VERGETEN KANALEN EN RUIMTELIJKE KWALITEIT IN BRABANT Mijn Mooi Brabant 1 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 1 15-05-14 16:40 2 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 2 15-05-14 16:40 INHOUD Bijeenkomst ‘Vergeten kanalen’ 5 Inleiding 7 Het thema vergeten kanalen en ruimtelijke kwaliteit 9 Ruimtelijke activering 11 Industrieel erfgoed & kanalen meer dynamiek 13 Meer water opslaan: op zoek naar nieuwe strategieën 15 Maritiem cultuurlandschap 17 Brabant vaart er wel bij 19 Een bruisende gemeenschap: Piushaven Tilburg 21 Industrienatuur 23 Historische bedrijfsvaartuigen 25 Waterkracht Den Bosch 26 Nawoord 27 Colofon 29 3 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 3 15-05-14 16:40 Ontwerpproces in zes stappen gebruikt om de bijeenkomst vergeten kanalen vorm te geven. 4 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 4 15-05-14 16:40 BIJEENKOMST ‘VERGETEN KANALEN EN RUIMTELIJKE KWALITEIT’ WAT LEVERDE DAT OP! 1. Sinds mensenheugenis graven mensen sloten, vaarten en kanalen om de water aan – en af te voeren en om het transport over water te verbeteren.De Romeinen maakten rond 50 na Chr. al het Kanaal van Corbulo tussen de Rijn en de Maas. Ook in Brabant zijn al vroeg in de Middeleeuwen kanalen en havens gemaakt. De meeste van de huidige Brabantse kanalen echter dateren van na 1.800 en vormen met elkaar vormen met elkaar een fijnmazig dynamisch netwerk voor vrachtschepen om goederen en grondstoffen te vervoeren. Decennia lang was het de ruggengraat van het logistieke systeem in de provincie. Met de opkomst van het vracht verkeer, het teruglopen van een deel van de maakindustrie raakten kanalen leeg en in de ‘vergetelheid’. 2. Kanalen zijn rijk aan minder bekende monu mentale waarden. Het gaat over de rechte lijnen in het landschap en de plekken met het verhaal over het maritieme cultuurlandschap. De kanalen en de bijbehorende infrastruc tuur en cultuur hebben bijgedragen aan de identiteit en cultuur van Brabant. Dit erfgoed verdient een nieuwe toekomst. 3. Oude schepen zoeken eigenaren en nieuwe functies. Historische bedrijfsvaartuigen als een Kempenaar in Helmond brengen lokale geschiedenis terug en als restaurant / museum helpen het mensen aan het werk. Een voorbeeld dat zeker navolging verdient. 4. Veel oude bedrijfslocaties, erfgoed liggen aan het water.Tot nu toe is de relatie met het water nauwelijks benut. Geef de ‘ontdekking’ een kans. Ga varen, brainstormen en aan de slag met voorstellen. 5. Een pleidooi voor een nieuwe toekomst. Een pleidooi voor een nieuwe toekomst bevat wat ons betreft de volgende elementen: a. Combineren van functies. Kanalen bieden kansen voor waterberging (klimaat verandering) door het creëren van een water bufferlandschap, incluis natuurontwikkeling, waterwoonvormen en recreatie ontwikkeling. b. Aandacht voor Kanaalzones. Een zone van water, de oevers, de jaagpaden, de bomen rijen, het achterland. Zones die zich lenen om te worden ingezet combinaties van functies. c. Dynamiek en verbinding. Kanalen verbinden plekken, steden, mensen en zijn gemaakt voor beweging. Wie kunnen dat doen? Als eerste de binnenvaart die nog steeds concurrerend varen over de Brabantse vaarwegen, zeker als het gebeurt in combi natie met spoor en wegvervoer. Als tweede biedt de recreatievaart kansen die meer uitwerking verdient. d. Ondernemerschap, eigenaarschap. Het zijn de mensen, de verhalen, de voorbeelden als de Piushaven die mensen inspireren. Die anderen weer verleiden om zich in te zetten. Wie neemt het initiatief? 5 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 5 15-05-14 16:40 Deelnemers aan de slag aan boord van de Terra Nova. 6 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 6 15-05-14 16:40 INLEIDING “Ruimtelijke kwaliteit vraagt om ruim denken” Een bijeenkomst over ‘vergeten kanalen en ruimtelijke kwaliteit in Brabant’ aan boord van een prachtig gerestaureerd binnen vaartschip. De Terra Nova, bekend onder de bijnaam ‘de Parel van de Rijn’ gebouwd van stalen platen, aan elkaar geklonken met duizenden klinknagels en vijftig meter lang biedt een gastvrij en inspirerende ruimte voor een dialoog. Het schip ligt afgemeerd achter de Gruyterfabriek, op een locatie waar vroeger tientallen schepen hun lading losten voor verwerking in de fabriek. In het ruim aan negen tafels verdelen de ruim zestig deelnemers zich om in gesprek te gaan over evenzoveel thema’s. Tafelvoorzitters en secondanten en een ontwerpproces in zes stappen structureert de gesprekken: met in ronde 1 het probleem benoemen, de feiten delen, analyseren en brainstormen. Met een ronde 2 van herhalen, enkele optie uitwerken en feedback geven. En met een laatste ronde van herhalen, verbeteren en concluderen. De thema’s zijn ‘binnenvaart’, ‘meer water in de kanalen’, ‘aan de tekentafel’, ‘Industrieel erfgoed’, ‘Maritiem cultuurlandschap’, ‘Industrienatuur’, ‘Kempenaar Helmond’, ‘Piushaven Tilburg’, ‘Waterkracht in Den Bosch’. Bladder het schetsboek door en laat je informeren, aanzetten tot nadenken en… , ga aan de slag met de Brabantse kanalen die op zoek zijn naar aandacht en die nieuwe kansen bieden om te ondernemen. In drie ronden, in wisselende samenstelling wordt steeds dieper gegraven. De deelnemers zijn afkomstig uit verschillende organisatie, hebben zeer uiteenlopende achtergronden, kennis, opleidingen en ervaringen. Allen zijn verbonden met Brabant; de steden, het land en de kanalen. Dat geeft verrassende ontmoetingen en levert verrijkende gesprekken op. 7 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 7 15-05-14 16:40 8 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 8 15-05-14 16:41 HET THEMA VERGETEN KANALEN EN RUIMTELIJKE KWALITEIT “Kanalen staan in de wachtstand” De economische ontwikkeling van Brabant in de 19e eeuw betekende veel vraag naar transport. Het vervoer van grondstoffen en goederen. In het waterrijke Nederland ligt het benutten van rivieren dan voor de hand. En daar waar nodig werd de schop ter hand genomen en kanalen gegraven. Brabant kreeg zo in 1825 de ZuidWillemsvaart als belangrijke transportader. Door dit kanaal kon bijvoorbeeld Helmond zich relatief snel ontwikkelen. Maar ook kon de Peel beter afge waterd worden waardoor de landbouw zich kon verbeteren. Meer dan honderd jaar ligt er een kanalenstelsel door Brabant met sluizen, kades, havengebieden. Voor de Brabanders maken het Wilhelminakanaal, het Eindhovens kanaal, de Bergse Maas, de Piushaven, de sluis bij Andel een onlosmakelijk deel uit van de provincie. Brabanders hebben werk gevonden bij sluizen, bij overslagbedrijven, bij scheepswerven en op de schepen. De kanalen zijn meer dan honderd jaar intensief gebruikt en zijn verweven geraakt met de identiteit van Brabant. Het hele netwerk van alle kanalen heeft een dominante invloed op hoe je het Brabantse landschap ervaart. De kanalen zijn rechte lijnen die gebieden in tweeën delen. Een dergelijk water beïnvloedt met de bijbehorende infrastructuur van jaagpaden, bomenrijen, bruggen en wegen de ruimtelijke kwaliteit van het landschap. Zo ook bepalen de havengebieden, met kades, fabrieken, kranen het gezicht van vele Brabantse steden. Hebben wij hier een probleem? En zo ja is het urgent? En weer zo ja zijn er slimme oplossingen te bedenken. Oplossingen die recht doen aan de dynamiek die er eens was? Geen kijk – of decoratie water is onze stellingname. Blader verder voor een nadere kennismaking. De waterkant als voorkant van een stad en als het gezicht van een stad. De Brabantse kanalen dreigen echter in de vergetelheid te raken. Vracht wagens hebben het grootste deel van het transport overgenomen en wegen domineren. Het Eindhovens kanaal is hiervan een goed voorbeeld sinds 1971 afgesloten voor schepen, slibt dicht (maar biedt wel weer ruimte voor natuur), havens en kaden in Mierlo, Eindhoven, Geldrop en Helmond liggen er verlaten bij. 9 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 9 15-05-14 16:41 Aantekeningen van een deelnemer. 10 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 10 15-05-14 16:41 RUIMTELIJKE ACTIVERING Kanalen zijn interessant als verblijfplaats, het biedt plaats aan economische activiteiten. Het water kan een plek zijn om te genieten of te onthaasten. Het is een bron van inspiratie voor gedichten en verhalen. De ‘vergeten kanalen’ bijeenkomst levert als onderdeel van het programma Mijn Mooi Brabant een bijdrage aan het denken over hoe en met welke kwaliteit je kanaalgebieden in kunt richten. “Je” staat dan voor iedereen die in een dergelijk gebied woont, werkt of er zich mee verbonden voelt. Overheden, ondernemers, onderwijsinstellingen en maatschap pelijke organisaties. Belangrijke vragen voor de inrichting zijn dan: welke ideeën leven er bij de lokale gemeenschap, wie zijn de partijen die initiatief nemen, middelen en kennis willen inzetten? Hoe activeer je alle betrokkenen? En hoe zorg je er vanuit overheden voor dat er ruimte ontstaat zodat het ook echt gerealiseerd wordt? Water is op sommige locaties het verborgen succes van steden. Van deze voorbeelden kun je leren. Zij laten immers zien dat het kan. Bijvoorbeeld de actieve burgers in de Piushaven in Tilburg of de gemeente, de provincie en het waterschap bij de herinrichting van de Roode Vaart bij Zevenbergen. Om iets voor elkaar te krijgen is het belangrijk om te werken in een multidisciplinair team, waar juist de verschillende kennis en ervaringen leiden tot een verrijking van een initiatief. Een team dat ook het mentale eigenaarschap op zich neemt. Voor een project zelf is het van belang om verschillende functies ervan te vinden en die met elkaar te combineren waardoor nieuwe verdienmodellen in beeld komen. 11 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 11 15-05-14 16:41 12 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 12 15-05-14 16:41 INDUSTRIEEL ERFGOED & KANALEN MEER DYNAMIEK Veel grondstoffen en producten werden per vrachtschip vervoerd. Veel fabrieken stonden aan een kanaal. Kanalen kenden een grote dynamiek van bewegen, laden, lossen, veranderende beelden in het landschap. Er kwam een omslag. Het transport ging over de weg. De industriële functies van fabrieken verdwenen. De kanalen liggen er verlaten bij. Een functionele relatie van gebouwen met het water is er niet meer. Voor kanalen geldt soms een vaarverbod. Een brug of sluis is niet meer nodig, wordt niet meer onderhouden en functioneert niet meer. Het water verwordt tot kijkwater of decoratiewater. Wil je het kanaal weer een gebruikswaarde geven dan moet je op zoek naar een nieuwe dynamiek. Hoe ga je hier mee om, wat is de sleutel? Als eerste mensen met initiatieven en die de ruimte geven. Als tweede kansen benutten om kanaalzones met industrieel erfgoed te ontwikkelen als entree van de stad, zones met nieuwe dynamiek, ruimte voor creativiteit en binnenstedelijke verdichting. Als derde de dynamiek van de kanalen ontwikkelen. Zie kanalen als vervoersaders van een trage economie. Dit gebeurt niet vanzelf, je moet ervoor gaan zitten (bij voorkeur in een varend schip) en ruimte geven aan ‘anders denken’. Ontwikkel menukaarten, kansenkaarten met frisse ideeën (ja maar is even uit den boze!). Zoek eigenaren, maak kennis met kanalen als kans. Zorg voor wisselende activiteiten. Geef ‘ontdekking’ een kans. Een fabriekentocht, watertaxi, een streekmarkt op of aan het water. Geef ruimte aan natuurontwikkeling en zet in op groenblauwe netwerken. De opgave voor het heruitvinden van kanalen ligt in de stad. Het is dan wel van belang om ‘de collectie’ aan industrieel erfgoed goed in kaart te brengen. Hoe ziet het eruit, hoeveel staat er en waar staat het. Frank Marcus, Marcus architecten Har Kuijpers, erfgoedspecialist PNB 13 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 13 15-05-14 16:41 14 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 14 15-05-14 16:41 MEER WATER OPSLAAN OP ZOEK NAAR NIEUWE STRATEGIEËN Het klimaat verandert. De neerslagpieken en de kansen op kortdurende overstromingen zijn daarbij vergroot. En de toenemende lange droog teperioden worden een steeds urgenter probleem voor de leefbaarheid en kwaliteit in de stad, de natuur en voor de Brabantse economie, zoals landbouw en de bevaarbaarheid van rivieren. Kanalen hebben nu vooral een functie voor de scheepvaart en de aan – en afvoer van water. De meeste kanalen bieden in hun huidige vorm maar beperkte mogelijkheden in de strategie voor klimaatbestendigheid, want ze liggen ingeklemd tussen wallen en kades en kennen vrij vaste waterpeilen. Voor de korte termijn lijken er slechts enkele waterbufferkansen te liggen in iets meer dynamiek in het peilbeheer (meer water vasthouden) en de verbetering van de wateraanvoerfunctie. Toch bieden de kanalen méér robuuste kansen als Brabantse klimaatbuffer. Kanalen kunnen een bijdrage leveren voor buffering van water als je deze deel laat uitmaken van een ‘water(buffer) landschap’. Dat was één van de ideeën die ontstond aan de ‘watertafel’ van Paul van Dijk van Waterschap De Dommel. Dit kanaalbegeleidend waterland schap kan aansluiten op de lokale gebieds kenmerken en zo bijdragen aan de gebiedseigen Brabantse identiteit. Of elders kunnen langs deze kanalenzones nieuwe landschapstypen ontstaan. We keken naar de verschillende typen land schappen die de kanalen in Brabant doorsnijden. In De Peel en in WestBrabant bijvoorbeeld biedt het cultuurlandschap met zijn sloten en turfvaarten hiervoor mogelijkheden, op hogere zandgronden kunnen stelsels van oude vloeivelden hiervoor worden ingezet of elders kan ondergrondse druppeldrainage uit het kanaal de waterbuffering in het landschap vergroten. En welke kansen biedt meekoppeling met kansen voor beleving van de Zuiderwaterlinie? Uitge strekte rietlanden kunnen laaggelegen gebieden, zoals rondom ’sHertogenbosch, weer een natte smoel geven én de noodzakelijke waterbuffering bieden. Ooit werd ’sHertogenbosch ‘Moeras draak’ genoemd. Nu hoor je deze term nauwe lijks, maar het water uit de ZuidWillemsvaart kan ervoor zorgen dat deze bijnaam weer nieuwe leven in geblazen wordt. Naast beperking van de droogteschade voor reguliere landbouw biedt dit dus ook kansen voor natuurontwikkeling, natte landbouw en toerisme en recreatie, zoals een ‘Brabantse elfkanalentocht’ die langs deze gebieden leidt en een impuls biedt voor de lokale toeristische economie. Bij andere ideeën aan de ‘watertafel’ stond ‘ruimte voor het kanaal’ centraal, met inpassingen van ‘waterwonen’ in flink verbrede kanaaldelen. Deze inpassing van een woonfunctie in en langs de kanalen biedt een verdienmodel, die daarmee ook meer ruimte voor waterberging, voor natuur en landschap geven. En méér waterdynamiek in waterpeilen biedt mogelijkheden om energie op te wekken, zoals nabij de sluizen. Deze nieuwe waterlandschappen mogen op de kaart komen, op de Brabantse kaart en op de wereldkaart. De Brabantse kanalen als de Brabantse Everglades! Paul van Dijk, adviseur en thematrekker ‘Water en Ruimte’ bij Waterschap De Dommel 15 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 15 15-05-14 16:41 Tekening Maritiem cultuurlanschap (Rijkswaterstaat). 16 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 16 15-05-14 16:41 MARITIEM CULTUURLANDSCHAP Aan alles hangen namen zo ook aan landschappen. Hier vragen wij aandacht voor eentje waar niet veel mensen van gehoord hebben namelijk het maritiem cultuurlandschap. Mensen vestigden zich eeuwenlang bij voorkeur vlakbij water, omdat alleen via water praktisch en economisch vervoer mogelijk was. Water transport maakte de aanleg van jaagpaden, havens en kaden nodig en trok specifieke beroepsgroepen aan zoals scheeps bouwers en touwslagers. Zo ontstond een eigen op water gerichte cultuur, die zijn weerslag had in het landschap. De term die je hiervoor kunt gebruiken is maritiem cultuurlandschap. Is er geen water, dan maakten de mensen dat. Ooit werd de schop ter hand genomen om vele honderden kilometers kanalen in Brabant te graven. Een onvoorstelbare prestatie van vernuft en keihard werken. Eén van de belangrijkste kanalen in Brabant was de ZuidWillemsvaart waaraan men in 1826 begon. Men groef ook diverse zijkanalen; Wilhelminakanaal (1923), Eindhovens kanaal (1845), Kanaal WessemNederweert (1915). Eind 19e eeuw, begin 20ste eeuw lag er een fijnmazig kanalensysteem waarover handel en transport plaatsvond. Het netwerk werd ook gebruikt om bijvoorbeeld de Peel te ontginnen, voor waterafvoer van moerassige gebieden en voor militaire doeleinden. Militairen konden gebieden onder water zetten en troepen ‘snel’ verplaatsen. Ook langs de kanalen ontstond een eigen cultuur. Er kwamen havens met kranen en pakhuizen voor het groeiend aantal fabrieken. Sluizen waren een ontmoetingsplek, in winkels en cafés wisselden schippers en walbewoners goederen en nieuwtjes uit. Mensen verdienden dankzij de kanalen hun boterham: scheeps jagers, schippers, bevrachters, havenmeesters, sluiswachters, scheepbouwers en hun toeleveranciers. Kanalen brachten dynamiek. Men was naar het kanaal toe gericht, in plaats van ervan afgekeerd. Kanalen zijn dus niet alleen “bakken in het landschap met water erin”, maar dragers van een bijzondere cultuur en vertellen een heel specifiek verhaal. Kanalen zijn belangrijke dragers voor de identiteit en cultuur van Brabant. Akke de VriesOosterveen, zelfstandig cultuurhistoricus, De Waterfabriek – voor erfgoedvragen 17 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 17 15-05-14 16:41 18 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 18 15-05-14 16:41 BRABANT VAART ER WEL BIJ Transport over het water op de kleinere kanalen liep terug. De gouden tijd uit de eerste helft van de vorige eeuw lijkt voor de scheepvaart echter ook hier terug te komen. Er is nog steeds een goede toekomst voor schippers op de, met veel inspanning gegraven, Brabantse kanalen. De omlegging van de ZuidWillems vaart zorgt voor een betere ontsluiting van Veghel. Het vormt voor Rijkswaterstaat het sluitstuk van het opwaarderen van deze vaart. Grotere binnenvaartschepen met 3 lagen aan containers (ruim 75 vrachtwagens) kunnen daarmee verder in Brabant komen. De binnenvaart kan hierdoor concurrerend blijven vervoeren, waardoor het wegennet wordt ontlast. Het kan omdat verreweg de meeste Brabantse bedrijventerreinen zijn ontsloten vanaf het water. Combinaties van vervoersystemen over water, spoor en land liggen voor de hand. Slim combineren en daarmee efficiënter en effectiever vervoeren kan iedereen tot voordeel zijn. Ook de recreatievaart heeft veel in Brabant te ontdekken. Watertoeristen kunnen worden gelokt om de vaarvakantie in de provincie doorbrengen. Niet alleen varen op de rivieren, liggen in de grindgaten langs de Maas en de Biesbosch is leuk, maar ook op de Brabantse kanalen valt veel te zien en te beleven. De kanalen en infrastructuur zelf zijn ook te benutten voor vernieuwende toepassingen. Is bijvoorbeeld energiewinning mogelijk? Kan het water ingezet worden om te koelen of warmte op te slaan? Welke waterkwaliteiten zijn er en kunnen die worden benut? Interessante vragen waar de voorbeelden wel te vinden zijn, maar die nog niet op grote schaal worden toepast. De Dieze is een goed voorbeeld van een ‘net op tijd gered’ kanaal in Den Bosch. Na een uitvoerige restauratie toont dit, deels ondergrondse kanaal toeristen een onverwachte kant van de stad. En het draagt in de zomer bij aan de verkoeling van de Provincie hoofdstad. Een tweede voorbeeld is het Wilhelminakanaal waar Rijkswater staat sluis II en III door een nieuwe grotere sluis vervangt. In deze sluis komt een vijzelgemaal. De vijzel gebruiken de sluiswachters om water op te pompen én om energie op te wekken. Hierdoor is de sluis energieneutraal. Ook een uitstekend educatief voorbeeld om toe te lichten in het onderwijs. Bart Verkade, binnenvaart ondernemer 19 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 19 15-05-14 16:41 20 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 20 15-05-14 16:41 EEN BRUISENDE GEMEENSCHAP PIUSHAVEN TE TILBURG De Piushaven is een omvangrijk gebied, grenzend aan het centrum van Tilburg, met als middelpunt een haven. Onder het motto ‘Piushaven, levend podium van Tilburg’ ontwikkelt het gebied zich van een voormalige industriële haven, tot een levendig centrum stedelijk woonmilieu aan en op het water. Hoewel Tilburg van origine geen water georiënteerde stad is, zorgen de ontwik kelingen rondom de haven ervoor dat dit statische gebied weer verandert in een dynamisch gebied. Eens was het immers een druk laad en losplaats voor schepen die goederen afleverden voor de Tilburgse industrie en handel. De Piushaven kan een mogelijke inspiratiebron zijn voor andere havens in Brabant. Jaarlijks prachtige feesten op het water, gedegen historisch onder zoek dat bijdraagt aan de bewustwording van de Tilburgers over de eigen (vaar)geschiedenis. Een museumhaven voor historische bedrijfsvaartuigen en een platform waar alle belanghebbenden in samenwerken zijn hiervan voorbeelden. De Piushaven is goed op weg maar heeft nog meerdere uitdagingen. Het gebied meer bekendheid geven, het aantrekken van meer ondernemers en toeristen en het zorgen voor een stedenbouwkundige eenheid, o.a. door de haven meer te verbinden met de omgeving, andere steden en andere havens. En als laatste het harmonieus combineren van functies als wonen, werken, biodiversiteit en recreatie in het gebied. De wijze waarop de lokale gemeenschap het initiatief heeft genomen is bijzonder en leidt tot een bruisende sfeer met ruimte voor ondernemerschap. De wijze waarop deze gemeenschap zich al jaren inzet voor de leefbaarheid en aantrekkelijkheid van de eigen omgeving werpt steeds meer vruchten af. 21 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 21 15-05-14 16:41 22 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 22 15-05-14 16:41 INDUSTRIENATUUR Het Ruhrgebied in Duitsland was enkele decennia geleden vooral bekend om de zware industrie: de steenkoolmijnen, de staal fabrieken (en de daarbij horende vervuiling). Die meeste fabrieken en mijnen zijn in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw geleidelijk stilgelegd. De fabrieksterreinen werden minder onderhouden en de natuur kreeg steeds meer de ruimte. Er ontstond een bijzondere flora en fauna, vooral soorten die zich konden aanpassen aan de bijzondere omstandigheden in dit oude industrielandschap. In Duitsland kreeg dit fenomeen de naam industrienatuur. Bij de herontwikkeling zijn meerdere van de meest uitgesproken locaties behouden gebleven (en zelfs gestimuleerd). In hoeverre is er een vergelijkbare industrienatuur ontwikkeling in Brabant in de buurt van kanalen? In dit verband kun je beter spreken over kanaalzones. Niet alleen het kanaal zelf maar ook het omliggende landschap; van oevers, jaagpaden, bomenrijen, draaikommen en sluiscomplexen. Vaak plekken waar weinig mensen komen en de natuur de rust, ruimte en voorwaarden vindt om te groeien. Kanaalzones bieden onverwachte mogelijkheden voor natuur om te ontwikkelen. Er is bij de aanleg nooit nagedacht over dit aspect. Lange rechte lijnen in het landschap, op diepte gebracht met stenen of damwanden als oeverbescherming. Kanalen kunnen gebruikt worden als ecologische verbindings zones (onder en boven water). Door oevers geleidelijk te laten verlopen, door bufferzones aan te brengen waar soorten zich kunnen ontwikkelen. In het landelijke gebied zijn hiervoor legio mogelijkheden. Het voor de scheep vaart afgesloten Eindhovens kanaal is hiervoor een uitstekend voorbeeld. Een uitbundige natuurontwikkeling in combinatie met een recrea tieve ontwikkeling; fietsers over de oude jaagpaden. Dergelijke paden lenen zich bij uitstek voor (lange afstand) fietstochten te combineren met uitspanningen om wat te kunnen drinken of eten. In het stedelijk gebied zijn er veel meer combinaties van functies mogelijk. Roeien, zwemmen, strandvertier zijn aan het water mogelijk (mits niet bevaren door vrachtschepen) en goed te combineren met natuurontwikkeling in de stad. Stef Janssen, architect en innovator Joop van Hezik, Nature Assisted Health Foundation 23 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 23 15-05-14 16:41 24 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 24 15-05-14 16:41 HISTORISCHE BEDRIJFSVAARTUIGEN 2014 is het jaar van het mobiele erfgoed. Dit jaar vraagt aandacht voor alles wat beweegt zoals oude stadsbussen, stoomtreinen, kranen, sluizen en schepen. De laatsten staan bekend onder naam ‘historische bedrijfsvaartuigen’. Op de Brabantse kanalen voeren zeilschepen (als er geen of een ongunstige wind was dan werden de schepen gejaagd over de jaagpaden) en later motor schepen. Tjalken, stevenaken, klippers, luxe motoren en kempenaars waren de scheepstypen die de vracht vervoerden. Met een lengte tussen de 20 en 50 meter, een laadvermogen van 100 tot 500 ton. Velen van deze, kleinere schepen kregen een tweede leven als woonschip, de meesten werden gesloopt. In Helmond komt een kempenaar te liggen, vijftig meter lang. Decennialang vervoerde dit schip vracht voor de Helmondse industrie. In oorspronkelijk staat gerestaureerd komt het schip aan de kade te liggen. Met als beeld: ‘het is net gelost en lijkt op het punt te staan om weer te vertrekken’. Brabant heeft veel waterlocaties waar kansen zijn voor grotere vrachtschepen. Oude schepen die het beeld van vroeger kunnen terugbrengen in ‘vergeten’ havens. Maar dan met nieuwe functies als restaurant, hotel, school, ontmoetingscentrum, bedrijfsruimte, buurthuis of botel… Van belang is dat men voor het uitwerken van ideeën marktpartij en inschakelt. Restauratie, het onderhoud en beheer van schepen vraagt om deskundigheid die aanwezig is bij scheepswerven. Ook historisch onderzoek en eisen stellen aan de uitvoering bepaalt de uiteindelijke kwaliteit. Dries Onclin, adviseur Scheepswerf Talsma In het voormalige vrachtruim komt een pannenkoekenrestaurant en een tentoonstelling over de geschiedenis van het vrachtvaren op de ZuidWillemsvaart. Kansarme jongeren krijgen in het restaurant een opleiding en doen ervaring op om vervolgens te kunnen doorstromen in de horeca. 25 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 25 15-05-14 16:41 26 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 26 15-05-14 16:41 WATERKRACHT DEN BOSCH Den Bosch is gebouwd op zandbanken omgeven door de rivieren Aa en Dommel, de Dieze en sinds het begin van de 19e eeuw door de Zuid Willemsvaart. De stad hield het water buiten met wallen van bak – en tufsteen. Vanouds gebruikte den Bosch het water ook als verdedigingslinie waarvan het Bossche Broek nog een prachtig voorbeeld van is. De waterrijke ligging leverde Den Bosch de geuzennaam ‘Moerasdraak’ op. Recent zijn er allerlei veranderingen in het waterstelsel in gang gezet. De restauratie van de Binnendieze die deels onder de stad doorloopt en nu een toeristische trekpleister is geworden. De omlegging van de Zuid Willemsvaart, de renovatie van een deel van de stadswallen zijn daarvan voorbeelden. Den Bosch werkt aan de vraag hoe je als stad om kunt gaan met het water, nu en in de toekomst. Hoe wordt het water een kans. Zeker nu de ‘oude’ Zuid Willemsvaart die dwars door de stad loopt zijn drukke scheepvaartfunctie verliest. Eén van de ideeën voor de toekomst is om het water te zien als een ´natuurlijke delta met energiekringlopen.´ Dit is een kansrijk perspectief voor de Dieze monding. Hier kan een zuiverend landschap ontstaan waarmee delfstoffen als fosfaat, nitraat en energie kunnen worden herwonnen uit het langsstromende water. Den Bosch ontvangt immers als een soort ‘afvoerputje’ al het water uit Noord Brabant voordat het in de Maas stroomt. Een eerste project past al prima in dit plaatje: het Waterschap Aa en Maas bouwt haar afvalwater zuivering om tot ‘Energiefabriek’. In het boven stroomse deel van den Bosch, rond de oude Zuid Willemsvaart zijn de waterkansen veel meer gericht op energiewinning en stedelijkerecreatie. Het water kan bijvoorbeeld in een deel van de energie van de stad voorzien; onder andere door het gebruik en plaatsing van sluizen. Verder kan het water gebruikt worden om warmte en koude uit te wisselen, dit biedt vooral bij nieuwbouw en utiliteitsbouw mogelijkheden. Zo kan ProRail bij toenemende hittestress bijvoorbeeld de spoorrails van het stationsgebied koelen met het water uit de kanalen en rivieren. energiewinning via het onderwijs onder de aan dacht te brengen van jongeren. Dat kan in de school maar ook eventueel door historische en technische ‘opstellingen’ op of naast het water te plaatsen met een uitleg voor studenten en scholieren (De Zuid Willemsvaart als leerwerkplaats!). Ook kun je meer toeristen proberen aan te trekken. Door een nieuw profiel van de kades en aanleg van twee pleinen aan het water van de Willems vaart kun je eenvoudig een wandelcircuit organi seren gekoppeld aan de binnenstad aantrekkelijke locaties voor toeristen en horeca ondernemers. Verder kun je de rondvaart over de Binnendieze uitbreiden met een bezoek aan de omliggende plassen en kanalen. Hierdoor ontstaan ook meer opties voor individuele schippers. Kortom, er zijn meer dan genoeg redenen om in de toekomst meer en beter gebruik te maken van de mogelijk heden die het kanaal en de rivieren bieden in Den Bosch. Bart Bomas, adviseur (landschapsarchitect) bij BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling Een ander idee is om de stedelijke water problematiek, de mogelijke innovaties zoals 27 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 27 15-05-14 16:41 NAWOORD Ruimtelijke kwaliteit is voor de provincie en haar partners een speerpunt van beleid. Het achterliggende doel is ervoor zorgen dat ruimtelijke transformaties aansluiten bij de typische omgevings kenmerken en sociaal culturele kenmerken van een gebied of zorgen dat ze een gebied een nieuwe betekenis geven, een nieuw verhaal. Iedere verandering dient meerwaarde te hebben, soms in financieel opzicht, maar zeker in ruimtelijke beleving en gebruikswaarde. Ruimtelijke kwaliteit: resultaat van een manier van kijken en werken. Onder kijken versta ik opschalen, in welk gebied zit je, wat is de opgave, wat speelt er nog meer en wat zijn de meekoppelkansen. Werken is het proces met gebiedspartijen en gebruikers, toekomst gericht en met visie.Mijn Mooi Brabant (MMB), stimuleert het samen werken aan de ruimtelijke kwaliteit van Brabant. Plekken waar mensen trots op zijn. Unieke aan MMB is dat initiatieven door partners zijn aangedragen en zijn verrijkt door koppeling aan kennis – en onderwijsinstellingen. En dat de initiatieven binnen afzienbare tijd zijn uitgevoerd: resultaat gericht. Yves de Boer, gedeputeerde Provincie Noord-Brabant (Ruimtelijke Ontwikkeling en Wonen) Het is een manier om mensen bewust te maken dat door anders te kijken naar opgaven, of door opgaven te verbinden met andere gebiedsbelangen, wensen of gebruikers. Ogenschijnlijk autonome projecten uit kunnen groeien tot betekenisvolle plekken in Brabant. 28 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 28 15-05-14 16:41 COLOFON Uitgave Mijn Mooi Brabant Datum Mei 2014 Tekeningen Chen Mao Jakub Merta Pim Wagemakers Frank Marcus Radha Devi Gundlapalli Teksten Akke de Vries-Oosterveen Paul van Dijk Dries Onclin Frank Marcus Har Kuijpers Bart Bomas Stef Janssen Bart Verkade Yves de Boer Joop van Hezik Martin Bakker, Kasper van de Langenberg en Ries van de Sanden (redactie) 29 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 29 15-05-14 16:41 www.mijnmooibrabant.nl 3820.1087 VergetenKanalen_A4oblong_WT.indd 30 15-05-14 16:41
© Copyright 2025 ExpyDoc