18,8 17,1 2,4 4,5 1.629 20,0 17,4 2,0 -5,7 -79 2,1 5,2 1.936 16.042 8.319 4.323 1.920 2.20722,2 15.630 8.632 3.871 1.755 1.097 23,8 14.429 7.629 2.950 1.217 2.396 23,3 12.360 6.170 2.777 1.317 909 22,9 11.381 5.483 2.239 1.120 1.428 20,9 89
© Copyright 2024 ExpyDoc