vergeten kanalen en ruimtelijke kwaliteit

VERGETEN KANALEN
EN RUIMTELIJKE KWALITEIT
IN BRABANT
Mijn Mooi Brabant
1
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 1
15-05-14 16:40
2
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 2
15-05-14 16:40
INHOUD
Bijeenkomst ‘Vergeten kanalen’
5
Inleiding
7
Het thema vergeten kanalen en ruimtelijke kwaliteit
9
Ruimtelijke activering
11
Industrieel erfgoed & kanalen meer dynamiek
13
Meer water opslaan: op zoek naar nieuwe strategieën
15
Maritiem cultuurlandschap
17
Brabant vaart er wel bij
19
Een bruisende gemeenschap: Piushaven Tilburg
21
Industrienatuur
23
Historische bedrijfsvaartuigen
25
Waterkracht Den Bosch
26
Nawoord
27
Colofon
29
3
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 3
15-05-14 16:40
Ontwerpproces in zes stappen gebruikt om de bijeenkomst vergeten kanalen vorm te geven.
4
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 4
15-05-14 16:40
BIJEENKOMST ‘VERGETEN KANALEN EN
RUIMTELIJKE KWALITEIT’ WAT LEVERDE DAT OP!
1. Sinds mensenheugenis graven mensen sloten,
vaarten en kanalen om de water aan – en
af te voeren en om het transport over water
te verbeteren.De Romeinen maakten rond
50 na Chr. al het Kanaal van Corbulo tussen
de Rijn en de Maas. Ook in Brabant zijn
al vroeg in de Middeleeuwen kanalen en
havens gemaakt. De meeste van de huidige
Brabantse kanalen echter dateren van na
1.800 en vormen met elkaar vormen met
elkaar een fijnmazig dynamisch netwerk voor
vrachtschepen om goederen en grondstoffen
te vervoeren. Decennia lang was het de
ruggengraat van het logistieke systeem in de
provincie. Met de opkomst van het vracht
verkeer, het teruglopen van een deel van de
maakindustrie raakten kanalen leeg en in
de ‘vergetelheid’.
2. Kanalen zijn rijk aan minder bekende monu
mentale waarden. Het gaat over de rechte
lijnen in het landschap en de plekken met het
verhaal over het maritieme cultuurlandschap.
De kanalen en de bijbehorende infrastruc
tuur en cultuur hebben bijgedragen aan de
identiteit en cultuur van Brabant. Dit erfgoed
verdient een nieuwe toekomst.
3. Oude schepen zoeken eigenaren en nieuwe
functies. Historische bedrijfsvaartuigen als
een Kempenaar in Helmond brengen lokale
geschiedenis terug en als restaurant /
museum helpen het mensen aan het werk.
Een voorbeeld dat zeker navolging verdient.
4. Veel oude bedrijfslocaties, erfgoed liggen
aan het water.Tot nu toe is de relatie met het
water nauwelijks benut. Geef de ‘ontdekking’
een kans. Ga varen, brainstormen en aan
de slag met voorstellen.
5. Een pleidooi voor een nieuwe toekomst. Een
pleidooi voor een nieuwe toekomst bevat wat
ons betreft de volgende elementen:
a. Combineren van functies. Kanalen bieden
kansen voor waterberging (klimaat
verandering) door het creëren van een water
bufferlandschap, incluis natuurontwikkeling,
waterwoonvormen en recreatie ontwikkeling.
b. Aandacht voor Kanaalzones. Een zone van
water, de oevers, de jaagpaden, de bomen
rijen, het achterland. Zones die zich lenen
om te worden ingezet combinaties van
functies.
c. Dynamiek en verbinding. Kanalen verbinden
plekken, steden, mensen en zijn gemaakt
voor beweging. Wie kunnen dat doen?
Als eerste de binnenvaart die nog steeds
concurrerend varen over de Brabantse
vaarwegen, zeker als het gebeurt in combi
natie met spoor en wegvervoer. Als tweede
biedt de recreatievaart kansen die meer
uitwerking verdient.
d. Ondernemerschap, eigenaarschap. Het zijn
de mensen, de verhalen, de voorbeelden
als de Piushaven die mensen inspireren. Die
anderen weer verleiden om zich in te zetten.
Wie neemt het initiatief?
5
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 5
15-05-14 16:40
Deelnemers aan de slag aan boord van de Terra Nova.
6
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 6
15-05-14 16:40
INLEIDING
“Ruimtelijke kwaliteit vraagt om ruim denken”
Een bijeenkomst over ‘vergeten kanalen en ruimtelijke kwaliteit
in Brabant’ aan boord van een prachtig gerestaureerd binnen
vaartschip.
De Terra Nova, bekend onder de bijnaam ‘de Parel van de Rijn’
gebouwd van stalen platen, aan elkaar geklonken met duizenden
klinknagels en vijftig meter lang biedt een gastvrij en inspirerende
ruimte voor een dialoog.
Het schip ligt afgemeerd achter de Gruyterfabriek, op een locatie
waar vroeger tientallen schepen hun lading losten voor verwerking
in de fabriek. In het ruim aan negen tafels verdelen de ruim zestig
deelnemers zich om in gesprek te gaan over evenzoveel thema’s.
Tafelvoorzitters en secondanten en een ontwerpproces in zes
stappen structureert de gesprekken: met in ronde 1 het probleem
benoemen, de feiten delen, analyseren en brainstormen. Met een
ronde 2 van herhalen, enkele optie uitwerken en feedback geven.
En met een laatste ronde van herhalen, verbeteren en concluderen.
De thema’s zijn ‘binnenvaart’, ‘meer water in de kanalen’, ‘aan
de tekentafel’, ‘Industrieel erfgoed’, ‘Maritiem cultuurlandschap’,
‘Industrienatuur’, ‘Kempenaar Helmond’, ‘Piushaven Tilburg’,
‘Waterkracht in Den Bosch’. Bladder het schetsboek door en laat
je informeren, aanzetten tot nadenken en… , ga aan de slag met
de Brabantse kanalen die op zoek zijn naar aandacht en die
nieuwe kansen bieden om te ondernemen.
In drie ronden, in wisselende samenstelling wordt steeds dieper
gegraven. De deelnemers zijn afkomstig uit verschillende
organisatie, hebben zeer uiteenlopende achtergronden, kennis,
opleidingen en ervaringen.
Allen zijn verbonden met Brabant; de steden, het land en de
kanalen. Dat geeft verrassende ontmoetingen en levert verrijkende
gesprekken op.
7
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 7
15-05-14 16:40
8
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 8
15-05-14 16:41
HET THEMA VERGETEN KANALEN
EN RUIMTELIJKE KWALITEIT
“Kanalen staan in de wachtstand”
De economische ontwikkeling van Brabant in de
19e eeuw betekende veel vraag naar transport.
Het vervoer van grondstoffen en goederen. In het
waterrijke Nederland ligt het benutten van rivieren
dan voor de hand. En daar waar nodig werd de
schop ter hand genomen en kanalen gegraven.
Brabant kreeg zo in 1825 de ZuidWillemsvaart
als belangrijke transportader. Door dit kanaal
kon bijvoorbeeld Helmond zich relatief snel
ontwikkelen. Maar ook kon de Peel beter afge
waterd worden waardoor de landbouw zich kon
verbeteren. Meer dan honderd jaar ligt er een
kanalenstelsel door Brabant met sluizen, kades,
havengebieden. Voor de Brabanders maken het
Wilhelminakanaal, het Eindhovens kanaal, de
Bergse Maas, de Piushaven, de sluis bij Andel
een onlosmakelijk deel uit van de provincie.
Brabanders hebben werk gevonden bij sluizen,
bij overslagbedrijven, bij scheepswerven en op de
schepen. De kanalen zijn meer dan honderd jaar
intensief gebruikt en zijn verweven geraakt met de
identiteit van Brabant. Het hele netwerk van alle
kanalen heeft een dominante invloed op hoe je het
Brabantse landschap ervaart.
De kanalen zijn rechte lijnen die gebieden in
tweeën delen. Een dergelijk water beïnvloedt met
de bijbehorende infrastructuur van jaagpaden,
bomenrijen, bruggen en wegen de ruimtelijke
kwaliteit van het landschap. Zo ook bepalen de
havengebieden, met kades, fabrieken, kranen
het gezicht van vele Brabantse steden.
Hebben wij hier een probleem? En zo ja is het
urgent? En weer zo ja zijn er slimme oplossingen
te bedenken. Oplossingen die recht doen aan de
dynamiek die er eens was? Geen kijk – of decoratie
water is onze stellingname. Blader verder voor een
nadere kennismaking.
De waterkant als voorkant van een stad en als
het gezicht van een stad. De Brabantse kanalen
dreigen echter in de vergetelheid te raken. Vracht
wagens hebben het grootste deel van het transport
overgenomen en wegen domineren. Het Eindhovens
kanaal is hiervan een goed voorbeeld sinds 1971
afgesloten voor schepen, slibt dicht (maar biedt
wel weer ruimte voor natuur), havens en kaden in
Mierlo, Eindhoven, Geldrop en Helmond liggen
er verlaten bij.
9
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 9
15-05-14 16:41
Aantekeningen van een deelnemer.
10
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 10
15-05-14 16:41
RUIMTELIJKE ACTIVERING
Kanalen zijn interessant als verblijfplaats, het biedt plaats aan
economische activiteiten. Het water kan een plek zijn om te genieten
of te onthaasten. Het is een bron van inspiratie voor gedichten en
verhalen.
De ‘vergeten kanalen’ bijeenkomst levert als onderdeel van het
programma Mijn Mooi Brabant een bijdrage aan het denken
over hoe en met welke kwaliteit je kanaalgebieden in kunt richten.
“Je” staat dan voor iedereen die in een dergelijk gebied woont,
werkt of er zich mee verbonden voelt.
Overheden, ondernemers, onderwijsinstellingen en maatschap
pelijke organisaties. Belangrijke vragen voor de inrichting zijn
dan: welke ideeën leven er bij de lokale gemeenschap, wie zijn
de partijen die initiatief nemen, middelen en kennis willen inzetten?
Hoe activeer je alle betrokkenen? En hoe zorg je er vanuit
overheden voor dat er ruimte ontstaat zodat het ook echt
gerealiseerd wordt?
Water is op sommige locaties het verborgen succes van steden.
Van deze voorbeelden kun je leren. Zij laten immers zien dat het
kan. Bijvoorbeeld de actieve burgers in de Piushaven in Tilburg of
de gemeente, de provincie en het waterschap bij de herinrichting
van de Roode Vaart bij Zevenbergen.
Om iets voor elkaar te krijgen is het belangrijk om te werken in
een multidisciplinair team, waar juist de verschillende kennis en
ervaringen leiden tot een verrijking van een initiatief. Een team
dat ook het mentale eigenaarschap op zich neemt. Voor een
project zelf is het van belang om verschillende functies ervan
te vinden en die met elkaar te combineren waardoor nieuwe
verdienmodellen in beeld komen.
11
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 11
15-05-14 16:41
12
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 12
15-05-14 16:41
INDUSTRIEEL ERFGOED
& KANALEN MEER DYNAMIEK
Veel grondstoffen en producten werden per vrachtschip vervoerd.
Veel fabrieken stonden aan een kanaal. Kanalen kenden een
grote dynamiek van bewegen, laden, lossen, veranderende
beelden in het landschap. Er kwam een omslag. Het transport ging
over de weg. De industriële functies van fabrieken verdwenen.
De kanalen liggen er verlaten bij. Een functionele relatie van
gebouwen met het water is er niet meer. Voor kanalen geldt soms
een vaarverbod. Een brug of sluis is niet meer nodig, wordt niet
meer onderhouden en functioneert niet meer. Het water verwordt
tot kijkwater of decoratiewater.
Wil je het kanaal weer een gebruikswaarde geven dan moet je
op zoek naar een nieuwe dynamiek. Hoe ga je hier mee om,
wat is de sleutel? Als eerste mensen met initiatieven en die de
ruimte geven. Als tweede kansen benutten om kanaalzones met
industrieel erfgoed te ontwikkelen als entree van de stad, zones
met nieuwe dynamiek, ruimte voor creativiteit en binnenstedelijke
verdichting. Als derde de dynamiek van de kanalen ontwikkelen.
Zie kanalen als vervoersaders van een trage economie.
Dit gebeurt niet vanzelf, je moet ervoor gaan zitten (bij voorkeur
in een varend schip) en ruimte geven aan ‘anders denken’.
Ontwikkel menukaarten, kansenkaarten met frisse ideeën (ja maar
is even uit den boze!). Zoek eigenaren, maak kennis met kanalen
als kans. Zorg voor wisselende activiteiten. Geef ‘ontdekking’
een kans. Een fabriekentocht, watertaxi, een streekmarkt op of
aan het water. Geef ruimte aan natuurontwikkeling en zet in op
groenblauwe netwerken.
De opgave voor het heruitvinden van kanalen ligt in de stad. Het
is dan wel van belang om ‘de collectie’ aan industrieel erfgoed
goed in kaart te brengen. Hoe ziet het eruit, hoeveel staat er en
waar staat het.
Frank Marcus, Marcus architecten
Har Kuijpers, erfgoedspecialist PNB
13
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 13
15-05-14 16:41
14
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 14
15-05-14 16:41
MEER WATER OPSLAAN
OP ZOEK NAAR NIEUWE STRATEGIEËN
Het klimaat verandert. De neerslagpieken en
de kansen op kortdurende overstromingen zijn
daarbij vergroot. En de toenemende lange droog
teperioden worden een steeds urgenter probleem
voor de leefbaarheid en kwaliteit in de stad,
de natuur en voor de Brabantse economie, zoals
landbouw en de bevaarbaarheid van rivieren.
Kanalen hebben nu vooral een functie voor de
scheepvaart en de aan – en afvoer van water.
De meeste kanalen bieden in hun huidige vorm
maar beperkte mogelijkheden in de strategie voor
klimaatbestendigheid, want ze liggen ingeklemd
tussen wallen en kades en kennen vrij vaste
waterpeilen.
Voor de korte termijn lijken er slechts enkele
waterbufferkansen te liggen in iets meer dynamiek
in het peilbeheer (meer water vasthouden) en de
verbetering van de wateraanvoerfunctie. Toch
bieden de kanalen méér robuuste kansen als
Brabantse klimaatbuffer. Kanalen kunnen een
bijdrage leveren voor buffering van water als je
deze deel laat uitmaken van een ‘water(buffer)
landschap’.
Dat was één van de ideeën die ontstond aan de
‘watertafel’ van Paul van Dijk van Waterschap
De Dommel. Dit kanaalbegeleidend waterland
schap kan aansluiten op de lokale gebieds
kenmerken en zo bijdragen aan de gebiedseigen
Brabantse identiteit. Of elders kunnen langs deze
kanalenzones nieuwe landschapstypen ontstaan.
We keken naar de verschillende typen land
schappen die de kanalen in Brabant doorsnijden.
In De Peel en in WestBrabant bijvoorbeeld biedt
het cultuurlandschap met zijn sloten en turfvaarten
hiervoor mogelijkheden, op hogere zandgronden
kunnen stelsels van oude vloeivelden hiervoor
worden ingezet of elders kan ondergrondse
druppeldrainage uit het kanaal de waterbuffering
in het landschap vergroten.
En welke kansen biedt meekoppeling met kansen
voor beleving van de Zuiderwaterlinie? Uitge
strekte rietlanden kunnen laaggelegen gebieden,
zoals rondom ’sHertogenbosch, weer een natte
smoel geven én de noodzakelijke waterbuffering
bieden. Ooit werd ’sHertogenbosch ‘Moeras
draak’ genoemd. Nu hoor je deze term nauwe
lijks, maar het water uit de ZuidWillemsvaart kan
ervoor zorgen dat deze bijnaam weer nieuwe
leven in geblazen wordt. Naast beperking van de
droogteschade voor reguliere landbouw biedt dit
dus ook kansen voor natuurontwikkeling, natte
landbouw en toerisme en recreatie, zoals een
‘Brabantse elfkanalentocht’ die langs deze
gebieden leidt en een impuls biedt voor de lokale
toeristische economie.
Bij andere ideeën aan de ‘watertafel’ stond
‘ruimte voor het kanaal’ centraal, met inpassingen
van ‘waterwonen’ in ﬂink verbrede kanaaldelen.
Deze inpassing van een woonfunctie in en langs
de kanalen biedt een verdienmodel, die daarmee
ook meer ruimte voor waterberging, voor natuur
en landschap geven. En méér waterdynamiek in
waterpeilen biedt mogelijkheden om energie op
te wekken, zoals nabij de sluizen.
Deze nieuwe waterlandschappen mogen op
de kaart komen, op de Brabantse kaart en op
de wereldkaart. De Brabantse kanalen als de
Brabantse Everglades!
Paul van Dijk, adviseur en thematrekker
‘Water en Ruimte’ bij Waterschap De Dommel
15
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 15
15-05-14 16:41
Tekening Maritiem cultuurlanschap (Rijkswaterstaat).
16
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 16
15-05-14 16:41
MARITIEM CULTUURLANDSCHAP
Aan alles hangen namen zo ook aan landschappen. Hier vragen
wij aandacht voor eentje waar niet veel mensen van gehoord
hebben namelijk het maritiem cultuurlandschap. Mensen vestigden
zich eeuwenlang bij voorkeur vlakbij water, omdat alleen via
water praktisch en economisch vervoer mogelijk was. Water
transport maakte de aanleg van jaagpaden, havens en kaden
nodig en trok specifieke beroepsgroepen aan zoals scheeps
bouwers en touwslagers. Zo ontstond een eigen op water gerichte
cultuur, die zijn weerslag had in het landschap. De term die je
hiervoor kunt gebruiken is maritiem cultuurlandschap.
Is er geen water, dan maakten de mensen dat. Ooit werd de
schop ter hand genomen om vele honderden kilometers kanalen
in Brabant te graven. Een onvoorstelbare prestatie van vernuft en
keihard werken. Eén van de belangrijkste kanalen in Brabant was
de ZuidWillemsvaart waaraan men in 1826 begon. Men groef
ook diverse zijkanalen; Wilhelminakanaal (1923), Eindhovens
kanaal (1845), Kanaal WessemNederweert (1915). Eind 19e
eeuw, begin 20ste eeuw lag er een fijnmazig kanalensysteem
waarover handel en transport plaatsvond. Het netwerk werd ook
gebruikt om bijvoorbeeld de Peel te ontginnen, voor waterafvoer
van moerassige gebieden en voor militaire doeleinden. Militairen
konden gebieden onder water zetten en troepen ‘snel’ verplaatsen.
Ook langs de kanalen ontstond een eigen cultuur. Er kwamen
havens met kranen en pakhuizen voor het groeiend aantal
fabrieken. Sluizen waren een ontmoetingsplek, in winkels en
cafés wisselden schippers en walbewoners goederen en
nieuwtjes uit.
Mensen verdienden dankzij de kanalen hun boterham: scheeps
jagers, schippers, bevrachters, havenmeesters, sluiswachters,
scheepbouwers en hun toeleveranciers. Kanalen brachten
dynamiek. Men was naar het kanaal toe gericht, in plaats van
ervan afgekeerd. Kanalen zijn dus niet alleen “bakken in het
landschap met water erin”, maar dragers van een bijzondere
cultuur en vertellen een heel specifiek verhaal. Kanalen zijn
belangrijke dragers voor de identiteit en cultuur van Brabant.
Akke de VriesOosterveen,
zelfstandig cultuurhistoricus,
De Waterfabriek – voor erfgoedvragen
17
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 17
15-05-14 16:41
18
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 18
15-05-14 16:41
BRABANT VAART ER WEL BIJ
Transport over het water op de kleinere kanalen liep terug.
De gouden tijd uit de eerste helft van de vorige eeuw lijkt voor de
scheepvaart echter ook hier terug te komen. Er is nog steeds een
goede toekomst voor schippers op de, met veel inspanning
gegraven, Brabantse kanalen. De omlegging van de ZuidWillems
vaart zorgt voor een betere ontsluiting van Veghel. Het vormt voor
Rijkswaterstaat het sluitstuk van het opwaarderen van deze vaart.
Grotere binnenvaartschepen met 3 lagen aan containers (ruim
75 vrachtwagens) kunnen daarmee verder in Brabant komen.
De binnenvaart kan hierdoor concurrerend blijven vervoeren,
waardoor het wegennet wordt ontlast. Het kan omdat verreweg
de meeste Brabantse bedrijventerreinen zijn ontsloten vanaf het
water. Combinaties van vervoersystemen over water, spoor en
land liggen voor de hand. Slim combineren en daarmee efficiënter
en effectiever vervoeren kan iedereen tot voordeel zijn. Ook de
recreatievaart heeft veel in Brabant te ontdekken. Watertoeristen
kunnen worden gelokt om de vaarvakantie in de provincie
doorbrengen. Niet alleen varen op de rivieren, liggen in de
grindgaten langs de Maas en de Biesbosch is leuk, maar ook
op de Brabantse kanalen valt veel te zien en te beleven.
De kanalen en infrastructuur zelf zijn ook te benutten voor
vernieuwende toepassingen. Is bijvoorbeeld energiewinning
mogelijk? Kan het water ingezet worden om te koelen of warmte
op te slaan? Welke waterkwaliteiten zijn er en kunnen die worden
benut? Interessante vragen waar de voorbeelden wel te vinden
zijn, maar die nog niet op grote schaal worden toepast.
De Dieze is een goed voorbeeld van een ‘net op tijd gered’
kanaal in Den Bosch. Na een uitvoerige restauratie toont dit,
deels ondergrondse kanaal toeristen een onverwachte kant van
de stad. En het draagt in de zomer bij aan de verkoeling van
de Provincie hoofdstad.
Een tweede voorbeeld is het Wilhelminakanaal waar Rijkswater
staat sluis II en III door een nieuwe grotere sluis vervangt. In deze
sluis komt een vijzelgemaal. De vijzel gebruiken de sluiswachters
om water op te pompen én om energie op te wekken. Hierdoor is
de sluis energieneutraal. Ook een uitstekend educatief voorbeeld
om toe te lichten in het onderwijs.
Bart Verkade,
binnenvaart ondernemer
19
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 19
15-05-14 16:41
20
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 20
15-05-14 16:41
EEN BRUISENDE GEMEENSCHAP
PIUSHAVEN TE TILBURG
De Piushaven is een omvangrijk gebied, grenzend aan het
centrum van Tilburg, met als middelpunt een haven. Onder het
motto ‘Piushaven, levend podium van Tilburg’ ontwikkelt het gebied
zich van een voormalige industriële haven, tot een levendig
centrum stedelijk woonmilieu aan en op het water. Hoewel Tilburg
van origine geen water georiënteerde stad is, zorgen de ontwik
kelingen rondom de haven ervoor dat dit statische gebied weer
verandert in een dynamisch gebied. Eens was het immers een
druk laad en losplaats voor schepen die goederen aﬂeverden
voor de Tilburgse industrie en handel. De Piushaven kan een
mogelijke inspiratiebron zijn voor andere havens in Brabant.
Jaarlijks prachtige feesten op het water, gedegen historisch onder
zoek dat bijdraagt aan de bewustwording van de Tilburgers over
de eigen (vaar)geschiedenis. Een museumhaven voor historische
bedrijfsvaartuigen en een platform waar alle belanghebbenden
in samenwerken zijn hiervan voorbeelden. De Piushaven is goed
op weg maar heeft nog meerdere uitdagingen. Het gebied meer
bekendheid geven, het aantrekken van meer ondernemers en
toeristen en het zorgen voor een stedenbouwkundige eenheid,
o.a. door de haven meer te verbinden met de omgeving, andere
steden en andere havens. En als laatste het harmonieus combineren
van functies als wonen, werken, biodiversiteit en recreatie in
het gebied.
De wijze waarop de lokale gemeenschap het initiatief heeft
genomen is bijzonder en leidt tot een bruisende sfeer met ruimte
voor ondernemerschap. De wijze waarop deze gemeenschap
zich al jaren inzet voor de leefbaarheid en aantrekkelijkheid
van de eigen omgeving werpt steeds meer vruchten af.
21
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 21
15-05-14 16:41
22
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 22
15-05-14 16:41
INDUSTRIENATUUR
Het Ruhrgebied in Duitsland was enkele decennia geleden vooral
bekend om de zware industrie: de steenkoolmijnen, de staal
fabrieken (en de daarbij horende vervuiling). Die meeste fabrieken
en mijnen zijn in de jaren tachtig en negentig van de vorige
eeuw geleidelijk stilgelegd. De fabrieksterreinen werden minder
onderhouden en de natuur kreeg steeds meer de ruimte.
Er ontstond een bijzondere ﬂora en fauna, vooral soorten die
zich konden aanpassen aan de bijzondere omstandigheden in
dit oude industrielandschap. In Duitsland kreeg dit fenomeen de
naam industrienatuur. Bij de herontwikkeling zijn meerdere van
de meest uitgesproken locaties behouden gebleven (en zelfs
gestimuleerd).
In hoeverre is er een vergelijkbare industrienatuur ontwikkeling
in Brabant in de buurt van kanalen? In dit verband kun je beter
spreken over kanaalzones. Niet alleen het kanaal zelf maar ook
het omliggende landschap; van oevers, jaagpaden, bomenrijen,
draaikommen en sluiscomplexen. Vaak plekken waar weinig
mensen komen en de natuur de rust, ruimte en voorwaarden
vindt om te groeien.
Kanaalzones bieden onverwachte mogelijkheden voor natuur
om te ontwikkelen. Er is bij de aanleg nooit nagedacht over dit
aspect. Lange rechte lijnen in het landschap, op diepte gebracht
met stenen of damwanden als oeverbescherming.
Kanalen kunnen gebruikt worden als ecologische verbindings
zones (onder en boven water).
Door oevers geleidelijk te laten verlopen, door bufferzones aan te
brengen waar soorten zich kunnen ontwikkelen. In het landelijke
gebied zijn hiervoor legio mogelijkheden. Het voor de scheep
vaart afgesloten Eindhovens kanaal is hiervoor een uitstekend
voorbeeld.
Een uitbundige natuurontwikkeling in combinatie met een recrea
tieve ontwikkeling; fietsers over de oude jaagpaden. Dergelijke
paden lenen zich bij uitstek voor (lange afstand) fietstochten te
combineren met uitspanningen om wat te kunnen drinken of eten.
In het stedelijk gebied zijn er veel meer combinaties van functies
mogelijk. Roeien, zwemmen, strandvertier zijn aan het water
mogelijk (mits niet bevaren door vrachtschepen) en goed te
combineren met natuurontwikkeling in de stad.
Stef Janssen, architect en innovator
Joop van Hezik, Nature Assisted Health Foundation
23
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 23
15-05-14 16:41
24
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 24
15-05-14 16:41
HISTORISCHE BEDRIJFSVAARTUIGEN
2014 is het jaar van het mobiele erfgoed. Dit jaar vraagt aandacht
voor alles wat beweegt zoals oude stadsbussen, stoomtreinen,
kranen, sluizen en schepen. De laatsten staan bekend onder
naam ‘historische bedrijfsvaartuigen’. Op de Brabantse kanalen
voeren zeilschepen (als er geen of een ongunstige wind was dan
werden de schepen gejaagd over de jaagpaden) en later motor
schepen. Tjalken, stevenaken, klippers, luxe motoren en kempenaars
waren de scheepstypen die de vracht vervoerden. Met een lengte
tussen de 20 en 50 meter, een laadvermogen van 100 tot 500 ton.
Velen van deze, kleinere schepen kregen een tweede leven als
woonschip, de meesten werden gesloopt. In Helmond komt een
kempenaar te liggen, vijftig meter lang. Decennialang vervoerde
dit schip vracht voor de Helmondse industrie. In oorspronkelijk
staat gerestaureerd komt het schip aan de kade te liggen. Met als
beeld: ‘het is net gelost en lijkt op het punt te staan om weer te
vertrekken’.
Brabant heeft veel waterlocaties waar kansen zijn voor grotere
vrachtschepen. Oude schepen die het beeld van vroeger kunnen
terugbrengen in ‘vergeten’ havens. Maar dan met nieuwe functies
als restaurant, hotel, school, ontmoetingscentrum, bedrijfsruimte,
buurthuis of botel…
Van belang is dat men voor het uitwerken van ideeën marktpartij
en inschakelt. Restauratie, het onderhoud en beheer van schepen
vraagt om deskundigheid die aanwezig is bij scheepswerven.
Ook historisch onderzoek en eisen stellen aan de uitvoering
bepaalt de uiteindelijke kwaliteit.
Dries Onclin,
adviseur Scheepswerf Talsma
In het voormalige vrachtruim komt een pannenkoekenrestaurant
en een tentoonstelling over de geschiedenis van het vrachtvaren
op de ZuidWillemsvaart. Kansarme jongeren krijgen in het
restaurant een opleiding en doen ervaring op om vervolgens te
kunnen doorstromen in de horeca.
25
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 25
15-05-14 16:41
26
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 26
15-05-14 16:41
WATERKRACHT DEN BOSCH
Den Bosch is gebouwd op zandbanken omgeven
door de rivieren Aa en Dommel, de Dieze en
sinds het begin van de 19e eeuw door de Zuid
Willemsvaart. De stad hield het water buiten met
wallen van bak – en tufsteen. Vanouds gebruikte
den Bosch het water ook als verdedigingslinie
waarvan het Bossche Broek nog een prachtig
voorbeeld van is. De waterrijke ligging leverde
Den Bosch de geuzennaam ‘Moerasdraak’ op.
Recent zijn er allerlei veranderingen in het
waterstelsel in gang gezet. De restauratie van de
Binnendieze die deels onder de stad doorloopt en
nu een toeristische trekpleister is geworden. De
omlegging van de Zuid Willemsvaart, de renovatie
van een deel van de stadswallen zijn daarvan
voorbeelden.
Den Bosch werkt aan de vraag hoe je als stad om
kunt gaan met het water, nu en in de toekomst.
Hoe wordt het water een kans. Zeker nu de ‘oude’
Zuid Willemsvaart die dwars door de stad loopt
zijn drukke scheepvaartfunctie verliest. Eén van de
ideeën voor de toekomst is om het water te zien
als een ´natuurlijke delta met energiekringlopen.´
Dit is een kansrijk perspectief voor de Dieze
monding. Hier kan een zuiverend landschap
ontstaan waarmee delfstoffen als fosfaat, nitraat
en energie kunnen worden herwonnen uit het
langsstromende water. Den Bosch ontvangt
immers als een soort ‘afvoerputje’ al het water uit
Noord Brabant voordat het in de Maas stroomt.
Een eerste project past al prima in dit plaatje: het
Waterschap Aa en Maas bouwt haar afvalwater
zuivering om tot ‘Energiefabriek’. In het boven
stroomse deel van den Bosch, rond de oude
Zuid Willemsvaart zijn de waterkansen veel meer
gericht op energiewinning en stedelijkerecreatie.
Het water kan bijvoorbeeld in een deel van de
energie van de stad voorzien; onder andere door
het gebruik en plaatsing van sluizen. Verder kan
het water gebruikt worden om warmte en koude
uit te wisselen, dit biedt vooral bij nieuwbouw en
utiliteitsbouw mogelijkheden. Zo kan ProRail bij
toenemende hittestress bijvoorbeeld de spoorrails
van het stationsgebied koelen met het water uit de
kanalen en rivieren.
energiewinning via het onderwijs onder de aan
dacht te brengen van jongeren. Dat kan in de school
maar ook eventueel door historische en technische
‘opstellingen’ op of naast het water te plaatsen
met een uitleg voor studenten en scholieren
(De Zuid Willemsvaart als leerwerkplaats!).
Ook kun je meer toeristen proberen aan te trekken.
Door een nieuw profiel van de kades en aanleg
van twee pleinen aan het water van de Willems
vaart kun je eenvoudig een wandelcircuit organi
seren gekoppeld aan de binnenstad aantrekkelijke
locaties voor toeristen en horeca ondernemers.
Verder kun je de rondvaart over de Binnendieze
uitbreiden met een bezoek aan de omliggende
plassen en kanalen. Hierdoor ontstaan ook meer
opties voor individuele schippers. Kortom, er zijn
meer dan genoeg redenen om in de toekomst
meer en beter gebruik te maken van de mogelijk
heden die het kanaal en de rivieren bieden in
Den Bosch.
Bart Bomas, adviseur (landschapsarchitect)
bij BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling
Een ander idee is om de stedelijke water
problematiek, de mogelijke innovaties zoals
27
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 27
15-05-14 16:41
NAWOORD
Ruimtelijke kwaliteit is voor de provincie en haar partners een
speerpunt van beleid. Het achterliggende doel is ervoor zorgen
dat ruimtelijke transformaties aansluiten bij de typische omgevings
kenmerken en sociaal culturele kenmerken van een gebied of
zorgen dat ze een gebied een nieuwe betekenis geven, een
nieuw verhaal.
Iedere verandering dient meerwaarde te hebben, soms in financieel
opzicht, maar zeker in ruimtelijke beleving en gebruikswaarde.
Ruimtelijke kwaliteit: resultaat van een manier van kijken en werken.
Onder kijken versta ik opschalen, in welk gebied zit je, wat is de
opgave, wat speelt er nog meer en wat zijn de meekoppelkansen.
Werken is het proces met gebiedspartijen en gebruikers, toekomst
gericht en met visie.Mijn Mooi Brabant (MMB), stimuleert het
samen werken aan de ruimtelijke kwaliteit van Brabant.
Plekken waar mensen trots op zijn. Unieke aan MMB is dat
initiatieven door partners zijn aangedragen en zijn verrijkt door
koppeling aan kennis – en onderwijsinstellingen. En dat de
initiatieven binnen afzienbare tijd zijn uitgevoerd: resultaat
gericht.
Yves de Boer,
gedeputeerde Provincie Noord-Brabant
(Ruimtelijke Ontwikkeling en Wonen)
Het is een manier om mensen bewust te maken dat door anders te
kijken naar opgaven, of door opgaven te verbinden met andere
gebiedsbelangen, wensen of gebruikers. Ogenschijnlijk autonome
projecten uit kunnen groeien tot betekenisvolle plekken in Brabant.
28
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 28
15-05-14 16:41
COLOFON
Uitgave
Mijn Mooi Brabant
Datum
Mei 2014
Tekeningen
Chen Mao
Jakub Merta
Pim Wagemakers
Frank Marcus
Radha Devi Gundlapalli
Teksten
Akke de Vries-Oosterveen
Paul van Dijk
Dries Onclin
Frank Marcus
Har Kuijpers
Bart Bomas
Stef Janssen
Bart Verkade
Yves de Boer
Joop van Hezik
Martin Bakker, Kasper van de Langenberg
en Ries van de Sanden (redactie)
29
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 29
15-05-14 16:41
www.mijnmooibrabant.nl
3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 30
15-05-14 16:41

Download Report