Folder Onderdendam - Database Shared Space

De herinrichting van
Onderdendam
Resultaten en geleerde lessen
Het Groningse Onderdendam is de afgelopen jaren sterk veranderd. Dat is het
gevolg van een grondige herinrichting,
die in 2011 is afgerond. Onderdendam is
mooier dan voorheen, vinden de meeste
mensen. Maar is het dorp nu ook veiliger
en toegankelijker? Daarover lopen de
meningen uiteen.
Dat blijkt uit de evaluatie die het kennis-
Onderdendam - Historisch dorp op een
kruispunt van wegen
Het historische dorp Onderdendam (ruim 600 inwoners)
ligt op een kruising van waterwegen (Boterdiep, Winsumerdiep en Kardingermaar) en was in het verleden daardoor een belangrijke laad-, los- en overslagplaats van
goederen. Aan de Bedumerweg staat het Waterschapsof Zijlvesthuis, dat het waterschap in 1621 aankocht. Hier
werd de waterbeheersing in de hele regio geregeld.
Enkele bruggen zorgen voor de bereikbaarheid van het
dorp over de weg.
Onderdendam vervulde in het verleden een belangrijke
rol in de regio. Tussen 1885 en 1934 was ook het kantongerecht in Onderdendam gevestigd. De twee kerken in
het dorp, waarvan één in stijl van de Amsterdamse school,
zijn pas in de 18e en 19e eeuw gebouwd. Het dorp telt
veel bijzondere woonhuizen en –villa’s. Sinds 1987 heeft
het dorp de status beschermd dorpsgezicht.
centrum Shared Space van NHL Hogeschool in 2012 heeft uitgevoerd op
verzoek van de provincie Groningen en de
gemeente Bedum. De meningen over het
resultaat en het proces zijn in dit onderzoek uitgebreid onder de loep genomen.
En niet zonder reden. ‘Onderdendam’ was
voor de provincie Groningen namelijk
het eerste project waarbij het concept
Shared Space is toegepast op een drukke
provinciale weg door de bebouwde kom
van een dorp.
Deze folder vat de belangrijkste resultaten en lessen van ‘Onderdendam’ voor
u samen.
2
De herinrichting van Onderdendam
De herinrichting van Onderdendam
3
Waar staat Shared Space voor?
Shared Space staat voor een manier van inrichten van de openbare ruimte, die in de jaren ’90 is geïntroduceerd door
verkeerskundige Hans Monderman. Hij benaderde de openbare ruimte in dorpen en steden niet langer slechts als
verkeersruimte, zoals veel van zijn vakgenoten in die tijd, maar benadrukte in zijn aanpak dat de openbare ruimte
in woongebieden ‘mensruimte’ is: een multifunctionele ruimte, die voor verschillende mensen verschillende functies
vervult.
Andere inrichting
Leefbaarheid onder druk
In 2002 kwam de leefbaarheid in Onderdendam prominent op de politieke agenda. Bewoners ondervonden al
geruime tijd overlast van het (vracht)verkeer door het
dorp. Toen een rondweg om het dorp als mogelijke oplossing van tafel verdween, hebben de gemeente Bedum, de
provincie Groningen en de Vereniging Dorpsbelangen
Onderdendam zich sterk gemaakt voor een alternatieve
oplossing.
4
De herinrichting van Onderdendam
De provincie Groningen en de gemeente Bedum besloten
in mei 2004 tot een herinrichting van het dorp.
Zij kozen daarbij voor het concept Shared Space.
Het doel van de herinrichting is toen als volgt omschreven:
“Het versterken van de mogelijkheden voor een
gemeenschappelijk en veilig gebruik van de openbare
ruimte in Onderdendam voor de diverse gebruikers.”
Deze (andere) manier van kijken naar de openbare ruimte
heeft natuurlijk invloed op hoe de ruimte wordt ingericht. In een ruimte die wordt ingericht als verkeersruimte zijn regels belangrijk en wordt gedrag gestuurd
met verkeersinstrumenten als verkeersborden, drempels
en wegbelijning. Plekken die meer functies dan alleen
een verkeersfunctie hebben, worden in de benadering
van Shared Space ingericht als mensruimte. Hier wordt
sociaal gedrag aangemoedigd. Dit gebeurt door een
beroep te doen op de normale sociale omgangsvormen
en het gezonde verstand van mensen. Verkeersborden
en andere verkeersinstrumenten blijven daarbij zoveel
mogelijk achterwege.
Een verblijfsruimte wordt een ‘mensruimte’ door de
verschillende gebruikers samen, op gelijke basis, gebruik
te laten maken van de ruimte (Shared Space). Dit gebeurt
onder het motto ‘liever ongeordend en veilig, dan geordend en schijnveilig’. In de openbare ruimte wordt sociaal
gedrag aangemoedigd door het karakter van de plek te
versterken en de cultuurhistorische, ruimtelijke en landschappelijke kenmerken te benadrukken. Het scheiden
van verkeersstromen is daarentegen een maatregel die in
de optiek van Shared Space niet past in een mensruimte
omdat het niet uitnodigt tot sociaal gedrag. Als ieder
een eigen (rij)baan heeft, hoeven mensen immers minder
rekening te houden met elkaar.
Uitgebreid proces
Een belangrijk uitgangspunt in Shared Space is ‘eigenaarschap’ van de openbare ruimte. Het is ruimte van en voor
iedereen. Dat vraagt om betrokkenheid van gebruikers
van begin tot eind. Gebruikers van de openbare ruimte
worden bij voorkeur intensief betrokken in het hele proces,
dus bij het bedenken en uitwerken van de plannen, bij de
realisatie en later ook bij het beheer van de openbare
ruimte. Bovendien zetten de betrokken overheden niet
alleen expertise in van verkeerskundigen, maar vaak ook
van deskundigen op andere terreinen, zoals stedenbouw,
landschap, cultuur, recreatie en toerisme.
De herinrichting van Onderdendam
5
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Mei 2004 - juli 2005
Juli 2005 – jan 2006
Jan 2006 – juni 2007
Juni 2007 – medio 2009
Medio 2009 – eind 2011
Besluitvorming,
projectvoorbereiding,
formeren werkgroep
Inventarisatiefase
Uitwerkingsfase
Voorbereiding uitvoering herinrichting
Realisatie herinrichting
• Excursie voorbeeldprojecten
• Verkeerskundige en
ruimtelijke analyse
(ambtenaren
provincie, gemeente)
• Cultuurhistorische
analyse (bewoners uit
de werkgroep,
ondersteund door
deskundigen van
gemeente, provincie)
• Presentatie analyse
• Vaststellen principes in de werkgroep: max. 30
km per uur voor het hele dorp, versterking
bebouwde komgrens, aanleggen plein,
eenduidigheid in ontwerp en materiaalgebruik
• Uitwerken schetsen door werkgroep
• Presentatie schetsen
• Detaillering en afronding plannen op straatniveau
• Presentatie definitieve schetsen
• Uitwerking schetsen (materialen e.d.)
• Bestek
• Diverse keren overleg in werkgroep over
voortgang
• Dorpsfeest i.v.m. afronding herinrichting (9 juli
2011)
• klinkerverharding in een groot deel van het
dorp vervangen door printasfalt na overlast
(trillingen) voor omwonenden
Het proces
De herinrichting van Onderdendam ging niet over één
nacht ijs. Een uitvoerig traject met bewoners ging eraan
vooraf. Want een keuze voor het Shared Space concept
betekent ook dat bewoners en andere gebruikers van de
ruimte een belangrijke rol hebben in de planvorming.
Een zorgvuldig samengestelde werkgroep van bewoners
en professionals (van gemeente Bedum, provincie, adviseurs en politie) fungeerde als denktank. De werkgroepleden kwamen in de periode 2005 tot 2009 van tijd tot
tijd bij elkaar. Daarnaast vonden in totaal zes bijeenkom-
sten plaats waarvoor het hele dorp werd uitgenodigd en
waren er vier straatbijeenkomsten. Om bewoners te laten
proeven aan de mogelijkheden van het concept Shared
Space werd een excursie georganiseerd naar enkele
plekken waar dit concept eerder is toegepast.
voor
Een dorpsfeest met kinderactiviteiten en een dorpsbarbecue markeerde op zaterdag 9 juli 2011 de afronding
van de herinrichting van Onderdendam. De werkzaamheden hebben een jaar geduurd.
na
De nieuwe inrichting
Bijna het hele dorp Onderdendam ging in 2010 en 2011 op de schop. De gemeente Bedum en provincie Groningen
investeerden gezamenlijk ongeveer drie miljoen euro in de herinrichting van het dorp.
Dorpsplein
In het hart van het dorp, tussen de brug en het oude waterschapshuis, is een plein gecreëerd. Het waterschapshuis
is geaccentueerd met een grijze loper. In eerste instantie
is dit plein helemaal bestraat met klinkers, maar dit bleek
6
De herinrichting van Onderdendam
door de ongeschikte ondergrond voor overlast te zorgen
voor omwonenden. Als oplossing is er toen voor gekozen
de klinkers deels te vervangen door zogeheten streetprint: asfalt met een klinkerprint.
De herinrichting van Onderdendam
7
Klinkers en bolders
De overige wegen zijn heringericht met aan weerszijden
zogeheten ‘rabatstroken’. Dat zijn overrijdbare stroken van
ongeveer een halve meter breed. Deze stroken zorgen
ervoor dat de weg er smaller uitziet, wat de snelheid
verlaagt van passerende voertuigen. De kruisingen zijn
ingericht als gelijkwaardige kruisingen en geaccentueerd
met klinkers in de vorm van een cirkel. Op diverse plekken
zijn paaltjes, hekjes en bolders geplaatst. Dit om schade
door zwaar verkeer aan gebouwen en trottoirs te voorkomen. En om te verhinderen dat auto’s op deze plekken
parkeren. In het hele dorp is een maximumsnelheid van
30 km per uur ingevoerd.
Nostalgische elementen
De oude lichtmasten in het dorp zijn vervangen door
nostalgische, antracietkleurige lantaarnpalen. Op het
plein zijn hekjes in dezelfde stijl geplaatst. Over het Boterdiep is een ‘hoogholtje’ (een hoge houten brug) geplaatst.
De entree van het dorp wordt gemarkeerd door ‘valse
tillen’; een bolling in de weg met hekjes aan beide kanten
die de suggestie van een brug wekken. Diverse historische elementen zijn geaccentueerd.
Groen en ommetjes
De aanplanting van nieuw groen maakt de herinrichting
compleet. Bij de komgrenzen zijn beukenhagen geplaatst
in het verlengde van de valse tillen. Langs de Stadsweg en
op het plein zijn nieuwe bomen geplant. Om mensen uit
te nodigen voor een wandelingetje zijn nieuwe ommetjes
gecreëerd. Eén daarvan is een ommetje langs het boterdiep via het nieuwe hoogholtje.
8
De herinrichting van Onderdendam
Voldoet de inrichting aan de doelen?
Om te achterhalen wat bewoners, weggebruikers en werkgroepleden vinden van de nieuwe inrichting van Onderdendam en van het planproces, zijn diverse onderzoeksmethoden gebruikt, waaronder enquêtes (ruim 300) onder
bewoners, passanten en werkgroepleden en interviews met werkgroepleden, zowel individueel als in groepsverband.
Ook is een drietal niet bij het project betrokken experts naar hun mening gevraagd ten aanzien van het uiteindelijke
projectresultaat. Door observaties is gekeken in hoeverre de openbare ruimte in Onderdendam na herinrichting daadwerkelijk wordt gebruikt als gedeelde ruimte. De uitkomsten zijn hieronder samengevat.
‘Beslist mooier’
Bewoners, voetgangers, fietsers en automobilisten zijn het
erover eens: de herinrichting van Onderdendam is een
verfraaiing van het dorp. Dit is vooral te danken aan het
gebruikte bestratingsmateriaal en het mooie straatmeubilair. Er is meer eenduidigheid gekomen in het straatbeeld.
‘Verkeerssituatie niet verbeterd’
In de beleving van bewoners en passanten heeft de herinrichting de verkeerssituatie echter niet verbeterd. De
waardering voor de verkeersveiligheid, de overzichtelijkheid van de verkeerssituatie en de toegankelijkheid is niet
toegenomen bij deze groepen. Het versmalde wegprofiel
in het centrum en de hoeveelheid vrachtverkeer zijn hiervoor veel genoemde oorzaken. De toegankelijkheid voor
ouderen en mindervaliden is volgens de meeste respondenten zelfs afgenomen. De plaatsing van bolders en
paaltjes wordt als belangrijkste reden genoemd.
‘Prettig verblijven’
Voor de verblijfskwaliteit (als voetganger) bestaat waardering, alhoewel het smalle trottoir in het centrum en de
slechte toegankelijkheid (door plaatsing van paaltjes en
9
Wat is geleerd van het planproces?
bolders) hier wel afbreuk aan doen. Veranderingen in
gebruik en activiteiten hebben zich in de beleving van de
respondenten (nog) niet voorgedaan.
kers. Het ontbreken van een alternatieve route voor het
(zware) doorgaande verkeer staat de realisatie van een
echt verblijfsgebied in de weg.
‘Niet helemaal Shared Space’
Op een aantal punten heeft de werkgroep in Onderdendam concessies moeten doen aan de uitgangspunten
van Shared Space, constateren de onafhankelijke experts.
Het gebruik van asfaltverharding voor de rijbaan doet
afbreuk aan de door Shared Space beoogde gelijkwaardigheid van verschillende gebruikers van de ruimte. De
gebruikte paaltjes, hekjes en bolders verdelen de ruimte
juist weer in aparte delen voor verschillende gebrui-
Over het geheel genomen blijkt uit de evaluatie dat
de waardering voor de herinrichting hoger is naarmate
mensen meer betrokken zijn geweest bij het proces.
Aanwonenden zijn positiever over het plan in het algemeen en de verkeersveiligheid dan niet-aanwonenden.
En werkgroepleden op hun beurt, zeker de professionals, oordelen positiever over de verkeerssituatie dan
aanwonenden.
Een uitgebreid proces heeft zeker
meerwaarde!
Bij alle werkgroepleden is positieve waardering voor de
uitvoerigheid van het proces. De meeste werkgroepleden
vinden overigens wel dat het proces al met al te lang heeft
geduurd. Daardoor lekte aandacht en energie weg. De
inzet van een externe adviseur, die mensen wist te motiveren en confrontaties aan durfde te gaan, bleek een
goede manier om de aandacht te herpakken.
Heldere verwachtingen, voorkom
teleurstellingen
Een belangrijke les uit de evaluatie is het belang van
gelijkgestemde verwachtingen. Het speelveld en de spelregels moeten vooraf voor alle spelers duidelijk zijn. Door
De waarde van het uitgebreide
planproces, volgens de werkgroepleden
• Binnen de werkgroep is veel geleerd t.a.v.
Shared Space
• Bewoners en professionals werkten samen op
basis van gelijkwaardigheid
• Betrokken bewoners kregen meer begrip voor
de complexe opgaven van overheden
• Ambtenaren kregen goede voeling met de
praktijksituatie in Onderdendam
• Er ontstond meer draagvlak door het betrekken
van de bevolking bij plannen
• De plannen zijn verbreed door inbreng van
wensen vanuit het dorp
• Lokale historische kennis, ervaringen en
vaardigheden van bewoners zijn benut
• Meer aandacht voor ruimtelijke kwaliteit
10
De herinrichting van Onderdendam
onduidelijkheid over het beschikbare budget bij aanvang
bijvoorbeeld, zijn verwachtingen gewekt die later niet
konden worden waargemaakt. Ook de keuze om het
inrichtingsconcept Shared Space toe te passen, bracht
een aantal ‘voorwaarden’ met zich mee, die niet op voorhand bij iedereen duidelijk waren.
Wees duidelijk over de rol van
dorpsvertegenwoordigers
Onduidelijkheid over de rol van de ‘dorpsvertegenwoordigers’ in de werkgroep heeft eveneens parten gespeeld.
Bewoners in de werkgroep voelden zich soms ongemakkelijk bij hun niet duidelijk gedefinieerde rol en gaven hier
ieder op eigen wijze invulling aan. Het duidelijker maken
van taken en verantwoordelijkheden van deelnemers in
het proces had dit kunnen voorkomen. De professionals in
de werkgroep beoordeelden het proces vaker als ‘helder’
dan de betrokken bewoners en waren tevredener over het
doorlopen proces dan de betrokken bewoners.
Communiceer met het hele dorp
De betrokken professionals hebben voor zichzelf een
aantal lessen getrokken die te maken hebben met de
communicatie met bewoners. Zij constateren dat voorgenomen besluiten beter gecommuniceerd hadden
kunnen worden met inwoners die niet aanwezig waren
bij de verschillende openbare bijeenkomsten. Ook is bij
de evaluatie gebleken dat het concept Shared Space nog
onvoldoende bekend was bij de dorpsbewoners. Voor het
draagvlak voor de uiteindelijke oplossing is kennis van het
concept bij gebruikers van groot belang.
De herinrichting van Onderdendam
11
Kortom...
Onderdendam is er door de herinrichting zeker mooier op geworden,
vinden de deelnemers aan het evaluatieonderzoek, maar niet duidelijk
veiliger of rustiger. Of de nieuwe inrichting het dorp objectief veiliger heeft
gemaakt, zal moeten blijken uit aanvullend onderzoek dat de provincie
in de toekomst nog gaat uitvoeren. Om daarover goede uitspraken te
kunnen doen, is een langere periode noodzakelijk.
Het concept Shared Space, dat bij de inrichting als leidraad heeft gediend,
komt in Onderdendam helaas niet overal even goed uit de verf; op
diverse plekken is feitelijk geen sprake van een gedeelde ruimte,
zoals het Shared Space-concept beoogt. Toch heeft het uitgebreide
planproces dat is doorlopen (en dat ook hoort bij een Shared
Space-aanpak) duidelijk meerwaarde gehad voor het
eindresultaat, aldus de werkgroepleden.
Colofon
Dit is een uitgave van Kenniscentrum Shared Space - NHL Hogeschool en de
provincie Groningen, afdeling Verkeer en Vervoer, mei 2013.
Tekst en realisatie Senza Communicatie, Groningen
Voor meer informatie over het project ‘Onderdendam’ kunt u contact opnemen met
de provincie Groningen, afdeling Verkeer en Vervoer.
Voor meer informatie over Shared Space kunt u contact opnemen met Kenniscentrum
Shared Space – NHL Hogeschool, Leeuwarden – www.nhl.nl/sharedspace
Fotografie Provincie Groningen en Kenniscentrum Shared Space – NHL Hogeschool
Drukwerk Provincie Groningen

Download Report